plik

Spis treści

Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11

1. Ewolucja poglądów filozofów na temat władzy i przywództwa . . . . . . . . . 17
1 .1 . Teorie wybitnej jednostki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

1 .1 .1 . Platońska idea króla-filozofa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

1 .1 .2 . Nietzschego koncepcja nadczłowieka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20

1 .1 .3 . Fromma i Adorna wizje ucieczki od wolności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22

1 .1 .4 . Le Bona i Ortegi y Gasseta koncepcje przywódcy tłumu . . . . . . . . . . 23

1 .2 . Teorie elit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

1 .2 .1 . Marksa i Gramsciego ujęcia walki klas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

1 .2 .2 . Pareta i Moski teorie krążenia elit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

1 .2 .3 . Michelsa żelazne prawo oligarchii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

1 .2 .4 . Millsa pojęcie wyższych sfer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

1 .3 . Teorie umowy społecznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33

1 .3 .1 . Hobbesa Lewiatan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33

1 .3 .2 . Locke’a krytyka arbitralności władzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34

1 .3 .3 . Rawlsa teoria sprawiedliwości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36

1 .3 .4 . Habermasa koncepcja deliberacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37

1 .4 . Teorie postmodernistyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39

1 .4 .1 . Foucaulta utożsamienie wiedzy z władzą . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39

1 .4 .2 . Baudrillarda symulacje rzeczywistości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41

1 .4 .3 . Baumana płynna rzeczywistość . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43

2. Od przywództwa do przywództwa politycznego. Definicje,

paradygmaty, modele . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46

2 .1 . Przywództwo jako kategoria analityczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47

2 .1 .1 . Definicje przywództwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47

Przemysław Żukiewicz • Przywództwo polityczne. Teoria i praktyka

2 .1 .2 . Pojęcia bliskoznaczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49

2 .1 .3 . Wymiary, funkcje i dysfunkcje przywództwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50

2 .1 .4 . Typologia procesów przywództwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51

2 .2 . Współczesne paradygmaty w badaniach nad fenomenem przywództwa . . . 53

2 .2 .1 . Model decyzyjny (New Decision Model – NDM) . . . . . . . . . . . . . . . . . 53

2 .2 .2 . Model sytuacyjny (The Situational Leadership Model – SLM) . . . . . . 55

2 .2 .3 . Model współzależności (The Contingency Model – CNTM) . . . . . . . . 58

2 .2 .4 . Model drogi prowadzącej do celu (The Path–Goal Theory – PGT) . . . 60

2 .2 .5 . Uniwersalna teoria efektywnego przywództwa (Comprehensive

Theory of Leadership Effectiveness – CTLE) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63

2 .3 . Przywództwo polityczne jako kategoria analityczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69

2 .3 .1 . Pojęcie przywództwa politycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69

2 .3 .2 . Pojęcia bliskoznaczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73

2 .3 .3 . Zmiana paradygmatu badań nad przywództwem politycznym . . . . 74

2 .3 .4 . Metody i techniki badania przywództwa politycznego . . . . . . . . . . . . 82

3. Liderzy polityczni w epoce ponowoczesnej. Oczekiwania i wyzwania . . . 92
3 .1 . Społeczeństwo ponowoczesne – diagnoza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94

3 .1 .1 . Synoptykon, czyli wielu obserwuje nielicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94

3 .1 .2 . Postpolityka, czyli dylemat między pragmatyzmem a wielką

narracją . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96

3 .1 .3 . Metawładza, czyli triumf polityki „niewidzialnej” . . . . . . . . . . . . . . . 97

3 .2 . Przywództwo polityczne zapośredniczone w mediach . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98

3 .2 .1 . Istota mediów tradycyjnych: agenda-setting, framing, priming . . . . . 100

3 .2 .2 . Liderzy polityczni w epoce Web 2 .0: pomiędzy fascynacją

YouTube a fascynacją e-governance . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104

3 .3 . Korporacje transnarodowe

a zachowania przywódców politycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112

3 .3 .1 . Inwestycje zagraniczne jako źródło wpływu społecznego . . . . . . . . . 112

3 .3 .2 . Przywódcy polityczni wobec korporacji transnarodowych . . . . . . . . 115

3 .3 .3 . Oczekiwania obywateli – konsumentów wobec liderów

politycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116

3 .4 . Wpływ współczesnych ośrodków wiedzy na przywództwo polityczne . . . . 118

3 .4 .1 . Przywódcy polityczni a sformalizowane ośrodki nauki . . . . . . . . . . . 118

3 .4 .2 . Liderzy polityczni wobec niezinstytucjonalizowanych ośrodków

wiedzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120

3 .4 .3 . Think tank jako intelektualne zaplecze

przywódcy politycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122

3 .5 . Przywództwo polityczne w ruchach terrorystycznych

i alterglobalistycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125

3 .5 .1 . Funkcje liderów organizacji terrorystycznych – paradygmat

klasyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126

3 .5 .2 . Model przywództwa złożonego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127

Spis treści

4. Psychologiczne uwarunkowania przywództwa politycznego . . . . . . . . . . . 132
4 .1 . Przywództwo transformacyjne i transakcyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132

4 .1 .1 . Koncepcja Burnsa i jej krytyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133

4 .1 .2 . Jakie reguły obowiązują w procesie przywództwa politycznego?

Przyczynek do dyskusji o etyce przywódczej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136

4 .1 .3 . Transakcja psychologiczna między przywódcą a zwolennikami . . . . 140

4 .1 .4 . Transakcja ekonomiczna między przywódcą a zwolennikami . . . . . 142

4 .2 . Osobowość przywódcy politycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144

4 .2 .1 . Paradygmat cech w teorii przywództwa politycznego . . . . . . . . . . . . . 144

4 .2 .2 . Jakiej inteligencji potrzebuje przywódca? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146

4 .2 .3 . Charyzma polityczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150

4 .3 . Przywództwo polityczne w perspektywie psychoanalitycznej . . . . . . . . . . . . 153

4 .3 .1 . Freud: zrozumieć politykę przez psychoanalizę . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154

4 .3 .2 . Lacan: polityka jako odwrotność psychoanalizy . . . . . . . . . . . . . . . . . 156

4 .4 . Czynniki destrukcyjne w procesach przywództwa politycznego . . . . . . . . . 158

4 .4 .1 . Narcyzm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158

4 .4 .2 . Paranoidalność . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160

4 .4 .3 . Agresja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162

4 .4 .4 . Błędy z autorytetu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163

4 .4 .5 . Konformizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164

4 .5 . Przypisane role społeczne a przywództwo polityczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165

4 .5 .1 . „Szklany sufit” w polityce, czyli rzecz o przywódczyniach

politycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167

4 .5 .2 . Pochodzenie ma znaczenie, czyli rasa i etniczność w procesach

przywództwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171

4 .5 .3 . Od społecznika do polityka i a contrario, czyli lesbijki i geje jako

liderzy polityczni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173

4 .5 .4 . Przełamywanie stereotypów: koalicje dyskryminowanych

czy bezpośredni kontakt? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175

5. Instytucjonalne uwarunkowania przywództwa politycznego . . . . . . . . . . 177
5 .1 . Reżim polityczny a przywództwo polityczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178

5 .1 .1 . Przywództwo polityczne w reżimach totalitarnych . . . . . . . . . . . . . . . 178

5 .1 .2 . Przywództwo polityczne w reżimach autorytarnych . . . . . . . . . . . . . . 180

5 .1 .3 . Przywództwo polityczne w reżimach demokratycznych . . . . . . . . . . 182

5 .2 . Ustrój polityczny a przywództwo polityczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185

5 .2 .1 . Charakterystyka ustrojów politycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186

5 .2 .2 . Jak wybór określonego ustroju politycznego wpływa na charakter

przywództwa? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189

5 .3 . System partyjny a przywództwo polityczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191

5 .3 .1 . Zmiana modelu partii a przywództwo polityczne . . . . . . . . . . . . . . . . 191

5 .3 .2 . Instytucjonalne wyznaczniki przywództwa partyjnego . . . . . . . . . . . 193

5 .3 .3 . Przywództwo polityczne w systemach partyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . 195

5 .3 .4 . Wpływ liderów politycznych na proces formowania koalicji . . . . . . . 197

Przemysław Żukiewicz • Przywództwo polityczne. Teoria i praktyka

5 .4 . System wyborczy z perspektywy teorii przywództwa politycznego . . . . . . . 201

5 .4 .1 . Systemy wyborcze i ich funkcje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201

5 .4 .2 . Wpływ systemu większościowego na procesy przywództwa

– mity i rzeczywistość . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204

6. Marketingowe aspekty przywództwa politycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211
6 .1 . Wizerunek przywódcy politycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211

6 .2 . Metody kreowania wizerunku lidera politycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214

6 .2 .1 . Reklama lidera politycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214

6 .2 .2 . Public relations lidera politycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218

6 .2 .3 . Kampania bezpośrednia lidera politycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218

6 .3 . Sztab wyborczy lidera politycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221

6 .4 . Czy istnieje język przywództwa politycznego? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223

6 .4 .1 . Retoryka dominacji – czy rzeczywiście skuteczna? . . . . . . . . . . . . . . . 223

6 .4 .2 . Debaty polityczne liderów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225

6 .4 .3 . Komunikacja niewerbalna liderów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227

6 .5 . Emocjonalny wymiar przywództwa politycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230

6 .5 .1 . Potwierdzenie wspólnoty wartości – koncepcja przywództwa

symbolicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233

6 .5 .2 . Wskazanie sposobu działania – koncepcja przywództwa

efektywnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234

6 .5 .3 . Zapewnienie o prawdziwości przekazu – koncepcja przywództwa

autentycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236

6 .6 . Czy przywódca polityczny skazany jest na populizm? . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238

7. Przywództwo polityczne w poszczególnych kręgach kulturowych . . . . . . 241
7 .1 . Kultura polityczna – ujęcie teoretyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242

7 .1 .1 . Definicja kultury politycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242

7 .1 .2 . Kulturowa teoria przywództwa politycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243

7 .2 . Przywództwo polityczne w Ameryce Południowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245

7 .3 . Przywództwo polityczne w Rosji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249

7 .4 . Przywództwo polityczne w Indiach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252

7 .5 . Przywództwo polityczne w Chinach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256

7 .6 . Przywództwo polityczne w Oceanii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263

7 .7 . Przywództwo polityczne w Afryce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266

8. Przywództwo polityczne w Unii Europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271
8 .1 . Politycy, przywódcy, elita – kto stoi na czele Unii Europejskiej? . . . . . . . . . . 271

8 .1 .1 . Prototypowość europejskiego przywództwa – „ojcowie

założyciele” UE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271

8 .1 .2 . Elity europejskie jako substytut przywództwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273

8 .2 . Tożsamość europejska versus tożsamość narodowa – ich wpływ

na przywództwo UE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275

Spis treści

8 .2 .1 . Europejska tożsamość jako czynnik konstytuujący europejskie

przywództwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275

8 .2 .2 . Czy da się w myśleniu o przywództwie europejskim przekroczyć

kontekst narodowy? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278

8 .3 . Aspekt instytucjonalny deficytu europejskiego przywództwa . . . . . . . . . . . 282

8 .3 .1 . Mechanizm delegacji uprawnień . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 282

8 .3 .2 . Problem przywództwa odzwierciedleniem problemu

demokratyczności UE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284

8 .4 . Próby ograniczenia deficytu przywództwa UE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287

8 .4 .1 . Pierwsze pomysły na wypełnienie luki przywódczej w UE . . . . . . . . 287

8 .4 .2 . Co zmienia traktat lizboński w kwestii przywództwa

politycznego UE? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289

8 .5 . Paradoksy europeizacji przywództwa politycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292

9. Lokalny poziom przywództwa politycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 296
9 .1 . Instytucjonalne uwarunkowania przywództwa lokalnego . . . . . . . . . . . . . . 297

9 .1 .1 . Ustrój administracji publicznej państwa (unitaryzm

– federalizm) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297

9 .1 .2 . Model delegacji uprawnień na szczebel lokalny (centralizacja

– decentralizacja) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 298

9 .1 .3 . Lokalny ustrój polityczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 300

9 .1 .4 . Bezpośrednie wybory burmistrza a przywództwo lokalne . . . . . . . . 302

9 .1 .5 . Liderzy polityczni ruchów separatystycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 304

9 .2 . Sieci zależności lidera lokalnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307

9 .2 .1 . Wyborcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309

9 .2 .2 . Media lokalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 310

9 .2 .3 . Przedsiębiorcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311

9 .2 .4 . Środowisko międzynarodowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313

9 .2 .5 . Eksperci zewnętrzni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 314

9 .2 .6 . Organizacje pozarządowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315

9 .3 . Marketing wyborczy liderów lokalnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317

9 .3 .1 . Kreowanie tożsamości lokalnej przez liderów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317

9 .3 .2 . Wyznaczniki efektywności przywództwa na szczeblu lokalnym . . . 320

9 .3 .3 . Znaczenie kampanii bezpośredniej liderów lokalnych . . . . . . . . . . . . 322

9 .3 .4 . Aktywizowanie prototypów przywództwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323

10. Przywództwo polityczne w Polsce po 1989 r. Próba bilansu . . . . . . . . . . 326
10 .1 . Wpływ osobowości politycznych na kształtowanie się ustroju

III Rzeczpospolitej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 327

10 .1 .1 . Uprawnienia prezydenta w porozumieniach okrągłostołowych .

Prezydentura Wojciecha Jaruzelskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 327

10 .1 .2 . Uchwalenie Małej Konstytucji . Prezydentura Lecha Wałęsy . . . . . 329

10 .1 .3 . Uchwalenie Konstytucji RP . Prezydentury Aleksandra

Kwaśniewskiego i Lecha Kaczyńskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332

Przemysław Żukiewicz • Przywództwo polityczne. Teoria i praktyka

10 .2 . Zmiany w systemie wyborczym jako przejaw kryzysu przywództwa . . . . 335

10 .3 . Strategie koalicyjne polskich liderów politycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339

10 .4 . Polski system partyjny z perspektywy teorii przywództwa

politycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 342

10 .5 . Ścieżki karier polskich przywódców politycznych po 1989 r . . . . . . . . . . . . 345

10 .6 . Zmiana strategii komunikowania politycznego liderów po 1989 r . . . . . . . 351

Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 357

Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 361

Spis tabel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 399

Spis rysunków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 401

Spis kapsuł . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 403

Indeks rzeczowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 405

Indeks osób . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Indeks nazw geograficznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Indeks pozostałych nazw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wstęp

W roku 2005 Senat Uniwersytetu Wrocławskiego zadecydować miał o lo-

sie wniosku, w którym dyrektor Instytutu Politologii postulował utworzenie

– w ramach studiów politologicznych – fakultatywnej specjalności: przywódz-

two polityczne . Dyskusja nad wnioskiem – ku zdziwieniu wnioskodawców

– jeszcze w Senackiej Komisji Nauczania wywołała emocje: oponenci pomy-

słu obawiali się skojarzenia nazwy specjalności z promocją amoralnych metod

zdobywania i sprawowania władzy . Wśród zarzutów pojawił się na przykład

taki, że przywództwo polityczne kojarzy się z demagogią i hitleryzmem („Ga-

zeta Wyborcza . Wrocław”, 23 .05 .2005, s . 1) .

Przywołane wydarzenie można potraktować jako znamienny przykład

tego, jak silnie negatywnie jest konotowane w polskim dyskursie naukowym

(cóż dopiero mówić o publicystycznym) pojęcie przywództwo polityczne . Ko-

jarzy się ono z niedemokratycznymi formami sprawowania władzy oraz z dą-

żeniem do dominacji nad innymi, często bez ich wiedzy lub przyzwolenia .

Co ciekawe, zdecydowanie mniejsze kontrowersje wzbudza synonim wyrazu

przywódca – lider, będący zapożyczeniem z języka angielskiego terminu leader .

Nikt bowiem nie protestował wtedy, gdy były premier polskiego rządu, Kazi-

mierz Marcinkiewicz, zaangażował się – po złożeniu dymisji – w aktywność

dydaktyczną w krakowskiej Szkole Liderów Politycznych .

Być może wątpliwości podnoszone przez uczestników debaty na Uniwer-

sytecie Wrocławskim nieobce były ustawodawcy, który w standardach kształ-

cenia na kierunkach politologicznych nie przewidział odrębnego przedmiotu

traktującego o przywództwie politycznym . Wiedzę na temat zagadnień zwią-

zanych z przywództwem studenci powinni czerpać, uczestnicząc w zajęciach

poświęconych: organizacji i zarządzaniu (jednostka tematyczna: „władza

Przemysław Żukiewicz • Przywództwo polityczne. Teoria i praktyka

i przywództwo w organizacjach”), ruchom społecznym (temat: „ruchy społecz-

ne jako forma działania zbiorowego – uczestnicy i przywódcy”), psychologii

polityki (tu wybór zagadnień jest chyba najszerszy: „psychologia władzy i przy-

wództwa politycznego”, „format i style przywództwa politycznego”, „psycho-

biografie przywódców politycznych – studium przypadku”) . To, że wiele insty-

tutów i wydziałów politologii proponuje fakultatywne konwersatoria, podczas

których dyskutuje się o problemach związanych z przywództwem, nie niweluje

tego istotnego braku w treściach kształcenia .

Mamy więc do czynienia z jednej strony z silnym zideologizowaniem po-

jęcia przywództwo polityczne, a z drugiej – z wyrażaną explicite wolą niepodej-

mowania namysłu nad rolą i znaczeniem przywództwa politycznego we współ-

czesnych systemach politycznych . Ta swoista „mieszanka wybuchowa” braku

wiedzy i niechęci do jego zredukowania była zapewne główną przyczyną, dla

której polscy politolodzy w latach 90 . XX wieku zdecydowanie więcej uwagi

poświęcili w swoich pracach kwestiom związanym z partiami politycznymi,

systemami partyjnymi, komunikowaniem politycznym, marketingiem poli-

tycznym, filozofią polityki, na boku niejako zostawiając (nierzadko główny)

przedmiot swoich badań, mianowicie – przywódców politycznych .

Od końca ubiegłego wieku, a zwłaszcza w ciągu ostatnich kilku lat, daje

się jednak zauważyć wyraźny zwrot w myśleniu o przywództwie politycznym .

Organizowane są konferencje naukowe poświęcone tej problematyce, powstają

monograficzne opracowania dotyczące poszczególnych aspektów przywództwa .

Niestety, wielość perspektyw, z których badacze dokonują oglądu przywódców

i ich zwolenników, utrudnia rozwikłanie wielu problemów teoretycznych i prak-

tycznych . Tomy pokonferencyjne wydane w Polsce w latach 2000– 2010 zawierają

sprawozdania z badań: nad dyskursem politycznym, nad biografią przywódcy,

nad partią polityczną itd . (por . Bodio 2001; Rubisz, Zuba 2004; Piasecki 2006;

Żukowski 2006; Kasianiuk 2007; Taborowska, Wojciechowski 2007; Szklarski

2008; Michałowski, Kuć-Czajowska 2008; Sielski, Czerwiński 2009; Bodio 2010;

Bodio, Jakubowski 2010; Nowak, Litwin-Lewandowska 2010) . Monografie z kolei

stanowią najczęściej interpretacje wąskich wycinków rzeczywistości społecznej,

ograniczonych bądź do kilku (a często nawet jednej) postaci, bądź też do okre-

ślonego systemu politycznego (por . Biernat 1999; Szklarski 2006; Kotras 2008) .

Próbę całościowego potraktowania problematyki przywództwa stanowi obecnie

jedynie zwięzłe opracowanie Jerzego J . Wiatra (2008) .

Zdając sobie sprawę z ogromnej liczby tekstów traktujących o przywódz-

twie, a jednocześnie mając świadomość ich niekompatybilności, zdecydowałem

się zatem podjąć próbę zestawienia wielu koncepcji przywództwa politycznego

i przedstawienia ich Czytelnikowi w sposób spójny i uporządkowany . Zamysł

książki można więc wstępnie określić jako „podręcznikowy” .

Wstęp

Praca dzieli się na trzy części . W pierwszej z nich podejmuję próbę przed-

stawienia możliwie wielu istotnych koncepcji teoretycznych związanych

z przywództwem politycznym . W części drugiej zajmuję się kontekstami pro-

cesu przywództwa, czyli wszystkimi tymi jego aspektami, które badacze uzna-

ją za warunkujące pomyślność jego przebiegu . Część trzecia z kolei stanowi

przeniesienie rozważań o przywództwie z poziomu teorii na poziom praktyki

politycznej . Przyglądam się w niej temu, w jaki sposób procesy przywództwa

przebiegają w Unii Europejskiej i samorządach lokalnych, oraz dokonuję pod-

sumowania dwudziestolecia demokratycznej Polski z perspektywy teorii przy-

wództwa politycznego .

Teoretyczne aspekty wywodu staram się – tam, gdzie to możliwe – popierać

przykładami procesów przywództwa, które zaszły bądź zachodzą w różnych

państwach na świecie . Chcę tym samym przełamać tendencję do mówienia

o przywództwie politycznym z perspektywy europo- lub nawet polskocen-

trycznej . Mam świadomość, że od badaczy nauk społecznych praktycy ocze-

kują aktualnych wskazówek dotyczących danego czasu i danego otoczenia .

Wydaje się jednak, że rozpoznanie zwyczajów i tradycji przywódczych w in-

nych kręgach kulturowych pozwala zdecydowanie lepiej zrozumieć niektóre

wydarzenia polityczne, nawet jeśli na pierwszy rzut oka wydają się one trudne

do wytłumaczenia .

Pomimo że książka ma charakter podręcznika, nie udało mi się do końca

zachować jej w pełni sprawozdawczego charakteru, co składam na karb swe-

go polemicznego temperamentu . Wierzę jednak, że przybliżenie Czytelnikowi

istoty naukowych sporów toczących się wokół przywództwa może przynieść

więcej korzyści z lektury aniżeli przedstawienie „suchych” faktów, które ktoś

mógłby nierozważnie potraktować jako dogmaty nie do podważenia . Dla za-

chowania pełnej rzetelności badawczej chcę jednak już we Wstępie jasno zasy-

gnalizować te tematy, które w mojej opinii wydają się dyskusyjne i które warto

– choćby na zajęciach poświęconych przywództwu politycznemu lub w przy-

szłych publikacjach – podejmować .

Po pierwsze, istotne staje się uchwycenie różnicy pomiędzy przywództwem

politycznym a innymi typami przywództwa: religijnym, biznesowym, orga-

nizacyjnym itp . Odnoszę wrażenie, że wielu autorów, pomimo świadomości

cech dystynktywnych tych pojęć, milcząco akceptuje stosowanie wobec nich

podobnych narzędzi badawczych i metod interpretacji . Problem ten podejmuję

w rozdziale 2 .

Po drugie, gruntownego przedyskutowania wymaga problematyka związa-

na z charyzmą polityczną, która od dłuższego czasu traktowana jest jak pojęcie-

-wydmuszka – z zewnątrz „opakowane” w wiele teorii, a wewnątrz – treściowo

puste . Uczeni piszą bowiem o charyzmie jako: cesze charakteru, umiejętności,

Przemysław Żukiewicz • Przywództwo polityczne. Teoria i praktyka

zestawie cech, nadnaturalności, mistyczności itp . A czym charyzma jest na-

prawdę? Swoją propozycję odpowiedzi na to pytanie formułuję w rozdziale 4 .

Po trzecie, stoję na stanowisku, że pojawiające się w przestrzeni publicznej

postulaty dotyczące wprowadzenia gruntownej zmiany zasad systemu wybor-

czego (z systemu proporcjonalnego na większościowy), mające na celu popra-

wę jakości przywództwa, są oparte na przesłankach ideologicznych, a nie na

empirycznych dowodach . W mojej opinii nie istnieje żaden związek pomiędzy

skutecznością i efektywnością przywództwa a przyjętym w danym kraju syste-

mem wyborczym . Staram się to udowodnić w rozdziale 6 .

Po czwarte, w wielu komentarzach publicystycznych, a często także w pra-

cach naukowych, spotykałem się z mniej lub bardziej zawoalowanym stwier-

dzeniem, że sposób sprawowania władzy w danym kraju zależy w głównej mie-

rze od tradycji politycznej . Nie twierdzę, że nie ma ona żadnego wpływu na

władców oraz na sposób, w jaki traktują oni swych poddanych . Sprzeciwiam

się jedynie mechanicznemu nadużywaniu tej zależności przy próbie interpre-

tacji określonych zachowań wyborczych . Przedstawione przeze mnie w roz-

dziale 7 . przykłady stanowią przesłankę przemawiającą za przyjęciem tezy, że

większość dyktatur i tyranii na świecie wzięła się nie z tradycji politycznej, ale

właśnie z braku poszanowania dla wielu jej elementów .

Po piąte, analiza monografii i artykułów dotyczących stanu demokracji

w Unii Europejskiej każe zakwestionować zasadność użycia sformułowania:

przywództwo polityczne UE . Nawet jeśli wielu liderów politycznych krajów

Europy ma swoją wizję jej rozwoju, nie oznacza to, że są oni liderami „euro-

pejskimi” . Wszystko bowiem wskazuje na to, że nie ukształtowały się dotąd

w Europie ani europejska tożsamość, ani europejski demos, ani europejskie

procedury legitymizacyjne, tzn ., że brak jest jakiegokolwiek czynnika, który

mógłby ukonstytuować przywództwo UE . Próba zbliżenia się do idei euro-

pejskiego przywództwa podjęta w instytucjonalnej reformie UE (vide: trak-

tat lizboński) warta jest obserwacji, ale zakończy się zapewne takim samym

efektem jak wszystkie dotychczasowe próby przeniesienia idei państwowych

na grunt ponadpaństwowy – powstaniem nowej hybrydalnej formy przywódz-

twa, o której jak dotąd niewiele możemy powiedzieć . Szerzej powracam do tego

zagadnienia w rozdziale 8 .

Wreszcie, po szóste, punktem zapalnym w dyskusjach nad książką może

okazać się przyjęty w niej paradygmat badawczy . Z jednej strony zgadzam się

z tymi politologami, którzy doceniają wagę instytucji w procesie rządzenia .

