Gleba i jej właściwości: Glebą nazywamy warstwę powierzchniową, 
pokrywającą skorupę ziemską. Powstała ona w wyniku długotrwałych 
procesów, które przebiegały na powierzchni Ziemi. O długości tego procesu 
świadczy fakt, iż warstwa ziemi o grubości 2-3cm kształtuje się od 200 do 
1000 lat. Proces ten polega na oddziaływaniu czynników klimatycznych, 
które powodują wietrzenie skał, jak i na oddziaływaniu organizmów. 
Rozdrobniona skała zatrzymuje cząstki wody i powietrze. Z czasem 
pojawiają się rośliny utrwalające glebę. Bardzo ważną funkcję pełnią 
drobnoustroje, których zadaniem jest rozkładanie szczątków roślinnych i 
zwierzęcych, wzbogacając w ten sposób glebę w próchnicę i minerały. 
Gleba ma następujący skład:
- materia organiczna (5%);
- minerały (45%);
- woda (25%);
- powietrze (25%).
Utrzymanie wysokiej jakości gleby zapewniają organizmy glebowe. W 
związku z tym można potraktować glebę jako żywą warstwę skorupy 
ziemskiej. Jak wiadomo wszystko co żywe podlega ciągłym zmianom, 
będących wynikiem oddziaływania czynników naturalnych, a także 
wpływem działalności samego człowieka.
Gleba składa się z: 
1. części szkieletowych (kamienie żwir), które obniżają wartość użyt-kową 
gleb utrudniając uprawę i wzmagając nadmierną przepuszczalność wody i 
przewie-wność gleb. 
2. piasek – składa się głównie z kwarcu i mniejsze ilości krzemianów i 
glinokrzemianów. Wpływa rozluźniająco na gl., zwiększa przewiewność, 
zmniejsza zdol-ności zatrzymywania wody; jest to gleba sła-ba. 
3. pył – składa się z drobnych ziaren kwa-rcu, z nieznacznych okruchów 
krzemianów i glinokrzemianów. Poprawia on właściwości fiz. gl., a 
szczególnie zdolność do magazy-nowania wody. 
4. ił (części spławialne) – poprawia strukturę i właściwości wodne gl. oraz 
zdolności sorpcyjne
Ochrona gleb: Po pierwsze należy zapobieganie erozji gleby. Następnie 
musimy zadbać, aby utrzymać w niej właściwe stosunki hydrologiczne i 
zapobiec napływaniu zanieczyszczeń różnego pochodzenia i rodzaju. 
Najważniejsze jest zastąpienie wielu pracochłonnych i energochłonnych 
zabiegów naturalną samoregulacją. Wzrost wilgotności powietrza 
determinuje zadrzewienie śródpolne, jednocześnie zmniejszając 
intensywność parowania wody z gleby. Również wpływa ono stabilizująco 
na temperaturę, poprzez regulację glebowych stosunków wodnych. Dużym 
plusem jest także ochrona przed erozją wietrzną (zadrzewienia skutecznie 
osłabiają działanie wiatrów). Stanowią również szczególną barierę ochronną 
dla górskich powierzchni glebowych. Zapobiegają one powodziom, a co za 
tym idzie erozji glebowej. Na stokach górskich pokrytych jedynie polami, 
niezbędne jest stosowanie właściwej orki (równolegle do warstwic), w celu 
przeciwdziałaniu obsuwom gleby oraz zmniejszeniu spływu 
powierzchniowego wody. Podobnie zabiegi dotyczą bardziej stromych 
wzniesień. Na wyjątkowo stromych zboczach buduje się zapory w postaci 
podmurówek, bądź też leżących kłód. W przypadku, gdy zbocza 
wykorzystuje się pod pastwiska, należy ograniczać wypas do rozmiarów, 
które nie stanowią zagrożenia dla gleby. Rezultatem tych zabiegów jest 
wzrost zadrzewień śródpolnych, a także zbiorników retencyjnych o 
naturalnym charakterze.
Rekultywacja gleb: Odpowiednie zabiegi, które umożliwiają nam 
wykorzystanie zrekultywowanych terenów np. do celów leśnych czy 
komunalnych są bardzo pożądane. Niestety w większości przypadków 
otrzymuje się grunty o niepełnowartościowej glebie. Odpowiadają za to 
wciąż zachodzące przemiany, będące efektem np. wietrzenia. Niestety 
rekultywacja terenów zdegradowanych jest bardzo czasochłonna, trudna i 
kosztowna, a same sposoby rekultywacji zależą od stopnia i rodzaju 
degradacji.
Rekultywacja jest zabiegiem składającym się z następujących procesów:
- na początku konieczne jest techniczne ukształtowanie zdewastowanego 
gruntu;
- w dalszych działaniach rozpoczyna się mechaniczną uprawę tego gruntu;
- nawozi się intensywnie;
- sadzi się rośliny o właściwościach próchnicotwórczych.
Przyczyną degradacji mogą być zaburzenia wodno-powietrzne w glebie. 
Mogą one powodować nieodwracalne skutki. Powodem mogą być melioracje 
odwadniające. Gdy prowadzi się je nierozsądnie powodują przesuszenie 
gruntu, prowadzące do niszczenia ekosystemu. Inną przyczyną może być 
składowanie na powierzchni odpadów, żużlu czy popiołów, pochodzących z 
przemysłu przetwórczego, czy też energetycznego. W wyniku tego powstają 
obszary bezglebowe.
Wpływ biosfery:
− dostarcza biomasy
− udział w procesach wietrzenia i chemicznych przemianach masy glebowej
− udział w biologicznym obiegu składników w układzie gleba-roślina 
(rośliny umożliwiają wietrzenie chemiczne, ponieważ ich korzenie 
wydzielają kwasy organiczne)
− wpływ zbiorowisk roślinnych na kształtowanie gleb i ich właściwości 
(fauna wpływa na mieszanie fizyczne składników glebowych, dostarcza 
substancji organicznej
 Wpływ rzeźby terenu:
− czynnik pośredni, wpływa na nasłonecznienie, erozję
Wpływ człowieka
− działalność przemysłowa
− komunikacja
− urbanizacja
− działalność ogrodnicza i rolnicza

Procesy wietrzenia fizycznego prowadzą do rozdrobnienia skał i 
minerałów, nie powodują natomiast zmian w ich składzie chemicznym. 
Przebieg procesów wietrzenia fizycznego warunkowany jest aktywnością 
takich sił niszczących jak woda, temperatura, działalność lodowców i 
wiatrów. Dezintegrująca działalność sił niszczących jest najczęściej 
synergiczna i przejawia się w następujących zjawiskach fizycznych: 
Nagrzewanie i ochładzanie. Nagrzewanie skał prowadzi do ich rozszerzania 
się (zjawisko rozszerzalności cieplnej), zaś ochładzanie - do kurczenia się. 
Przeważająca większość skał zbudowana jest z wielu minerałów, różniących 
się między sobą współczynnikiem rozszerzalności cieplnej. W wyniku 
nagłych zmian temperatury dochodzi do powstania naprężeń, mogących 
powodować tworzenie się spękań i szczelin przyspieszających dalsze 
rozkruszanie skał. Dodatkowo, w efekcie słabego przewodnictwa cieplnego 
skał, temperatura na ich powierzchni jest często wyraźnie różna od 
temperatury panującej w częściach głębiej położonych. Takie zróżnicowanie 
temperatury indukuje powstawanie kierunkowych naprężeń , które z czasem 
prowadzą do odpryskiwania powierzchniowych warstw skały. Zjawisko to 
nazywane jest łuszczeniem się skał. Klasycznym przykładem produktów 
tego typu wietrzenia są granitowe "głowy cukru" w Rio de Janeiro. 
Zamarzanie i rozmarzanie. Woda ma zdolność wnikania we wszelkie 
szczeliny, spękania i mikrootwory, powstałe w wyniku działania różnych 
czynników wietrzenia. Zamarzając, wywiera ogromne ciśnienie, sięgające 
1666 t/m2. Ciśnienie to powoduje powstawanie szerokich szczelin w skałach 
i rozpadanie się mniejszych odłamków skalnych na coraz drobniejsze 
frakcje. W ten sposób tworzą się np. cyrki lodowcowe. 
Pęcznienie i kurczenie. W zwietrzelinie obecnych jest wiele substancji 
zdolnych do pęcznienia, związanego z uwodnieniem i kurczenia się w 
wyniku odwodnienia. Procesom tym towarzyszy zmiana objętości i związany 
z nią "ruch" cząstek. Wzajemne ścieranie się cząstek i powstające w ich 
obrębie naprężenia przyczyniają się do dezintegracji wietrzejącego 
materiału. 
