2010-12-10
1
FUNKCJE WYKONAWCZE
Piotr Jaśkowski
Co to są funkcje wykonawcze?
Funkcje wykonawcze (executive functions,
executive control, cognitive control) oznaczają
system, którego zadaniem jest kontrolowanie
innych funkcji poznawczych. Oznacza to, że
system ten ma dostęp do wewnętrznych
reprezentacji i może na nich operować w
sposób celowy.
Co to są funkcje wykonawcze?
Funkcje wykonawcze:
planowanie, marzenia, stawianie sobie celów
inicjowanie działania
podejmowanie decyzji
sporządzenie planu działania
monitorowanie działania
umiejętność zmiana działania
2010-12-10
2
pola
nadoczodołow
e
i
przyśrodkowe
Anatomia funkcji wykonawczych
•
kora przedczołowa
pola grzbietowo-środkowe
pola nadoczodołowe
i przyśrodkowe
pola grzbietowo-boczne
pola brzuszno-boczne
Anatomia działania
•
SMA (kora
przedruchowa
pola nadoczodołowe
i przyśrodkowe
Syndrom płatów czołowych
Zachowanie na pozór normalne: swobodnie prowadzą
konwersację z lekarzem czy psychologiem, ich poziom
IQ nie odbiega od normy i potrafią bez kłopotów
wykonywać rutynowe zadania. Nie mają też kłopotów
z wykonaniem standardowych testów
neuropsychologicznych badających percepcję, pamięć
czy sprawność ruchową.
Zmiany osobowości: działają impulsywnie i nieod-
powiedzialnie. Zaburzona zdolność do organizowania
sobie życia. Działanie „zorientowane na bodźce”. Nie
są zdolni do podejmowania działań zmierzających do
realizacji ustalonych celów i ustalenia środków, za
pomocą których mogliby te cele osiągnąć. Trudności
te są szczególnie w odniesieniu do złożonych zadań,
które wymagają zmiany strategii lub muszą być
rozciągnięte w czasie
2010-12-10
3
Przypadek Phineasa Gage’a
brak samokontroli
impulsywność (agresja)
labilność emocjonalna
brak umiejętności społecznych
nieumiejętność planowania
deficyty uwagi i koncentracji
Metody badania funkcji wykonawczych
Test sortowania kart Winsconsin
angażuje:
grzbietowo-boczną korę przedczołową,
okolice bieguna czołowego,
przyśrodkowe i nadoczodołowe PFC
dolne okolice ciemieniowe, potyliczne i skroniowe
Wieża Hanoi
angażuje:
grzbietowo-boczna PFC
brzuszno-boczna PFC po prawej stronie
przednia część zakrętu obręczy
okolice ciemieniowe
móżdżku
Metody badania funkcji wykonawczych
Test Stroopa
angażuje:
różne rejony PFC
(szczególnie:
grzbietowo-boczna)
przednia część zakrętu
obręczy
czarny
czerwony
zielony
niebieski
fioletowy
żółty
pomarańczowy
różowy
czarny
szary
czerwony
zielony
niebieski
czerwony
2010-12-10
4
Teorie procesów wykonawczych
Teorie Shiffrina i Schneidera
procesy automatyczne:
nabywane są dzięki długiej praktyce
nie angażują świadomości
wymagają małych zasobów uwagi.
są łatwe i znane.
mogą być wykonywane równolegle.
wykorzystują proste procesy poznawcze
wyzwalane są przez zewnętrzne bodźce
Teorie procesów wykonawczych
Teorie Shiffrina i Schneidera
procesy kontrolne:
odzwierciedlają aktualny stan uwagi, cele i intencje
są powolne
wymagają udziału świadomości
Teorie
procesów
wykonawczych
Teorie Posnera
trzy rodzaje uwagi:
aktywacja - podtrzymywanie umysłu w stanie pobudznia
podczas wykonywania jakiegoś zadania poznawczego
uwaga orientacyjna - kierowanie uwagi, czy to
wolicjonalnie czy mimowolnie, w stronę lub na obiekt
istotny z punktu widzenia aktualnych celów lub ze
względu na jego bezwzględną wagę
wykonawcza - odpowiedzialna za planowanie,
podejmowanie decyzji, wykrywanie błędów wykonania,
reakcje w nowych sytuacjach oraz powstrzymywanie się
od nawykowych reakcji
2010-12-10
5
Teorie
procesów
wykonawczych
Teorie Posnera
uwaga wykonawcza w teście Stroopa
kolor:
czerwony
reakcja:
czerwony
czerwony
zielony
kolor:
zielony
słowo:
czerwony
słowo:
zielony
reakcja:
zielony
Teorie
procesów
wykonawczych
kolor:
czerwony
reakcja:
czerwony
czerwony
zielony
detekt.
konfli.
uwaga
wykonawcza
kolor:
zielony
słowo:
czerwony
słowo:
zielony
reakcja:
zielony
Teorie
procesów
wykonawczych
Neuronalna baza zjawiska Stroopa
monitorowanie konfliktu
przednia część kory obręczy
Uwaga wykonawcza
grzbietowo-boczna PFC
2010-12-10
6
Teorie
procesów
wykonawczych
Neuronalna baza zjawiska Stroopa
Doświadczenie MacDonalda i wsp.