Przy tym instytucje pojmuję bardzo szeroko: jako ramy wyznaczające charak-

ter działań poszczególnych aktorów politycznych . Do instytucji zaliczam za-

tem nie tylko organy administracji państwowej, różne formy organizacji czy

stowarzyszeń, ale także takie czynniki, jak: wzorce kulturowe, procedury czy

Wstęp

też ramy ustrojowe . Uważam, że to, w jaki sposób będzie przebiegał proces

przywództwa, w dużej mierze zależy właśnie od kontekstu instytucjonalnego

– a dokładniej: od domniemywanej roli lidera i jego zwolenników w danym

otoczeniu instytucjonalnym . Taki pogląd sytuuje mnie wśród badaczy nurtu

neoinstytucjonalnego, którzy problemem przywództwa nie zajmują się szcze-

gólnie chętnie . Z drugiej jednak strony mam świadomość, że przywództwo

polityczne jest procesem społecznym . Przywódca i zwolennicy tworzą grupę,

w której uwidaczniają się kolektywne zależności oraz psychologiczne moty-

wacje, którymi kierują się obie strony uczestniczące w procesie przywództwa .

Ponieważ uważam, że jest on tym samym urealnieniem wcześniej nabytych

i kształtowanych (socjalizowanych) schematów poznawczych, skłonny będę

się zgodzić z zaklasyfikowaniem przedstawionej przeze mnie koncepcji przy-

wództwa do grupy teorii społecznej identyfikacji .

Zdaję sobie sprawę z tego, że ograniczona objętość opracowania tak roz-

ległego tematu, jakim pozostają procesy przywództwa politycznego na świe-

cie, wywoła wśród niektórych Czytelników rozczarowanie . Przyznaję, że było

ono i moim udziałem, gdy wartościowe wyniki badań lub celne spostrzeżenia

autorów książek musiałem nierzadko usuwać, by ostateczny tekst był spójny

i przejrzysty, a wywód nie utonął w wątkach pobocznych . Mam nadzieję, że

liczne odwołania bibliograficzne pozwolą zainteresowanym określonym tema-

tem Czytelnikom dotrzeć do artykułów lub monografii o znacznie większym

stopniu szczegółowości . Być może – co byłoby wyrazem najwyższego uznania

dla niniejszej pracy – zainspiruje ona kogoś, by zasygnalizowany ledwie wątek

zgłębić i poddać znacznie bardziej szczegółowej analizie .

Przemysław Żukiewicz

Wrocław, marzec 2011

Marketingowe aspekty

przywództwa politycznego

6.1. w

izeruNek

Przywódcy

PolityczNego

Politycy, kreując swój wizerunek, dbają o wyeksponowanie tych informacji,

które uznają za korzystne dla siebie, oraz pominięcie w przekazie tych wąt-

ków, które mogłyby wpłynąć negatywnie na szansę zdobycia przez nich kredy-

tu zaufania u potencjalnych zwolenników (McGraw 2008, s. 359– 360). W tym

ujęciu opracowywanie strategii wizerunkowych musiałoby być uznane za nie-

sprzyjające efektywności procesu przywództwa, ponieważ apriorycznie zakła-

da się w tych strategiach dopuszczalność oszustwa (lub przynajmniej zatajenia

informacji), którego dopuścić się może kandydat na lidera politycznego. Biorąc

jednak pod uwagę racjonalność odbioru informacji przez wyborców (poten-

cjalnych zwolenników) oraz kierując się wynikami badań opinii publicznej,

według których większość obywateli traktuje politykę jako swoistą grę obli-

czoną na pozyskanie głosów (to znaczy ma świadomość tego, że przekaz pły-

nący ze strony polityków musi być dekodowany z dużą ostrożnością), umiejęt-

ne wdrożenie strategii wizerunkowej jawi się raczej jako dowód kompetencji

polityka aniżeli jako proste oszustwo. Zdemaskowanie liderów politycznych,

którzy „przekroczyli” barierę dopuszczalności stosowania określonych tech-

nik promocyjnych i zaczęli np. kreować fałszywe „fakty” społeczne, w wielu

przypadkach kończyło się ich spektakularną porażką (by przywołać przykład

byłego węgierskiego premiera, Ferenca Gyurcsány’ego, który przyznał się na

zamkniętym spotkaniu partyjnym do dokonania w czasie kampanii wyborczej

manipulacji, polegającej na nieupublicznianiu prawdziwych informacji o sta-

Przemysław Żukiewicz • Przywództwo polityczne. Teoria i praktyka

212

nie węgierskiej gospodarki, a po ujawnieniu nagrań z narady został zmuszony

do złożenia dymisji).

Dan Nimmo i Robert Savage (1976) utrzymują, że na wizerunek polityczny

składają się trzy aspekty:

1) poznawczy – wiedza na temat lidera;

2) emocjonalny – emocje, które generuje lider;

3) konatywny (performatywny) – postawy, które wzmacnia lider, a które mają

sprawić, że potencjalny zwolennik udzieli liderowi swojego poparcia.

Dzięki tak szerokiemu potraktowaniu wizerunku kandydata można

stwierdzić – za Jeanem-Paulem Gourevitchem – że pełni on funkcję ikony re-

prezentującej zarówno rzeczywisty obiekt (samego lidera), jak i wszystko to,

co się z tym obiektem i jego dążeniami wiąże, tzn. cechy osobowościowe po-

tencjalnego lidera, ideologię reprezentowanej przez niego organizacji, kulturę

polityczną wspólnoty, której zamierza przewodzić, aktualny stan systemu poli-

tycznego (za: Jeziński 2005, s. 121). Z symbolicznego punktu widzenia jest więc

wizerunek nie tylko projekcją kandydata, ale nośnikiem znaczeń kulturowych

uznanych za istotne w danym kontekście sytuacyjnym.

Badania spostrzegania liderów politycznych przez ich potencjalnych zwo-

lenników prowadzone w wielu krajach na świecie dowodzą, że w procesie przy-

wództwa dwa wymiary wizerunku pozostają kluczowe: wymiar etyczny oraz

wymiar kompetencyjny (zob. Skarżyńska 2005, s. 239). W pierwszym z nich

liczy się postrzeganie lidera jako uczciwego oraz działającego w zgodzie z wy-

znawanymi przez siebie zasadami. Z kolei w drugim wymiarze na znaczeniu

zyskują takie atrybuty lidera, jak: jego wykształcenie, dotychczasowe doświad-

czenie zawodowe i polityczne, umiejętność współpracy z mediami (prezencja,

ubiór, styl wypowiedzi) itp. Z polskich badań Wojciecha Cwaliny i Andrzeja

Falkowskiego wynika, że wraz z kolejnymi wyborami prezydenckimi zmienia-

ło się znaczenie, które poszczególnym cechom przypisywali wyborcy. Podczas

gdy zarówno w 1995, jak i w 2000 r. skłonni byli oni najwyżej oceniać walory

moralne kandydatów, to w 1995 r. kompetencje znajdowały się na drugim miej-

scu listy rankingowej wskazań, natomiast w roku 2000 miejsce kompetencji za-

jęły wykształcenie i wizerunek potencjalnego prezydenta (Cwalina, Falkowski

2008, s. 25).

Zdaniem Marka Jezińskiego wyróżniamy co najmniej 10 następujących

typów wizerunku politycznego, który wybierają kandydaci na liderów sta-

rający się o poparcie, startując w wyborach prezydenckich lub parlamen-

tarnych:

•

ekspert akcentuje swoją wiedzę i kompetencje, których może użyczyć spo-

łeczeństwu, by rozwiązać najważniejsze problemy społeczne;

Marketingowe aspekty przywództwa politycznego

213

•

ojciec nawiązuje emocjonalną więź ze swoimi zwolennikami (dziećmi),

o których troszczy się i dba, ale których potrafi też skarcić;

•

amant uwodzi zwolenników poprzez zalotne spojrzenia i romantyczne

obietnice;

•

heros podkreśla swoje zasługi oraz waleczność charakteru, które zapewnić

mają społeczności dobrobyt;

•

zwykły człowiek podkreśla brak dystansu między nim a zwolennikami

oraz znajomość ludzkich codziennych spraw;

•

szarak próbuje wtopić się w tłum i korzystać z dobrej koniunktury poli-

tycznej;

•

ekscentryk realizuje nowe pomysły, nie przejmuje się powszechnym odbio-

rem własnej osoby, uważa, że popularność można zdobyć tylko wtedy, gdy

ktoś wyróżnia się z tłumu;

•

idol próbuje upodobnić się do gwiazd popkultury, akcentując swoją niedo-

stępność i medialny talent;

•

błazen próbuje zawładnąć sceną polityczną poprzez ośmieszanie utrwalo-

nych zwyczajów i kontestowanie przyjętego porządku;

•

luzak podkreśla swoją niezależność i swobodny stosunek do poruszanych

w przestrzeni publicznej spraw (zob. Jeziński 2005, s. 124–129).

Bardzo często zdarza się, że sztaby wyborcze decydują się na wykorzystanie

kilku spośród zaprezentowanych wyżej wizerunków – w zależności od etapu

kampanii wyborczej lub od miejsca, w którym odbywa się przedwyborcze spo-

tkanie.

O tym, jak wielkie znaczenie dla przywódcy politycznego ma wizerunek

oraz jak trudno raz uzyskany wizerunek zmienić, dobitnie świadczy przy-

kład byłego prezydenta USA, Ronalda Reagana. W wielu pracach nazywano

go wielkim komunikatorem (Szklarski 2006, s. 220), a jego sukces przypisy-

wano niezwykłym zdolnościom oratorskim oraz umiejętnościom współ-

pracy z mediami. Tymczasem, statystycznie rzecz ujmując, był on jednym

z najrzadziej wypowiadających się publicznie prezydentów w historii USA.

W kryzysowych latach 1986– 1987, po wybuchu tzw. afery Iran-Contras

, Re-

agan praktycznie zamilkł i przestał udzielać zgody na publikację jakichkol-

wiek wywiadów i materiałów związanych z jego osobą (Cannon 1991, s. 181).

Nie wpłynęło to jednak znacząco na spadek jego popularności – opuszczając

Skandal związany z ujawnieniem informacji o prowadzeniu przez prezydencką ad-

ministrację negocjacji z Iranem w sprawie nielegalnej sprzedaży broni, w zamian za

co uwolnieni mieli zostać więźniowie amerykańscy przetrzymywani przez Hezbollah

w Libanie.

Przemysław Żukiewicz • Przywództwo polityczne. Teoria i praktyka

214

urząd po zakończeniu drugiej kadencji, prezydent cieszył się poparciem 63%

obywateli. Jego zwolennicy przyznawali, że czują z nim emocjonalną więź,

której – jak wskazują badania – nie budowano przecież za pośrednictwem

mediów. Wizerunek lidera medialnego przylgnął jednak już do Reagana na

stałe.

Znaczenie wizerunku politycznego jest, jak zatem widzimy, ogromne, ale

należy sobie zdawać sprawę z tego, że politycy (liderzy bądź kandydaci na li-

derów) starają się dbać o to, by sam wizerunek pozostał jednak fenomenem

sytuacyjnym. Musi on bowiem odpowiadać na zapotrzebowanie odbiorców,

w innym przypadku nie ma mowy o szansach polityka na uzyskanie kredy-

tu warunkowego zaufania. Z tego właśnie powodu wizerunek często ulega

dyferencjacji w zależności od audytorium, do którego lider chce dotrzeć. Ten

mechanizm rozumiał dobrze były brytyjski premier, Tony Blair. W tabloidzie

„The Sun” prezentował się jako człowiek, który lubi odwiedzić czasem ze swo-

imi kolegami pub, zjeść frytki podane na papierowej tacce czy obejrzeć mecz.

Konserwatywny „Sunday Telegraph” przedstawiał premiera, który wolny czas

spędza przy kominku, pijąc whisky i oddając się lekturze dzieł Sørena Kierke-

gaarda, Carla G. Junga i Immanuela Kanta – filozofów, którzy ukształtowali

sposób myślenia Blaira o świecie (jak on sam twierdził). Z kolei w piśmie „Co-

untry Life”, zachwalającym uroki życia na wsi, szef rządu opisywał polowania,

w których brał udział, oraz w gustownym ubraniu pozował do zdjęć na tle an-

gielskich łąk (Cichosz 2005, s. 81).

6.2. m

etody

kreowaNia

wizeruNku

lidera

PolityczNego

6.2.1. r

eklama

lidera

PolityczNego

Zjawisko reklamy politycznej zostało poddane rozlicznym badaniom, z któ-

rych wnioski skłaniają badaczy do uznania, że jest to nieodzowny element

działalności politycznej w systemie demokratycznym. Ponieważ odbiorcy

oczekują od polityków informacji na temat podejmowanych aktywności oraz

zrealizowanych projektów politycznych, każdy z liderów zadbać musi o to, by

przekaz ten dotarł do zwolenników bez ingerencji pośredników. Najlepiej służy

temu właśnie reklama – nadawca ma wówczas całkowitą kontrolę nad jej formą

oraz treścią.

Istnieje wiele kryteriów, na podstawie których konstruowane są klasy-

fikacje reklam politycznych. Biorąc pod uwagę cel reklamodawcy, możemy

wyróżnić reklamę wyborczą (obliczoną na polepszenie wyniku wyborczego)

Marketingowe aspekty przywództwa politycznego

215

i podtrzymującą (mającą w trakcie trwania kadencji przypominać zwolenni-

kom o podejmowanych przez lidera inicjatywach). Biorąc pod uwagę miejsce

prezentacji, wyróżniamy reklamy: telewizyjną, prasową, radiową, interne‑

tową czy uliczną. Zwracając uwagę na emocjonalne zabarwienie przekazu

reklamowego, możemy mówić o reklamie pozytywnej, której zamierzeniem

jest prezentacja walorów partii lub kandydata, oraz o reklamie negatywnej,

która ukierunkowana zostaje na zdyskredytowanie w oczach wyborców prze-

ciwników politycznych. Warto też podkreślić, że w inny sposób konstruowa-

ne są reklamy poszczególnych ugrupowań politycznych, a w inny – reklamy

liderów.

Reklamy liderów politycznych ogniskują się na osobie polityka, choć

w zależności od tego, czy odgrywa on już rolę przywódcy dla stosunkowo

dużego grona zwolenników, czy też do takiej roli dopiero pretenduje, akcent

kładzie się w nich na odmienne aspekty. W pierwszym przypadku najważ-

niejszym celem reklamy jest prezentacja wizerunku lidera i przeniesienie

emocji, które wiążą się z jego osobą, na inne kategorie (tzn. wykorzystanie

stereotypowego wizerunku danego lidera do promowania innych kandyda-

tów czy określonych kwestii programowych). W drugim z kolei przypadku

najważniejsze okazuje się dotarcie do odbiorców z treścią przekazu. Dopie-

ro wyrażone przez potencjalnych zwolenników zainteresowanie przekazem

i jego nadawcą skłonić może do udzielenia poparcia określonemu pretenden-

towi do miana lidera.

Do głównych formatów reklamy politycznej, wykorzystywanych przez li-

derów politycznych, zaliczamy obecnie: wideoklip, diadę pytanie – odpowiedź,

introspekcję, przedstawienie oponenta (tzw. reklamę negatywną), dramatyza-

cję problemu, świadectwo oraz film dokumentalny (Kaid, Johnston 2001, s. 36;

zob. też. Olczyk 2009, s. 63–74).

Wideoklip jest jedynym formatem reklamy politycznej lidera, który uza-

leżniony pozostaje od medium: możliwość jego prezentacji dają tylko media

ekranowe (telewizja, Internet, telefony komórkowe). Format przejęty został

z przemysłu rozrywkowego, ponieważ dotychczasowe reklamy polityczne

– pozbawione elementu atrakcyjności i rozrywkowości – nie przyciągały uwagi

widzów. Takie cechy wideoklipu, jak przyspieszenie akcji, zastosowanie odpo-

wiedniego podkładu muzycznego, symbole wizualne, narracyjne skróty oraz

nacisk na właściwe kadrowanie bohaterów reklam, sprawiły, że upodobniły się

one do krótkich form rozrywkowych, oglądanych nawet jeśli nie chętnie, to bez

poczucia znudzenia.

Format pytanie – odpowiedź polega na obsadzeniu lidera politycznego

w roli eksperta, potrafiącego rozwiać wątpliwości podnoszone przez obywa-

teli (często są to wyimaginowani przeciwnicy lidera, którzy „teoretycznie”

Przemysław Żukiewicz • Przywództwo polityczne. Teoria i praktyka

216

zadają mu pytania trudne i problemowe). Stosuje się go często w ulotkach

wyborczych lub też w spotach reklamowych prezentujących przywódcę w sy-

tuacji bezpośredniego kontaktu z wyborcami (podczas wieców czy w czasie

rekreacyjnego spaceru). Zwykle w formacie tym lider prezentuje swoje pomy-

sły na przyszłość oraz zdaje sprawę z wypełnionych do tej pory zobowiązań.

Format jest stosowany rzadko, przede wszystkim w kampaniach liderów lo-

kalnych.

Instrospekcja polega na osobistym przekazaniu własnego stanowiska

w kwestii rozwiązania określonego problemu lub też zaprezentowaniu cech

charakteru, które lider uznaje za najważniejsze w procesie kreacji swojego wi-

zerunku. Format ten pogardliwie nazywany bywa „gadającą głową”, przede

wszystkim ze względu na małą atrakcyjność medialną. Niektórzy badacze

utrzymują, że reklama introspekcyjna jest nieskuteczna, ponieważ sprawia

wrażenie nudnej i mało kreatywnej. Bliższe prawdy wydaje się jednak stwier-

dzenie, że zastosowanie tego formatu w dużym stopniu zależy od umiejętności

komunikacyjnych samych liderów. Ci, którzy potrafią zainteresować publicz-

ność własną osobą, zwykle dobrze wypadną też w reklamie introspekcyjnej. Ci,

którzy mają problemy z utrzymaniem dłuższej uwagi audytorium, źle wypada-

ją także w publicznej introspekcji.

Jedną z form reklamy politycznej lidera jest reklama negatywna. Polega

ona na zaatakowaniu, przy użyciu różnych technik, swojego przeciwnika po-

litycznego. Ze względu na formę tego ataku reklamę negatywną dzielimy na:

•

programową – akcentuje się w niej jakiś element programu politycznego

kandydata, który może wywołać określone – negatywne – skutki społeczne

i w sugestywny sposób przekonuje się, że poparcie udzielone temu liderowi

siłą rzeczy doprowadzi do urzeczywistnienia się tych skutków;

•

wizerunkową – wykorzystuje się w niej najczęściej niechlubne fakty z życia

konkurentów politycznych, dążąc do zakwestionowania prezentowanego

przez nich dotychczas wizerunku (często autorzy posługują się w tym celu

insynuacjami i półprawdami – zob. Karwat 2006, s. 115);

•

porównawczą – kontrastuje się w niej wystąpienie przeciwnika politycz-

nego z przemówieniami własnymi (lub też z opiniami autorytetów spo-

łecznych) po to, by udowodnić przeciwnikowi niewiedzę lub by przekonać

odbiorców do cofnięcia mu kredytu zaufania.

Świadectwo należy do najstarszych formatów reklamy politycznej. Wspar-

cia liderowi mogą udzielić w nim: osoby znane (zarówno autorytety publiczne,

jak i celebryci i gwiazdy popkultury – jest to metoda skuteczna, ale wiele osób

odmawia udziału w tego typu reklamie), osoby „z ulicy” (pozytywne informa-

cje o liderze uzyskuje się w sondzie ulicznej, w rzeczywistości rolę zwykłego

Marketingowe aspekty przywództwa politycznego

217

człowieka odgrywają aktorzy) czy też członkowie rodziny (żona, rodzice lub

dzieci – format wówczas jest najmniej skuteczny, ponieważ część odbiorców

może uznać osoby udzielające poparcia za nieobiektywne).

Przybliżeniu sylwetki lidera politycznego służy natomiast format filmu

dokumentalnego, choć oczywiście w wersji znacznie skróconej czasowo

w stosunku do gatunku klasycznego. Sceny z życia przywódcy traktowane są

tu jako filmowe epizody, a fabuła opowiadana jest przez lektora. Za wariant

tego formatu uznać należy także opublikowane przez samych liderów książ-

ki, które pisane są zwykle przez sztab doradców (lider sygnuje je tylko swoim

imieniem i nazwiskiem), bądź też funkcjonują na rynku jako tzw. wywiady-

-rzeki.

Często twórcy reklam odchodzą od tradycyjnych formatów, chcąc, by ich

zleceniodawcy (czyli de facto liderzy) postrzegani byli jako niesztampowi i kre-

atywni. W tym celu produkuje się coraz częściej dowcipne filmy animowane,

a także stosuje strategię dramatyzacji problemu. Polega ona na wyjaskrawie-

niu i przedstawieniu danej kwestii politycznej jako „sprawy życia i śmierci”.

Przy czym przeciwnik polityczny zawsze opowiada się po stronie „śmierci”,

a promujący się lider – po stronie „życia”

Badania nad wpływem reklam politycznych na preferencje wyborców do-

wiodły, że reklama nie musi oddziaływać bezpośrednio na zachowania odbior-

ców, zwłaszcza że współcześnie wielu potencjalnych zwolenników zdaje sobie

sprawę z istoty przekazu reklamowego i stara się filtrować treści, które do nich

docierają. Generalnie polscy badacze stwierdzają, że reklama polityczna lidera

może:

1) wzmocnić istniejące preferencje wyborcze wtedy, gdy zwolennicy danego

kandydata utwierdzają się w swoim poparciu, natomiast jego przeciwnicy

– w swojej opozycyjności;

2) osłabić wcześniejsze preferencje wyborcze lub nawet spowodować ich zmia-

nę, gdy wzrasta w odbiorcach poczucie niepewności co do tego, którego

kandydata należy poprzeć oraz chęć do ponownego przemyślenia argu-

mentów przemawiających za takim, a nie innym wyborem;

3) prowadzić do rekonfiguracji wizerunku kandydata, gdy podjęta decyzja

o udzieleniu poparcia nie ulega transformacji, zmienia się natomiast sposób

jej argumentowania;

4) nie wpływać w żaden sposób ani na preferencje wyborcze obywateli, ani

też na ich percepcję wizerunku kandydata, gdy sztab jest zbyt nieudolny, by

wyprodukować skuteczną reklamę (Cwalina, Falkowski 2006, s. 348).

Do najbardziej znanych form dramatyzacji problemów należy amerykańska reklama

z 1964 r. pt. „Stokrotka” (zachęcająca do głosowania na Lyndona B. Johnsona).

Przemysław Żukiewicz • Przywództwo polityczne. Teoria i praktyka

218

6.2.2.

ublic

relaTioNs

lidera

PolityczNego

Reklamę polityczną należy odróżnić od innej formy marketingu politycznego,

jaką jest public relations (PR). W Polsce terminów tych często używa się sy-

nonimicznie bądź też konstruuje się błędne kryteria ich dystynkcji. Za takie

uznać można choćby rozróżnienie reklamy i PR na podstawie kryterium płat-

ności/bezpłatności – reklama miałaby być wówczas płatną formą marketingu

politycznego, PR zaś odwrotnie – mógłby oznaczać promocję lidera zorgani-

zowaną bezpłatnie. Nie wydaje się słuszne przyjęcie takiego rozgraniczenia,

ponieważ dużym powodzeniem wśród polityków cieszą się zarówno reklamy

bezpłatne, jak i PR organizowany przez zewnętrzne agencje (czyli z założenia

płatny). Należałoby raczej zwrócić uwagę na różnicę teleologiczną oraz pod-

miotową reklamy oraz PR.

Ponieważ PR oznacza kształtowanie kontaktów pomiędzy aktorem poli-

tycznym a jego otoczeniem społecznym (zob. Kasińska-Metryka 2007, s. 204;

także: Paszkiewicz 2009), odpowiedzialność za pomyślność przebiegu tego

procesu spoczywa nie tylko na samym liderze, ale także na wszystkich pod-

miotach w otoczeniu przywódcy, które mogą się z nim kojarzyć. Słaby rzecznik

prasowy nie wystąpi więc w reklamie lidera, przydając lub odbierając mu gło-

sów, natomiast będzie wpływał na jego niekorzystny wizerunek, ograniczając

szansę przywódcy na zdobycie władzy. Reklama lidera politycznego jawi się

więc jako przekaz wskazujący na jego atuty i zobrazowanie różnic dzielących

go od innych polityków. Siłą rzeczy ogranicza się więc ona do eksponowania

postaci przywódcy. Do rezerwuaru środków piarowskich należą zaś takie tech-

niki, jak:

•

sponsoring,

•

lobbing,

•

kreowanie tożsamości,

•

branding (kreowanie marki),

•

organizacja wieców, festynów, konwencji,

•

zarządzanie kryzysowe (zob. Kasińska-Metryka 2005, s. 95– 96).

6.2.3. k

amPaNia

BezPośredNia

lidera

PolityczNego

Kreacja wizerunku lidera politycznego nie zawsze dokonuje się poprzez prze-

kaz medialny. W „gorących” okresach kampanii wyborczych kandydaci ubie-

gający się o mandaty w gremiach przedstawicielskich lub też rywale zabiegający

o objęcie jednoosobowych urzędów (takich jak prezydent, wójt, burmistrz) ru-

szają „w teren”, by spotkać się ze swoimi potencjalnymi wyborcami i osobistym

Marketingowe aspekty przywództwa politycznego

219

przykładem zaświadczyć o realności przedstawianych przez siebie projektów

politycznych. Kandydaci dążą do bezpośredniego kontaktu z potencjalny-

mi zwolennikami, gdyż tylko wówczas mają pełną możliwość sformułowania

przekazu, który skutecznie dociera do audytorium. Co więcej, jeśli formy bez-

pośredniego kontaktu zakładają dialog, istnieje nawet możliwość uściślania

i negocjowania znaczeń, tak aby każdy uczestnik spotkania zrozumiał i zapa-

miętał informacje, które chciał przekazać lider.

Istnieje co najmniej kilkanaście różnych form bezpośredniego kontaktu

z wyborcami. Do najważniejszych z nich zaliczamy: zaaranżowane spotkanie

polityczne, niezaaranżowane spotkanie polityczne, metodę agitacji „od drzwi

do drzwi” (door-to-door) oraz przesyłkę pocztową lub rozmowę telefoniczną.

W zaaranżowanym spotkaniu politycznym udział biorą wszyscy chętni,

którzy wyrazili wolę uczestnictwa w nim – mogą być to zarówno zwolennicy,

jak i przeciwnicy danego lidera, choć sztabowcy zwykle dbają o to, by liczba

tych drugich nie zakłócała przebiegu spotkania. Mogłoby to bowiem zostać

wykorzystane przez przeciwników politycznych lub nadawców medialnych,

zwłaszcza jeśli zachowanie oponentów okazałoby się wystarczająco głośne i wi-

dowiskowe (przywołajmy tutaj przykład byłego australijskiego premiera, Johna

Howarda, w którego uczestnik debaty – niezadowolony z wypowiedzi polityka

na temat zaangażowania Australii w wojnę w Iraku – cisnął butem i dlatego zo-

stał wyprowadzony ze studia). Zwykle podczas spotkania lider wygłasza prze-

mówienie, a następnie uczestniczy w dyskusji, w której odpowiada na pytania

zainteresowanych.