Obtaczanie i ścieranie. transport materiałów macierzystych przez wodę, 
wiatr i lodowce silnie przyczynia się do ich rozpadu. Transportowane 
odłamki skalne, okruchy, czy nawet pojedyncze ziarna mineralne są narażone 
na nieustanne zderzanie i ocieranie się, zarówno o siebie nawzajem, jak i o 
napotkane przeszkody. W wyniku tych interakcji dochodzi do ścierania się 
ich powierzchni. Zjawisko to nazywane jest abrazją. Przykładem 
niszczącego działania mediów transportujących może być działanie wód 
płynących. Toczą one materiał skalny po dnie, czego efektem jest zdzieranie 
i obtaczanie powierzchni odłamków skalnych.. Czynnikiem transportującym 
i erodującym o wyjątkowej sile i zasięgu są również lodowce. Oddziałują 
one nie tylko na lite skały, na których zalegają, ale również na luźne 
materiały zbierane po drodze i przenoszone dalej. Ogromna masa 
przemieszczającego się lodowca miażdży wszelkie przeszkody znajdujące 
się na jej drodze, zdzierając i krusząc podłoże, po którym się posuwa. 
Działanie abrazyjne może być wywoływane również przez wiatr 
transportujący cząstki o małej średnicy. Znane są przykłady oddziaływania 
materiału niesionego przez wiatr na przeszkody w postaci skałek bądź 
głazów znajdujących się na jego drodze, w wyniku którego powstają formy 
zwane grzybami skalnymi. 
Organizmy żywe. Działalność organizmów żywych również przyczynia się 
do rozpadu materiałów macierzystych, choć posiada znacznie mniejsze 
znaczenie od czynników wcześniej wymienionych. Dotyczy ono przede 
wszystkim niszczącego działania rozrastających się korzeni drzew i 
krzewów, choć pewną rolę przypisać należy także aktywności fauny drążącej 
różnego rodzaju kanaliki i tunele, wybitnie ułatwiające wnikanie wody. 
Rozluźniony w ten sposób materiał skalny odznacza się zwiększoną 
powierzchnią reakcji, co ma duże znaczenie przy wietrzeniu chemicznym.
Wietrzeniem chemicznym nazywamy procesy chemicznego rozkładu, w 
trakcie których dochodzi do rozpuszczania i uwalniania składników oraz 
syntezy nowych minerałów bądź pozostawiania trwałych produktów 
końcowych rozpadu. Zachodzące przemiany są skutkiem ekspozycji skał i 
minerałów na warunki atmosferyczne, często skrajnie różne od warunków 
ich powstawania. Działanie agresywnych czynników środowiskowych, 
takich jak woda, tlen i CO2, wyzwala spontaniczne reakcje chemiczne w 
obrębie wietrzejącego materiału. 
Produkty wietrzenia ogólnie dzieli się na : 
1. minerały ilaste, 
2. tlenki i wodorotlenki glinu, żelaza, tytanu i krzemu (tzw. trwałe produkty 
końcowe rozpadu), 
3. uwolnione jony.
Minerały ilaste oraz tlenki żelaza i glinu (najczęściej uwodnione) 
stanowią najbardziej rozdrobnioną koloidalną fazę gleby. Są one 
najaktywniejszymi składnikami mineralnej frakcji gleby i posiadają ogromne 
znaczenie w kształtowaniu szeregu jej właściwości. Zagadnienia związane z 
mineralogią tych związków stanowią oddzielną, skomplikowaną gałąź 
wiedzy, wciąż jeszcze nie do końca poznaną. Na stronach poświęconych 
minerałom ilastym oraz tlenkom żelaza, glinu i tytanu podano wiadomości 
dotyczące ich budowy, cech makroskopowych oraz występowania. Poniżej 
przybliżone zostaną zagadnienia związane z ich genezą i specyficznymi 
właściwościami.

I. Geneza minerałów ilastych. Wtórne minerały glinokrzemianowe 
powstały w większości z takich minerałów pierwotnych jak skalenie, miki, 
amfibole i pirokseny. Istnieją dwie drogi powstawania minerałów wtórnych: 
• stosunkowo niewielkie przekształcenie fizyczne minerałów 
pierwotnych, 
• całkowity rozpad minerałów pierwotnych i rekrystalizacja minerałów 
wtórnych z niektórych produktów tego rozpadu.
Przekształcanie minerałów może być inicjowana przez reakcje chemiczne, w 
wyniku których następuje usuwanie pewnych rozpuszczalnych składników z 
sieci krystalicznej i zastępowanie ich przez inne. Przykładem tego typu 
przekształcenia może być proces przeobrażania muskowitu w uwodnioną 
mikę. Muskowit posiada bardzo sztywną sieć krystaliczną o stosunku warstw 
tetraedrycznych do oktaedrycznych 2:1. W trakcie procesu wietrzenia 
następuje uwolnienie pewnej ilości potasu z sieci krystalicznej i wnikanie na 
jego miejsce cząsteczek wody. Sieć krystaliczna rozluźnia się i traci 
sztywność. Jednocześnie w pakietach strukturalnych następuje wzrost ilości 
krzemu w stosunku do glinu. W ten sposób dochodzi do powstania illitu, co 
w uproszczony sposób można przedstawić następująco:
K2Al4(Al2Si6)O20(OH)4 + Si4+ ===> K0,2(K0,8)Al4(AlSi7)O20(OH)4 + 
K+ + Al3+ 
muskowit + krzem ===> illit + glin
K0,2 reprezentuje potas wymienny, natomiast K0,8 - potas związany 
półsztywno pomiędzy  pakietami krzemianowymi. W powyższej reakcji 
zachodzi uwalnianie potasu i glinu przy niewielkich zmianach chemicznych, 
powodujących jednak rozluźnienie sieci krystalicznej i zapoczątkowanie 
właściwości wymiennych przy niewielkich zmianach struktury krystalicznej 
minerałów pierwotnych. W wyniku tych przekształceń podstawowa 
jednostka kryształu zachowuje trójwarstwowy typ budowy (stosunek 2:1). 
Dalsze uwalnianie potasu i podstawianie niektórych atomów glinu przez 
magnez prowadzi do powstawania montmorillonitu. Przykłady te ukazują 
strukturalne podobieństwo różnych minerałów ilastych. W wyniku 
stopniowego przechodzenia od jednego minerału do drugiego może 
dochodzić do powstawania minerałów przejściowych, nazywanych 
mieszanopakietowymi (tzw. minerały interstratyfikowane). Posiadają one 
właściwości pośrednie pomiędzy dwoma grupami minerałów, od których 
pochodzą ich nazwy, np. "illito-montmorillonit", "chloryto-illit" itp. 
Krystalizacja minerałów ilastych z rozpuszczalnych produktów wietrzenia 
innych minerałów wydaje się bardziej istotna dla ich genezy niż 
powstawanie na drodze fizycznych przekształceń. W takich warunkach 
dochodzi do formowania kaolinitu, krystalizującego z roztworów 
zawierających rozpuszczalne związki glinu i krzemu. Proces ten prowadzi do 
całkowitej przebudowy struktury minerałów pierwotnych i jest wynikiem 
znacznie bardziej intensywnego wietrzenia niż omówiony powyżej proces 
przekształcania. Rekrystalizacja umożliwia powstanie wielu różnych 
minerałów ilastych z danego minerału pierwotnego, w zależności od 
działających czynników wietrzenia oraz rodzaju jonów obecnych podczas 
krystalizacji w roztworze. Poszczególne minerały ilaste różnią się miedzy 
sobą genezą. Uwodnione miki, których przedstawicielem jest illit mogą 
powstawać zarówno na drodze przeobrażenia mik (łyszczyków), jak i na 
drodze rekrystalizacji w środowiskach bogatych w potas z produktów 
rozpadu minerałów takich jak skalenie. Chloryty powstają w wyniku 
przeobrażenia zasobnego w magnez i żelazo biotytu - minerału należącego 
do grupy łyszczyków. Dalsze przeobrażanie i wietrzenie chlorytów 
prowadzić może do powstawania illitu lub wermikulitu, który w następnej 
kolejności przechodzić może w montmorillonit. Powstawanie 
montmorillonitu związane jest z warunkami niezbyt silnego wietrzenia, słabo 
kwaśnym lub alkalicznym odczynem środowiska i obecnością nadmiaru 
magnezu. Może on powstawać przez rekrystalizację z różnych minerałów 
pierwotnych, a także w wyniku przeobrażania innych minerałów ilastych, np. 
chlorytu, illitu i wermikulitu. Kaolinit reprezentuje najbardziej 
zaawansowane stadium wietrzenia. Powstaje on w wyniku rozkładu 
krzemianów w środowisku kwaśnym bądź silnie kwaśnym, ubogim w 
kationy zasadowe. Rozpuszczalne związki glinu i krzemu mogą w 
odpowiednich warunkach rekrystalizować, tworząc kaolinit. Rozkład 
kaolinitu prowadzi do powstania tlenków glinu i rozpuszczalnej krzemionki.