Cz. I – Instrukcja
czytanie słowa
nazywanie koloru atramentu
Cz. II (kilka sekund później) – Wykonanie zadania
Teorie
procesów
wykonawczych
Neuronalna baza zjawiska Stroopa
Doświadczenie MacDonalda i wsp.
Założenia:
czytanie słowa nie wymaga angażowania uwagi
wykonawczej
nazywanie atramentu powinno angażować uwagę
wykonawczą, więc zaraz po otrzymaniu instrukcji
badany powinien mobilizować grzbietowo-boczną
PFC
Teorie
procesów
wykonawczych
Neuronalna baza zjawiska Stroopa
Doświadczenie MacDonalda i wsp.
Wyniki:
podanie instrukcji aktywuje grzbietowo-boczną PFC,
ale nie angażuje ACC
ACC aktywuje się, gdy próbki są niekompatybilne
2010-12-10
7
Teorie
procesów
wykonawczych
Neuronalna baza zjawiska Stroopa
Doświadczenie Jima Fana i wsp.
Założenia:
ACC powinno kontrolować sytuacje konfliktowe
niezależnie od tego, jakiego rodzaju konflikt wchodzi
w grę.
Zadania:
Stroopa
Eriksena HHSHH
z konfliktem przestrzennym np. zadanie Simona
Dygresja: konflikt przestrzenny wynikający z
przestrzennej lokalizacji cyfr w umyśle (przykład
zadania z konfliktem)
38216
Czy środkowa cyfra w
prezentowanej liczbie jest
parzysta czy nieparzysta?
Warunki - przykłady
18947
53816
warunek zgodny
warunek niezgodny
(=wywołujący konflikt)
bodziec
uruchamiamy wykonawczy
komponent uwagi
Gdy środkowa cyfra jest
parzysta – reaguj PRAWĄ
RĘKĄ
Gdy jest nieparzysta – LEWĄ
RĘKĄ
2010-12-10
8
Teorie
procesów
wykonawczych
Neuronalna baza zjawiska Stroopa
Doświadczenie Jima Fana i wsp.
Wyniki:
we wszystkich zadaniach konfliktowych aktywowała
się przednia część obręczy oraz kora przedczołową po
lewej stronie (BA 10), ale…
obszary objęte aktywacją różniły się znacząco
pomiędzy zadaniami
Teorie
procesów
wykonawczych
Teoria Shallice’a SAS
Większość czynności uruchamiany jest jeden z
istniejących procesów automatycznych
Kiedy sytuacja jest nowa, wymaga złożonych
decyzji lub nowego planu działania, konieczne jest
uruchomienie nadzorczego systemu
aktywującego (SAS)
SAS buduje nowy związek między bodźcem i
reakcją
Teorie
procesów
wykonawczych
Teoria Shallice’a SAS
Stadium 1
konstrukcja nowych przejściowych planów działania
ustalenie celów
wygenerowanie schematów
Stadium 2
przygotowanie nowych schematów działania
Stadium 3
weryfikacja i ocena schematu
przyjęcie do lub rezygnacja z realizacji
na bazie informacji z pamięci
epizodycznej i długoterminowych
strategii
2010-12-10
9
Teorie procesów wykonawczych
Teoria procesów kaskadowych Koechlina
Założenia:
procesy poznawcze są zorganizowane hierarchicznie
procesy wyższego rzędu są podejmowane na
podstawie informacji o zdarzeniach bardziej
odległych w czasie.
Teorie procesów wykonawczych
Teoria procesów kaskadowych Koechlina
Przykład:
Kontrola czuciowo-motoryczna
S = dzwoni telefon
R = odbieram
Kontrola kontekstowa
S = dzwoni telefon
Kontekst: jestem u kolegi
R = nie odbieram
Teorie procesów wykonawczych
Teoria procesów kaskadowych Koechlina
Przykład:
Kontrola epizodyczna
S = dzwoni telefon
Kontekst: jestem u kolegi
Przeszłe zdarzenie: kolega prosił, żebym odebrał, bo jest
zajęty.
R = odbieram
Kontrola kontekstowa
S = dzwoni telefon
R = nie odbieram
2010-12-10
10
Empiryczne testowanie teorii kaskadowej
Badany reaguje na kolor.
Kontrola czuciowo-ruchowa
Brak kontroli
Empiryczne testowanie teorii kaskadowej
W zadaniu T1 badany reaguje na wielkość liter; w zadaniu T2 na samo- i spółgłoski.
Kolor określa zadanie
Kontrola czuciowo-ruchowa
Kontrola kontekstowa
Empiryczne testowanie teorii kaskadowej
Badani reagowali na kolor. W części (i) związek między kolorem i reakcją był stały; w części
(ii) zmieniał się od bloku do bloku.
Kontrola czuciowo-ruchowa
Kontrola epizodyczna
2010-12-10
11
Empiryczne testowanie teorii kaskadowej
Badani reagowali na kolor. W części (i) związek między kolorem i reakcją był stały; w części
(ii) zmieniał się od bloku do bloku.
sensoryczna
kontekstowa
epizodyczna