Podczas organizacji spotkań niezaaranżowanych zakłada się, że oso-

by, do których chce dotrzeć lider, nie spodziewają się tego i nie wyrażają woli

uczestnictwa w takim spotkaniu. Przywódcy wybierają zwykle określone miej-

sca, w których spodziewają się zastać potencjalnych zwolenników i próbują

aranżować krótkie dialogi. W zamierzeniu ma to wywołać efekt familiarno-

ści i poczucia, że lider nie odsuwa się od zwykłych obywateli. Do najczęściej

odwiedzanych przez polityków miejsc należą targowiska, główne place miast,

obiekty kultu religijnego, hale sportowe i widowiskowe, choć dla osiągnięcia

medialnego rozgłosu liderzy coraz częściej wybierają miejsca niestandardowe

(kandydat SLD na urząd Prezydenta RP w 2010 r., Grzegorz Napieralski, wy-

brał się na przykład do lasu na grzyby).

Spotkania odbywające się w systemie door-to-door mogą mieć zarówno

formę odwiedzin zaaranżowanych (gdy mieszkańcy informowani są o tym, że

w danym dniu i o danej godzinie będą mieli możliwość rozmowy z liderem,

sami decydują też, czy się na nią zgodzić czy nie), jak i niezaaranżowanych (gdy

wizyta jest niezapowiedziana, a odmowa uczestnictwa w dialogu może nastą-

pić dopiero po wstępnej wymianie zdań). Obie formy mają swoje wady i zalety.

Przemysław Żukiewicz • Przywództwo polityczne. Teoria i praktyka

220

Wprawdzie druga traktowana bywa jako zdecydowanie bardziej nieuprzejma,

ale za to daje możliwość dotarcia do osób niezdecydowanych. Część z nich za-

pewne odmówiłaby rozmowy, gdyby musiała wcześniej określić, czy się na nią

zgadza, czy nie. W sytuacji podjęcia nawet początkowego grzecznościowego

dialogu uaktywnia się już jednak psychologiczny mechanizm wzajemności

(tzw. stopa w drzwiach) i rozmówcy znacznie trudniej wycofać się ze spotkania

z liderem.

Do niewątpliwych zalet metody door-to-door należy jej efektywność. Ba-

dania jakościowe przeprowadzone wśród kandydatów na radnych przez To-

masza Chmielewskiego i Krzysztofa Malinowskiego wskazują na to, że ci,

którzy zdobyli mandat, zawdzięczali to głównie bezpośrednim kontaktom

z wyborcami. Autorzy analizy twierdzą, że około 80% łącznie oddanych na

kandydata głosów mogło być właśnie efektem skutecznego zastosowania me-

tody door-to-door (Chmielewski, Malinowski 2005, s. 289). Jej zaletą pozo-

staje także brak konieczności ponoszenia wielkich nakładów finansowych

– lider może kampanię przeprowadzać sam lub wraz ze sztabem zaangażo-

wanych wolontariuszy. Jej koszty sprowadzają się wówczas do druku gadże-

tów i innych materiałów promocyjnych. Door-to-door ma też, jak każda inna

metoda, swoje wady. W wielu kręgach kulturowych niezapowiedziana wizyta

traktowana jest jako afront i nie u wszystkich potencjalnych wyborców wy-

woła zrozumienie. Często kampania „od drzwi do drzwi” kojarzy się z do-

mokrążstwem, co przyszłych rozmówców może nie nastrajać pozytywnie do

kandydata. Należy liczyć się także z tym, że niejednokrotnie pretendentowi

do miana lidera przyjdzie spotkać się z wrogą reakcją ze strony mieszkańca,

który jest zwolennikiem innego polityka.

Przywódcy polityczni w ramach kampanii bezpośredniej decydują się tak-

że często na wysyłanie krótkich listów zachęcających do ich poparcia lub też

na rozmowę telefoniczną, która przekonać ma wyborców do zagłosowania na

konkretnego kandydata. Koszt tych dwóch metod jest jednak stosunkowo wy-

soki i wydaje się, że na tę formę kampanii pozwolić sobie mogą jedynie przy-

wódcy na szczeblu krajowym. Rzadko kiedy to sam lider wysyła list czy roz-

mawia telefonicznie – częściej do głosowania przekonują wolontariusze. Także

liczba odmów przeprowadzenia dialogu jest w tym przypadku wyższa niż na

przykład w metodzie door-to-door. Trzeba wreszcie wziąć pod uwagę możli-

wość technicznych usterek, które mogą spowodować irytację potencjalnych

wyborców. W Polsce szczególnie głośny był przypadek kandydata PiS na pre-

zydenta Warszawy w 2006 r., Kazimierza Marcinkiewicza, którego członkowie

sztabu dzwonili do mieszkańców w godzinach nocnych, co nawet najbardziej

zagorzałym zwolennikom lidera nie musiało się podobać.

Marketingowe aspekty przywództwa politycznego

223

6.4. c

istNieje

język

Przywództwa

PolityczNego

6.4.1. r

etoryka

domiNacji

–

czy

rzeczywiście

skuteczNa

Wciąż obecne w dyskursie publicznym skojarzenia przywództwa polityczne-

go z totalitarnymi lub autorytarnymi formami sprawowania władzy prowadzą

badaczy do poszukiwania w języku przywódców elementów, które potwierdza-

łyby stosowanie przez nich – by posłużyć się terminem Jacka Wasilewskiego

(2006) – retoryki dominacji . Nie bez winy jest w tym przypadku rozpowszech-

nione wśród anglosaskich teoretyków zarządzania przekonanie o konieczności

budowania efektywnego procesu przywództwa wokół wizji zmian, które pro-

ponuje lider . Stawia się więc w tych koncepcjach lidera w pozycji osoby stojącej

ponad innymi (choćby w tym minimalnym sensie, że posiadającej jakąś wizję

zmian, podczas gdy inni żadnych pomysłów nie mają) .

Nie sposób twierdzić, że liderzy polityczni nie są retorycznie dominacyjni

– zdarza się im to na tyle często, że poszczególne techniki wyrażania domi-

nacji przeciętnie wykształcony obywatel może zauważyć w każdym serwisie

informacyjnym . Jeśli nawet przywódcy nie stosują tych zabiegów bezpośrednio

wobec wyborców (mogliby zostać wówczas uznani za „bufonów”, którzy chcą

chwalić się swoją wiedzą i górować nad innymi

), to bardzo często okazują swą

wyższość wobec konkurentów . Także w sytuacjach kryzysowych, w których

społeczności oczekują wręcz od swoich liderów stosowania dominacyjnych

technik retorycznych, liderzy chętnie korzystają z tego typu języka, ponieważ

chcą doprowadzić do wyeliminowania uczucia lęku i niepewności co do przy-

szłości . Przywódca musi stać się wówczas źródłem swoistej „homeostazy” i po-

móc wrócić swoim zwolennikom do emocjonalnej równowagi .

Do najczęściej reprezentowanych przez liderów ról dominacyjnych należy

rola ojca . Jest ona popularna nie tylko dlatego, że – jak stwierdza Zygmunt

Freud – zwolennicy transponują na swojego przywódcę emocje związane z re-

lacjami z ojcem, a w powszechnej nieświadomości wciąż funkcjonuje ideał

praojca, który reprodukowany jest w procesie socjalizacji członków społecz-

ności (zob . rozdz . 4 .3 .1), ale także i z tej przyczyny, że skojarzenie z ojcem

wywołuje dwa silne afekty . Po pierwsze zwolennicy czują się przy swoim ojcu

bezpiecznie, a po drugie – kochają go i mają do niego zaufanie, pomimo że

czasem bywa on surowy i niesprawiedliwy . To dlatego wielu liderów nie tylko

Za taką wypowiedź uchodziło słynne zdanie byłego premiera Włodzimierza Cimo-

szewicza, który zwrócił się w 1997 r . do powodzian tymi słowami: To jest kolejny przy-

padek, kiedy potwierdza się, że trzeba być przezornym i trzeba się ubezpieczać, a ta

prawda jest ciągle mało powszechna (cyt . za: „Gazeta Wyborcza”, 9 lipca 1997 r .) .

Przemysław Żukiewicz • Przywództwo polityczne. Teoria i praktyka

224

wykorzystuje w przemówieniach motywy przypominające odtworzenie relacji

rodzicielskich, ale także kreuje swój wizerunek, chwaląc się własnymi doko-

naniami jako głowy rodziny . Fotografie z żoną i dziećmi mają być gwarancją

dobrego wypełnienia roli ojca (obojętne: małej ojczyzny czy narodu), skoro bo-

wiem udała się taka sztuka w małej skali, musi się również udać w wielkiej . Ta-

kie było chociażby przesłanie spotu wyborczego Bronisława Komorowskiego

w 2010 r . – wspomnieniom z obozu internowania towarzyszyły zdjęcia rodziny

oraz wyrażane wprost poczucie dumy, że udało się ojcu wychować dzieci mimo

trudnych warunków społecznych . W filmie reklamowym role kobiece i męskie

rozdzielono tradycyjnie . Podczas gdy ojciec – Komorowski – walczył w słusz-

nej sprawie i został internowany, jego żona zajmowała się domem i dziećmi .

W wolnej Polsce ten układ wcale nie uległ zmianie, choć został zakomuniko-

wany nie wprost . Komorowski mówi: Zatem gdy ktoś mnie spyta, co jest w życiu

najważniejsze, odpowiadam: odwaga, no i rodzina. Pewnie inaczej nie dostał-

bym kolacji . „Mrugnięcie okiem” do widza ma sprawiać wrażenie, że kandydat

na prezydenta jest tak silny, że nie boi sprzeciwić się nawet żonie, a jeśli to robi,

to tylko w błahych kwestiach i raczej „na niby” .

Inną rolą dominacyjną, którą chętnie przyjmują liderzy, jest rola nauczy‑

ciela . Sama długość wystąpień wielu z nich każe przypuszczać, że mamy do

czynienia raczej z wykładem akademickim na temat jakiegoś zagadnienia, ani-

żeli z klasyczną przemową, której wygłoszenie powinno odnieść realny skutek .

Kubański dyktator, Fidel Castro, zdolny jest przemawiać nawet kilkanaście go-

dzin, ale i w reżimach demokratycznych zdarzają się nadzwyczaj długie wystą-

pienia, jak choćby exposé Donalda Tuska z 2007 r . trwające ponad trzy godziny .

Próbując kreować wizerunek nauczyciela, liderzy stosują dominacyjne

chwyty retoryczne także wobec swoich przeciwników politycznych . Jacek Wa-

silewski przytacza w tym kontekście następujący komentarz przewodniczącego

komisji śledczej ds . Rywina, Tomasza Nałęcza, do wcześniejszych krytycznych

wypowiedzi jednego z jej członków, Zbigniewa Ziobry . Nałęcz mówi:

Na wszystko, co pozostaje impertynencją pana posła Ziobro, spuszczam za-

słonę miłosierdzia, bo jestem nauczycielem z 30-letnim stażem, a pan poseł

Ziobro ma lat trzydzieści i rozumiem, że młodego człowieka mogą w sytuacji

stresowej zawodzić nerwy (cyt . za: Wasilewski 2006, s . 315) .

Jednak popularność ról dominacyjnych, które próbują odgrywać przywód-

cy polityczni, stosując określone chwyty retoryczne, nie dowodzi jeszcze sku-

teczności tych zabiegów . Coraz częściej bowiem okazuje się, że liderzy wolą

stosować strategie argumentacyjne niemieszczące się w rejestrach kontinuum

dominacja – podporządkowanie .

Marketingowe aspekty przywództwa politycznego

225

Pierwszym przykładem takiej strategii jest przyjęcie dla siebie roli ofiary .

Wielu przywódców na różnych etapach kariery politycznej prezentowało swo-

im potencjalnym zwolennikom wizerunek osoby skrzywdzonej . Może się to

wydać paradoksem, wszak osoba pretendująca do miana przewodzenia grupie

oraz posiadająca doświadczenie w uprawianiu trudnej sztuki, jaką jest polity-

ka, powinna – przynajmniej w powszechnym mniemaniu – mieć „skórę grubą

jak pancerz” . Istota syndromu ofiary w przypadku liderów zasadza się jednak

na czymś innym . Zwykle jest to strategia obliczona na wzmocnienie tożsamo-

ści grupy w obliczu niebezpieczeństwa czyhającego ze strony grup obcych lub

nawet wrogich . Lider, który definiuje swoją sytuację jako sytuację osoby oszu-

kanej, wykorzystanej, zdradzonej, komunikuje jednocześnie: Skoro ze mną

mogli tak zrobić, to co mogą zrobić z wami? O koniunkturalnym charakterze tej

strategii świadczy to, że liderzy krajów Europy Środkowej i Wschodniej, którzy

przyjmowali na siebie rolę ofiary (czynili tak np . Vladimír Mečiar czy J . Ka-

czyński), rezygnowali z tej strategii, gdy przejmowali władzę .

Jeszcze inną niedominacyjną strategią retoryczną jest próba zrównania

swojego statusu ze statusem zwolennika . Nie dzieje się to jednak poprzez pro-

ste odwołania do doświadczeń „przeciętnego Kowalskiego”, ponieważ odbior-

cy przekazu doskonale zdają sobie sprawę, że status materialny liderów poli-

tycznych pozostaje zwykle wyższy niż wynikałoby to z normalnego rozkładu

dochodów populacji, stąd uznano by tak skonstruowany przekaz za nieszczery .

Wszelkie natomiast zabiegi służące pokazaniu, że liderzy polityczni żyją tak

jak ich zwolennicy, mogą być uznane za próbę zbudowania symetrycznej relacji

w ramach procesu przywództwa . Dziennikarki „Fox News” mogły więc dwo-

rować z polskiego premiera, J . Kaczyńskiego, który przyznał w jednym z wy-

wiadów, że nie posiada konta, ale dla wielu jego zwolenników (ludzi starszych,

słabiej wykształconych i pochodzących z małych miejscowości) ten komunikat

miał pozytywny wydźwięk – pokazywał, że popierany przez nich lider ma te

same obawy, co oni .

6.4.2. d

eBaty

PolityczNe

liderów

Popularną formą promocji wizerunków liderów są debaty polityczne . Mogą

przybrać one formę programu rozrywkowego typu talk show (wówczas pro-

wadzący debatę dziennikarz wyznacza ramy czasowe wypowiedzi polityków

oraz w pełni kontroluje zakres tematyczny rozmowy) lub też debaty wyborczej

(wówczas zarówno tematy, jak i czas przewidziany do dyspozycji dyskutantów

pozostaje przedmiotem negocjacji przedstawicieli sztabów wyborczych kandy-

datów, a rola dziennikarzy ograniczona jest do moderowania dyskusji i przy-

Przemysław Żukiewicz • Przywództwo polityczne. Teoria i praktyka

226

gotowania pytań bazowych) . W debatach politycznych mogą brać udział lide-

rzy wielu ugrupowań (reprezentujący pełne spektrum poglądów politycznych

społeczeństwa), ale coraz częściej dąży się do ograniczenia liczby dyskutantów

do dwóch – po to, by z jednej strony wyraźnie zaznaczyć granicę sporu poli-

tycznego, ale równocześnie uniknąć efektu wielogłosu, z którego publiczność

nie będzie w stanie zapamiętać treści prezentowanych przez poszczególnych

polityków .

Popularność debaty (zwłaszcza wyborczej lub – specyficznej jej odmiany

– debaty prezydenckiej) wynika głównie z agonicznego charakteru tej formy

komunikacji . Wyraźnie rozpisane zostają w niej role poszczególnych aktorów,

a konfrontacja zamienia się w swoisty „pojedynek bokserski” – z tym że zwy-

cięstwo lub porażka zależą tu od umiejętności erystycznych oraz opanowania

emocji

. Ponieważ zaś przywództwo polityczne silnie związane jest z aspek-

tem tożsamościowym, publiczność także zostaje zaangażowana w przebieg

pojedynku . W niedługim czasie po zakończeniu debat ośrodki badania opi-

nii społecznej rozpoczynają przeprowadzenie sondaży, których wyniki mają

rozstrzygnąć o tym, kto w pojedynku zwyciężył . Niezdecydowanym odbior-

com debaty w wydaniu werdyktu pomóc mają eksperci, którzy zgromadzeni

w studiach telewizyjnych, punktują każdy element debaty politycznej, a czynią

to dokładnie na takiej samej zasadzie, na jakiej sędziowie bokserscy punktują

pojedynki na ringu .

Jak dowiodły liczne badania, debaty polityczne mają nikłą wartość per-

swazyjną w przypadku zdeklarowanych zwolenników lub przeciwników lidera

politycznego . Ci skłonni są postrzegać swoich faworytów tendencyjnie, o czym

przekonują komentarze przedstawicieli sztabów wyborczych kandydatów, któ-

rzy pytani o to, kto wygrał starcie – zawsze odpowiadają, że ich faworyt . Psy-

chologowie ukuli dla tego zjawiska pojęcie ograniczonego wpływu informacji

(limited effects model) . Okazuje się jednak, że debaty mogą wpłynąć na osta-

teczny wynik wyborów, ponieważ na ich podstawie swoją decyzję wyborczą

podejmują czasem wyborcy niezdecydowani . Jest jednak jeden podstawowy

warunek – różnica w sondażach pomiędzy kandydatami musi być co najwyżej

kilkuprocentowa .

Thomas M . Holbrook, porównując ze sobą wyniki sondaży, w których

respondenci oceniali, jak poszczególni liderzy wypadli w debacie wyborczej

(przegrali, wygrali czy może należałoby mówić o remisie), oraz wyniki badań

opinii publicznej, w których mierzono poparcie dla kandydatów, stwierdził

z matematyczną precyzją, że różnica 0,87% w ostatecznym werdykcie publicz-

Jak zauważa Neil Postman, pierwszym pytaniem, które każdorazowo pojawia się po

debacie wyborczej, jest: Kto kogo znokautował? (Postman 2002, s . 143) .

Marketingowe aspekty przywództwa politycznego

227

ności co do zwycięstwa lub przegranej w debacie danego kandydata powoduje

wzrost lub spadek jego poparcia o 0,097% . Jeśli zatem 60% widzów uzna, że

debatę wygrał lider A, natomiast 30% wyrazi opinię o zwycięstwie B, to w son-

dażach wynik przywódcy A poprawi się o 2,8% (zob . Cwalina, Falkowski 2005,

s . 363) .

Taką właśnie – niewielką – różnicę głosów przewidywały sondaże podczas

dwóch kampanii wyborczych, w których za punkt zwrotny uznano właśnie de-

baty prezydenckie: w amerykańskiej kampanii wyborczej z 1960 r . oraz polskiej

– z 1995 r . W pierwszej z nich w pojedynku starli się John F . Kennedy i Richard

Nixon . Kennedy wyglądał młodo, demonstrował pewność siebie, do tego uzna-

no go za niezwykle przystojnego, Nixon zaś zdawał się być zmęczony i nie tak

błyskotliwy . W polskiej kampanii walczący o reelekcję prezydent Lech Wałęsa

zaprezentował się podczas debaty jako polityk niezdolny do ukrycia negatyw-

nych emocji wobec kontrkandydata, Aleksandra Kwaśniewskiego, w dodatku

zachowujący się niezgodnie z przyjętymi kanonami kultury osobistej (Wałęsa

w sposób obcesowy odmówił Kwaśniewskiemu podania ręki) (zob . Kasińska-

-Metryka 2005, s . 100– 101) .

Badacze nie są zgodni co do tego, czy debaty polityczne przyczyniają się

do wzrostu stopnia poinformowania widzów o problemach społecznych . Po-

czątkowo wiele wyników badań wskazywało na duże znaczenie poruszanych

kwestii problemowych w odbiorze debat politycznych, natomiast brakowa-

ło dowodów na zmianę w percepcji wizerunków liderów po obejrzeniu przez

zwolenników debaty (Wanzenried, Powell 1993) . Wiele z tych wniosków za-

kwestionowanych jednak zostało przez badaczy, którzy twierdzili, że telewizja

jako nośnik informacji wizualnych nie ma żadnego wpływu na przyswajanie

sobie przez widzów debat politycznych informacji o problemach poruszanych

w trakcie wymiany zdań między liderami . To dlatego właśnie, zdaniem psy-

chologów, w sztabach wyborczych większe znaczenie przypisuje się wyglądowi

lidera i sposobowi jego zachowania aniżeli przygotowaniu merytorycznemu do

debat . Jak to określał niegdyś Adam Łaszyn – z debaty pomiędzy D . Tuskiem

a J . Kaczyńskim niewielu widzów zapamięta, o czym była mowa, natomiast

wielu wspominać będzie, że ten drugi miał problemy z otwarciem etui na oku-

lary („Duży Format”, 29 października 2007 r ., s . 6) .

6.4.3. k

omuNikacja

NiewerBalNa

liderów

Jedną z ważniejszych technik autopromocyjnych, którą stosują pretendenci

do miana lidera politycznego, jest umiejętne okazywanie emocji (Leary 2007,

s . 37) . Ponieważ wiele informacji dociera do odbiorców kanałami niewerbalny-

Przemysław Żukiewicz • Przywództwo polityczne. Teoria i praktyka

228

mi, znaczenia we wzajemnym kontakcie nabierają takie czynniki, jak: mimika,

gesty, ton głosu, proksemika . Utalentowani politycy potrafią opanować do per-

fekcji sztukę niewerbalnej komunikacji z audytorium, pozostali jednak – nawet

jeśli mają świadomość, jak wielkie znaczenie mają emocje w przekazie – stosują

pewien ogólnodostępny (wyuczony) kod komunikacyjny, co skutkuje często

poczuciem „sztuczności” zachowania przywódcy czy jego niedostosowaniem

się do specyficznych uwarunkowań sytuacji, w której przyszło mu zaprezento-

wać swoją osobę .

Kapsuła 6. O plotce w nauce – badania nad komunikacją niewerbalną

Niektórzy Czytelnicy spotkali się być może już wcześniej ze słynnym twierdzeniem,

jakoby 7% informacji, które uzyskujemy w rozmowie, pochodziło z wypowiadanych

słów, 38% – z tonu głosu, natomiast 55% – z mowy ciała. Marek Tokarz w jednej ze

swoich książek nie kryje irytacji z upowszechnienia się tego poglądu. Tokarz przyta

cza wzór autorstwa Alberta Mehrabiana, który stał się przyczyną wszystkich niepo

rozumień dotyczących komunikacji niewerbalnej. Okazuje się, że Mehrabian opraco

wał matematyczną formułę pozwalającą na obiektywną ocenę tego, jaką sumarycz

ną postawę przypisuje odbiorca nadawcy komunikatu, gdy ocenia, że informacje

przekazywane za pomocą trzech wymienionych kanałów są wzajemnie sprzeczne.

Nie ma to nic wspólnego z procentowym rozkładem dotyczącym tego, jak wiele

informacji uzyskujemy konkretnymi kanałami komunikacji (por. Tokarz 2006, s. 331;

Wiener, Mehrabian 1968, s. 162).

Posługiwanie się niewerbalnymi technikami autoprezentacji powodowane

jest także większą ekonomicznością takiego przekazu . Zakomunikowanie ko-

muś emocji za pomocą słów często trwa znacznie dłużej niż zaprezentowanie

tej emocji za pomocą gestu lub mimiki . Także dostępność w pamięci odbior-

cy komunikatu słownego jest znacznie krótsza niż komunikatu obrazowego .

Ponieważ zaś pierwsze wrażenie decyduje o tym, jak postrzegamy daną oso-

bę, zmiana zaś tej wykształconej naprędce postawy okazuje się w późniejszych

kontaktach niełatwa, otrzymujemy wyjaśnienie, dlaczego potencjalni liderzy

korzystają z usług specjalistów, którzy uczą ich przykładowo tego, jakich ge-

stów używać w rozmowach oraz jaka postawa ciała jest najodpowiedniejsza

w trakcie publicznego występu .

Do podstawowych sygnałów niewerbalnych Paul Ekman zalicza:

•

emblematy – zastępują one określone wyrażenia lub frazy, wyrażają emo-

cje i postawy . Przykładowym emblematem jest uniesiony w górę kciuk

Marketingowe aspekty przywództwa politycznego

229

zastępujący wyrażenie: „jest/będzie dobrze” . Aby jakiś znak mógł zostać

zaliczony do kategorii emblematów, przyjmuje się, że musi być identycznie

interpretowany przez ok . 70% populacji;

•

ilustratory – służą uzupełnianiu treści wypowiadanych słów . Przykładem

ilustratora jest nakreślenie w powietrzu kształtu obiektu, o którym aktual-

nie mówimy;

•

regulatory – odpowiedzialne są za całość sytuacji komunikacyjnej, zalicza

się do nich: tempo mówienia, przerwy, intonację, wzrokowe reakcje wyra-

żające chęć przejęcia inicjatywy w rozmowie;

•

manipulatory – mają zapewnić większy komfort osobie uczestniczącej

w sytuacji komunikacyjnej . Za manipulatory uznamy zmianę pozycji na

krześle, oparcie głowy o stół lub ścianę, założenie nogi na nogę, poprawie-

nie włosów, pocieranie nosa lub czoła, drapanie się itp .;

•

wskaźniki uczuć – przekazują odbiorcy stan emocjonalny nadawcy . Emo-

cje wyraża się zwykle poprzez grymasy twarzy, odpowiednie modulowa-

nie tonu głosu oraz przyjęcie odpowiedniej pozycji ciała (zob . Ekman 1997,

s . 93– 103) .

Z punktu widzenia przywódcy politycznego najważniejsze pozostaje umie-

jętne odgraniczenie komunikatów niewerbalnych konwencjonalnych od ko-

munikatów niewerbalnych indywidualnych (zob . Tokarz 2006, s . 338) . W tych

pierwszych wykorzystuje się bowiem informacje zawarte w społecznej świado-

mości i jako takie stanowią one najlepszą drogę do nawiązania relacji pomiędzy

aktualnym wizerunkiem lidera prezentowanym przez niego a idealnym wize-

runkiem lidera, który tkwi zakodowany w strukturach poznawczych zwolen-

ników . Ktoś, kto umiejętnie potrafi wykorzystywać gesty doskonale rozumiane

w grupie, w której chce przewodzić, daje pośrednio świadectwo uczestnictwa

w tej wspólnocie i uosabia jej wartości .

Odmiennie wygląda sytuacja z sygnałami niewerbalnymi indywidualnymi .

Każdy z nas bowiem dysponuje zestawem wyuczonych gestów, których używa,

komunikując się z innymi ludźmi na co dzień . Często gesty te mogą powodo-

wać fałszywe dekodowanie przekazu, a nawet powodować znużenie audyto-

rium, ponieważ nie są ani zgodne z przyjętym kodem kulturowym, ani tym

bardziej nie stanowią dopełnienia werbalnej strony wystąpienia . Są po prostu

przynależną jednostce formą ekspresji, nad którą jednak należy bezwzględnie

panować .