II. Źródło ujemnych ładunków w minerałach ilastych.  jako jedną z 
charakterystycznych cech tych minerałów wymieniono ich elektroujemność. 
Istnieją dwie możliwości powstawania ładunków ujemnych towarzyszących 
cząstkom minerałów ilastych: 
1. na krawędziach sieci krystalicznej minerałów ilastych znajdują się 
grupy  hydroksylowe (-OH), związane z atomem krzemu lub glinu. 
Wchodzący w ich skład wodór związany jest z tlenem dość luźno 
(prawdopodobnie kowalentnie) i przy wysokich wartościach pH wykazuje 
tendencje do oddysocjowywania. Powierzchnia koloidu uzyskuje w ten 
sposób ładunek ujemny (niezrównoważony ładunek ujemny tlenu), który 
zrównoważony zostaje wskutek przyłączenia kationu zasadowego. Zjawisko 
to jest typowe dla minerałów ilastych o sieci dwuwarstwowej (typu 1:1). 
Również minerały o budowie trójwarstwowej wykazują podobne 
właściwości, zwłaszcza na narożach i krawędziach zniszczonych struktur 
krystalicznych. Powstałe w ten sposób ładunki ujemne są - przynajmniej 
częściowo - zależne od pH. W glebach średnio i silnie kwaśnych siła 
wiązania kowalencyjnego łączącego wodór z tlenem jest znaczna i ujemne 
ładunki na powierzchni sieci krystalicznej nie ujawniają się. Przy odczynie 
od pH 6 wzwyż siła wiązania kowalencyjnego słabnie i wodór może być 
łatwo zastępowany przez inne kationy. 

2. W sieci krystalicznej minerałów ilastych może dochodzić do tzw. 
izomorficznych podstawień jonowych. Istotą tego procesu jest 
zastępowanie danego atomu sieci krystalicznej innym, posiadającym 
zbliżony promień jonowy. W warstwie tetraedrów atom Si4+ może być 
podstawiany przez atom Al3+, natomiast w warstwie oktaedrów atom Al3+ 
może być podstawiany przez atomy Mg2+ lub Fe2+. W obu wypadkach 
pojawia się jedna wolna wartościowość ujemna. W przeciwieństwie do 
ładunków występujących na krawędziach kryształów, ładunki powstałe 
wskutek izomorficznych podstawień nie zależą od pH i określane są jako 
ładunki trwałe. Zjawisko podstawiania jonów występuje prawdopodobnie we 
wszystkich minerałach ilastych typu glinokrzemianowego, jednak ilość 
powstających ładunków ujemnych jest największa w minerałach o budowie 
trójwarstwowej. 
Zdolność minerałów ilastych do wymiany kationów z roztworem 
glebowym decyduje o ich ogromnym znaczeniu w kształtowaniu 
właściwości sorpcyjnych gleby. Stanowią one, obok związków 
próchniczych, podstawowy składnik kompleksu sorpcyjnego gleby. Na 
zdolności sorpcyjne gleb wpływ ma nie tylko ilość minerałów ilastych, ale 
także ich jakość. Ilość kationów sorbowanych przez minerały ilaste zależy 
bowiem od ich powierzchni właściwej. 
III. Tlenki i wodorotlenki żelaza glinu i tytanu. Badanie tej grupy 
minerałów jest jeszcze bardziej skomplikowane niż badanie minerałów 
ilastych. Prawdopodobnie wykazują one podobne do minerałów ilastych 
właściwości: posiadają budowę krystaliczną, są nośnikami ładunków 
ujemnych i mają zdolność do wymiany kationów z roztworem glebowym. 
Ilość ujemnych ładunków jest jednak mniejsza niż w przypadku minerałów 
ilastych, dlatego też zdolności sorpcyjne tych minerałów są mniejsze. Tlenki 
i wodorotlenki żelaza, glinu i tytanu występują w glebie w postaci 
koloidalnego filmu, swoistego "płaszcza" na powierzchni cząstek 
mineralnych. Są bardzo trudne zarówno do wyseparowania jak i do 
zidentyfikowania. Wszystkie są skrajnie słabo rozpuszczalne w normalnych 
roztworach glebowych (pH 4 - 9) - ich rozpuszczalność mierzy się w 
milimolach na litr roztworu. Najbardziej pospolitymi minerałami należącymi 
do tej grupy są: 
• tlenki i wodorotlenki żelaza - hematyt, getyt, limonit 
• tlenki i wodorotlenki tytanu - anataz, rutyl 
• tlenki i wodorotlenki glinu - diaspor i gibbsyt 
• tlenki i wodorotlenki krzemu - chalcedon i opal
IV. Uwolnione jony. W procesie wietrzenia dochodzi do uwolnienia ze 
zniszczonych struktur krystalicznych szeregu jonów: magnezu, potasu, 
wapnia, fosforu, żelaza i in. Jony te zostają włączone do biogeochemicznego 
obiegu pierwiastków. Część z nich ulega wymyciu, część zaś 
wykorzystywana jest jako składniki pokarmowe roślin oraz w tworzeniu 
struktur krystalicznych minerałów wtórnych. 
Wietrzenie typu biologicznego – gleby i skały osadowe rzadko zawierają 
jedynie jeden rodzaj iłów. Celem rekultywacji jest zintensyfikowanie 
procesów glebotwórczych, w których znaczną rolę pełni wietrzenie 
biologiczne. Dochodzi do niego w wyniku oddziaływania organizmów na 
skały lub poprzez chemiczne przetworzenie minerałów, przy użyciu 
produktów rozkładu materii organicznej (kwasy huminowe i dwutlenek 
węgla). Ten typ wietrzenia odgrywa ważną rolę podczas powstawania gleby. 
Z tego wynika tak wielkie znaczenie materii organicznej podczas 
rekultywacji obszarów bezglebowych. Próchnica może powstawać jedynie w 
glebie. Stanowi ona aż 90% substancji organicznej znajdującej się w glebie. 
Substancja organiczna to 5% gleby. W czasie humifikacji (humus = 
próchnica) powstają związki organiczne, które sklasyfikowano do 4 grup:
- fulwokwasy;
- kwasy hymato-melanowe;
- huminy (są to sole stymulujące, bądź hamujące wzrost organizmów 
żywych);
- kwasy huminowe.
Kwasy huminowe
Ich skład elementarny to:
- węgiel C – 50-60%;
- tlen O – 30-39%;
- wodór H – 1,5-5%;
- azot N – 1-5%.
Do tej pory nie poznano wzoru strukturalnego kwasów huminowych. 
Przypuszcza się,  że huminy są mieszanką spolimeryzowanych związków o 
dużym pokrewieństwie. Ułożone są gąbczasto, dzięki czemu mają duże 
możliwości sorpcyjne oraz hydratacyjne. Ich połączenia chelatowe są 
trzonem kompleksu sorpcyjnego gleby. Są odpowiedzialne za dynamikę 
gleb. Połączenia chelatowe są przyczyną gruzełkowatej budowy, 
specyficznej barwy. Ponadto gromadzą jony, wodę i mają znaczenie w dla 
ciepła gleby. Chelaty polepszają żyzność gleby i regulują właściwy rozwój 
mikroorganizmów. Koloidalne wielordzeniowe hydroksy-kompleksy glin - 
humus oraz kompleksy humus – glin - minerał ilasty są charakterystyczne 
dla kwasów huminowych. Dzięki nim gleba ma odpowiednią troficzność, 
korzystne warunki wodne, prędkość sorpcji, jakość i ochronę przed jej 
skażeniem.
Właściwości fizyczne:
-gęstość fazy stałej  zależy od składu mineralnego, ilości związków 
organicznych, proporcji pomiędzy składnikami organicznymi i mineralnymi
-gęstość objętościowa: w jej skład wchodzą wszystkie fazy, informuje o 
warunkach wodno-powietrznych, jest to masa określonej objętości gleby o 
nienaruszonej strukturze, określa stopień spulchnienia gleby, zależy od: 
składu granulometrycznego, gęstości fazy stałej, struktury gleby.