Do repertuaru zachowań niewerbalnych, które mają sprawić, by potencjal-

ni zwolennicy lidera łatwiej mogli skojarzyć go z prototypem przywódcy wy-

kształconym w ich umysłach, należą także autopromocyjne techniki, takie jak

odpowiednie fotografowanie i kadrowanie umożliwiające zestawienie osoby li-

Przemysław Żukiewicz • Przywództwo polityczne. Teoria i praktyka

230

dera z przedmiotami symbolizującymi wartości danej wspólnoty . Za przykład

tego typu kreacji służyć mogą portrety przywódców: w kulturach „ornamen-

towych” przedstawiani są oni w otoczeniu bogactw oraz z insygniami sugeru-

jącymi ich niepodzielną władzę oraz potęgę; w kulturach „wysiłku” natomiast

otoczenie osoby lidera staje się nieistotne – ascetyczność wystroju wnętrzna

wzbudzać ma szacunek dla samotności i wyrzeczeń, które ponieść musi przy-

wódca, by móc skutecznie dbać o interes swoich zwolenników (Cunningham

1991) . Możliwe jest także przedstawienie lidera „w działaniu” – ze słuchaw-

ką telefoniczną przy uchu, za biurkiem, na którym ułożone są książki, czy też

w otoczeniu doradców .

Ważnym elementem strategii komunikacyjnej każdego lidera jest także

jego wygląd zewnętrzny . Wiele badań psychologicznych wykazało, że zdecydo-

wanie większym zaufaniem jesteśmy w stanie obdarzyć osoby oceniane przez

nas jako „ładne” i „atrakcyjne” aniżeli osoby, które uznajemy za „brzydkie”

czy (eufemistycznie) „nie w naszym typie” (Leary 2007, s . 111) . Dlatego właśnie

większość przywódców politycznych podczas oficjalnych spotkań przywdzie-

wa tradycyjne stroje (garnitury, garsonki), chyba że kwestia ubioru jest w danej

kulturze uregulowana za pomocą innych dyrektyw . Każdorazowe zakwestio-

nowanie dobrego stylu przywódcy (czy to w zakresie ubioru, czy to w zakresie

makijażu) staje się nierzadko ważnym problemem roztrząsanym przez media .

Tak było na przykład wtedy, gdy kanclerz Niemiec, Angela Merkel, pojawiła się

na uroczystości otwarcia opery narodowej w Oslo w sukni z dużym dekoltem .

Podobnie wiele uwagi światowe media poświęciły pozwowi, który poprzed-

nik Merkel, Gerhard Schröder, złożył do sądu przeciwko agencji informacyj-

nej Deutsche Depeschendienst, domagając się zaprzestania rozpowszechniania

sugestii (wyrażanej przez konsultantkę ds . wizerunku politycznego, Sabine

Schwind von Egelstein), jakoby farbował na inny kolor swoje siwe włosy .

6.5. e

mocjoNalNy

wymiar

Przywództwa

PolityczNego

Przyczyny, dla których afekty odgrywają tak ważną rolę w procesie identyfikacji

zwolenników i lidera politycznego, są zróżnicowane . Część badaczy dochodzi

do wniosku, że uczestnictwo w procesach decyzyjnych na ogólnie przyjętych

w demokracji liberalnej zasadach jest współcześnie wypierane przez sprawo-

wanie władzy w wymiarze wyłącznie symbolicznym . Polityka symboliczna

jest homeostatem zapewniającym względną równowagę tym osobom, którym

stres wynikający z niezrozumienia zjawisk społecznych, dynamiki zmian i nie-

umiejętności dostosowania się do nich, zaczyna przeszkadzać w codziennym

Marketingowe aspekty przywództwa politycznego

231

funkcjonowaniu i przynosi wymierne psychologiczne straty . W takiej sytuacji

osoby te tracą możliwość wydawania własnych osądów w konkretnych kwe-

stiach dotyczących życia politycznego . Coraz większe znaczenie zaczynają

mieć dla nich opinie innych ludzi, postrzeganych jako bardziej kompetent-

ni, oraz kulturowo ukształtowane mity i rytuały, traktowane jako substytuty

trwałości i niezmienności . Do najczęściej przywoływanych mitów i symboli

zaliczamy: dychotomiczny podział swój – obcy (zob . Billig 2008, s . 214– 218),

potraktowanie przywódcy politycznego jako zbawcy oraz mit nowego po‑

czątku (zob . Szklarski, 2006, s . 87) . Każdy z nich wymaga od lidera spójnego

przekazu emocjonalnego, gdyż – jak zaznaczono wyżej – zwolennicy właśnie

takiego oczekują . Występ zaś polityka dążącego do uzyskania miana lidera

musi być potwierdzeniem wartości wspólnoty, którą ten chce reprezentować

(zob . Collinson 2006, s . 180; Goffman 1981, s . 75) .

Na inną przyczynę dominacji przekazu emocjonalnego w życiu politycz-

nym zwracają uwagę uczeni badający zjawiska społeczne przez pryzmat me-

diów i ich wpływu na odbiorców . Według badaczy mamy zatem współcześnie

do czynienia z organizowaniem przez obywateli swojej wiedzy o procesach po-

litycznych za pośrednictwem mediów . Pragmatyczne nastawienie nadawców

na rynku medialnym nie pozwala jednak na zbytnie „intelektualizowanie”

przekazów . Tak zwane mocne wrażenia, szokowanie, zaskoczenie, wywoły-

wanie skandali jest wymuszone konkurencją, natłokiem informacji, koniecz-

nością przebicia się przez szum informacyjny (Pabjan 2003, s . 164), odbiorcy

bowiem szybko nudzą się, jeśli dany program telewizyjny czy radiowy nie po-

budza ich emocjonalnie . Debaty polityczne organizowane w trakcie trwania

kampanii wyborczej mają tak dużą widownię nie dlatego, że wyborcy chcą po-

znać szczegóły programu wyborczego poszczególnych kandydatów, ale po to,

by oglądać, oceniać (pełnić rolę sędziego) i fascynować się pojedynkiem, co

w jakimś sensie jest też elementem przynależnym polityce symbolicznej i może

zostać potraktowane jako jeden z jej mitycznych „składników” . Krystyna Skar-

żyńska zauważa, iż

politycy spotykają się w studio, by przed kamerami dyskutować o najważ-

niejszych – ich zdaniem – kwestiach spornych . Debaty takie są dość długie,

trwają często ponad godzinę . Okazuje się, że widzowie dość szybko przestają

się koncentrować na treści wypowiedzi polityków, natomiast przedmiotem

uwagi stają się ich zachowania niewerbalne, oglądane na ekranie (Skarżyńska

2005, s . 329) .

Ciekawym badaniem, które potwierdza ogromny wpływ emocji na odbiór

przekazu medialnego, jest eksperyment przywoływany przez Skarżyńską . Oka-

Przemysław Żukiewicz • Przywództwo polityczne. Teoria i praktyka

232

zało się w nim, że programy telewizyjne nasycone afektem wywołują procesy

pobudzenia określonych struktur mózgowych odbiorcy na tej samej zasadzie,

jak przeżywane emocje w naturalnych stanach życiowych (Skarżyńska 2005,

s . 321) . W dużym uproszczeniu można stwierdzić, że nie ma więc – wedle tych

danych – różnicy pomiędzy euforią, jakiej doznaje widz oglądający pojedynek

polityków, w którym zwycięża jego faworyt, z podobnym stanem przeżywa-

nym na żywo na przykład wtedy, gdy na trybunie stadionu – jako kibic – cieszy

się z kolejnego gola swojej drużyny .

Wreszcie jako trzeci nurt badań nad emocjami w procesie przewodzenia

politycznego potraktować należy ustalenia uczonych, którzy uznają spójny

przekaz emocjonalny lidera politycznego za podstawowy warunek jego suk-

cesu . Co ciekawe: większość z eksperymentów prowadzonych przez badaczy

inteligencji emocjonalnej wskazuje, iż nie każdy przekaz nasycony afektem ma

równe szanse powodzenia . Na przykład Michael J . Newcombe i Neal M . Ash-

kanasy (2002, s . 601– 610) zgadzają się ze stwierdzeniem, że „wymiana” emo-

cji odgrywa centralną rolę w przywództwie symbolicznym, a rola przywódcy

sprowadza się do tworzenia i utrzymania między zwolennikami wspólnego

systemu znaczeniowego . Autorzy wskazują jednocześnie na to, że ocena li-

dera zależna jest od subiektywnego odbioru przekazu przez widzów, a jedną

z najistotniejszych kwestii w procesie tej oceny staje się stwierdzenie zgodności

pomiędzy werbalnym komunikatem a niewerbalnymi wyznacznikami emo-

cji . Jest to istotne o tyle, że ujawnienie odpowiednich emocji (pozytywnych

i negatywnych) automatycznie wpływa na zmianę stanu emocjonalnego obser-

watora . W warstwie behawioralnej zauważymy wówczas na przykład odzwier-

ciedlenie emocji przywódcy na twarzach zwolenników .

Z takim podejściem zgadzają się także Daniel Goleman, Richard Boyatzis

i Annie McKee, którzy jednak kładą większy nacisk nie tyle na wymóg spójno-

ści przekazu, ile na jego pozytywny wydźwięk . Zdaniem autorów:

elementem sztuki emocjonalnego przywództwa jest jednak nadzór nad reali-

zacją zadań (…) bez niepotrzebnego denerwowania ludzi (…) . Napięcie ob-

niża nie tylko sprawność umysłową, powoduje także obniżenie inteligencji

emocjonalnej . Ludzie, którzy czują się nieszczęśliwi, mają problemy z prawi-

dłowym odczytywaniem emocji innych – jest to obniżenie najbardziej pod-

stawowej zdolności do empatii, które w efekcie zmniejsza ich umiejętności

społeczne (Goleman, Boyatzis, McKee 2002, s . 31) .

Teoretycy inteligencji emocjonalnej wskazują też na ten aspekt afektu,

który w wymiarze praktycznym jest udziałem liderów . Dowodzą bowiem, iż

zwolennicy słuchają liderów uważniej niż pozostałych członków swojej grupy;

Marketingowe aspekty przywództwa politycznego

233

wypowiadają się w danej kwestii jako pierwsi i to ich zdanie jest punktem od-

niesienia dla pozostałych członków grupy; obserwowani są znacznie uważniej

niż zwykłe jednostki; oczekuje się na ich reakcje, zwłaszcza w momentach nie-

pewności (zob . Goleman, Boyatzis, McKee 2002, s . 26) .

6.5.1. P

otwierdzeNie

wsPólNoty

wartości

–

koNcePcja

Przywództwa

symBoliczNego

Jednym z wymiarów przywództwa politycznego jest jego prototypowość . Każ-

dy ze zwolenników lidera posiada bowiem wykształcony w procesie socjalizacji

oraz w toku nabytych doświadczeń ideał przywódcy, a także wizję tego, jak

sam zachowuje się jako zwolennik . To, w jaki sposób postrzega się idealnego

lidera oraz idealnego zwolennika, silnie zależy od tradycji oraz kultury poli-

tycznej danego regionu .

Rekonstrukcję prototypu przywódczego przeprowadza się, opierając się

głównie na badaniach opinii publicznej . Ich wyniki, wskazujące na określone

potrzeby obywateli w zakresie przywództwa, pozwalają odpowiedzieć na py-

tania, czy oczekują oni przywództwa demokratycznego, czy autokratycznego

oraz czy widzą w nim swoją rolę jako aktywnych, czy pasywnych współuczest-

ników procesu . Ale „zbliżenie” do prototypu przywódczego osiąga się także

poprzez manifestację przywiązania do wartości wspólnoty, w której chce się

zająć pozycję lidera . Można to czynić na wiele sposobów: począwszy od prezen-

towania się w ubiorze uznawanym za tradycyjny i przynależny danej wspólno-

cie, poprzez nawiązywanie w przemówieniach do słów i wydarzeń, które uwa-

żane są za konstytuujące i spajające wspólnotę, a skończywszy na uczestnictwie

w rytuałach politycznych związanych z funkcjonowaniem wspólnoty

. Tak or-

ganizowany proces przywództwa określa się w literaturze mianem przywódz‑

twa symbolicznego – przywódcy stają się w nim nośnikami symboli trwałości

i spójności danej grupy społecznej .

Bohdan Szklarski zwraca uwagę na dwa aspekty przywództwa sym-

bolicznego: kulturowo‑psychologiczny oraz deklaratywno‑proceduralny .

W pierwszym aspekcie autor koncepcji postuluje odwołanie się do emocji,

obaw i odczuć obywateli, twierdząc, że sfera polityki już dawno przestała być

sferą, w której przejawia się racjonalność rozumu . Zdaniem Szklarskiego po-

wodzenie procesu przywództwa zależy od umiejętnego poruszania się lidera

(a także zwolenników, jeśli założymy, że procesy te mają charakter symetrycz-

Za rytuał taki coraz częściej uważane są nie tylko wystąpienia rangi państwowej, ale

także np . kampanie wyborcze (zob . Churska-Nowak 2010) .

Przemysław Żukiewicz • Przywództwo polityczne. Teoria i praktyka

234

ny) w świecie wartości wspólnoty, w której pełni swą funkcję . Odwołania do

mitów, bohaterów oraz emocjonalnych skojarzeń pomagają bowiem zdefinio-

wać liderowi sytuację, tak aby polityka stała się zrozumiała dla przeciętnego

odbiorcy (Szklarski 2006, s . 20) . Z kolei w wymiarze deklaratywno-procedu-

ralnym przywódca musi zdawać sobie sprawę z oczekiwań, które przypisane

są do wypełnianej przez niego roli (lidera w procesie przywództwa, władcy

w procesie sprawowania władzy) . Pełniąc każdą z tych dwóch funkcji, można

imitować swoją skuteczność poprzez sygnalizowanie zamierzeń, które mo-

głyby być realizacją oczekiwań . Symboliczność procesu przywództwa ujaw-

nia się wówczas w zastępowaniu deklaracjami realnego działania (Szklarski

2006, s . 21) .

Odwołania do pamięci zbiorowej w rozlicznych przemówieniach polityków

stają się najlepszym sposobem aktywizowania w umysłach wyborców klasycz-

nych mitów dotyczących władzy i przywództwa oraz ich kojarzenia z osobą,

która pretenduje do roli lidera politycznego wspólnoty . To właśnie dlatego

w orędziach amerykańskich prezydentów odnaleźć można nie tylko odwołania

do poprzedników, z którymi się utożsamiali (np . Ronald Reagan wspominał

Jerzego Waszyngtona, Johna Adamsa, Tomasza Jeffersona i Abrahama Lincol-

na, natomiast Bill Clinton nawiązywał do osiągnięć Waszyngtona, Jeffersona

i Franklina Delano Roosevelta), ale także pompatyczne określenia nawiązujące

do amerykańskiego credo zawartego w Konstytucji USA czy też odwołania do

Boga, który uważany jest w amerykańskiej kulturze za najważniejszy symbol

wspólnych korzeni (Szklarski 2006, s . 155) .

6.5.2. w

skazaNie

sPosoBu

działaNia

–

koNcePcja

Przywództwa

efektywNego

Pojęcie przywództwa efektywnego oznacza z reguły rodzaj procesu, z którego

przebiegu zadowolenie wyrażają zarówno zwolennicy, jak i ich lider . Subiek-

tywnie odczuwane ukontentowanie wyrasta z przekonania, że różnica pomię-

dzy poniesionymi nakładami (w przypadku zwolenników: kosztem udzielenia

kredytu zaufania oraz nakładem czasu poniesionym w ramach aktywności

politycznej, w przypadku liderów: kosztem pozyskania kredytu zaufania oraz

środkami poniesionymi na realizację projektów politycznych) a uzyskanymi

efektami (odczuwanymi przez jednostkę lub postrzeganymi w kategoriach zy-

sku, który osiągnęła cała grupa) jest per saldo ujemna .

Jednak pomiar efektywności przywódczej na poziomie politycznym wy-

daje się wyjątkowo trudny . Po pierwsze, brak jest obiektywnych kryteriów, na

bazie których można ocenić, czy grupa ponosi straty, czy osiąga zyski (co łatwo

Bibliografia

Aalberg T ., Jenssen A .T ., 2007, Gender Stereotyping of Political Candidates. An

Experimental Study of Political Communication, „Nordicom Review”, t . 28,

nr 1, s . 17– 32 .

Adigbuo E .R ., 2008, Defender of the Faith: The Challenges of Nigeria’s 2007 Presi-

dential Election, „Politikon”, t . 35, nr 2, s . 223– 245 .

Adorno T .W . i in ., 1969, The Authoritarian Personality, New York: Norton Library .

Almond G .A ., Powell G .B ., 1966, Comparative Politics: A Developmental Ap proach,

Boston: Little, Brown and Co .

Almond G .A ., Powell G .B ., 1975, Kultura polityczna, (w:) W . Derczyński, A . Jasiń-

ska-Kania, J . Szacki (wyb .), Elementy teorii socjologicznych. Materiały do dzie-

jów współczesnej socjologii zachodniej, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo

Naukowe, s . 577– 595 .

Almond G .A ., Verba S ., 1963, The Civic Culture, Princeton: Princeton University

Press .

Alvarez R ., 1968, Informal reactions to deviance in simulated work organiza-

tion: A laboratory experiment, „American Sociological Review”, t . 33, nr 6,

s . 895– 912 .

Ammeter A .P . i in ., 2002, Toward a political theory of leadership, „The Leadership

Quarterly”, t . 13, nr 6, s . 751– 796 .

Anderson L .R ., Blanchard P .N ., 1982, Sex differences in task and social-emotional

behavior, „Basic and Applied Social Psychology”, t . 3, nr 2, s . 109– 139 .

Andreski S ., 1992, Maxa Webera olśnienia i pomyłki, przeł . K . Sowa, Warszawa:

Wydawnictwo Naukowe PWN .

Przemysław Żukiewicz • Przywództwo polityczne. Teoria i praktyka

362

Ansell C ., 2000, The Networked Polity: Regional Development in Western Europe,

„Governance: An International Journal of Policy and Administration”, t . 13,

nr 3, s . 303– 333 .

Antonakis J ., 2006, Leadership. What is it and how it is implicated in strategic ma-

nagement?, „International Journal of Management Cases”, t . 8, nr 4, s . 4– 20 .

Antony A ., 1990, Gandhi-Nehru Dynasty, Kochi .

Antoszewski A ., 1999, Reżim polityczny, (w:) A .W . Jabłoński, L . Sobkowiak (red .),

Studia z teorii polityki, t . I, Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocław-

skiego, s . 89– 104 .

Antoszewski A ., 2004, Instytucjonalizacja przywództwa politycznego w państwach

postkomunistycznych, (w:) K . Zuba, L . Rubisz (red .), Przywództwo polityczne.

Teorie i rzeczywistość, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, s . 38– 54 .

Antoszewski A ., 2005, Partie polityczne Europy Środkowej i Wschodniej, Poznań

– Wrocław: Wyższa Szkoła Zarządzania i Bankowości .

Antoszewski A ., 2006, Przywództwo polityczne, (w:) B . Szmulik, M . Żmigrodzki

(red .), Wprowadzenie do nauki o państwie i polityce, Lublin: Wydawnictwo

UMCS, s . 497– 513 .

Antoszewski A ., 2007, A Turning Point? The 2005 Parliamentary Elections and

Consolidation of the Polish Party System, (w:) V . Hloušek, R . Chytilek (red .),

Parliamentary Elections and Party Landscape in the Visegrád Group Countries,

Brno: Centrum pro studium demokracie a kultury, s . 135– 153 .

Antoszewski A ., 2008, Modele demokracji przedstawicielskiej, (w:) A . Antoszew-

ski, R . Herbut (red .), Demokracje zachodnioeuropejskie. Analiza porównawcza,

Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, s . 17– 41 .

Antoszewski A ., 2008a, Instytucjonalne uwarunkowania procesu decyzyjnego, (w:)

A . Antoszewski, R . Herbut (red .), Demokracje zachodnioeuropejskie. Ana-

liza porównawcza, Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego,

s . 314– 344 .

Antoszewski A ., 2010, Partie i systemy partyjne państw Unii Europejskiej na prze-

łomie wieków, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek .

Ardila R ., 2002, The psychology of the terrorist: Behavioral perspectives, (w:)

C .E . Stout (red .), The psychology of terrorism, t . 1, Westport: Praeger Publi-

shers/Greenwood Publishing Group, s . 9– 15 .

Arendt H ., 2008, Korzenie totalitaryzmu, przeł . D . Grinberg, M . Szawiel, Warsza-

wa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne .

Aronson E ., 2009, Człowiek – istota społeczna, przeł . J . Radzicki, Warszawa: Wy-

dawnictwo Naukowe PWN .

Arter D ., 1998, Scandinavian Politics Today, Manchester – New York: Palgrave .

Bibliografia

363

Asch S ., 2001, Opinie i nacisk społeczny, (w:) E . Aronson (red .), Człowiek istota

społeczna. Wybór tekstów, przeł . L . Grzesiuk i in ., Warszawa: Wydawnictwo

Naukowe PWN, s . 37– 47 .

Ashcraft R ., 1968, Locke’s State of Nature: Historical Factor or Moral Fiction?,

„American Political Science Review”, t . 42, nr 3, s . 898– 915 .

Augustyn św ., 2002, Państwo Boże, przeł . W . Kubicki, Kęty: Antyk .

Avery G .C ., 2009, Przywództwo w organizacji. Paradygmaty i studia przypadków,

przeł . G . Dąbkowski, Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne .

Avolio B .J ., Bass B .M ., Jung D .I ., 1999, Re-examining the components of transfor-

mational and transactional leadership using the Multifactor Leadership Que-

stionnaire, „Journal of Occupational and Organizational Psychology”, t . 72,

s . 441−462 .

Avolio B .J ., Yammarino F .J ., 2002, Reflections, closing thoughts, and future direc-

tions, (w:) B .J . Avolio, F .J . Yammarino (red .), Transformational and charismatic

leadership: The road ahead, New York: JAI Press, s . 385−406 .

Bachmann K ., 2004, Konwent o przyszłości Europy, Wrocław: Oficyna Wydawni-

cza Atut .

Balliu F ., 2009, Berisha përmes kasandrave, Tiranë: Shtëpia Botuese .

Bankowicz M ., 2006, Demokracja. Zasady, procedury, instytucje, Kraków: Wydaw-

nictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego .

Bankowicz M ., 2007, Przywódcy polityczni współczesnego świata. Mężowie stanu,

demokraci i tyrani, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego .

Bankowicz M ., Kozub-Ciembroniewicz W ., 2007, Dykatury i tyranie. Szkice o nie-

demokratycznej władzy, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego .

Barber B ., 1998, Three scenarios for the future of technology and strong democracy,

„Political Science Quarterly”, t . 4, s . 573– 589 .

Baron R .A ., 1977, Human aggression, New York: Plenum Publishing Co .

Bartnicki A .R ., 2010, Władza i społeczeństwo współczesnej Rosji. Mity i rzeczywi-

stość, (w:) A . Kasińska-Metryka, M . Gołoś (red .), Mity i stereotypy w polityce.

Przeszłość i teraźniejszość, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, s . 184– 198 .

Bartol K .M ., Butterfield D .A ., 1976, Sex effects in evaluating leaders, „Journal of

Applied Psychology”, t . 61, nr 4, s . 446– 454 .

Bass B .M ., 1990, Bass and Stodgill’s handbook of leadership, New York: Free Press .

Bass B .M ., 1997, Does the transactional-transformational leadership paradigm

transcend organizational and national boundaries?, „American Psychologist”,

t . 52, nr 2, s . 130−139 .

Bass B .M ., 1998, Transformational leadership: Industrial, military and educational

impact, Mahway: Lawrence Erlbaum Associates .

Przemysław Żukiewicz • Przywództwo polityczne. Teoria i praktyka

364

Bass B .M ., Avolio B .J ., 1993, Transformational Leadership: A Response to Critiques,

(w:) M . Chemers, R . Ayman (red .), Leadership Theory and Research, San Diego:

Academic Press Inc, s . 49– 80 .

Batorski D ., 2005, Internet a usieciowienie relacji społecznych, „Kultura Współcze-

sna”, nr 1 (43), s . 41– 62 .

Batorski D ., 2006, Korzystanie z internetu – przemiany i konsekwencje dla użytkow-

ników, (w:) Re: Internet – społeczne aspekty medium. Polskie konteksty i inter-

pretacje, Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, s . 119– 151 .

Baudrillard J ., 2001, Ameryka, przeł . R . Lis, Warszawa: Wydawnictwo Sic!

Baudrillard J ., 2005, Symulakry i symulacja, przeł . S . Królak, Warszawa: Wydaw-

nictwo Sic!

Baudrillard J ., 2005a, Duch terroryzmu: Requiem dla Twin Towers, przeł . R . Lis,

Warszawa: Wydawnictwo Sic!

Bauerlein M ., 2008, The Dumbest Generation: How the Digital Age Stupefies Young

Americans and Jeopardizes Our Future, New York: Penguin Tarcher .

Bauman Z ., 2006, Płynna nowoczesność, przeł . T . Kunz, Kraków: Wydawnictwo

Literackie .

Bauman Z ., 2007, Płynne życie, przeł . T . Kunz, Kraków: Wydawnictwo Literackie .

Bauman Z ., 2008, Zindywidualizowane społeczeństwo, przeł . O . i W . Kubińscy,

Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne .

Bauman Z ., 2008a, Wspólnota. W poszukiwaniu bezpieczeństwa w niepewnym

świecie, przeł . J . Margański, Kraków: Wydawnictwo Literackie .

Bauman Z ., 2009, Konsumowanie życia, przeł . M . Wyrwas-Wiśniewska, Kraków:

Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego .

Bäcker R ., 2004, Władza przywódcza a totalitaryzm, (w:) K . Zuba, L . Rubisz (red .),

Przywództwo polityczne. Teorie i rzeczywistość, Toruń: Wydawnictwo Adam

Marszałek, s . 120– 128 .

Bäcker R ., 2007, Rosyjskie myślenie polityczne za czasów prezydenta Putina, Toruń:

Wydawnictwo Adam Marszałek .

Beck U ., 2005, Władza i przeciwwładza w epoce globalnej, przeł . J . Łoziński, War-

szawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar .

Bednarz M ., 2007, Mitologia nowego początku jako podstawa podmiotowości po-

litycznej, (w:) A . Kasińska-Metryka (red .), Polacy wobec wyborów 2005 roku,

Kielce: Wydawnictwo Akademii Świętokrzyskiej, s . 63– 71 .

Beliaev M .V ., 2006, Presidential Powers and Consolidation of New Postcommunist

Democracies, „Comparative Political Studies”, t . 39, nr 3, s . 375– 398 .

Bentham J ., 1995, The Panopticon Writings, red . M . Bozovic, London: Verso,

s . 29– 95 .

Berlin I ., 1999, Karol Marks. Jego życie i środowisko, przeł . W . Orliński, Warszawa:

Książka i Wiedza .

Bibliografia

365

Bernaczyk M ., Jabłoński M ., Wygoda K ., 2005, Biuletyn Informacji Publicznej. In-

formatyzacja administracji, Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocław-

skiego .

Bielawska A ., 2007, „Obcy” i „inni” w teoriach tożsamości europejskiej i wpływ re-

ligii chrześcijańskiej na ową tożsamość. Szkic teoretyczny, http://www .ewz .euv-

-frankfurt-o .de/DPDMZ/pdf_pl/Bielawska_pl .pdf .

Biernat T ., 1999, Józef Piłsudski – Lech Wałęsa. Paradoks charyzmatycznego przy-

wództwa, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek .

Biernat T ., 2000, Legitymizacja władzy politycznej. Elementy teorii, Toruń: Wy-

dawnictwo Adam Marszałek .

Billig M ., 2008, Retoryka polityczna, (w:) D .O . Sears, L . Huddy, R . Jervis (red .),

Psychologia polityczna, przeł . R . Andruszko, Kraków: Wydawnictwo Uniwer-

sytetu Jagiellońskiego, s . 201– 226 .

Biskup B ., 2010, Korporacje transnarodowe a współczesne formy państwa i suwe-

renności, (w:) J . Menkes, T . Gardocka (red .), Korporacje transnarodowe. Je-

den temat, różne spojrzenia, Warszawa: Academica Wydawnictwo SWPS,

s . 127– 150 .

Blanchard K ., 2007, Przywództwo wyższego stopnia, przeł . A . Bekier, Warszawa:

Wydawnictwo Naukowe PWN .

Blanchard K ., 2007a, Leading at a Higher Level: Blanchard on Leadership and Cre-

ating High Performing Organizations, FT Press .

Bligh M .C ., Kohles J .C ., Pillai R ., 2005, Crisis and charisma in the California recall

election, „Leadership”, t . 1, s . 323−352 .

Blok Z ., 2005, Czynniki determinujące kulturę polityczną oraz modele kultury po-

litycznej, (w:) tenże (red .), Teoretyczne i metodologiczne problemy badań nad

kulturą polityczną, Poznań: Wydawnictwo INPID UAM, s . 43– 67 .

Blondel J ., 1987, Political Leadership: Towards a General Analysis, London: Sage

Publications .

Blumer J .G ., Kavanagh D ., 1999, The Third Age of Political Communication: Influ-

ences and Features, „Political Communication”, t . 16, nr 3, s . 209– 230 .

Bodio T . (red .), 2001, Przywództwo polityczne. Studia Politologiczne vol. 5, Warsza-

wa: Dom Wydawniczy Elipsa .

Bodio T . (red .), 2010, Przywództwo, elity i transformacje w krajach WNP. Problemy

metodologii badań, t . 1, Warszawa: Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR .

Bodio T ., Jakubowski W . (red .), 2010, Przywództwo i elity polityczne w krajach

WNP, t . 2, Warszawa: Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR .

Bokajło W ., 1998, Teorie i rozwój federalizmu – pojęcia i zasady, (w:) tenże (red .),

Federalizm. Teorie i koncepcje, Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wroc-

ławskiego, s . 25– 143 .

Przemysław Żukiewicz • Przywództwo polityczne. Teoria i praktyka

366

Bolechów B ., 2010, Terroryzm: aktorzy, statyści, widownie, Warszawa: Wydawnic-

two Naukowe PWN .

Borum R ., 2003, Understanding the terrorist mindset, „FBI Law Enforcement Bul-

letin”, t . 72, nr 7, s . 7– 10 .

Bralczyk J ., 2003, O języku polskiej polityki lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesią-

tych, Warszawa: Wydawnictwo Trio .

Brint S, 1994, In an age of experts. The changing role of professionals in politics and

public life, Princeton: Princeton UP .

Brody L .R ., 1996, Gender, emotional expression, and parent-child boundaries, (w:)

R .D . Kavanaugh, B . Zimmerberg, S . Fein (red .), Emotion: Interdisciplinary per-

spectives, Mahwah: Erlbaum, s . 139– 170 .

Brody L .R, Hall J .A ., 2000, Gender, emotion, and expression, (w:) M . Lewis, J . Havi-

land-Jones (red .), Handbook of emotions, New York: Guilford Press, s . 338– 349 .

Brosius H .B ., Kepplinger H .M ., 1990, The Agenda Setting Function of Television

News: Static and Dynamic Views, „Communication Research”, t . 17, nr 2,

s . 183– 211 .

Brown R ., 2006, Procesy grupowe. Dynamika wewnątrzgrupowa i międzygrupowa,

przeł . J . Suchecki, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne .

Brown S .M ., 1979, Male versus female leaders. A comparison of empirical studies,

„Sex Roles”, t . 5, s . 595– 611 .

Brubaker R ., Cooper F ., 2000, Beyond Identity, „Theory and Society”, t . 29, nr 1,

s . 1– 47 .

Bryman A ., 1993, Charismatic leadership in business organizations: Some neglected

issues, „Leadership Quarterly”, t . 4, nr 3– 4, s . 289−304 .

Buckley P .J ., Casson M .C ., 1976, The Future of the Multinational Enterprise, Lon-

don: Macmillan .

Burns J .M ., 1956, Roosevelt: The Lion And The Fox, New York: Harcourt, Brace &

World, Inc .

Burns J .M ., 1970, Roosevelt: The Soldier of Freedom, New York: Harcourt Brace

Jovanovich .

Burns J .M ., 1978, Leadership, New York: Harper & Row Publishers .

Burns J .M ., 2003, Transforming Leadership: A New Pursuit of Happiness, New

York: Grove Press .

Buss D .M ., 2003, Psychologia ewolucyjna. Jak wytłumaczyć społeczne zachowania

człowieka? Najnowsze koncepcje, przeł . M . Orski, Gdańsk: Gdańskie Wydaw-

nictwo Psychologiczne .

Canel M .J ., Llamas J .P ., Rey F ., 1996, El primer nivel del efecto agenda setting en la

informacion local: Los „problemas mas importantes” de la ciudad Pamplona,

„Communicacion y Sociedad”, t . 9, nr 1– 2, s . 17– 38 .

Bibliografia

367

Canes-Wrone B ., Herron M .C ., Shotts K .W ., 2001, Leadership and Pandering:

A Theory of Executive Policymaking, „American Journal of Political Science”,

nr 3, t . 45, s . 532– 536 .

Cannon L ., 1991, President Reagan: The Role of Lifetime, New York: Simon & Shu-

ster .

Canovan M ., 2004, Populism for Political Theorists?, „Journal of Political Ideolo-

gies”, t . 9, nr 3, s . 241– 252 .

Canovan M ., 2007, Polityka dla ludzi. Populizm jako ideologia demokracji, (w:)

Y . Many, Y . Surel (red .), Demokracja w obliczu populizmu, przeł . A . Gąsior-

-Niemiec, Warszawa: Oficyna Naukowa, s . 57– 82 .

Cartwright D ., 1969, Influence, leadership, control, (w:) R . Bell, D .V . Edwards,

R .H . Wagner, Political Power: A Reader in Theory and Research, New York

– London: The Free Press – Collier-Macmillan Limited, s . 123– 165 .

Castells M ., Himanen P ., 2009, Społeczeństwo informacyjne i państwo dobrobytu.

Model fiński, przeł . M . Sutowski, M . Penkala, Warszawa: Wydawnictwo Kry-

tyki Politycznej .

Chemers M ., 1993, An Integrative Theory of Leadership, (w:) M . Chemers, R . Ay-

man (red .), Leadership Theory and Research, San Diego: Academic Press Inc,

s . 293– 319 .

Chmaj M ., 2006, Rząd Tadeusza Mazowieckiego, (w:) tenże (red .), Rządy koalicyj-

ne w III RP, Olsztyn: Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego,

s . 49– 70 .

Chmaj M ., Skrzydło W ., 2008, System wyborczy w Rzeczypospolitej Polskiej, War-

szawa: Oficyna Wolters Kluwer .

Chmielewski T ., Malinowski K ., 2005, Door-to-door jako instrument aktywizacji

wyborców, (w:) M . Jeziński (red .), Marketing polityczny: w poszukiwaniu strate-

gii wyborczego sukcesu, Toruń: Dom Wydawniczy Duet, s . 261– 297 .

Chou B ., Clark C ., Clark J ., 1989, Women in Taiwan politics: Overcoming barriers to

women’s participation in a modernizing society, Boulder: Lynne Rienner .

Chrabonszczewski M ., 2010, Etyczny wymiar korporacji transnarodowych, (w:)

J . Menkes, T . Gardocka (red .), Korporacje transnarodowe. Jeden temat, różne

spojrzenia, Warszawa: Academica Wydawnictwo SWPS, s . 271– 288 .

Christensen A ., 1987, Detection of conflict patterns in couples, (w:) K . Hahlweg,

M .J . Goldstein (red .) Understanding major mental disorders: The contribution

of family interaction research, New York: Family Process Press, s . 250– 265 .

Christensen A ., 1988, Dysfunctional interaction patterns in couples, (w:) P . Noller,

M .A . Fitzpatrick (red .), Perspectives on marital interaction, Clevedon: Multi-

lingual Matters, s . 31– 52 .

Christie R ., Geis F .L ., 1970, Studies in Machiavelism, New York: Academic Press .

Przemysław Żukiewicz • Przywództwo polityczne. Teoria i praktyka

368

Churska-Nowak K ., 2010, Rytuał, rytualność, rytualizacja we współczesnych kam-

paniach wyborczych, (w:) K . Sobolewska-Myślik, A . Hess, K . Kowalczyk (red .),

Polska scena polityczna. Środowiska – komunikacja polityczna – strategie, Kra-

ków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego – Wydawnictwo Naukowe

Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie, s . 189– 199 .

Cialdini R ., 1996, Wywieranie wpływu na ludzi, przeł . B . Wojciszke, Gdańsk:

Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne .

Cichosz M ., 2004, (Auto)kreacja wizerunku polityka na przykładzie wyborów pre-

zydenckich w III RP, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek .

Cichosz M ., 2005, Wizerunek lidera politycznego, (w:) M . Jeziński (red .), Marketing

polityczny: w poszukiwaniu strategii wyborczego sukcesu, Toruń: Dom Wydaw-

niczy Duet, s . 78– 92 .

Clarke M . i in .,1998, Executive Mayors for Britain? New Forms of Political Leader-

ship Reviewed, Birmingham: Capita .

Cléro J .P ., Lotte L ., 2008, Lacan a polityka. Rozmowa z Jacques’em-Alainem Mille-

rem, przeł . J . Waga, „Res Publica Nowa”, nr 210 (4), s . 224– 246 .

Cohen A ., Taylor E ., 2001, American Pharaoh: Mayor Richard J. Daley – His Battle

for Chicago and the Nation, New York: Back Bay Books .

Collinson D ., 2006, Rethinking followership: A post-structuralist analysis of follo-

wer identities, „Leadership Quarterely”, t . 17, nr 2, s . 179– 189 .

Conger J .A ., 1999, Charismatic and transformational leadership in organizations:

An insider’s perspective on these developing streams of research, „The Leader-

ship Quarterly”, t . 10, nr 2, s . 145−179 .

Conger J .A ., Kanungo R .N ., 1998, Charismatic leadership in organizations, Tho-

usand Oaks: Sage .

Costa P .T ., McCrae R .R ., 2005, Osobowość dorosłego człowieka. Perspektywa teorii

pięcioczynnikowej, przeł . B . Majczyna, Kraków: Wydawnictwo WAM .

Cox R .H ., 1960, Locke on War and Peace, Oxford: Oxford University Press .

Craig P ., 2008, The role of the European Parliament under the Lisbon Treaty, (w:)

S . Griller, J . Ziller (red .), The Lisbon Treaty: EU constitutionalism without a con-

stitutional treaty?, Springer-Verlag: Wien, s . 109– 134 .

Crenshaw M ., 1992, Decisions to use terrorism: Psychological constraints on instru-

mental reasoning, „International Social Movements Research”, t . 4, s . 29– 42 .

Cronin A .K ., 2002, Behind the Curve: Globalization and International Terrorism,

„International Security”, t . 27, nr 3, s . 30– 58 .

Cronin A .K ., 2004, Sources of Contemporary Terrorism, (w:) A .K . Cronin . J .M . Lu-

des (red .), Attacking Terrorism: Elements of a Grand Strategy, Washington:

Georgetown University Press, s . 19– 45 .

Cronin T .E ., 2008, „All the world’s a stage…” acting and the art of political leader-

ship, „The Leadership Quarterly”, t . 19, s . 459– 468 .

Bibliografia

369

Csikszentmihalyi M ., 2005, Przepływ, przeł . M . Wajda-Kacmajor, Taszów: Biblio-

teka Moderatora .

Cunningham N ., 1991, Popular Images of the Presidency: From Washington to Lin-

coln, Columbia: University of Missouri Press .

Curran J ., 2002, Media and power, London – New York: Routledge .

Curtin D ., Meijer A .J ., 2006, Does transparency strengthen legitimacy? A critical

analysis of European Union policy documents, „Information Polity”, t . 11, nr 2,

s . 109– 122 .

Cwalina W ., 2005, Polityczna reklama negatywna, (w:) M . Jeziński (red .), Marke-

ting polityczny: w poszukiwaniu strategii wyborczego sukcesu, Toruń: Dom Wy-

dawniczy Duet, s . 110– 150 .

Cwalina W ., Falkowski A ., 2005, Marketing polityczny. Perspektywa psychologicz-

na, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne .

Cwalina W ., Falkowski A ., 2008, Moralność i kompetencje w kształtowaniu wize-

runku lidera politycznego, (w:) B . Szklarski (red .), Gra w przywództwo – jak

zdobyć i utrzymać władzę, Warszawa – Katowice: Collegium Civitas Press

– Centrum Kreowania Liderów, s . 21– 38 .

Czajowski A ., 2004, Michaił Gorbaczow, Borys Jelcyn, Władimir Putin. Rodzaje

prezydentury, (w:) L . Rubisz, K . Zuba (red .), Przywództwo polityczne. Teorie

i rzeczywistość, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, s . 285– 297 .

Czemerys W ., 2004, Zahadka Wiktora Janukowycza. Sproba doslidżennia, Kyjiw:

Nowyj Swit .

Dahl R ., 1961, Who Governs? Democracy and Power in an American City, New

Haven: Yale University Press .

Dahl R ., 1971, Polyarchy: Participation and Opposition, New Haven: Yale Univer-

sity Press .

Dahl R ., 1995, Demokracja i jej krytycy, przeł . S . Amsterdamski, Kraków: Społecz-

ny Instytut Wydawniczy Znak .

Dahlerup D ., 1998, Using Quota’s to Increase Women’s Political Representation,

(w:) A . Karam (red .), Women in Parliament, Stockholm: International Idea,

s . 91– 106 .

Dahlgren P ., 1995, The Internet, public spheres, and political communication: Di-

spersion and deliberation, „Political Communication”, t . 2, s . 147– 162 .

Davidson B ., 1992, The Black Man’s Burden. Africa and the Curse of the Nation

State, London: James Currey .

Demczuk A ., Pawłowska A ., 2006, Progress toward e-government in Poland: Issues

and dilemmas, „Information Polity”, t . 11, nr 3– 4, s . 229– 240 .

Dery D ., 2000, Agenda Setting and Problem Definition, „Policy Studies”, t . 21, nr 1,

s . 37– 47 .

Przemysław Żukiewicz • Przywództwo polityczne. Teoria i praktyka

370

Devine F ., 1997, Social Class in America and Britain, Edinburgh: Edinburgh Uni-

versity Press .

Discrimination in the EU in 2009. Report, 2009, „Eurobarometer Special”, nr 317,

http://ec .europa .eu/public_opinion/archives/ebs/ebs_317_en .pdf .

Dmochowska M ., 2008, Intelektualne zaplecze polityczne lewicy i prawicy w Polsce

po 1989 roku. Wstępna diagnoza, „Studia Polityczne”, nr 21, s . 169– 196 .

Dobbins G .H ., Platz S .J ., 1986, Sex differences in leadership: How real are they?,

„Academy of Management Review”, t . 11, s . 118– 127 .

Dominian J ., 1988, Autorytet. Chrześcijańska interpretacja psychologicznej ewolu-

cji pojęcia autorytetu–władzy, przeł . E . Różalska, Warszawa: Instytut Wydaw-

niczy PAX .

Dominik E ., 2001, Charles de Gaulle: polityk i wizjoner, Warszawa: Wydawnictwo

Trio .

Downs A ., 1957, An Economic Theory of Democracy, New York: Harper .

Downton J .V ., 1973, Rebel Leadership: Commitment and Charisma in the Revolu-

tionary Process, New York: The Free Press .

Dryzek J .S ., 2000, Deliberative Democracy and Beyond: Liberals, Critics, Contesta-

tions, Oxford: Oxford University Press .

Duda A . (red .), 2010, Public relations miast i regionów, Warszawa: Difin .

Dudek A ., 2007, Historia polityczna Polski 1989– 2005, Kraków: Wydawnictwo

ARCANA .

Dudkiewicz M ., Kumaniecka-Wiśniewska A ., Makowski G ., 2006, Opinie rad-

nych o organizacjach pozarządowych i współpracy międzysektorowej. Raport

z realizacji projektu badawczego „Radni a współpraca między organizacja-

mi pozarządowymi i administracją publiczną”, http://www .isp .org .pl/fi-

les/18348312710595129001157020981 .doc .

Duliniec E ., 2010, Kulturowe uwarunkowania działań korporacji transnarodo-

wych, (w:) J . Menkes, T . Gardocka (red .), Korporacje transnarodowe. Jeden te-

mat, różne spojrzenia, Warszawa: Academica Wydawnictwo SWPS, s . 45– 58 .

Dunleavy P ., 1981, Professions and Policy Change, „Public Administration Bulle-

tin”, t . 36, s . 3– 16 .

Dunning J .H ., 1997, Governments, Globalization, and International Business,

Oxford – New York: Oxford University Press .

Dutton D .G, Strachan C .E ., 1987, Motivational needs for power and spouse-specific

assertiveness in assaultive and nonassaultive men, „Violence and Victims”, t . 2,

nr 3, s . 145– 156 .

Dziak W ., Burdelski M ., 1997, Chiny u progu XXI wieku, Toruń: Wydawnictwo

Adam Marszałek .

Bibliografia

371

Dziekan M ., 2004, Saddam Husajn: megalomania i terror, (w:) K . Zuba, L . Rubisz

(red .), Przywództwo polityczne. Teorie i rzeczywistość, Toruń: Wydawnictwo

Adam Marszałek, s . 244– 258 .

Dzieniszewska-Naroska K ., 2007, Referenda odwoławcze – poziom upolitycznienia

konfliktów na poziomie samorządu, referat wygłoszony na XIII Ogólnopol-

skim Zjeździe Socjologicznym, Zielona Góra, 13– 15 września .

Easton D ., 1975, A Re-Assessment of the Concept of Political Support, „British Jour-

nal of Political Science”, t . 5, nr 4, s . 435– 457 .

Eberhard W ., 1988, A Dictionary of Chinese Symbols: Hidden Symbols in Chinese

Life and Thought, London: Routledge .

Eched Y ., Billiaert E ., Veyret E ., 2007, E-Govenrment 2.0. Identification, Security

and Trust: Exploring European Avenues, http://www .gemalto .com/public_sec-

tor/download/egov2_0_white_paper .pdf .

Ehrhart M .G ., Klein K .J ., 2001, Predicting followers’ preferences for charismatic

leadership: the influence of follower values and personality, „The Leadership

Quar terly”, nr 12, s . 153– 179 .

Ekman P ., 1997, Kłamstwo i jego wykrywanie w biznesie, polityce, małżeństwie,

przeł . S .E . Draheim, M . Kowalczyk, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN .

Enyedi Z ., 2007, Stability in the Shadow of Chaos – The Hungarian Party System

in 2006, (w:) V . Hloušek, R . Chytilek (red .), Parliamentary Elections and Party

Landscape in the Visegrád Group Countries, Brno: Centrum pro studium de-

mokracie a kultury, s . 116– 134 .

Eriksen E .O ., Fossum J .E ., 2005, Closing of the EU’s legitimacy gap?, (w:) E .O . Erik-

sen, J .E . Fossum, M . Kumm, A .J . Menendez (red .), The European Constitution:

The Rubicon Crossed?, Oslo: Arena .

Fenby J ., 2009, Chiny. Upadek i narodziny wielkiej potęgi, przeł . J . Wąsiński,

J . Wołk-Łaniewski, Kraków: Wydawnictwo Znak .

Fiechter J ., 2010, Politische Gemeinden und lokale Autonomie in der Schweiz. Eine

Studie zur normative Bedeutung und empirischen Erfassung der Gemeindeau-

tonomie und ihrer Ausprägung im kantonalen und lokalen Vergleich, Chavan-

nes–Lausanne: IDHEAP .

Fiedler F .E ., 1993, The Leadership Situation and the Black Box in Contingency The-

ories, (w:) M . Chemers, R . Ayman (red .), Leadership Theory and Research, San

Diego: Academic Press Inc ., s . 1– 28 .

Fiol C .M ., Harris D ., House R .,1999, Charismatic leadership: Strategies for effecting

social change, „The Leadership Quarterly”, t . 10, nr 3, s . 449−482 .

Fischler L ., 2002, Gendering women and politics in contemporary China, „Journal

of Chinese political science”, t . 7, nr 1– 2, s . 47– 69 .

Flanagan R .M ., 2004, Mayors and the Challenge of Urban Leadership, Lanham:

University Press of America .

Przemysław Żukiewicz • Przywództwo polityczne. Teoria i praktyka

372

Flood G ., 2008, Hinduizm. Wprowadzenie, przeł . M . Ruchel, Kraków: Wydawnic-

two Uniwersytetu Jagiellońskiego .

Foucault M ., 1998, Trzeba bronić społeczeństwa. Wykłady w Collège de France,

1976, przeł . M . Kowalska, Warszawa: Wydawnictwo KR .

Foucault M ., 1998a, Nadzorować i karać: narodziny więzienia, przeł . T . Komen-

dant, Warszawa: Fundacja Aletheia .

Franken R .E ., 2006, Psychologia motywacji, przeł . M . Przylipiak, Gdańsk: Gdań-

skie Wydawnictwo Psychologiczne .

Fras J ., 2005, Komunikacja polityczna. Wybrane zagadnienia gatunków i języka wy-

powiedzi, Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego .

Freud S ., 1998, Psychologia zbiorowości i analiza „Ja”, przeł . R . Reszke, (w:) S . Freud,

Pisma społeczne, Warszawa: Wydawnictwo KR, s . 51– 119 .

Frič P ., 2008, Vůdcovství a následovnictví, (w:) tenże (red .), Vůdcovství českých elit,

Praha: Grada Publishing, s . 15– 51 .

Frič P ., Paterová H ., Nekola M ., 2008, Teoretické základy vůdcovství a následo-

vnictví, (w:) P . Frič (red .), Vůdcovství českých elit, Praha: Grada Publishing,

s . 53– 176 .

Friedrich C .J ., 1963, An Empirical Theory of Politics, New York: McGraw-Hill Book

Company Inc .

Friedrich C .J ., Brzeziński Z ., 1956, Totalitarian dictatorship and autocracy, Cam-

bridge: Harvard University Press .

Frieze I .H ., Boneva B .S ., 2009, Motywacja do sprawowania władzy a motywacja

do pomagania innym, (w:) A .Y . Lee-Chai, J .A . Bargh (red .), Władza. Pokusy

i zagrożenia, przeł . A . Kacmajor, A . Sulak, M . Bianga, Gdańsk: Gdańskie Wy-

dawnictwo Psychologiczne, s . 97– 114 .

Fromm E ., 1999, Ucieczka od wolności, przeł . O . i A . Ziemilscy, Warszawa: Czy-

telnik .

Fukuyama F ., 1997, Kapitał społeczny a droga do dobrobytu, przeł . A . i L . Śliwa,

Warszawa – Wrocław: Wydawnictwo Naukowe PWN .

Furmankiewicz M ., 2004, Międzynarodowe związki partnerskie gmin Dolnego Ślą-

ska, „Studia nad Rozwojem Dolnego Śląska”, z . 3, s . 30– 43 .

Gacek Ł ., 2009, Chińskie elity polityczne w XX wieku, Kraków: Księgarnia Akade-

micka .

Gaj R ., 2007, Ortega y Gasset, Warszawa: Wiedza Powszechna .

Gajdka K ., 2008, Jak skutecznie kreować wizerunek lokalnego lidera – na przykła-

dzie prezydenta Katowic Piotra Uszoka, (w:) S . Michałowski, K . Kuć-Czajow-

ska (red .), Przywództwo lokalne a kształtowanie demokracji partycypacyjnej,

Lublin: Wydawnictwo UMCS, s . 199– 212 .

Game C ., 2003, Elected mayors: More distraction than attraction, „Public Policy

and Administration”, t . 18, nr 1, s . 13– 28 .

Bibliografia

373

Gardner H ., 1993, Frames of mind: The theory of multiple intelligences, New York:

Basic Books .

Gardner H ., 1993a, Multiple intelligences: The theory in practice, New York: Basic

Books .

Gardner H ., Kornhaber M .L ., Wake W .K ., 2001, Inteligencja. Wielorakie perspek-

tywy, przeł . M . Groborz, M . Śmieja, Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Peda-

gogiczne S .A .

Gawrycki M .F ., 2004, Kuba i rewolucja w Ameryce Łacińskiej, Toruń: Wydawnic-

two Adam Marszałek .

Gawrycki M .F ., 2008, Wenezuela i rewolucja (boliwariańska) w Ameryce Łaciń-

skiej, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek .

Geen R .G ., 1990, Human aggression. Mapping social psychology series, Belmont:

Brooks/Cole Publishing Co .

Gemeche D ., 2008, Dożywotnie przywództwo polityczne a konflikty w Afryce, (w:)

A . Żukowski (red .), Przywództwo i przywódcy we współczesnej Afryce, Olsztyn:

Instytut Nauk Politycznych Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, s . 71– 86 .

Gernet J ., 2008, Inteligencja Chin: społeczeństwo i mentalność, przeł . E . Pfeifer,

Warszawa: Wydawnictwo Fu Kang .