-struktura gleby: taki stan gleby,w którym poszczególne ziarna glebowe są 
zlepione w agregaty o określonych kształtach i wymiarach, może nas 
informować z jakiej skały macierzystej dana gleba powstała, jakie ma 
właściwości. Zapewnia wysokie plony, reguluje właściwości wodne, 
powietrzne i cieplne, wpływa na procesy biologiczne, chroni glebę przed 
erozją, zmniejsza nakład siły podczas 
mechanicznej uprawy roli. Czynnik powodujące niszczenie: mechaniczne 
(deszcze, ciężkie 
narzędzie rolnicze), fizykochemiczne (ługujące działanie wody opadowej, 
zakwaszanie gleby 
spowodowane wymywaniem jonów wapnia, zasolenie gleby), biologiczne 
(mineralizacja substanjci 
organicznej). Czynniki wpływające na utrzymanie właściwej struktury: 
mechaniczna uprawa roli, 
racjonalne nawożenie, odpowiednie zmianowanie upraw(płodozmian)
-barwa:informuje o określonym składzie chemicznym(próchnica, tlenki i 
wodorotlenki żelaza, kwarc), tym samym informuje czy gleba jest żyzna i 
zasobna w składniki mineralne. Na barwę wpływa również stan 
nawilgotnienia, stan rozdrobnienia, struktura gleby, kierunek procesów 
glebotwórczych. 

Wskaźnikiem jakości gleby są głównie jony żelaza, gdy warunki tlenowe są 
dobre to barwa będzie brunatna, natomiast gdy beztlenowe barwa gleby 
będzie zielonkawo-szara.
-porowatośćsuma objętości wolnych przestrzeni zajętych przez powietrze i 
wodę w jednostce objętości gleby. 
Czyniki wpływające na porowatość gleby: skład granulometryczny, 
gęstość objętościowa i fazy stałej, struktura gleby, zawartośc próchnicy, 
uprawa roli.
Pory kapilarne:
-makropory > 0,0085mm
-mezopory 0,0002-0,0085mm
-mikropory <0,0002mm
w mezoporach znajduje się woda dostępna dla roślin. Duża zawartość wody 
w mikroporach jest w glebach ciężkich, ilastych.
-lepkość: siła z jaką przylegają cząstki i agregaty glebowe do różych 
przedmiotów
-plastyczność:zdolność gleby do powrotu do formy wyjściowej
-pęcznienie:zwiększenie objętości pod wpływem pochłaniania wody
-kurczenie:zjawisko odwrotne do pęcznienia
-zwięzłość:określa siłę, z jaką gleba przy różnym stopniu uwilgotnienia 
przeciwstawiania się naciskowi mechanicznemu.
Czynniki wpływające na utrzymanie właściwej struktury: mechaniczna 
uprawa roli, racjonalne nawożenie, odpowiednie zmianowanie 
upraw(płodozmian).Rolnicze użytkowanie gleb. szczególnie tere-nów o 
bogatym urzeźbieniu powierzchni, przyspiesza procesy erozyjne. Za 
podstawowy zabieg przeciwerozyjny uważa się uprawę roli w poprzek 
spadku zbocza, co zmniejsza kilka-krotnie nasilenie tego zjawiska. 
Wprowadza się również poziomicowy  układ pól, tzw. tarasy, których 
szerokość zmniejsza się wraz ze wzrostem nachylenia zboczy. Ważny jest 
odpowiedni dobór roślin, których system korzeniowy uodparnia glebę na 
niszczące działanie zjawisk atmosferycznych. Najlepiej chronią przed erozją 
trawy, ponieważ mają bardzo dobrze rozwinięty system korzeniowy. Tereny 
zagrożone erozją obsadza się również drzewami i krzewami, które 
zmniejszając siłę wiatru chronią gleby przed wywiewaniem. Jako środki 
przeciwerozyjne stosuje się także tzw. stabilizatory glebowe. Należą do nich 
nawozy mineralne z dodatkiem naturalnego adsorbentu np. humusu; 
połączenia typu związek organiczny - materiał ilasty oraz spe-cjalne 
preparaty — polimery Dzięki obecno-ści w łańcuchu tych substancji grup 
funkcyj-nych: -COOH, -NH2, -OH, następuje zlepia-nie cząstek glebowych 
w większe i trwalsze agregaty. Erozji można też zapobiegać poprzez chem. 
zwalczanie chwastów i minimalizację zabiegów uprawowych.
5. Woda w glebie: znaczenie, źródła, kryteria podziału (stany fizyczne, 
dynamika ruchu siły wiążące, przyswąjalność dla roślin).
Ciekłym składnikiem każdej gleby jest woda. Jej źródło stanowią: opady 
deszczu i śniegu, grad, szron, rosa,podsiąk kapilarny, nawadnianie, woda 
gruntowa oraz kondensacja pary wodnej. Część wody, która dostaje się do 
gleby w formie opadów atm. ulega wyparowaniu oraz transpiracji przez 
rośliny, część natomiast wsiąka w glebę lub spływa po jej powierzchni. 
Występuje ona w glebie w różnych formach: w. chemiczna - stanowi część 
składową związków znajdujących się w glebie, jest ona bardzo silnie 
związana z cząstkami glebowymi, nie bierze więc udziału w procesach 
glebowych i nie ma żadnego znaczenia dla roślin, 
w. w postaci pary wodnej - stanowi jeden z elementów powietrza 
glebowego, 
w. w postaci lodu – jest mało aktywna, niedostępna dla roślin, odgrywa 
istotną rolę w pr. wietrzenia skał i minerałów, 
w. higroskopijna - jest związana siłami van der Waalsa z cząstkami 
glebowymi i nie może być pobrana przez mikroorganizmy i rośliny wyższe, 
w. błonkowata - tworzy się na powierzchni błonek wody higr., jest ona 
słabiej związana (w porównaniu z wodą higr.) i bierze udział w procesach 
glebowych, może być wykorzystana przez rośliny, 
w. kapilarna - wypełnia włoskowate kanaliki, których siły wiązania 
przewyższają grawitacje; woda porusza się w nich dzięki napięciu powierz., 
w różnych kierunkach, w zależności od niedosytu wilgotności glebowe, jest 
dostępna dla roślin,w. grawitacyjna - wypełnia szerokie przestrzenie 
pomiędzy cząstkami gleby, jest ona łatwo dostępna dla roślin i przyczynia się 
do przewietrzania gleb, 
w. gruntowa – znajduje się na pewnej głębokości na warstwie trudno 
przepuszczalnych osadów. Jest dostępna dla roślin ale zależy jak 
rozbudowany system korzeniowy ma dana roślina.
7. Powietrze glebowe. Właściwości powietrzne gleb, przewiewność, 
wymiana gazowa, pojemność powietrzna gleb.Powietrze glebowe różni się 
od atmosferycznego składem. Zawartość N 60-70%, O 10-20%, CO2 0,3%.
-przewiewność:zdolność do przepuszczania powietrza
-wymiana gazowa:szybkość i intensywność procesów dyfuzji gazów z gleby 
-pojemność powietrzna:ilość powietrza w glebie po nasyceniu jej wodą 
kapilarną, zależy od składu granulometrycznego.
8. Próchnica glebowa: źródła, przemiany (procesy mineralizacji i 
humifikacji), skład frakcyjny i elementarny, właściwości sorpcyjne. Rola 
i rodzaje próchnicy.
Próchnica – złożona i dość trwała mieszanina brunatnych, amorficznych 
substancji koloidalnych powstała w  wyniku modyfikacji pierwotnych tkanek 
roślinnych i zwierzęcych w wyniku syntezy przez różne organizmy glebowe. 
Większość stanowi frakcja pyłu i części spławialne
Rola próchnicy (dodatnia): -podstawowe źródło C i N dla 
przetwarzających ją cudzożywnych organizmów glebowych oraz pośrednie 
źródło azotu dla autotroficznych roślin zielonych -podstawowy czynnik 
decydujący o odczynie gleby - ze względu na kwaśny charakter związków 
humusowych i dużą pojemność sorpcyjną niektórych frakcji humusu-wpływa 
na poprawę buforowych właściwości gleby poprzez obecność koloidów 
humusowych -zwiększa zdolność magazynowania mineralnych składników 
odżywczych w postaci łatwo przyswajalnej dla roślin, co stanowi ochronę 
przed wypłukiwaniem tych składników przez wody opadowe-koloidy 
humusowe spełniają rolę spoiwa niezbędnego dla tworzenia się korzystnej i 
gruzełkowatej struktury gleby-ma dobry wpływ na pojemność wodną gleb 
oraz na kształtowanie się potencjału oksydacyjno-redukcyjnego .