Geser H ., 1999, Die Gemeinden in der Schweiz, (w:) U . Klöti, P . Knoepfel, H . Kriesi,

W . Linder, Y . Papadopoulos (red .), Handbuch der Schweizer Politik, Zürich:

NZZ Verlag, s . 421– 468 .

Giddens A ., 2001, Nowoczesność i tożsamość, przeł . A . Szulżycka, Warszawa: Wy-

dawnictwo Naukowe PWN .

Gil-Carcia R ., 2005, Enacting state websites: A mixed method study exploring

E-government success in multiorganizational setting, niepublikowana praca

doktorska obroniona w State University of New York at Albany .

Gilroy B .M ., 1993, Networking in Multinational Enterprises. The Importance of

Strategic Alliances, Columbia: University of South Carolina Press .

Glajcar R ., 2006, Relacje prezydenta z Radą Ministrów, (w:) R . Glajcar, M . Migalski

(red .), Prezydent w Polsce po 1989 r. Studium politologiczne, Warszawa: Wy-

dawnictwo Sejmowe, s . 104– 145 .

Goffman E ., 1981, Człowiek w teatrze życia codziennego, przeł . H . i P . Śpiewako-

wie, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy .

Goleman D ., 2007, Inteligencja społeczna, przeł . A . Jankowski, Poznań: Dom Wy-

dawniczy Rebis .

Goleman D ., Boyatzis R ., McKee A ., 2002, Naturalne przywództwo. Odkrywanie

mocy inteligencji emocjonalnej, przeł . D . Cieśla, A . Kamińska, K . Drozdowski,

Wrocław – Warszawa: Jacek Santorski Wydawnictwa Biznesowe .

Gramsci A ., 1983, Powołanie elit, przeł . B . Sieroszewska, (w:) Z . Kuderowicz (red .),

Filozofia współczesna, t . 1 ., Warszawa: Wiedza Powszechna, s . 85– 88 .

Przemysław Żukiewicz • Przywództwo polityczne. Teoria i praktyka

374

Gramsci A ., 1999, Letters from prison, przeł . R . Rosenthal, New York: Columbia

University Press .

Grant B ., Dollery B .E ., Gow J ., 2010, An Assessment of Alternative Elected Leader-

ship Models for Australian Local Government, Armidale: Centre for Local Go-

vernment UNE .

Graziano P ., Vink M .P . (red .), 2006, Europeanization: New Research Agendas, Ba-

singstoke: Palgrave Macmillan .

Greenstein F .I ., 1969, Personality and Politics. Problems of Evidence, Inference and

Conceptualization, Chicago: Markham .

Gurr T .R ., 1970, Why Men Rebel, Princeton: Princeton University Press .

Gurr T .R ., 1993, Minorities at Risk: A Global View of Ethnopolitical Conflicts, Wa-

shington: US . Institute of Peace Press .

Habermas J ., 2005, Faktyczność i obowiązywanie: teoria dyskursu wobec zagadnień

prawa i demokratycznego państwa prawnego, przeł . A . Romaniuk, R . Marsza-

łek, Wydawnictwo Naukowe Scholar .

Haggerty K ., Ericson R . (red .), 2006, The New Politics of Surveillance and Visibility,

Toronto – Buffalo – London: University of Toronto Press .

Hall P ., 1997, Meta-power and Social Organization, „Symbolic Interaction”, t . 20,

nr 4, s . 394– 418 .

Hamill H .M ., 1992, Introduction, (w:) tenże (red .), Caudillos: Dictators in Spanish

America, Norman: University of Oklahoma Press, s . 3–24 .

Hampton J ., 1986, Hobbes and the Social Contract Tradition, Cambridge – London

– New York: Cambridge University Press .

Haque Shamsul M ., 2000, Representation of women in governance in Singapore:

Trends and problems, „Asian Journal of Political Science”, t . 8, nr 2, s . 59– 87 .

Harmel R ., 1989, The Iron Law of Oligarchy Revisited, (w:) B .D . Jones (red .), Leader-

ship and Politics: New Perspectives in Political Science, Lawrence: University

Press of Kansas, s . 160– 188 .

Hart ‘t P ., Uhr J ., 2008, Understanding Public Leadership: An Introduction, (w:)

ciż (red .), Public Leadership: Perspectives and Practices, Sidney: ANU E Press,

s . 1– 25 .

Hartliński M ., 2011, Przywództwo w polskich partiach politycznych, (w:) K . Kowal-

czyk (red .), Partie i system partyjny III RP, Toruń: Wydawnictwo Adam Mar-

szałek, s . 80– 96 .

Haughton T ., 2005, Constraints and Opportunities of Leadership in Post-Commu-

nist Europe, Burlington: Ashgate .

Hegel G .W .F ., 1958, Wykłady z filozofii dziejów, przeł . J . Grabowski, A . Landman,

Warszawa: Państwowe Wydawnictwa Naukowe .

Held D ., 2010, Modele demokracji, przeł . W . Nowicki, Kraków: Wydawnictwo

Uniwersytetu Jagiellońskiego .

Bibliografia

375

Herbut R ., 2002, Teoria i praktyka funkcjonowania partii politycznych, Wrocław:

Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego .

Herbut R ., 2008, Współczesne instytucje demokracji a problemy rządzenia, (w:)

A . Antoszewski, R . Herbut (red .), Demokracje zachodnioeuropejskie. Ana-

liza porównawcza, Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego,

s . 43– 66 .

Herbut R ., 2008a, Systemy partyjne, (w:) A . Antoszewski, R . Herbut (red .), Demo-

kracje zachodnioeuropejskie. Analiza porównawcza, Wrocław: Wydawnictwo

Uniwersytetu Wrocławskiego, s . 176–227 .

Hermann M .G ., 2008, Elementy przywództwa, (w:) J . Szczupaczyński (wyb .

i oprac .), Władza i społeczeństwo, t . 2, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe

Scholar, s . 297– 314 .

Herrera G .L ., 2007, Cyberspace and Sovereignty: Thoughts on Physical Space and

Digital Space, (w:) M .D . Cavelty, V . Mauer, S .F . Krishna-Hensel (red .), Power

and Security in the Information Age. Investigating the Role of the State in Cyber-

space, Aldershot: Ashgate, s . 67– 94 .

Heywood A ., 2009, Teoria polityki. Wprowadzenie, przeł . M . Jasiński, B . Mali-

szewska, D . Stasiak, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN .

Hierlemann D ., Schmidt A .G ., 2007, More Political Leadership is Worth the Risk,

„Spotlight Europe”, nr 4 .

Higgins E .T ., Bargh J .A ., Lombardini W ., 1985, The Nature of Priming Effects on

Categorization, „Journal of Experimental Psychology: Learning, Memory and

Cognition”, t . 11, s . 59– 69 .

Higgins E .T ., Rholes W .S ., Jones C .R ., 1977, Category Accessibility and Impression

Formation, „Journal of Experimental Social Psychology”, t . 13, nr 2, s . 141– 154 .

Hill M .A ., 1984, The Law of the Father. Leadership and Symbolic Authority in Psy-

choanalysis, (w:) B . Kellerman (red .), Leadership. Multidisciplinary Perspecti-

ves, Englewood Cliffs: Prentice Hall, s . 23–39 .

Hindess B ., 1999, Filozofie władzy. Od Hobbesa do Foucaulta, przeł . D . Leszczyń-

ski, L . Rasiński, Warszawa – Wrocław: Wydawnictwo Naukowe PWN .

Hix S ., 2009, What’s Wrong with the European Union and How to Fix It, Cam-

bridge: Polity Press .

Hix S ., 2010, System polityczny Unii Europejskiej, przeł . A . Komasa, Warszawa:

Wydawnictwo Naukowe PWN .

Hobbes T ., 1956, O obywatelu, (w:) tenże, Elementy filozofii, przeł . Cz . Znamierow-

ski, Warszawa: PWN .

Hobbes T ., 2009, Lewiatan czyli Materia, forma i władza państwa kościelnego

i świeckiego, przeł . Cz . Znamierowski, Warszawa: Fundacja Aletheia .

Hogg M .A ., Reid S .A ., 2009, Tożsamość społeczna, przywództwo i władza, (w:)

A .Y . Lee-Chai, J .A . Bargh (red .), Władza. Pokusy i zagrożenia, przeł . A . Kac-

Przemysław Żukiewicz • Przywództwo polityczne. Teoria i praktyka

376

major, A . Sulak, M . Bianga, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne,

s . 193– 215 .

Hollander E .P ., 1993, Legitymacy, Power and Influence, (w:) M . Chemers, R . Ay-

man (red .), Leadership Theory and Research, San Diego: Academic Press Inc,

s . 29– 47 .

Holly M .G ., 2005, The Daley Era: Richard J. to Richard M., (w:) P .M . Green,

M .G . Holly (red .), The Mayors: The Chicago Political Tradition, Chicago: Sou-

thern Illinois University Press, s . 217– 234 .

Hopkin J ., 2006, Metody porównawcze, (w:) D . Marsh, G . Stoker (red .), Teorie i me-

tody w naukach politycznych, przeł . J . Tegnerowicz, Kraków: Wydawnictwo

Uniwersytetu Jagiellońskiego, s . 251– 269 .

Horgan J ., 2008, Psychologia terroryzmu, przeł . A . Jaworska-Surma, Warszawa:

Wydawnictwo Naukowe PWN .

House R .J ., Shamir B ., 1993, Toward the integration of transformational, charisma-

tic, and visionary theories, (w:) M .M . Chemers, R . Ayman (red .), Leadership

theory and research: Perspectives and directions, San Diego: Academic Press,

s . 167– 188 .

Howell J ., 2002, Women’s political participation in China: Struggling to hold up half

the sky, „Parliamentary Affairs”, t . 55, nr 1, s . 43– 56 .

Huang Y ., 2002, Managing Chinese Bureaucrats: An Institutional Economic Per-

spective, „Political Studies”, t . 50, s . 61– 79 .

Hughes R .L ., Ginett R .C ., Curphy G .J ., 2006, Leadership: Enhancing the Lessons of

Experience, New York: McGraw-Hill .

Huntington S ., 1995, Trzecia fala demokratyzacji, przeł . A . Dziurdzik, Warszawa:

Wydawnictwo Naukowe PWN .

Hymer S .H ., 1979, The Multinational Corporation. A Radical Approach, Cam-

bridge: Cambridge University Press .

Indulski G ., 2001, Jeśli nie przywódca, to kto?, (w:) T . Bodio (red .), Przywództwo

polityczne. Studia politologiczne vol. 5, Warszawa: Dom Wydawniczy Elipsa,

s . 192– 199 .

Inglehart R ., Norris P ., 2009, Wzbierająca fala. Równouprawnienie płci a zmiana

kulturowa na świecie, przeł . B . Hellmann, Warszawa: Państwowy Instytut Wy-

dawniczy .

Jabłoński W ., 2006, Kreowanie informacji. Media relations, Warszawa: Wydawnic-

two Naukowe PWN .

Jakubowska U ., 2001, Czym jest przywództwo polityczne?, (w:) T . Bodio (red .), Przy-

wództwo polityczne. Studia politologiczne vol. 5, Warszawa: Dom Wydawniczy

Elipsa, s . 33– 49 .

Bibliografia

377

Jalalzai F ., Krook M .L ., 2010, Beyond Hillary and Benazir: Women’s Political

Lea dership Worldwide, „International Political Science Review”, t . 31, nr 1,

s . 5– 23 .

Janowski K .B ., 2002, Kultura polityczna. Podstawowe pojęcia oraz ich znaczenie

i użyteczność, „Przegląd Politologiczny”, nr 1, s . 95– 109 .

Jarmuż S ., Witkowski T ., 2008, Inteligencja emocjonalna w praktyce szkoleń bizne-

sowych, (w:) M . Śmieja, J . Orzechowski (red .), Inteligencja emocjonalna: fakty,

mity, kontrowersje, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s . 214– 231 .

Jaskiernia J ., 2010, Rozwiązywanie konfliktów jako przesłanka aksjologii europej-

skich organizacji międzynarodowych, (w:) A . Kasińska-Metryka, R . Miernik

(red .), My i oni. Rola, miejsce i znaczenie konfliktów w polityce, cz . 1, Kielce:

Wydawnictwo Uniwersytetu Humanistyczno-Przyrodniczego Jana Kocha-

nowskiego, s . 13– 28 .

Jednaka W ., 2004, Gabinety koalicyjne w III RP, Wrocław: Wydawnictwo Uniwer-

sytetu Wrocławskiego .

Jeziński M ., 2005, Wizerunek polityczny jako element strategii wyborczej, (w:)

B . Dobek-Ostrowska (red .), Kampania wyborcza: marketingowe aspekty ko-

munikowania politycznego, Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocław-

skiego, s . 115– 132 .

John P ., Gains F ., 2005, Political leadership under the new political management

structures, London: Office of the Deputy Prime Minister .

Jones B .D ., 1989, Causation, Constraint, and Political Leadership, (w:) tenże (red .),

Leadership and Politics: New Perspectives in Political Science, Lawrence: Uni-

versity Press of Kansas, s . 3– 14 .

Jones K ., 2008, Professional Politicians as the Subjects of Moral Panic, „Australian

Journal of Political Science”, t . 43, nr 2, s . 243– 258 .

Jóźwik W ., 2010, Media relations w samorządzie, (w:) A . Duda (red .), Public rela-

tions miast i regionów, Warszawa: Difin, s . 79– 107 .

Judge T .A ., Heller D ., Mount M .K ., 2002, Five-Factor model of personality and

job satisfaction: A meta-analysis, „Journal of Applied Psychology”, t . 87, nr 3,

s . 530– 541 .

Judge T .A ., i in ., 2002, Personality and leadership: A qualitative and quantitative

review, „Journal of Applied Psychology”, t . 87, nr 4, s . 765−780 .

Kaczmarek B ., 2001, Przywództwo polityczne a przywództwo organizacyjne, (w:)

T . Bodio (red .), Przywództwo polityczne. Studia politologiczne vol. 5, Warsza-

wa: Dom Wydawniczy Elipsa, s . 50– 96 .

Kaid L .L ., Johnston A ., 2001, Videostyle in presidential campaigns: Style and con-

tent of televised political advertising, Westport: Praeger .

Przemysław Żukiewicz • Przywództwo polityczne. Teoria i praktyka

378

Kamiński M .M ., 1997, Jak komuniści mogli zachować władzę po okrągłym stole.

Rzecz o (nie)kontrolowanej odwilży, sondażach opinii publicznej i ordynacji wy-

borczej, „Studia Socjologiczne”, nr 2, s . 5– 34 .

Kanarski L ., 2005, Przywództwo we współczesnych organizacjach, Warszawa: Dom

Wydawniczy Elipsa .

Kaplan R .D ., 2008, Polityka wojowników. Dlaczego przywództwo potrzebuje pogań-

skich wartości?, przeł . G . Fik, Elbląg: Sprawy Polityczne .

Karwat M ., 2001, Charyzma i pseudocharyzma, (w:) T . Bodio (red .), Przywództwo

polityczne. Studia Politologiczne vol. 5, Warszawa: Dom Wydawniczy Elipsa,

s . 126– 175 .

Karwat M ., 2006, O złośliwej dyskredytacji. Manipulowanie wizerunkiem przeciw-

nika, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN .

Karwat M ., 2009, Akredytacja w życiu społecznym i politycznym, Warszawa: Oficy-

na Wydawnicza ASPRA-JR .

Karwat M ., 2010, O subtelnościach badań nad państwami autorytarnymi. Refleksja

metodologiczna, (w:) T . Bodio (red .), Przywództwo, elity i transformacje w kra-

jach WNP. Problemy metodologii badań, t . 1, Warszawa: Oficyna Wydawnicza

ASPRA-JR, s . 45– 65 .

Kasianiuk K . (red .), 2008, Lider, manager, oportunista – współczesne koncepcje

przywództwa, Warszawa: Centrum Kreowania Liderów – Collegium Civitas

Press .

Kasińska-Metryka A ., 2005, Reklama polityczna, (w:) M . Jeziński (red .), Marketing

polityczny: w poszukiwaniu strategii wyborczego sukcesu, Toruń: Dom Wydaw-

niczy Duet, s . 93– 109 .

Kasińska-Metryka A ., 2007, „Public relations” w polityce, (w:) taż (red .), Polacy

wobec wyborów 2005 roku, Kielce: Wydawnictwo Akademii Świętokrzyskiej,

s . 201– 213 .

Kassim H ., Mennon A ., 2002, The Principal-Agent Approach and The Study Of The

European Union: A Provisional Assessment, Birmingham: The European Re-

search Institute – The University of Birmingham, http://www .eri .bham .ac .uk/

documents/research/wp01-menon-kassim .pdf .

Katz R .S ., 2001, The Problem of Candidate Selection and Models of Party Democra-

cy, „Party Politics”, t . 7, nr 3, s . 277– 296 .

Katz R .S ., Mair P ., 1995, Changing Models of Party Organization and Party De-

mocracy. The Emergence of the Cartel Party, „Party Politics”, t . 1, nr 1, s . 5– 28 .

Kaushik S ., 1993, Women in politics in India, (w:) L . Padgaonkar (red .), Women in

politics, Bangkok: Unesco Principal Office for Asia and the Pacific, s . 53– 83 .

Keane J ., 1991, The media and democracy, Cambridge: Polity Press .

Bibliografia

379

Keen A ., 2007, Kult amatora. Jak internet niszczy kulturę, przeł . M . Bernatowicz,

K . Topolska-Ghariani, Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonal-

ne .

Keller J ., 2001, Politika s ručením omezeným: proměny moci na prahu 21. století,

Praha: Evropský literární klub .

Keller J ., 2005, Dějiny klasické sociologie, Praha: Sociologické Nakladatelství .

Kellerman B . (red .), 1984, The political presidency: Practice of leadership, New York:

Oxford University Press .

Kellerman B ., 2008, Followership. How Followers Are Creating Change and Chan-

ging Leaders, Boston: Harvard Business School Press .

Kets de Vries M .F .R ., 1994, The Leadership Mystique, „The Academy of Manage-

ment Executive”, t . 8, nr 3, s . 73– 93 .

Kiander J ., 2005, The Evolution of the Finnish Model in the 1990s: From Depression

to High-Tech Boom, (w:) U . Becker, H . Schwartz (red .), Employment „Miracles”,

Amsterdam: Amsterdam University Press, s . 87– 109 .

Kiełmiński Z ., 1984, Koalicje rządzące w systemie parlamentarnym, Warszawa:

Centralny Ośrodek Metodyczny SNP .

Kirchheimer O ., 1966, The Transformation of Western European Party Systems,

(w:) J . La Palombara, M . Weiner (red .), Political Parties and Political Develop-

ment, Princeton: Princeton University Press, s . 177– 199 .

Kiribamune S ., 1999, Women and Politics in Sri Lanka. A Comparative Perspective,

Kandy: International Centre for Ethnic Studies .

Kitsing M ., 2010, An Evaluation of E-Government in Estonia, referat wygłoszo-

ny na konferencji „Internet, Politics and Policy 2010: An Impact Assessment”,

Oxford University, 16– 17 września .

Koch E .I ., 1999, Giuliani: Nasty Man, Fort Lee: Barricade Books .

Kolie J .F ., 2004, Why most African leaders like Taylor failed, http://www .theper-

spective .org/2004/janwhytaylorfailed .htm .

Komendant T ., 1998, Posłowie tłumacza, (w:) M . Foucault, Nadzorować i karać,

Warszawa: Fundacja Aletheia .

Kopeček L ., 2002, Jakou demokracii pro Slovensko?, „Politologický časopis”, r . IX,

nr 3, s . 264– 279 .

Kopeček L ., 2007, Politické strany na Slovensku 1989 až 2006, Brno: Centrum pro

studium demokracie a kultury .

Kornhaber M ., Gardner H ., 1991, Critical thinking across multiple intelligences, (w:)

S . Maclure, P . Davies (red .), Learning to think: Thinking to learn, Oxford: Per-

gamon, s . 147– 170 .

Kotras M ., 2008, Przywództwo polityczne na poziomie regionu. Przykład woje-

wództwa łódzkiego, Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego .

Przemysław Żukiewicz • Przywództwo polityczne. Teoria i praktyka

380

Kowalczyk M ., 2009, E-urząd w komunikacji z obywatelem, Warszawa: Wydaw-

nictwa Akademickie i Profesjonalne .

Krawczyk T ., 2010, Populizm we współczesnych demokracjach Europy. Perspekty-

wa krytyczna wobec obecnego stanu badań, (w:) J .M . de Waele, A . Pacześniak

(red .), Populizm w Europie. Defekt czy przejaw demokracji?, Warszawa: Oficyna

Naukowa, s . 61– 85 .

Kropáček L ., 2004, Náboženská a politická autorita v islámu, (w:) P . Fiala, J . Hanuš,

J . Vybíral (red .), Autorita w abrahamských náboženstvích. Náboženské a po-

litické aspekty autority v judaizmu, křesťanství a islámu, Brno: Centrum pro

studium demokracie a kultury, s . 93– 107 .

Krull A ., 2003, ICT Infrastructure and E-readiness Assessment Report: Estonia,

http://unpan1 .un .org/intradoc/groups/public/documents/untc/unpan018525 .

pdf .

Krzemień-Ojak S ., 1983, Antonio Gramsci – filozof kultury, (w:) Z . Kuderowicz

(red .), Filozofia współczesna, Warszawa: Wiedza Powszechna, s . 57– 78 .

Kwiatek A ., 2005, Andrzej Lepper – polityk z przypadku czy profesjonalista?, (w:)

M . Jeziński (red .), Marketing polityczny: w poszukiwaniu strategii wyborczego

sukcesu, Toruń: Dom Wydawniczy Duet, s . 392– 415 .

Laclau E ., 2009, Demokracja i kwestia władzy, przeł . M . Kropiwnicki, (w:) L . Ra-

siński (red .), Język, dyskurs, społeczeństwo, Warszawa: Wydawnictwo Nauko-

we PWN, s . 334– 347 .

Laclau E ., 2009a, Rozum populistyczny, red . T . Szkudlarek, Wrocław: Wydawnic-

two Dolnośląskiej Szkoły Wyższej .

Lam W .W .L, 2006, Chinese politics in the Hu Jintao era: New leaders, new challen-

ges, New York: M .E . Sharpe .

Lane J .E ., Ersson S, 1999, Politics and Society in Western Europe, London – Thou-

sand Oaks – New Delhi: SAGE Publications Ltd .

Lane R .E ., 1996, „Losing Touch” in a Democracy. Demands versus Needs, (w:)

J . Hayward (red .), Elitism, Populism and European Democracy, Oxford: Cla-

rendon Press, s . 33– 67 .

Lang H ., 2005, Język i nieświadomość. Podstawy teorii psychoanalitycznej Jacques’a

Lacana, przeł . P . Piszczatowski, Gdańsk: słowo/obraz terytoria .

Larsen H .O ., 2005, Transforming political leadership: Models, trends and reforms,

(w:) R . Berg, N . Rao (red .), Transforming Local Political Leadership, New York:

Palgrave Macmillan, s . 195−211 .

Lasch C ., 1979, The Culture of Narcissism: American Life in an Age of Diminishing

Expectations, New York: Norton .

Lasswell H .D ., 1986, Development of Political Man, (w:) B . Kellerman (red .), Po-

litical Leadership. A Source Book, Pittsburgh: University of Pittsburgh Press,

s . 61– 69 .

Bibliografia

381

Laver M ., Schofield N ., 1991, Multiparty Government. The Politics Coalition in Eu-

rope, Oxford: Oxford University Press .

Leach S ., Wilson D ., 2007, Political Leadership and Party Politics in Local Govern-

ment: Implications of the 2006 White Paper, http://www .inlogov .bham .ac .uk/

research/ESRC/pdfs/Leach_Wilson .pdf .

Leary M ., 2007, Wywieranie wrażenia na innych, przeł . A . Kacmajor, M . Kacmajor,

Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne .

Lee-Chai A .Y ., Bargh J .A . (red .), 2009, Władza. Pokusy i zagrożenia, przeł . A . Kac-

major, A . Sulak, M . Bianga, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne .

Leszczyńska K ., 2007, Rządy Rzeczypospolitej Polskiej (1989– 2005), Toruń: Wy-

dawnictwo Adam Marszałek .

Levay C ., 2010, Charismatic leadership in resistance to change, „The Leadership

Quarterly”, t . 21, s . 127– 143 .

Lewicki J ., 2010, Intelektualne i eksperckie zaplecze partii politycznych w Polsce, (w:)

K . Sobolewska-Myślik, A . Hess, K . Kowalczyk (red .), Polska scena polityczna.

Środowiska – komunikacja polityczna – strategie, Kraków: Wydawnictwo Uni-

wersytetu Jagiellońskiego – Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedago-

gicznego w Krakowie, s . 120– 127 .

Li C ., 2001, China’s Leaders: The New Generation, Lauhan: Rowman and Littlefield

Publishers .

Li C ., 2003, Poised to Take the Helm: Rising Stars and the Transitions to the Fourth

Generetion, (w:) D .M . Finkelstein, M . Kivlehan (red .), China’s Leadership in

the 21

Century: The Rise of the Fourth Generation, New York: M .E . Sharpe,

s . 21– 44 .

Lijphart A ., 2008, Thinking about democracy: Power sharing and majority rule in

theory and practice, Abingdon – New York: Routledge .

Lindblom C .E ., 1977, Politics and Markets: The World’s Political-Economic Systems,

New York: Basic .

Linz J ., 1995, Totalitaryzm i autorytaryzm, (w:) J . Szczupaczyński (wyb . i oprac .),

Władza i społeczeństwo, t . 1, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar,

s . 303– 326 .

Linz J ., Stepan A ., 1996, Problems of Democratic Transition and Consolidation:

Sou thern Europe, South America and Post-Communist Europe, Baltimore: The

Johns Hopkins University Press .

Lion D ., 2001, Surveillance Society: Monitoring Everyday Life (Issues in Society),

Buckingham: Open University Press .

Locke J ., 1992, Dwa traktaty o rządzie, przeł . Z . Rau, Warszawa: Wydawnictwo

Naukowe PWN .

Loužek M ., 2006, Europeizacja – termin użyteczny czy tylko modny?, „Międzyna-

rodowy Przegląd Polityczny”, nr 13, s . 183– 193 .

Przemysław Żukiewicz • Przywództwo polityczne. Teoria i praktyka

382

Lukas J ., Smolík J ., 2008, Psychologie vůdcovství. Lídři a uplatňování moci, Brno:

Computer Press .

Lukes S ., 2005, Power: A Radical View, Hampshire – New York: Palgrave Macmil-

lan .

Luterek M ., 2010, E-government. Systemy informacji publicznej, Warszawa: Wy-

dawnictwa Akademickie i Profesjonalne .

Machiavelli N ., 2005, Książę, przeł . C . Nanke, Kęty: Wydawnictwo Antyk .

Madsen D ., Snow P .G ., 1991, The Charismatic Bond: Political Behavior in Times of

Crisis, Cambridge: Harvard University Press .

Mair P ., 1994, From Civil Society to the State, (w:) R .S . Katz, P . Mair (red .), How

Parties Organize. Change and Adaptation in Party Organizations in Western

Democracy, London – Thousand Oaks – New Delhi: SAGE Publications Ltd .,

s . 1– 22 .

Mair P ., 2006, Party System Change, (w:) W . Crotty, R . Katz (red .), Handbook of

Party Politics, London: SAGE Publications Ltd ., s . 63– 71 .

Majone G ., 1996, Regulating Europe, London: Routledge .

Manstead A .S .R ., 1998, Gender differences in emotion, (w:) B .M . Clinchy, J .K . No-

rem (red .), The gender and psychology reader, New York: New York University

Press, s . 236– 264 .

Marczewska-Rytko M ., 2006, Przywództwo polityczne Indiry Gandhi, (w:) A .K . Pia-

secki, Model przywództwa, Kraków: Wydawnictwo Profesja, s . 381– 389 .

Marczewska-Rytko M ., 2011, Wymiar populistyczny funkcjonowania partii poli-

tycznych w Polsce, (w:) K . Kowalczyk (red .), Partie i system partyjny III RP,

Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, s . 268– 288 .

Marion R ., Uhl-Bien M ., 2001, Leadership in complex organizations, „Leadership

Quarterly”, t . 12, nr 4, s . 389– 418 .

Marion R ., Uhl-Bien M ., 2003, Complexity Theory and Al-Qaeda: Examining Com-

plex Leadership, „Emergence”, t . 5, nr 1, s . 54– 76 .

Marks K ., 1951, Przyczynek do krytyki ekonomii politycznej, Warszawa .

Marks K ., Engels F ., 1949, Dzieła wybrane, Warszawa .

Maslow A ., 2006, Motywacja i osobowość, przeł . J . Radzicki, Warszawa: Wydaw-

nictwo Naukowe PWN .

Mattelart A ., 2004, Społeczeństwo informacji, przeł . J . Mikułowski-Pomorski, Kra-

ków: Universitas .

Mayer J .D ., Salovey P ., Caruso D ., 2004, Emotional intelligence: Theory, findings,

and implications, „Psychological Inquiry”, t . 15, nr 3, s . 197– 215 .

Mazur M ., 2006, Prezydenckie kampanie wyborcze w latach 1990– 2005, (w:)

R . Glajcar, M . Migalski (red .), Prezydent w Polsce po 1989 r. Studium politolo-

giczne, Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, s . 242– 289 .

Bibliografia

383

McGraw K .M ., 2008, Wizerunki polityczne: tworzenie i sterowanie, (w:) D .O . Sears,

L . Huddy, R . Jervis (red .), Psychologia polityczna, przeł . R . Andruszko,

s . 359– 394 .

McLeod A ., 2004, Women, Peace and Security: An Examination of the Role of Wo-

men in the Prevention and Resolution of Conflict in Vanuatu, Suva: UNIFEM .

McLeod A ., 2007, Literature review of leadership models in the Pacific, http://www .

ausaid .gov .au/publications/pdf/leadership_models .pdf .

Melo de M .A ., 2009, Strong Presidents, Robust Democracies? Separation of Powers

and Rule of Law in Latin America, „Brazilian Political Science Review”, t . 3,

nr 2, s . 30– 59 .

Menkes J ., 2007, Inteligencja przywódcza, przeł . E . Czerwińska, Warszawa: Wy-

dawnictwo Studio EMKA .

Michałowski S ., Kuć-Czajowska K . (red .), 2008, Przywództwo lokalne a kształto-

wanie demokracji partycypacyjnej, Lublin: Wydawnictwo UMCS .

Michels R ., 1911, Zur Soziologie des Parteiwesens in der modernen Demokratie:

Untersuchungen über die oligarchischen Tendenzen des Gruppenlebens, Leip-

zig: Verlag von Dr . Werner Klinkhardt .

Michels R ., 2001, Political Parties. A Sociological Study of the Oligarchical Tenden-

cies of Modern Democracy, przeł . E i C . Paul, Kitchener: Batoche Books .

Migalski M ., 2008, Czeski i polski system partyjny, Warszawa: Wydawnictwo Sej-

mowe .

Milgram S ., 1974, Obedience to authority: An experimental view, New York: Har-

per & Row .

Miller E .A ., 2004, Smelling the Roses. Eduard Shevardnadze’s End and Georgia’s

Future, „Problems of Post-Communism”, t . 51, nr 2, s . 12– 21 .

Mills C .W ., 1958, The Structure of Power in American Society, „The British Journal

of Sociology”, t . 9, nr 1, s . 29– 41 .

Mills C .W ., 1961, Elita władzy, przeł . M . Maneli, Warszawa: Książka i Wiedza .

Min Y ., 2001, The Second Level of Presidential Influence on the News Media: A Lon-

gitudinal Analysis of Agenda Setting, „LBJ Journal of Public Affairs”, t . XIII,

nr 1, s . 9– 19 .

Minkner K ., 2004, Mohandas Karamchand Gandhi. Przywódca egalitarny w zhie-

rarchizowanym społeczeństwie, (w:) L . Rubisz, K . Zuba (red .), Przywództwo

polityczne. Teorie i rzeczywistość, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek,

s . 320– 335 .

Mishra S .G ., 2008, Democracy in India, New Dehli: Sanbun Publishers .

Molisa G ., 2002, Women and good governance, Port Vila: Blackstone Publishing .

Monga C ., 1999, Eight problems with African politics, (w:) L . Diamond, M .F . Plat-

ter (red .), Democratization in Africa, Baltimore: The Johns Hopkins University

Press, s . 48– 62 .

Przemysław Żukiewicz • Przywództwo polityczne. Teoria i praktyka

384

Mosca G ., 1958, Ciò che la storia potrebbe insegnare, Milano: A . Giuffrè .

Mouffe C ., 2005, Paradoks demokracji, przeł . W . Jach, M . Kamińska, A . Orze-

chowski, Wrocław: Wydawnictwo Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej

Edukacji TWP .

Mouffe C ., 2008, Polityczność, przeł . J . Erbel, Warszawa: Wydawnictwo Krytyki

Politycznej .

Mörchen H ., 1999, Władza i panowanie u Heideggera i Adorna, przeł . M . Herer,

R . Marszałek, Warszawa: Oficyna Naukowa .

Mrázek J ., 2004, Autorita v Novém zákoně (w:) P . Fiala, J . Hanuš, J . Vybíral (red .),

Autorita v abrahamských náboženstvích. Náboženské a politické aspekty auto-

rity v judaismu, křesťanství a islámu, Brno: Centrum pro studium demokracie

a kultury, s . 59– 72 .

Mroziewicz K ., 2006, Ćakra, czyli kołowa historia Indii, Warszawa – Bydgoszcz:

Oficyna Wydawnicza Branta .

Mulvenon J .C ., Chase M ., 2003, The Role of Mishus, (w:) D .M . Finkelstein, M . Ki-

vlehan (red .), China’s Leadership in the 21

Century: The Rise of the Fourth

Generation, New York: M .E . Sharpe, s . 140– 151 .

Muszyński J ., 2008, Przywódcy antyglobalistów. Nowy styl sprawowania władzy?,

(w:) K . Kasianiuk (red .), Lider, manager, oportunista – współczesne koncepcje

przywództwa, Warszawa: Centrum Kreowania Liderów – Collegium Civitas

Press, s . 71– 86 .

Nace T ., 2004, Gangi Ameryki. Współczesne korporacje a demokracja, przeł . L . Nie-

dzielski, Warszawa: Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA SA .

Navarro M ., 1982, Evita’s Charismatic Leadership, (w:) M . Conniff (red .), Latin

American Populism in Comparative Perspective . Albuquerque: University of

New Mexico Press, s . 47– 67 .

Ndiaye I .A ., 2008, Dialog między Afryką a Europą. Léopold Sédar Senghor – du-

chowy przywódca, polityk, filozof, (w:) A . Żukowski (red .), Przywództwo i przy-

wódcy we współczesnej Afryce, Olsztyn: Instytut Nauk Politycznych Uniwersy-

tetu Warmińsko-Mazurskiego, s . 223– 245 .

Nichol J ., 2010, The April 2010 Coup in Kyrgyzstan: Context and Implications for

U.S. Interests, CRS Report for Congress, http://fpc .state .gov/documents/orga-

nization/142750 .pdf .

Nietzsche F ., 1990, Tako rzecze Zaratustra. Książka dla wszystkich i dla nikogo,

przeł . W . Berent, Kraków: Nakład Jakóba Mortkowicza .

Nietzsche F ., 1993, Wola mocy, przeł . S . Frycz, K . Drzewiecki, Warszawa: Bis .

Nimmo D ., Savage R ., 1976, Candidates and Their Images: Concepts, Methods and

Findings, Goodyear: Pacific Palisades .

Nohelj M ., 2007, Jednání, diskurs, kritika: Myslet společnost, Praha: Sociologické

Nakladatelství .

Bibliografia

385

Nohlen D ., 2004, Prawo wyborcze i system wyborczy, przeł . R . Alberski, J . Sroka,

Z . Wiktor, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar .

Norris P ., Inglehart R ., 2000, Cultural Barriers to Women’s Leadership: A Worldwi-

de Comparison, referat wygłoszony na Światowym Kongresie Międzynarodo-

wego Towarzystwa Nauk Politycznych, Quebec City, 3 sierpnia .

Northouse P .G ., 2004, Leadership Theory and Practice, London: Sage Publications .

Nowak E ., Litwin-Lewandowska D . (red .), 2010, Władza i przywództwo w demo-

kracji, Lublin: Wydawnictwo UMCS .

O’Reilly T ., Battelle J ., 2009, Web Squared: Web 2.0 Five Years On, http://assets .

en .oreilly .com/1/event/28/web2009_websquared-whitepaper .pdf .

Oakeshott M ., 2000, Hobbes on Civil Association, Indianapolis: Liberty Fund .

Olczyk T ., 2008, Przywódca czy celebrity? Strategie kreowania wizerunku w re-

klamie politycznej, (w:) B . Szklarski (red .), Gra w przywództwo – jak zdobyć

i utrzymać władzę, Warszawa: Centrum Kreowania Liderów – Collegium Ci-

vitas Press, s . 53– 66 .

Olczyk T ., 2009, Politrozrywka i popperswazja. Reklama telewizyjna w polskich

kampaniach wyborczych XXI wieku, Warszawa: Wydawnictwa Akademickie

i Profesjonalne .

Olweean S ., 2002, Psychological Concepts Of „The Other”: Embracing The Compass

Of The Self, (w:) C .E . Stout (red .), The Psychology of Terrorism, t . 1, Westport:

Praeger Publishers/Greenwood Publishing Group, s . 113– 128 .

Ortega y Gasset J ., 1993, Vzpora davů, przeł . V . Černý, J . Forberský, Praha: Nakl .

Naše vojsko .

Ortega y Gasset J ., 1997, Bunt mas, przeł . P . Niklewicz, Warszawa: Warszawskie

Wydawnictwo Literackie MUZA SA .

Ospina S ., Foldy E ., 2009, A critical review of race and ethnicity in the leadership

literature: Surfacing context, power and the collective dimensions of leadership,

„The Leadership Quarterly”, t . 20, nr 6, s . 876– 896 .

Pabjan B ., 2003, Ucieczka od konsensu – praktyki komunikacyjne Andrzeja Leppe-

ra jako narzędzie uprawiania polityki, (w:) B . Sierocka (red .), Przełom komu-

nikacyjny a filozoficzna idea konsensu, Wrocław: Oficyna Wydawnicza Atut

– Wrocławskie Wydawnictwo Oświatowe, s . 149– 165 .

Paige G .D ., 1972, Introduction. Overview, (w:) tenże (red .), Political Leadership.

Rea dings for an Emerging Field, New York: Free Press .

Palmer A .W ., 1998, Kto jest kim w polityce: świat od roku 1860, przeł . W . Horabik,

T . Szafrański, Warszawa: Wydawnictwo Magnum .

Pałecki K ., 1992, Filozoficzny ideał polityka, (w:) tenże (red .), Elity polityczne w Pol-

sce, Warszawa: Zarząd Główny Polskiego Towarzystwa Nauk Politycznych,

s . 13– 26 .

Przemysław Żukiewicz • Przywództwo polityczne. Teoria i praktyka

386

Pałecki K ., 2004, Przywództwo polityczne jako kategoria teoretyczna i przedmiot

społecznych oczekiwań, (w:) L . Rubisz, K . Zuba (red .), Przywództwo polityczne.

Teorie i rzeczywistość, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, s . 32– 37 .

Pałecki K ., 2006, Wprowadzenie do normatywnej teorii władzy politycznej, (w:)

B . Szmulik, M . Żmigrodzki (red .), Wprowadzenie do nauki o państwie i polity-

ce, Lublin: Wydawnictwo UMCS, s . 183– 217 .

Papadopoulos Y ., 2003, Cooperative Forms of Governance. Problems of Democratic

Accountability in Complex Environments, „European Journal of Political Re-

search”, t . 42, nr 4, s . 473– 501 .

Papadopoulos Y ., 2007, Problems of Democratic Accountability in Network and

Multilevel Governance, „European Law Journal”, t . 13, nr 4, s . 469– 486 .

Pareto V ., 1975, Umysł a społeczeństwo, przeł . U . Niklas, (w:) W . Derczyński, A . Ja-

sińska-Kania, J . Szacki (wyb .), Elementy teorii socjologicznych. Materiały do

dziejów współczesnej socjologii zachodniej, Warszawa: Państwowe Wydawnic-

two Naukowe, s . 611– 626 .

Pareto V ., 1994, Uczucia i działania. Fragmenty socjologiczne, przeł . M . Dobro-

wolska, M . Rozpędowska, A . Zinserling, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe

PWN .

Paszkiewicz K .A ., 2009, Public relations w polityce, (w:) A .W . Jabłoński, L . Sobko-

wiak (red .), Marketing polityczny w teorii i praktyce, Wrocław: Wydawnictwo

Uniwersytetu Wrocławskiego, s . 159– 184 .

Pawełczyk P ., 2001, Polityk czyli aktor, (w:) E .M . Marciniak, T . Mołdawa, K .A . Woj-

taszczyk (red .), Etyka i polityka, Warszawa: Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR,

s . 196– 206 .

Pawlik J .J ., 2008, Przywództwo lineażowe – między imperatywem krwi a wymogiem

tradycji, (w:) A . Żukowski (red .), Przywództwo i przywódcy we współczesnej

Afryce, Olsztyn: Instytut Nauk Politycznych Uniwersytetu Warmińsko-Ma-

zurskiego, s . 53– 69 .

Pawłowska A ., 1995, Władza i uczestnictwo polityczne w społeczeństwie informa-

cyjnym, Lublin: Wydawnictwo UMCS .

Pawłowska A ., 2008, Modele przywództwa w miastach amerykańskich, (w:) S . Mi-

chałowski, K . Kuć-Czajowska (red .), Przywództwo lokalne a kształtowanie de-

mokracji partycypacyjnej, Lublin: Wydawnictwo UMCS, s . 115– 128 .

Pearson E ., 2008, Demonstrating Legislative Leadership: The Introduction of Rwan-

da’s Gender-Based Violence Bill, The Initiative for Inclusive Security .

Peterson W .J ., 1968, The Life of Ku Yen-wu (1613– 1682), „Harvard Journal of Asia-

tic Studies”, t . 28, s . 114– 156 .

Piasecki A .K . (red .), 2006, Model przywództwa. Wymiar lokalny, krajowy, między-

narodowy, Kraków: Wydawnictwo Profesja .

Bibliografia

387

Piasecki A .K ., 2008, Ekskluzja zamiast partycypacji. Kandydaci pokonani w wy-

borach samorządowych, (w:) S . Michałowski, K . Kuć-Czajowska (red .), Przy-

wództwo lokalne a kształtowanie demokracji partycypacyjnej, Lublin: Wydaw-

nictwo UMCS, s . 45– 54 .

Piasecki A .K ., 2010, Trudna kohabitacja: lokalni politycy i dziennikarze, (w:) K . So-

bolewska-Myślik, A . Hess, K . Kowalczyk (red .), Polska scena polityczna. Środo-

wiska – komunikacja polityczna – strategie, Kraków: Wydawnictwo Uniwersy-

tetu Jagiellońskiego – Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego

w Krakowie, s . 239– 250 .

Pimpaneau J ., 2001, Chiny. Kultura i tradycje, przeł . I . Kałużyńska, Warszawa:

Wydawnictwo Akademickie DIALOG .

Pinoczek P ., 2008, Rola animatorów klastrów oraz sieci innowacyjnej współpracy

w aktywizowaniu regionalnych działań innowacyjnych, (w:) S . Michałowski,

K . Kuć-Czajowska (red .), Przywództwo lokalne a kształtowanie demokracji

partycypacyjnej, Lublin: Wydawnictwo UMCS, s . 529– 538 .

Piórko K ., 2008, „Władza” korporacji transnarodowych w stosunkach międzynaro-

dowych, Toruń: Wydawnictwo Naukowe Grado .

Pipes R ., 1990, Rosja carów, przeł . W . Jeżewski, Warszawa: Wydawnictwo Ma-

gnum .

Plater-Zyberk H ., 2005, Kyrgyzstan after Akayev, Camberley: Conflict Studies Re-

search Centre .

Platon, 2002, Parmenides. Teajtet, przeł . W . Witwicki, Kęty: Wydawnictwo Antyk .

Platon, 2003, Państwo, przeł . W . Witwicki, Kęty: Wydawnictwo Antyk .

Plechanow J ., 2004, O roli jednostki w historii, http://www .filozofia .uw .edu .pl/

skfm/publikacje/plechanow01 .pdf .

Plowman D .A . i in ., 2007, The role of leadership in emergent, self-organization, „The

Leadership Quarterly”, t . 18, nr 4, s . 341– 356 .

Podolny J .M ., Page K .L ., 1998, Network Forms of Organization, „Annual Review of

Sociology”, t . 24, nr 1, s . 57– 76 .

Polit J ., 2004, Podział i niepodległość Indii, (w:) M . Bankowicz (red .), Historia po-

lityczna świata XX wieku 1945– 2000, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu

Jagiellońskiego, s . 104– 106 .

Polit K ., 2005, Kryzys cywilizacji Zachodu w myśli José Ortegi y Gasseta, Lublin:

Wydawnictwo UMCS .

Political Leadership in the European Union, 2007, http://www .bertelsmann-sti-

ftung .de/bst/en/media/xcms_bst_dms_21702_21703_2 .pdf .

Pollak J ., Mokre M ., 1999, Europäische Kulturpolitik als Identitätspolitik. Formen,

Prozesse, Resultate, „Österreichische Zeitschrift für Politikwissenschaft”, nr 3,

s . 317– 331 .

Przemysław Żukiewicz • Przywództwo polityczne. Teoria i praktyka

388

Polner R ., 2005, America’s Mayor: The Hidden History of Rudy Giuliani’s New York,

New York: Soft Skull Press .

Post J .M ., 1990, Terrorist Psycho-Logic. Terrorist Behavior as a Product of Psycholo-

gical Forces, (w:) W . Reich (red .), Origins of Terrorism: Psychologies, Ideologies,

Theologies, States of Mind, New York: Cambridge University Press, s . 25– 40 .

Postman N ., 2002, Zabawić się na śmierć. Dyskurs publiczny w epoce show-busi-

nessu, przeł . L . Niedzielski, Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA SA .

Potulski J ., 2005, Rola i znaczenie tradycji w funkcjonowaniu współczesnych insty-

tucji politycznych w Rosji, Toruń: Europejskie Centrum Edukacyjne .

Promieńska H ., 2001, Czy polityka może i powinna pretendować do miana etyki

społecznej?, (w:) E .M . Marciniak, T . Mołdawa, K .A . Wojtaszczyk (red .), Etyka

i polityka, Warszawa: Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, s . 9– 31 .

Putnam R .D ., 2008, Samotna gra w kręgle. Upadek i odrodzenie wspólnot lokalnych

w Stanach Zjednoczonych, przeł . P . Sadura, S . Szymański, Warszawa: Wydaw-

nictwa Akademickie i Profesjonalne .

Rachwał M ., 2008, Konsultacje z mieszkańcami gminy jako instytucja demokra-

cji bezpośredniej, (w:) S . Michałowski, K . Kuć-Czajowska (red .), Przywództwo

lokalne a kształtowanie demokracji partycypacyjnej, Lublin: Wydawnictwo

UMCS, s . 327– 338 .

Ragin C .C ., 1987, The Comparative Method: Moving Beyond Qualitative and Quan-

titative Strategies, Berkeley – Los Angeles – London: University of California

Press .

Rajca L ., 2010, Modele samorządu terytorialnego, (w:) taż (red .), Samorząd teryto-

rialny w Europie Zachodniej, Warszawa: Dom Wydawniczy Elipsa, s . 13– 26 .

Rajca L ., 2010a, Reformy samorządu terytorialnego w Europie Zachodniej, (w:) taż

(red .), Samorząd terytorialny w Europie Zachodniej, Warszawa: Dom Wydaw-

niczy Elipsa, s . 320– 345 .

Rau Z ., 2010, Umowa społeczna w doktrynie Johna Locke’a, (w:) Z . Rau, M . Chmie-

liński (red .), Umowa społeczna i jej krytycy w myśli politycznej i prawnej, War-

szawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar, s . 127– 151 .

Rawls J ., 1998, Liberalizm polityczny, przeł . A . Romaniuk, Warszawa: Wydawnic-

two Naukowe PWN .

Rawls J ., 2009, Teoria sprawiedliwości, przeł . M . Panufnik, J . Pasek, A . Romaniuk,

Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN .

Reid J ., 2008, Life Struggles: War, Discipline, and Biopolitics in the Thought of Mi-

chel Foucault, (w:) S . Morton, S . Bygrave (red .), Foucault in an Age of Terror,

New York: Palgrave Macmillan, s . 14– 42 .

Reinsalu U ., 2006, Is Estonian local e-government responsive to citizens’ needs? The

case study of Tartu, „Information Polity”, t . 11, nr 3– 4, s . 255– 272 .

Bibliografia

389

Reitschuster B ., 2005, Władimir Putin. Dokąd prowadzi Rosję?, przeł . M . Zeller,

Warszawa: Świat Książki .

Rich R ., 2006, Introduction: Analysing and Categorising Political Parties in the Pa-

cific Islands, (w:) tenże (red .), Political Parties in the Pacific Islands, Canberra:

ANU E Press, s . 1– 29 .

Ridgeway C .L ., 1981, Nonconformity, competence and influence in groups: A test of

two theories, „American Sociological Review”, t . 46, nr 3, s . 333– 347 .

Riedel R ., 2008, Władza lokalna w warunkach dysfunkcjonalności systemu komu-

nikowania politycznego Ruda Śląska – studium przypadku, (w:) S . Michałow-

ski, K . Kuć-Czajowska (red .), Przywództwo lokalne a kształtowanie demokracji

partycypacyjnej, Lublin: Wydawnictwo UMCS, s . 283– 290 .

Riedel R ., 2010, Demokracja w Unii Europejskiej – problem legitymizacji władzy

w warunkach globalizacji, (w:) tenże (red .), Unia Europejska w XXI wieku. Po-

lityczno-prawna wspólnota interesów, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek,

s . 23– 54 .

Riedel R ., 2010a, Europeizacja – koncepcje i agenda badawcza, (w:) A . Pacześniak,

R . Riedel (red .), Europeizacja – mechanizmy, wymiary, efekty, Toruń: Wydaw-

nictwo Adam Marszałek, s . 21– 37 .

Robins R .S ., Post J .M ., 1999, Paranoja polityczna. Psychopatologia nienawiści,

przeł . H . Jankowska, Warszawa: Książka i Wiedza .

Rodkiewicz W ., 2009, Kryzys powyborczy w Mołdawii, „Tydzień na Wschodzie”,

nr 14 (89), s . 2– 5 .

Rost J .C ., 2003, Leadership for the Twenty-First Century, Westport: Praeger Publi-

shers .

Rothert A ., 2009, Emergencja rządzenia sieciowego, Warszawa: Dom Wydawniczy

Elipsa .

Roudinesco E ., 2005, Jacques Lacan. Jego życie i myśl, przeł . R . Reszke, Warszawa:

Wydawnictwo KR .

Różański J ., 2008, Przemiany w systemie społeczno-politycznym północnokame-

ruńskich Kirdi, (w:) A . Żukowski (red .), Przywództwo i przywódcy we współcze-

snej Afryce, Olsztyn: Instytut Nauk Politycznych Uniwersytetu Warmińsko-

-Mazurskiego, s . 309– 340 .

Rubisz L ., Zuba K . (red .), 2004, Przywództwo polityczne. Teorie i rzeczywistość, To-

ruń: Wydawnictwo Adam Marszałek .

Ruszkowski J ., 2007, Wstęp do studiów europejskich, Warszawa: Wydawnictwo Na-

ukowe PWN .

Ruszkowski J ., 2010, Ponadnarodowość w systemie politycznym Unii Europejskiej,

Warszawa: Wolters Kluwer Polska Sp . z o .o .

Sahlins M ., 1962, Moala: Culture and Nature on a Fijian Island, Ann Arbor: Uni-

versity of Michigan Press

Przemysław Żukiewicz • Przywództwo polityczne. Teoria i praktyka

390

Saramago J ., 2008, Co zostało z demokracji?, „Demokrates EU”, http://www .demo-

krates .eu/index2 .php?option=com_content&do_pdf=1&id=105, s . 1– 4 .

Sartori G ., 2005, Strany a stranické systémy: schéma pro analýzu, przeł . J . Koho-

utek, P . Tomáš, Brno: Centrum pro studium demokracie a kultury .

Sasińska-Klas T ., 2010, Stereotypy i ich odzwierciedlenie w opinii publicznej, (w:)

A . Kasińska-Metryka, M . Gołoś (red .), Mity i stereotypy w polityce. Przeszłość

i teraźniejszość, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, s . 7– 20 .

Sassen S ., 2000, Digital networks and the state: Some governance questions, „The-

ory, Culture & Society”, t . 17, nr 4, s . 19– 33 .

Saussure F . de, 2007, Kurs językoznawstwa ogólnego, przeł . K . Kasprzyk, Warsza-

wa: Wydawnictwo Naukowe PWN .

Saxonberg S ., 2003, The Czech Republic Before the New Millennium: Politics, Par-

ties and Gender, New York: Columbia University Press .

Scarr S ., 1989, Protecting general intelligence. Constructs and consequences for in-

terventions, (w:) R .L . Linn (red .), Intelligence: Measurement, theory and public

policy, Urbana – Champaign: University of Illinois Press, s . 74– 118 .