Rola próchnicy (ujemna): 
-rozpuszczalne w wodzie fulwokwasy mogą powodować nadmierne 
zakwaszenie gleby oraz sprzyjać wypłukiwaniu z niej wielu cennych 
składników, co w konsekwencji może być przyczyną wyjałowienia górnych 
warstw gleby.
Próchnica glebowa jest wskaźnikiem aktywności i kierunku biologicznych 
procesów glebowych oraz wykładnikiem biologicznej charakterystyki 
siedliska, co wynika z produktów biologicznego  przetworzenia 
pośmiertnych szczątków roślin i zwierząt. 
Typy siedlisk leśnych - określony typ próchnicy, gdzie lasom, lasoborom i 
borom przyporządkowane są trzy podstawowe typy próchnicy – mull, moder 
i mor.

Próchnica typu mull: (próchnica leśna)
-tworzy się na glebach bardzo żyznych, biologicznie czynnych, na 
siedliskach lasowych -jest bogata w azot, o odczynie od słabo kwaśnego do 
obojętnego-powstaje ze ściółki leśnej, która podlega szybkiemu rozkładowi 
mikrobiologicznemu i humufikacji, głównie przez mezo- i mikrofaunę 
glebową - ektopróchnica jest bardzo słabo wykształcona - najczęściej 
występuje tylko podpoziom surowinowy Ol-forma ziemista w odmianie 
czarnej, brunatnej lub szarej, nadmiernie uwilgotnienie - forma mułowo-
ziemista -odmiany - kseromull dla siedlisk suchych, higromull dla świeżych i 
hydromull dla siedlisk mokrych 
Próchnica typu moder: (próchnica gleb uprawnych)
-występuje na siedliskach lasów mieszanych i borów mieszanych w stanie 
zbliżonym do naturalnego lub mało zmienionych. Typ moder powstaje 
również w ekosystemach zdegradowanych na siedliskach lasowych jako 
forma degradacyjna
-jest na ogół kwaśna i powstaje przy współudziale grzybów i drobnej fauny 
glebowej-charakterystyczny jest podpoziom butwinowy Of, który składa się 
z rozdrobnionych resztek roślinnych o rozpoznawalnej budowie tkankowej i 
ciemnobrunatnej barwie  -odmiany kseromoder, moder, higromoder i 
hydromoder oraz protomoder na siedliskach jałowych i bardzo suchych, 
kalcimoder na glebach węglanowych i bardzo zasobnych w składniki 
pokarmowe (Puchalski, Prusinkiewicz 1990).
Próchnica typu mor:(próchnica łąkowa) 
-na ubogich siedliskach borowych -złe warunki rozkładu substancji 
organicznej powodowane ubóstwem składników odżywczych, niedostatkiem 
wilgoci lub ciepła - nagromadzenie się grubych warstw kwaśnej 
ektopróchnicy,  zwłaszcza w formie butwinowej-proces humifikacji 
prowadzą głównie grzyby, a kwaśne substancje powstałe w trakcie tego 
procesu są wypłukiwane przez wody opadowe w głąb profilu glebowego, 
gdzie gromadzą się w postaci poziomów iluwialno-humusowych -wszystkie 
podpoziomy próchnicy typu mor są wyraźnie wykształcone - podpoziom 
surowinowy Ol, butwinowy Of i epihumusowy Oh-może występować w 
odmianach kseromor, mor, higromor i hydromor .
Próchnicę możemy jeszcze podzielić ze względu na stopień i charakter 
wysycenia:-słodka Ca, Mg-słona Na-kwaśna Al,H
Próchnica składa się w  większości ze związków organicznych, dzięki 
czemu zawdzięcza swoje właściwości hydrofilowe, zatrzymuje do 80% 
wody swojej masy. Duża pojemność sorpcyjna przyczynia się do wzrostu 
ilości substancji odżywczych, wpływa na warunki cieplne gleb. 
Źródłami próchnicy są:-resztki roślinne-resztki zwierzęce+produkty 
przemiany materii-obornik-nawozy zielone
Zabiegi chroniące próchnicę:-naworzenie-płodozmian-dodawanie 
substancji organicznej (mulczowanie)
humifikacja - procesy przekształceń materii organicznej gleb polegające na 
częściowym rozkładzie pierwotnych związków organicznych (szczątków 
roślinnych) i wtórnej syntezie. W wyniku humifikacji powstaje humus 
glebowy, nadający poziomom próchnicznym gleb ciemne zabarwienie. 
Związki humusowe są substancjami o złożonej strukturze. Z uwagi na swe 
cechy fizyczne i chemiczne odgrywają bardzo ważną rolę w kształtowaniu 
właściwości gleb.Subst. org. w glebie ulega ciągłym przemianom 
jakościowym i ilościowym. Uzależnione są one od: enzymów znajdujących 
się w resz-tkach roślinnych i zwierzęcych, mikroorg. gl., fauny gl., klimatu 
glebowego, odczynu, zawartości przyswajalnych skł. pokarmowych. 
Źródłem subst. org. w glebie 
są obumarłe szczątki roślin i zwierząt (detrytus) podlegające rozkładowi 
mikrobiol., czyli minera-lizacji. Min. jest to całkowity rozkład zw. org. w 
glebach. Proces ten przebiega stopniowo. Najpierw zachodzi hydroliza i 
rozkład białek, amonifikacja, enzymatyczny rozkład węglo-wodanów, a 
następnie całkowita min. poszczególnych części zw. org. W glebach 
zachodzą dwie formy min.: butwienie (przebiega przy dostatecznym dostępie 
tlenu, przy pH zbliżonym do 
neutralnego, dając produkty całkowitego utlenienia, tj. : CO2, H2O, 
siarczany, azotany, fosforany; jest to proces egzoenergetyczny, podczas 
którego wydzielają się znaczne ilości energii cieplnej), gnicie (zachodzi w 
glebach wilgotnych i mało przewiewnych, w których istnieje niedostatek 
tlenu, przy pH =5. Produktami jego są, oprócz produktów całkowitego 
utlenienia, metan CH4,siarkowodór H2S, amoniak NH3, indol, skatol i inne. 
Podczas gnicia nie następuje podwyższanie temp. w rozkła-dających się 
substancjach organicznych). Równocześnie z min. przebiega humifikacja 
(proces syntezy zw. org.). W wyniku tego tworzy się próchnica — 
bezpostaciowa subst. org. o zmiennym i bardzo złożonym składzie chem. 
Tworzą ją odporne na rozkład resztki tkanek roślinnych i zwierzęcych, ciał 
mikroorg. i produktów ich działalności. Hum. zachodzi w war. tl. i beztl., 
przy udziale bakterii, promieniowców, grzybów, mezofauny 
(dżdżownice, nicienie, stawonogi). Próchnica tworzy się z różnych 
związków: węglowodanów, ligniny, białek, chlorofilu i innych. W 
pierwszym etapie humifikacji wielkocząsteczkowe zw. org. ulegają 
rozkładowi na prostsze, z których dopiero następuje synteza zw. 
próchnicznych. Ilość i jakość wytworzonej próchnicy zależy od przebiegu 
procesów glebotwórczych.9. Gleba jako środowisko fizyczne: układy 
koloidalne i ich trwałość, rodzaje koloidów i ich 
wpływ na właściwości fizyczne i chemiczne gleb.
10. Właściwości sorpcyjne gleb. Rodzaje sorpcji (mechaniczna, fizyczna, 
wymienna, chemiczna i biologiczna) i ich znaczenie w odżywianiu roślin. 
Pojemność sorpcyjna gleb a skuteczność nawożenia (azotowego, 
fosforowego, potasowego i innych).
Kompleks sorbcyjny jest to część sorbująca gleby. Zatrzymuje on jony, 
cząst. zawiesin, gazów i mikroorg. W jego skład wchodzą: wtórne minerały 
ilaste, próchnica glebowa, kompleksy ilasto-pró-chnicze. K. sorpc. jest 
jednym z ważniej-szych czynników warunkujących żyzność gl.Gleba, dzięki 
zawartości próchnicy, wykazuje specyficzne właściwości sorpcyjne. Sorpcją 
gleby nazywa się jej zdolność do pochłaniania gazów i par z powietrza, 
cząsteczek i jonów z roztworów 
oraz mikroorganizmów i cząstek glebowych z zawiesin. Na wł. sorp. gleb 
wpływają m.in: rozdrobnienie fazy stałej gl. pH, porowatość. Sorp. 
warunkuje żyzność gl. Wyróżnia się następujące rodzaje sorpcji:
- s. mechaniczna - sorpcja mechaniczna polega na mech. zatrzymywaniu w 
wolnych przestrzeniach gleb zawiesin oraz mikroorga-nizmów zawartych w 
roztworach glebowych. S. mech. wpływa w znacznym stopniu na 
rozmieszczenie mikroorganizmów w profilu glebowym oraz na tworzenie się 
warstw trudno przepuszczalnych w glebie. 
- s. fizyczna - polega na zatrzymywaniu przez rozdrobnione składniki stałe 
gleby mikroorga-nizmów, cząsteczek zw. chem., pary wodnej, CO2, O2, 
azotu i innych.

- s. chemiczna - Sorpcja chemiczna polega na wytrącaniu się trudno 
rozpuszczalnych soli w glebie w wyniku reakcji jonów znajdujących się w 
roztworze glebowym. Np. jeśli do gleby zawierającej CaCO3, a więc 
zawierającej w roztworze glebowym Ca(HCO3)2, doda się siarczanu (VI) 
magnezu MgSO4, wówczas następuje s. chem. anionu SO42-. Ca(HCO3)2 + 
MgSO4 = Mg(HCO3)2 + CaSO4 S. chem. ulegają w glebie przede 
wszystkim aniony, np.: SO42-, CO32-, PO43-, HPO42-, H2PO4-. Dzięki s. 
chem. następuje zatrzymanie w glebie pewnych składników, które odgrywają 
ważną rolę w rozwoju roślin.
- s. wymienna – polega na wymianie jonów, która zachodzi pomiędzy 
stałymi składnikami gl. a roztw. glebowym. zjawisko to może następować 
dzięki obecności grup kwaso-wych (karboksylowych –COOH, fenolowych –
OH)znajdujących się w zw. tworzących próchnicę.
- s. biologiczna - spowodowana jest przez żywe organizmy zamieszkujące 
glebę. Polega ona na pobieraniu związków mineralnych przez korzenie roślin 
i mikroorganizmy. W ten sposób składnik zatrzymywany przez organizm jest 
dla innych niedostępny, aż do uwolnienia go po obumarciu organizmu. S. 
biol. chroni subst. rozp. w wodzie przed wymyciem
11.Odczyn gleb. Czynniki naturalne i antropogeniczne wpływające na 
odczyn gleb. Wpływ odczynu na przebieg procesów glebowych i 
przyswajlność składników pokarmowych. Właściwości buforowe gleb.
Kwasowość powodują jony H+. O zawartości tych jonów decydują kwasy: 
H2CO3, H2SO4,  H3PO4, octowy, szczawiowy, kw. huminowe i fulbowe. 
Jony H+ występują zarówno w roztworze gl. jak i kompleksie sorpcyjnym 
gl. W związku z tym wyróżnia się: kw. czynną (oznacza się ją w wodzie dest. 
i określa ilość wolnych jonów H+ występujących w roztw. gl.) i  kw. 
potencjalną (wywołana przez jony H+ i Al3+ związane przez kompleks 
sorpc. gl.; dzieli się ją na wymienną (ujawnia się w wyniku działania na 
glebę roztw. KCl, który powoduje wyparcie pewnej ilości jonów H+ i Al3+ z 
kompl. sorpc. gl.) i hydrolitycznąJedną z najważniejszych przyczyn tego 
zjawiska jest pobieranie pożywienia przez roślinność, 
ponieważ większość pokarmu przyswajają one w postaci jonów dodatnich, 
których ubytek jest równoważony przez oddawanie do gl. jonów H+. Na 
wzrost kw. gl. wpływa też: brak skł. zasadowych w skałach macierzystych, 
przewaga opadów nad paro-waniem, która sprzyja wymywaniu skł. zas. i 
powoduje nasilenie pr. bielicowania, wprowa-dzenie do gl. nawozów szt., 
działalność życio-wa mikroorg. i roślin wyższych (przyczynia się do 
powstawania kwasów), zabiegi upra-wowe, ba podczas zbioru z pól usuwa 
się wraz z roślinami duże ilości  skł. zasadowych Ca, Mg, K, Na, kwaśne 
deszcze, które są wynikiem zaniecz. pow. tl. S i N,  które reagu-jąc z wodą 
tworzą kwasy, gospodarka leśna (pozyskiwanie drzew powoduje, że do 
gruntu powraca mała część masy org. zgromadzonej przez drzewa, naturalny 
obieg materii zostaje zachwiany, a w rezultacie gl. ulega zakw.W wyniku 
zakwaszenia następuje wymywa-nie z gl. składników pokarm.: K, Mg, Ca. 
Wraz z utratą subst. odżywczych zwiększa się zawartość trujących metali w 
rozt. glebowym.  Gwałtownie wzrasta rozpuszcz. zw. Al., Fe, Mn oraz 
innych metali ciężkich. Zmniejszenie się dostępności subst. pokarm. Z 
równoczes-nym trującym działaniem metali prowadzi do uszkodzenia 
korzeni, osłabienia i obniżenia odporności na choroby i szkodniki, co w 
rezultacie prowadzi do obumierania roślin lub ich trwałego uszkodzenia. 
Odczyn gl. wpływa na 
aktywność biologiczną gl., zbyt duże zakwaszenie powoduje obumieranie 
edafonu glebowego, co przyczynia się do obniżenia jej wartości użytkowej.
12. Edafon glebowy - mikroflora (bakteria, promieniowce, grzyby, glony), 
mikrofauna (pierwotniaki, nicienie, skoczogonki. roztocze), mezofauna 
(wazonkowce, dżdżownice, stawonogi), makrofauna (krety, chomiki, króliki 
itp.). Rola i znaczenie edafonu w procesach glebowych i ich wpływ na 
żyzność gleb.Edafon to zespół organizmów żyjących w glebie, które 
stanowią jeden z podstawowych jej elementów. Zamieszkują one glebę do 
głęb. 1m, największa ich liczba żyje jednak w bogatej w pożywienie 
warstwie ornej. Bez edafonu gleba nie byłaby zdolna do podtrzy-mania 
produkcji roślinnej. Jego rozwój zależy od wielu czynników, m.in. od 
rodzaju gleby, jej wilgotności, temp., odczynu oraz dostatku pożywienia. W 
skład ed. wchodzą m.in. bak-terie, promieniowce, grzyby, larwy owadów, 
pierścienice, wazonkowce, pajęczaki, a także drobne ssaki, jak krety, 
ryjówki, nornice i myszy. Skład procentowy ed. przedstawia się następująco: 
40% - bakterie, 40% - grzyby i glony, 12% - dżdżownice, 5% - mezofauna, 
3% - mikrofauna. Część ed. tworzy ogniwo destruentów, inna bierze udział 
w tworzeniu próchnicy i warunkuje żyzność gleby. Np. grzyby zaopatrują 
rośliny w wodę, sole min., subst. wzrostowe, bakterie asymilują azot z 
powietrza i dostarczają go roślinom w formie przyswajalnej, dżdżownice 
drążą głęboko glebę, przyczyniając się do jej przemieszania i spulchniania.
13. Geologiczne procesy formowania gleb (aluwialne, deluwialne i 
torfotwórcze). Glebotwórcze procesy powstawania gleb: procesy 
wzbogacające wierzchnie poziomy glebowe w składniki biogenne 
(akumulacji substancji organicznej i zasolenia). procesy zubożające 
(przemywanie, bielicowanie, murszenie), procesy tzw. równowagi 
dynamicznej (brunatnienia, glejowe).
Proces aluwialny- proces nanoszenia przez rzekę materiału z którego 
powstanie gleba
Proces deluwialny- materiał nanoszony w wyniku osunięcia w terenach 
górzystychProces torfotwórczy- powstawanie gleby z materiałów roślinnych
Bielicowanie jest charakterystyczne dla gleb piaskowych znajdujących się 
pod roślinnością leśną iglastą (sosna, świerk). Zasadniczym czynnikiem 
powodującym go są resztki org., które zawierają trudno rozkładające się 
subst. garbnikowe. W wyniku działalności grzybów związki te ulegają 
przemianom w silne kwasy org. i pod ich wpływem rozkładają minerały 
pierwotne i wtórne, co prowadzi do silnego zakwaszenia podłoża. Produkty 
ich rozkładu to rozpuszczalne w wodzie sole min. Al, Fe i P. Związki te 
migrują wraz z wodą w głąb profilu glebowego. Na miejscu pozostaje 
krzemionka SiO2, która nadaje poziomowi wymywania jasno popielatą 
barwę (bielico-wanie). Trudniej rozpuszcz. związki Al, Fe, P i subst. org. 
kumulują się w poziomie wmy-wania. W wyniku bielicowania powstają gle-
by b. kwaśne, ubogie w skł. min., próchnicę i wykazujące małe właściwości 
buforowe.

proces przemywania (płowienia, lessiważu) - polega na przemieszczaniu się 
w głąb profilu glebowego wymytych z wyżej leżących poziomów cząstek 
koloidalnych będących w stanie rozproszenia bez ich uprzedniego rozkładu. 
Przemywanie odbywa się przy słabo kwaśnym odczynie gleby.
proces glejowy - polega na redukcji różnych mineralnych związków (Fe, 
Mn, i in.) utworu glebowego w warunkach nadmiernej wilgotności 
(utrudnionego dostępu powietrza). Związki żelaza 3+ mające zabarwienie 
żółtordzawe lub brunatnordzawe przechodzą w wyniku tego biochemicznego 
procesu przy udziale mikroorganizmów beztlenowych w obecności 
substancji organicznej w związki żelaza 2+ przybierając formę ruchliwą, a 
wskutek tego są wymywane przez 
wodę wsiąkającą lub niekiedy mogą się skupiać tworząc konkrecje żelazisto 
- manganowe. W wyniku procesu glejowego poziomy lub warstwy zasobne 
w związki żelaza i manganu przybierają barwę zielonkawą, niebieskawą lub 
popielatą. (oglejenie odgórne - opadowe i dolne - wody gruntowe). 
proces brunatnienia gleb - wietrzenie minerałów glebowych, głównie 
glinokrzemianów, zawierających w swoim składzie żelazo. Żelazo 
uwolnione w czasie wietrzenia osadza się na powierzchni cząstek 
glebowych, dając brunatne zabarwienie.
Proces murszenia polega kurczeniu się i rozpadzie na drobne ziarna masy 
organicznej: gytji (ciemny muł jeziorny zawierający rozpoznawalne szczątki 
organiczne, pochodzące głównie z planktonu), mułu lub torfu, na skutek 
utraty przez nią wody. Zachodzi w odwodnionych warstwach gleb 
bagiennych. Szybkość murszenia zależy od rodzaju materii organicznej 
ulegającej temu procesowi, stopnia jej rozdrobnienia oraz głębokości 
odwodnienia (wielkości obniżenia lustra wód gruntowych). W trakcie 
procesu murszenia masa torfowa przestaje narastać, okresowo zmniejsza się 
jej wilgotność a zwiększa dopływ tlenu. Następuje rozkład biologiczny torfu 
i zachodzą zmiany stanu fizycznego torfu (pęcznienie i kurczenie substratu 
torfowego).
14. Systematyka gleb. Kryterium wydzielenia jednostek systematyki. 
Budowa morfologiczna oraz właściwości głównych typów gleb powstałych 
w wyniku procesów glebotwórczych. Rozmieszczenie gleb na kuli ziemskiej 
w zależności od stref klimatycznych.Zróżnicowanie skały macierzystej, 
urozmaicona rzeźba terenu, klimat sprzyjają tworze-niu się różnych 
typów gleb. Wyróżnia się:Gleby bielicowe - są szczególnie 
rozpowszechnione na obszarze Polski. Są one bardzo kwaśne, ubogie w skł. 
min., próchnicę i wyka-zują małe wł. buforowe. Gl. te powstają przy udziale 
roślinności lasów iglastych, na skałach ubogich w zw. zas. Zasadniczym 
czyn. powodującym bielicowanie są resztki org., np. szczątki szpilek lub 
kory. Zawierają one trudno rozkładające się subst. garbni-kowe. W wyniku 
działalności grzybów zw. te ulegają przemianom w kwasy fulwowe, fenol i 
polifenole co prowadzi do silnego zakwaszenia podłoża. Powstałe subst. 
reagują ze składnikami mineralnymi górnych warstw gleby. W wyniku tego 
procesu powstają rozpuszczalne połączenia org. - min. Częste deszcze 
wymywają je w głąb profilu glebowego tworząc jasny poziom. W głębszych 
warstwach gleby następuje z kolei rozkład części org. połączeń 
kompleksowych z równoczesnym uwalnianiem związanych z nimi kationów, 
np. jonów żelaza. Stąd właśnie pochodzi brunatne zabarwienie poziomów 
wymywania.
Gleby brunatne tworzą się z różnych, najczęściej bogatych w CaC03, skał 
macierzystych. W wytworzeniu tych gleb pomagają lasy liściaste lub 
mieszane. Podczas rozkładu minerałów zostają uwolnione m.in. zw. Fe, które 
powlekając cienką warstwą cząstki gl. nadają gl. brunatnym 
charakterystyczne rdzawobrunatne zabarwienie. Są średnio żyzne lub żyzne, 
słabo kw. lub obojętne, typowe dla klimatu umiarkowanego.
Czarnoziemy występujące w Polsce wykszta-łciły się na podłożu lessowym. 
Powstają z lessów w warunkach klimatu kontynentalnego i umiarkowanego 
suchego przy udziale roślinności łąkowo-stepowej i leśno-stepowej. Ich 
cechącharakterystyczną jest intensywne gromadzenie się w nich próchnicy 
(3% - 4%) wysyconej kationami Ca i Mg, składników pokarmowych stąd ich 
duża żyzność. Dzielą się na czarnoziemy leśnostepowe (żyźniejsze) i szare 
gleby leśne (wytworzone z uboższych lessów). W Polsce nieliczne, o charak-
terze reliktowym, powstałe podczas panowania bardziej suchego i ciepłego 
klimatu. Ze względu na wysoką produktywność wykorzystane pod uprawę 
rolną. Współcześnie podlegają procesom brunatnienia i ługowania
Gleby torfowe powstają w warunkach dużej wilgotności spowodowanej 
stałym, wysokim poziomem wody grunt. lub powierzch. W glebach tych 
stale zachodzi proces torfotwórczy. Polega on na odkładaniu się 
niecałkowicie rozłożonych resztek roślinności bagiennej przy słabym 
dostępie powietrza. Cechą charakterystyczną gl. torf. jest struktura 
włóknista, która decyduje o ich wł. fiz.-chem. Naturalne lub sztuczne 
obniżanie poziomu wód grunt. wywołuje w torfie proces mursze-nia. Przy 
dużym dostępie tlenu masa org. ulega częściowej mineralizacji i intensywnej 
humifikacji. W wyniku tych przemian w górnych warstwach profilu 
glebowego pows-taje tzw. poziom murszowy, w którym zanika char. budowa 
torfu. Gl. torfowe są rozpowszechnione na terenie całej Polski, a przede 
wszystkim na obszarach Pobrzeża Bałtyckiego, Polesia oraz Pojezierzy - 
Mazurskiego i Pomorskiego.
Mady - typ gleb aluwialnych powstających w obrębie dolin rzecznych oraz 
na terenach delt z materiału przynoszonego przez wodę. Charakterystyczną 
cechą mad jest występowanie w ich profilu gl. różnej grubości warstewek, 
różniących się od siebie barwą oraz skł granulometrycznym, 
odpowiadających kolejnym, dużym wezbraniom wód, które zalewając dna 
dolin osadzają niesioną przez, siebie zawiesinę. Mady są przeważnie żyzne, 
mają zróżnicowaną zawartość próchnicy (1-8%). Mady tworzą siedliska 
lasów łęgowych. Wyróżnia się m.: rzeczne właściwe, rzeczne próchniczne i 
rzeczne brunatne. W Polsce najlepiej wykształcone m. występują na terasach 
w dolinach największych rzek (m.in. Wisły, Odry, Dunajca, Sanu), a także na 
obszarze Żuław Wiślanych.
Rędzina - zasobna w wapń i próchnicę gleba wytworzona w procesie 
wietrzenia skal wapniowych, węglanowych i gipsowych, nierzadko z 
domieszką materiału lodowcowego: piasku i gliny (r. mieszane), o 
korzystnych wł. fiz. i słabo zasadowym odczynie, płytka. Spotykana na pd. 
Polski: na Wyżynie Kieleckiej, Wyżynie Lubelskiej, w jurze Krakowsko-
Częstochowskiej, w Tatrach i Pieninach. Zajmują one ok. 1% pow. Polski. 
Gleby terenów górskich odznaczają się słabo wykształconym profilem, dużą 
kamienistością,  najczęściej silnym zakwaszeniem.15. Główne kierunki 
degradacji gleb związane z wpływem rolnictwa, ogrodnictwa. urbanizacji i 
industrializacji. Podstawowe metody rekultywacji gleb zdegradowanych: 
fizyko-chemiczne, chemiczne, biologiczne (w tym mikrobiologiczne).

Chemiczna degradacja gleb jest związana z intensywnym nawożeniem, 
które powoduje zakłócenie równowagi jonowej, przez niewła-ściwe dobranie 
proporcji nawozów. Stosowa-nie zbyt dużych dawek nawozów, 
szczególniejednorazowo, powoduje, że nie są one całko-wicie 
wykorzystywane przez rośliny. Nadmiar jest więc wymywany do wód 
gruntowych i rzek, co prowadzi do ich zanieczyszczenia i eutrofizacji. Zbyt 
duże dawki nawozów sztu-cznych zaburzają rozwój organizmów glebo-
wych, powodują zmiany jakościowe i ilościo-we flory i fauny glebowej. 
Zwiększenie nawo-żenia, szczególnie azotowego prowadzi do inwazji traw 
nitrofilnych, np: perzu kosztem roślin dwuliściennych, zwłaszcza motylko-
wych. Następuje także zanik mikoryzy, która stanowi ochronę przed 
pobieraniem nadmiaru składników mineralnych i kumulowaniem ich w 
roślinach.
Zawodnienie gleby to trwałe lub sezonowe podwyższenie poziomu wód 
gruntowych powyżej zasięgu głównych mas korzeni. Przyczyny zawodnień 
to: spiętrzenie wody w zbiornikach wodnych zaporowych, mokre 
składowiska odpadów, a także składowiska odpadów stałych, nasypy 
kolejowe, obwałowania cieków. Dzieje się tak dlatego, ponieważ ciśnienie 
wywierane przez duże masy ziemi zniekształca podłoże i uniemożliwia 
odpływ wód podziemnych,  powodując lokalne spiętrzenia. Skutkiem 
zawodnień jest brak tlenu w glebie, co powoduje bumieranie roślin, 
znajdujących się na danym terenie. Może ono powodować też zmianę 
charakteru terenu, np. zabagnienie i ogólną degradację. Zbyt wysoki poziom 
wód może być przyczyną skażenia gleb subst. toksycznymi, np. H2S i 
siarczków, ponieważ w gl. ubogiej w tlen następuje redukcja zw. Fe i Mn, 
siarczanów, azotanów i fosforanów.
Zmęczenie gleb – okresowe załamanie równowagi biol. gleby wywołane 
czynnikami biol.,  chem. i fiz. Są to ujemne zmiany stanu biol. i właściwości 
gleby, powodujące obniżenie się jej urodzajności w wyniku 
jednostronnegoużytkowania. Objawem zm. gl. jest ciągłe zmniejszanie się 
plonów, pomimo intensywnego nawożenia i uprawy. Występuje ono przy 
długotrwałych uprawach monokulturowych, zwłaszcza roślin będących 
edyfikatorami (zmieniają właściwości gleb), np. przy nieprzerwanej uprawie 
roślin motylkowych – koniczyny (wykoniczenienie) lub łubinu 
(wyłubinienie). Spowodowane jest ono m.in. przez jednostronne 
wykorzystywanie składni-ków pokarmowych oraz nagromadzenie się w 
glebieszkodliwych produktów przemiany materii wydzielanych przez rośliny 
lub mikroorganizmy. Przyczyną zm. gl. mogą być też choroby i szkodniki 
roślin uprawnych oraz oddziaływanie swoistych zw. chem.  wydzielanych 
przez rośliny. Występuje również pod uprawami lnu, tytoniu, zbożami, 
użytkami zielonymi. Można mu przeciwdziałać poprzez znamionowanie 
roślin, nawożenie organiczne.
Degradacja fizyczna- możemy jej zapobiec poprzez okreslone 
kształtowanie pól uprawnych (np. Zapobiegać wymywaniu składników 
odżywczycha na polach na stokach wzniesień)Degradacja chemiczna- 
zmiana właściwości gleby przez wprowadzenie do niej jakiś zanieczyszczeń 
chemicznych.
degradacja biologiczna- stanowią ją mikroorganizmy chorobotwórcze, 
uniemożliwiają tym samym prowadzenie uprawy na danym terenie.
Rekultywacja to działalność polegająca na przywróceniu wartości 
użytkowej gruntom rolnym i leśnym. Dzieli się ją na: techniczną (obejmuje 
czynność: uregulowanie stosunków wodnych,  odtworzenie gleby metodami 
tech., np. przez nawożenie, budowę dróg dojazdowych, umacnianie skarp, 
brzegów terenów), i biologiczną (polega na stosowaniu zabiegów mających 
na celu wytworzenie biol warstwy gleby; w tym celu stosuje się: uprawę 
mech., nawożenie min. i org., wprowadzenie roślin glebotwórczych (rośliny 
motylkowe, trawy).
Kierunki rekult.: rolniczy (polega na tworze-niu na nich użytków 
zielonych, sadów, ogrodów działkowych, plantacji wieloletnich; gl. takie 
muszą się charakteryzować odpowiednim składem mech., zasobnością w skł. 
pokarmowe), leśny (zagospod. nieużytków na cele gosp. leśnej tj. 
produkcyjne nasadzenia lasów, zalesianie i zadrzewianie ochronne wokół 
aglomeracji miejskich i śródpolne, pełniące rolę fitomelioracyjną, 
zadrzewianie terenów erodowanych).
Rekultywacja gruntów potencjalnie żyznych – są to obszary glebowe o 
składzie mech. glin i utworów pyłowych. Są to utwory zasobne w K, Ca, Mg 
i mikroskładniki. Brak jest w nich N. Rekultywacja tych gruntów polega na 
ożywieniu biol. przez nawiezienie warstwy próchniczej lub intensywne 
nawożenie org.
Rekultywacja gruntów jałowych – są to piaski luźne, słabo gliniaste i żwir. 
Są to tereny trudne do rekult. ze względu na brak zw. azotowych i wszelkich 
innych dostępnych zw. min.oraz brak koloidów zdolnych do zatrzymywania 
iprzechowywania skł. pokarmowych. Piaski nie mają zdolności do 
magazynowania wody, łatwo przesuchają. Rekultywacja polega na 
nawiezieniu warstwy próchniczej, intensy-wnym nawożeniu org. poprzez 
stosowanie osadów ściekowych, szlamu, kompostu. Korzystna jest uprawa 
roślin na nawóz zielony (łubin, żyto).Rekultywacja gruntów leżących na 
podłoży toksycznym – skażenie gleb powoduje zaburzenia pr. kiełkowania i 
wzrostu roślin. Gleby skażone solami Zn, Cu, PB charakteryzują się słabym 
rozwojem roślinności. Metale te gromadzą się w tkankach roślin. Skażeniu 
met. cięż. przeciwdziała się przez blokowanie ich. Dość dobry skutek odnosi 
nawożenie gleby naw. fosforowymi. W wyniku reakcji kationów met. cięż. z 
anionami fosforanowymi powsta-ją nierozp. w wodzie zw., które nie są już 
takim zagrożeniem dla gl. Do oczyszczania gleb zanieczyszczonych 
metalami ciężkimi stosuje się też substancje o właściwościach chelatujących, 
np. drenaż roztworami EDTA (kwas wersenowy). Do oczyszczania gleb 
używa się również określone rośliny, które wykazują tendencję do 
kumulowania niektó-rych pierwiastków, np. niektóre trawy mają zdolność do 
pobierania z gleby Zn i unieruchamiania go w ścianach komórkowych. Wiele 
gatunków roślin dobrze znosi wysoką zawartość met. cięż. w glebie, gdyż 
mają ograniczoną zdolność pobierania tych pierw. Fakt ten wykorzystuje się 
do rekul. gleb i hałd zawierających met. cięż. Oczyszcz. i rekult. gleb 
skażonych promieniotwórczo jest bardzo trudna i uciążliwa, jednak i tu 
poszukuje się metod, które pomogą usunąć te izotopy z gleby. W glebach 
kwaśnych następuje szybkie pobieranie przez rośliny promieniotwórczego 
izotopu 90Sr. Aby zahamować kumulowanie się tego nuklidu w organizmach 
stosuje się wapnowanie gleby. Podobne zabiegi stosuje się na glebach 
skażonych 137Cs.