Schumpeter J ., 1995, Kapitalizm, socjalizm, demokracja, przeł . M . Rusiński, War-

szawa: Wydawnictwo Naukowe PWN .

Schwartz J ., 2003, Leadership and Leadership Studies: Democracy, Action, and the

Escape from Politics, referat wygłoszony podczas International Conference on

Civic Education Research, New Orleans, 16– 18 listopada .

Schweitzer A ., 1974, Theory and political charisma, „Comparative Studies in Socie-

ty and History”, t . 16, nr 2, s . 150−181 .

Seliger M ., 1968, Liberal Politics of John Locke, New York: Preager .

Shamir B ., 1995, Social distance and charisma: Theoretical notes and an exploratory

study, „The Leadership Quarterly”, t . 6, nr 1, s . 19−47 .

Shamir B ., Howell J .M ., 1999, Organizational and contextual influences on the

emergence and effectiveness of charismatic leadership, „Leadership Quarterly”,

t . 10, nr 2, s . 257−283 .

Shamir B ., Eilam G ., 2005, „What’s your story?”. A life-stories approach to authentic

leadership development, „The Leadership Quarterly”, t . 16, nr 3, s . 395– 417 .

Sheldon G . i in ., 1980, The State of the Union Address and the Press Agenda, „Jour-

nalism Quarterly”, t . 57, nr 4, s . 584– 588 .

Shils E ., 1958, The Concentration and Dispersion of Charisma: Their Bearing on

Economic Policy in Underdeveloped Countries, „World Politics”, t . 11, nr 1,

s . 1– 19 .

Shils E ., 1965, Charisma, Order, and Status, „American Sociological Review”, t . 30,

nr 2, s . 199– 213 .

Showstack-Sassoon A ., 1987, Gramsci’s Politics, Minneapolis: University of Min-

nesota Press .

Bibliografia

391

Siegel F ., 2005, The Prince of the City: Giuliani, New York, and the Genius of Ame-

rican Life, San Francisco: Encounter Books .

Sielski J ., 2001, Osobowość polityczna idealnego polityka, (w:) E .M . Marciniak,

T . Mołdawa, K .A . Wojtaszczyk (red .), Etyka i polityka, Warszawa: Oficyna Wy-

dawnicza ASPRA-JR, s . 165– 184 .

Sielski J ., Czerwiński M . (red .), 2008, Partie polityczne – przywództwo partyjne,

Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek .

Sierakowski S ., 2008, Antypolityka, polityka, postpolityka, „Europa . Tygodnik

Idei”, nr 2 (198), s . 8– 9 .

Skarżyńska K ., 2005, Człowiek a polityka. Zarys psychologii politycznej, Warszawa:

Wydawnictwo Naukowe Scholar .

Skrzydło W ., 2006, Rząd Józefa Oleksego, (w:) M . Chmaj (red .), Rządy koalicyj-

ne w III RP, Olsztyn: Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego,

s . 159– 177 .

Słok-Wódkowska M ., 2010, Odpowiedzialność korporacji transnarodowych za

szkodę na środowisku, (w:) J . Menkes, T . Gardocka (red .), Korporacje transna-

rodowe. Jeden temat, różne spojrzenia, Warszawa: Academica Wydawnictwo

SWPS, s . 298– 314 .

Sobis I ., Vries M .S . de, 2004, The Role of Outside Experts in Local Govern-

ment, http://unpan1 .un .org/intradoc/groups/public/documents/NISPAcee/

UNPAN018452 .pdf

Sobkowiak L ., 1998, Legitymizacja polityczna, (w:) A .W . Jabłoński, L . Sobkowiak

(red .), Studia z teorii polityki, t . II, Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu

Wrocławskiego, s . 149– 162 .

Sobkowiak L ., 2000, Delegitymizacja polityczna, (w:) A . Czajowski, L . Sobkowiak

(red .), Studia z teorii polityki, t . III, Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu

Wrocławskiego, s . 113– 130 .

Sobolewska-Myślik K ., Kosowska-Gąstoł B ., Borowiec P ., 2008, Przywództwo

w polskich partiach politycznych w świetle analizy struktury i charakteru na-

czelnych władz partyjnych, (w:) J . Sielski, M . Czerwiński (red .), Partie polityczne

– przywództwo partyjne, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, s . 112– 127 .

Sobolewska-Myślik K ., Kosowska-Gąstoł B ., Borowiec P ., 2010, Struktury orga-

nizacyjne polskich partii politycznych, Kraków: Wydawnictwo Uniwersyte-

tu Jagiellońskiego – Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego

w Krakowie .

Sokół W ., 2006, Legitymizacja polityczna, (w:) B . Szmulik, M . Żmigrodzki (red .),

Wprowadzenie do nauki o państwie i polityce, Lublin: Wydawnictwo UMCS,

s . 219– 241 .

Przemysław Żukiewicz • Przywództwo polityczne. Teoria i praktyka

392

Sokół W ., 2006a, Rząd Waldemara Pawlaka, (w:) M . Chmaj (red .), Rządy koalicyj-

ne w III RP, Olsztyn: Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego,

s . 133– 158 .

Sokół W ., 2007, Geneza i ewolucja systemów wyborczych w państwach Europy Środ-

kowej i Wschodniej, Lublin: Wydawnictwo UMCS .

Sorman G ., 2006, Rok Koguta. O Chinach, rewolucji i demokracji, przeł . W . Nowic-

ki, Warszawa: Prószyński i S-ka .

Soroka N .S ., 2002, Issue Attributes and Agenda-Setting by Media, the Public and

Policymakers in Canada, „International Journal of Public Opinion Research”,

t . 14, nr 3, s . 264– 285 .

Sroka J ., 2009, Deliberacja i rządzenie wielopasmowe. Teoria i praktyka, Wrocław:

Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego .

Staniszkis J ., 2006, O władzy i bezsilności, Kraków: Wydawnictwo Literackie .

Stefoff R ., 2000, Saddam Husajn. Absolutny władca Iraku, przeł . M .M . Dziekan,

Warszawa: Świat Książki .

Stepan A ., Skach C ., 1993, Constitutional Frameworks and Democratic Consoli-

dation: Parliamentarism versus Presidentialism, „World Politics”, t . 46, nr 1,

s . 1– 22 .

Stepan A ., Skach C ., 1994, Presidentialism and Parliamentarism in Comparative

Perspective, (w:) J . Linz, A . Valenzuela (red .), The Failure of Presidential De-

mocracy: Comparative Perspectives, Baltimore: John Hopkins University Press,

s . 119– 136 .

Stephan W .G ., Stephan C .W ., 2007, Wywieranie wpływu przez grupy, przeł . M . Kac-

major, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne .

Steyvers K . i . in ., 2008, From Princeps to President? Comparing Local Political

Leadership Transformation, (w:) „Local Government Studies”, t . 34, nr 2,

s . 131– 146 .

Stępień-Kuczyńska A ., 2008, Priorytety Putina, (w:) A . Stępień-Kuczyńska, S . Bie-

leń (red .), Rosja w okresie prezydentury Władimira Putina, Łódź – Warszawa

– Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, s . 11– 33 .

Stępińska A ., 2007, Wizerunki autoprezentacyjne kandydatów na urząd Prezydenta

RP w 2005 roku, (w:) T . Sasińska-Klas (red .), Media w wyborach. Kampanie wy-

borcze. Media w polityce, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, s . 214– 239 .

Stone D ., 2002, Getting research into policy, http://www .reut-institute .org/Data/

Uploads/PDFVer/20080225%20-Getting%20research%20into%20Policy_1 .

pdf .

Stråth B ., 2000, Introduction: Europe as a discourse, (w:) tenże (red .), Europe and

the Other and Europe as the Other, Bruxelles: Peter Lang, s . 13– 44 .

Strøm K ., 2000, Delegation and accountability in parliamentary democracies, „Eu-

ropean Journal of Political Research”, t . 37, nr 3, s . 261– 289 .

Bibliografia

393

Suri K .C ., 2006, Patterns of electoral support and party leadership in India: Some

observations based on empirical research, referat wygłoszony podczas między-

narodowej konferencji naukowej „Systemy wyborcze i polityka wyborcza”,

Bangalore, 2– 3 listopada .

Svara J .H ., 2006, Mayoral Leadership in One Univerce of American Urban Politics:

Are There Lessons for (and from) the Other, „Public Administration Review”,

t . 66, nr 5, s . 767– 774 .

Swianiewicz P ., 2005, Cała prawda o polskich burmistrzach. Czym różnią się od

europejskich kolegów?, „Wspólnota”, nr 14 .

Swianiewicz P ., Klimska U ., Mielczarek A ., 2004, Nierówne koalicje. Liderzy miej-

scy w poszukiwaniu nowego modelu zarządzania rozwojem, Warszawa: Wy-

dawnictwo Naukowe Scholar .

Swyngedouw E ., 2010, Apocalypse Forever? Post-political Populism and the Spectre

of Climate Change, „Theory, Culture & Society”, t . 27 nr 2– 3, s . 213– 232 .

Sydor P ., 2010, Kontraktualizm jako konieczny i historyczny element procesu dziejo-

wego. Umowa społeczna w optyce Karola Marksa, (w:) Z . Rau, M . Chmieliński

(red .), Umowa społeczna i jej krytycy w myśli politycznej i prawnej, Wydawnic-

two Naukowe Scholar, s . 399– 421 .

Szajkowski B ., 2007, The parliamentary election in Albania, July – August 2005,

„Electoral Studies”, nr 26, s . 227– 231 .

Szczerski K ., 2008, Dynamika systemu europejskiego, Kraków: Wydawnictwo Uni-

wersytetu Jagiellońskiego .

Szeptycki A ., 2011, O jedność słowiańskiego prawosławia, „Nowa Europa Wschod-

nia”, nr 1, s . 64– 75 .

Szklarski B ., 2006, Przywództwo symboliczne: między rządzeniem a reprezentacją.

Amerykańska prezydentura końca XX wieku, Warszawa: Instytut Studiów Po-

litycznych PAN .

Szklarski B . (red .), 2008, Gra w przywództwo – jak zdobyć i utrzymać władzę, War-

szawa: Centrum Kreowania Liderów – Collegium Civitas Press .

Szkudlarek T ., 2009, Puste, płynne, zepsute i wieloznaczne, (w:) E . Laclau, Rozum

populistyczny, red . T . Szkudlarek, Wrocław: Wydawnictwo Naukowe Dolno-

śląskiej Szkoły Wyższej, s . VII–XVIII .

Sztumski J ., 2007, Elity. Ich miejsce i rola w społeczeństwie, Katowice: „Śląsk” Wy-

dawnictwo Naukowe .

Śmieja M ., Orzechowski J ., 2008, Inteligencja emocjonalna: fakty, mity, kontrower-

sje, (w:) M . Śmieja, J . Orzechowski (red .), Inteligencja emocjonalna: fakty, mity,

kontrowersje, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s . 19– 45 .

Środa M ., 2010, Postpolityka w natarciu, „Gazeta Wyborcza”, nr 132, s . 26 .

Tabery E ., 2008, Hledá se president. Zákulisí voleb hlavy státu, Praha: Respekt Pu-

blishing .

Przemysław Żukiewicz • Przywództwo polityczne. Teoria i praktyka

394

Taborowska H ., Wojciechowski J .S . (red .), 2007, Dokąd zmierza Europa? Przy-

wództwo, idee, wartości, Pułtusk: Akademia Humanistyczna im . Aleksandra

Gieysztora .

Taggart P ., 2007, Populizm i patologie polityki przedstawicielskiej, (w:) Y . Many,

Y . Surel (red .), Demokracja w obliczu populizmu, przeł . A . Gąsior-Niemiec,

Warszawa: Oficyna Naukowa, s . 106– 128 .

Tajfel H ., Turner J .C ., 1986, The social identity theory of intergroup behavior, (w:)

S . Worchel, W .G . Austin (red .), Psychology of Intergroup Relations, Chicago:

Nelson Hall, s . 7– 24 .

Takeshita T ., 1993, Agenda-Setting Effects of the Press in A Japanese Local Election,

„Studies of Broadcasting”, t . 29, s . 193– 216 .

Tanjong E ., Gaddy G .D ., 1994, The Agenda-Setting Function of the International

Mass Media: The Case of „Newsweek” in Nigeria, „Africa Media Review”, t . 8,

nr 2, s . 1– 14 .

Tapscott D ., 1997, Growing Up Digital, New York: McGraw-Hill .

Tapscott D ., 2010, Cyfrowa dorosłość, przeł . P . Cypryański, Warszawa: Wydawnic-

twa Akademickie i Profesjonalne .

Tedeschi J .T ., Felson R .B ., 1994, Violence, aggression and coercive actions, Wa-

shington: American Psychological Association .

Tokarz M ., 2006, Argumentacja, perswazja, manipulacja, Gdańsk: Gdańskie Wy-

dawnictwo Psychologiczne .

Tomasz św . z Akwinu, 1999, O władzy, (w:) tenże, Dzieła wybrane, przeł . J . Salij,

K . Suszyło, M . Starowieyski, W . Giertych, Kęty: Wydawnictwo Antyk .

Tomczak Ł ., 2007, Problem zjednoczenia polskiej lewicy po wyborach 2005 roku.

Kwestie organizacyjne, programowe, personalne i historyczne, (w:) A . Kasińska-

-Metryka (red .), Polacy wobec wyborów 2005 roku, Kielce: Wydawnictwo Aka-

demii Świętokrzyskiej, s . 73– 86 .

Tomczak Ł ., 2008, Wizerunek przywódcy lokalnego – na przykładzie kandydata

Lewicy i Demokratów na prezydenta Szczecina, (w:) S . Michałowski, K . Kuć-

-Czajowska (red .), Przywództwo lokalne a kształtowanie demokracji partycy-

pacyjnej, Lublin: Wydawnictwo UMCS, s . 211– 224 .

Tosiek P ., 2007, Demokratyczna perspektywa systemu Unii Europejskiej, (w:)

M . Musiał-Karg (red .), Europa XXI wieku. Perspektywy i uwarunkowania in-

tegracji europejskiej, Poznań: Wydawnictwo Naukowe INPiD UAM, s . 33– 45 .

Tosiek P ., 2007a, Komitologia. Szczególny rodzaj decydowania politycznego w Unii

Europejskiej, Lublin: Wydawnictwo UMCS .

Tosiek P ., 2010, Delegacja uprawnień w systemie decyzyjnym Unii Europejskiej

– komitologia a reforma instytucjonalna, (w:) R . Riedel (red .), Unia europejska

w XXI wieku. Polityczno-prawna wspólnota interesów, Toruń: Wydawnictwo

Adam Marszałek, s . 55– 77 .

Bibliografia

395

Thinking Enlarged Group, 2002, Bridging the Leadership Gap. A Strategy for Im-

proving Political Leadership in the EU, Bertelsmann Foundation Publishers.

Töller A .E ., 2002, Komitologie. Theoretische Bedeutung und praktische Arbeits-

weise von Durchführungsausschüssen in der Europäischen Union am Beispiel

der Umweltpolitik, Opladen .

Trechsel A .H . i in ., 2010, Internet Voting in Estonia. A Comparative Analysis of

Four Elections since 2005. Report for the Council of Europe, http://www .vvk .ee/

public/dok/Report_-_E-voting_in_Estonia_2005– 2009 .pdf .

Treisman D .S ., 1997, Russia’s „Ethnic Revival”: The Separatist Activism of Regional

Leaders in a Postcommunist Order, „World Politics”, t . 49, nr 2, s . 212– 249 .

Tsebelis G ., 2007, Coalition theory: A veto players approach, http://sitemaker .

umich .edu/tsebelis/files/coalitionformation .pdf .

Uspienski B .A ., Żywow W .M ., 1992, Car i Bóg. Semiotyczne aspekty sakralizacji

monarchy w Rosji, przeł . H . Paprocki, Warszawa: Państwowy Instytut Wydaw-

niczy .

Valdez D ., 1997, George Herbert Walker Bush: A Photographic Profile, College Sta-

tion: Texas A&M University Press .

Veroff J ., 1992, Power motivation, (w:) C .P . Smith (red .), Motivation and persona-

lity: Handbook of thematic content analysis, New York: Cambridge University

Press, s . 100– 109 .

Vogel D .L ., 2003, Confirming Gender Stereotypes: A Social Role Perspective, „Sex

Roles”, t . 48, nr 11– 12, s . 519– 528 .

Vohra R ., 2001, The making of India. A Historical Survey, New York: M .E . Sharp

Inc .

Wanta W ., Golan G ., Lee C ., 2004, Agenda Setting and International News: Me-

dia Influence on Public Perceptions of Foreign Nations, „Journalism and Mass

Communication Quarterely”, t . 81, nr 2, s . 364– 377 .

Wanta W . i in ., 1989, How the President’s State of the Union Talk Influenced News

Media Agendas, „Journalism Quarterly”, t . 66, nr 3, s . 537– 541 .

Wanzenried J .W ., Powell F .C ., 1993, Source credibility and dimensional stability:

A test of the Leathers’ personal credibility scale using perceptions of the three

presidential candidates, „Perceptual and Motor Skills”, nr 77, s . 403– 406 .

Ward H ., 2006, Teoria racjonalnego wyboru, (w:) D . Marsh, G . Stoker (red .), Teorie

i metody w naukach politycznych, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiel-

lońskiego, s . 63– 88 .

Wasilewski J ., 2006, Retoryka dominacji, Warszawa: Wydawnictwo Trio .

Weber M ., 1975, Trzy czyste typy prawomocnego panowania, przeł . B . Chwedoń-

czuk, (w:) W . Derczyński, A . Jasińska-Kania, J . Szacki (wyb .), Elementy teorii

socjologicznych. Materiały do dziejów współczesnej socjologii zachodniej, War-

szawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, s . 539– 550 .

Przemysław Żukiewicz • Przywództwo polityczne. Teoria i praktyka

396

Weber M ., 1984, Szkice z socjologii religii, Warszawa: Książka i Wiedza .

Weber M ., 1998, Polityka jako zawód i powołanie, przeł . A . Kopacki, P . Dybel, Kra-

ków: Społeczny Instytut Wydawniczy Znak .

Weiss L ., 1996, Globalization and the myth of the powerless state, „New Left Re-

view”, nr 225, s . 3– 27 .

Wiatr J .J ., 2006, Europa pokomunistyczna. Przemiany państw i społeczeństw po

1989 roku, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar .

Wiatr J .J ., 2008, Przywództwo polityczne. Studium politologiczne, Łódź: Wydaw-

nictwo Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi .

Wiener M ., Mehrabian A ., 1968, Language within language: Immediacy, a chanel in

verbal communication, New York: Meredith Corporation .

Wildavsky A ., 1989, A Cultural Theory of Leadership, (w:) B .D . Jones (red .), Leader-

ship and Politics: New Perspectives in Political Science, Lawrence: University

Press of Kansas, s . 87– 113 .

Wildavsky A ., 1995, Kulturowa teoria przywództwa, (w:) J . Szczupaczyński (wyb .

i oprac .), Władza i społeczeństwo, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar,

s . 274– 287 .

Williams E .A ., 2009, Crisis, charisma, values, and voting behavior in the 2004 pre-

sidential election, „The Leadership Quarterly”, t . 20, nr 2, s . 70– 86 .

Willner A .R ., 1984, The Spellbinders: Charismatic Political Leadership, New Ha-

ven: Yale University Press .

Witkowski T ., 2005, Inteligencja makiaweliczna. Rzecz o pochodzeniu natury ludz-

kiej, Taszów: Biblioteka Moderatora .

Wojciszke B ., 2002, Człowiek wśród ludzi. Zarys psychologii społecznej, Warszawa:

Wydawnictwo Naukowe Scholar .

World Internet Project, 2010, http://www .obserwatorium .org//images/raport-net .pdf .

Wójcik Z ., 1981, Dzieje Rosji 1533– 1801, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Na-

ukowe .

Wróbel S . 2003, Polityka i proces polityczny, (w:) B . Szmulik, M . Żmigrodzki (red .),

Wprowadzenie do nauki o państwie i polityce, Lublin: Wydawnictwo UMCS,

s . 243– 263 .

Wu M ., 2010, How Does Central Authority Govern the Provincial Leaders? Evi-

dence from China, http://www .webmeets .com/files/papers/ESWC/2010/601/

How%20Does%20Central%20Authority%20Govern%20the%20Provin-

cial%20Leaders .pdf .

Wyk J .A . van, 2007, Political Leaders in Africa: Presidents, Patrons or Profiteers,

„Occasional Paper Series”, t . 2, nr 1 .

Young M ., 1958, The Rise of Meritocracy 1870– 2033, London: Thames & Hudson .

Yukl G ., 1999, An evaluation of conceptual weaknesses in transformational and

charismatic leadership theories, „Leadership Quarterly”, t . 10, nr 2, s . 285−305 .

Bibliografia

397

Zblewski Z ., 2004, Ameryka Łacińska: czasy radykałów i rządy dyktatorów, (w:)

M . Bankowicz (red .), Historia polityczna świata XX wieku 1945– 2000, Kra-

ków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, s . 415– 421 .

Zhang Y ., 2010, How will China’s central–local governmental relationships evo-

lve? An analytical framework and its implications, (w:) R . Garnaut, J . Golley,

L . Song (red .), China: The Next Twenty Years of Reform and Development, Can-

berra: ANU E Press, s . 53– 71 .

Ziętara W ., 2011, Miejsce i znaczenie think tanks w polskim systemie politycznym

po 1989 roku, (w:) E . Krasucki, T . Sikorski, A . Szczepańska (red .), Oblicza pol-

skiej modernizacji. Próba bilansu transformacji systemowej III Rzeczypospoli-

tej, w druku .

Zimny R ., Nowak P ., 2009, Słownik polszczyzny politycznej po 1989 r., Warszawa:

Wydawnictwo Naukowe PWN .

Zorska A ., 2007, Korporacje transnarodowe. Przemiany, oddziaływanie, wyzwania,

Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne .

Žižek S ., 1999, The Ticklish Subject. The Absent Centre of Political Ontology, Lon-

don: Verso .

Žižek S ., 2008, Lacan. Przewodnik Krytyki Politycznej, przeł . J . Kutyła, Warszawa:

Wydawnictwo Krytyki Politycznej .

Żelazo A ., 2006, Samorząd gminny w stosunkach międzynarodowych. Pierwsze

przybliżenie, http://www .pism .pl/pdf/PPD%202%20Zelazo .pdf .

Żukiewicz P ., 2009, Liderzy polityczni w polskich komisjach śledczych. Metody po-

zyskiwania społecznej akredytacji, Toruń: Dom Wydawniczy Duet .

Żukiewicz P ., 2009a, Kontekstualne modele badań nad przywództwem politycznym,

(w:) M . Krzysztofik, D . Gauza (red .), Politologia jako nauka? Analiza politolo-

giczna wobec kwestii współczesnego świata, Zielona Góra: Instytut Politologii

Uniwersytetu Zielonogórskiego, s . 296– 309 .

Żukiewicz P ., 2009b, Kategoria wroga w wystąpieniach Jarosława Kaczyńskiego,

(w:) J . Bujak-Lechowicz (red .), Język, wartości a zachowania społeczne, Piotr-

ków Trybunalski: Naukowe Wydawnictwo Piotrkowskie, s . 97– 111 .

Żukowski A . (red .), 2006, Przywódcy i przywództwo we współczesnej Afryce, Olsz-

tyn: Instytut Nauk Politycznych Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego .

Żukowski A ., 2007, Kierunki ewolucji polskiego systemu wyborczego a interesy par-

tii politycznych, (w:) K . Kowalczyk, Ł . Tomczak (red .), Partie i system partyjny

RP. Stan i perspektywy, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, s . 21– 40 .

Żyromski M ., 1996, Gaetano Mosca. Twórca socjologicznej teorii elity, Poznań: Wy-

dawnictwo Naukowe UAM .

Żyromski M ., 2007, Teorie elit a systemy polityczne, Poznań: Wydawnictwo Na-

ukowe UAM .

Spis tabel

Tabela 1 . Style podejmowania decyzji w modelu NDM . . . . . . . . . . . . . . . . 54

Tabela 2 . Różnice między przywództwem politycznym, biznesowym

i religijnym w czterech wymiarach procesu przywództwa . . . . . 70

Tabela 3 . Zmiana paradygmatu badań nad przywództwem

politycznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75

Tabela 4 . Konceptualizacja zmiennych wpływających na proces

przywództwa politycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90

Tabela 5 . Aktywność internetowa czołowych polskich liderów

politycznych (stan na październik 2010 r .) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109

Tabela 6 . Skutki działalności korporacji transnarodowych . . . . . . . . . . . . . 113

Tabela 7 . Główne polskie think tanki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124

Tabela 8 . Negatywne i pozytywne cechy społeczne oraz ich wpływ

na proces przywództwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145

Tabela 9 . Kobiety prezydenci i kobiety premierzy na świecie w 2010 r . . . . 169

Tabela 10 . Wypełnianie funkcji przez różne typy systemów

wyborczych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203

Tabela 11 . Referenda odwoławcze w polskich samorządach w kadencji

2006– 2010 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206

Tabela 12 . Czy obywatele poszczególnych krajów uważają, że UE

potrzebuje silniejszego przywództwa? Wyniki sondażu . . . . . . . 279

Tabela 13 . Kto zdaniem obywateli poszczególnych państw powinien

odgrywać silną przywódczą rolę w UE? Wyniki sondażu . . . . . 280

Tabela 14 . Które z państw zdaniem obywateli poszczególnych krajów

powinny nadać przywództwu politycznemu w UE nowego

impetu? Wyniki sondażu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281

Spis rysunków

Rysunek 1 . Drzewo decyzyjne w modelu NDM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

Rysunek 2 . Styl przywództwa w zależności od gotowości zwolennika

w modelu SLM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57

Rysunek 3 . Hierarchie wartości liderów o niskim i wysokim stopniu

LPC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59

Rysunek 4 . Kontinuum sytuacyjnego wzmocnienia w modelu CNTM . . . 60

Rysunek 5 . Zachowanie lidera i satysfakcja zwolennika w zależności

od zgeneralizowanego poczucia kontroli i poczucia

pewności siebie zwolennika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62

Rysunek 6 . Uniwersalna teoria przywództwa Martina Chemersa . . . . . . 65

Rysunek 7 . Trajektoria przebiegu przywództwa klasycznego . . . . . . . . . . 77

Rysunek 8 . Trajektoria przebiegu przywództwa zerwanego . . . . . . . . . . . 77

Rysunek 9 . Trajektoria przebiegu przywództwa labilnego . . . . . . . . . . . . . 78

Rysunek 10 . Polityczny model przywództwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87

Rysunek 11 . Model badania przywództwa politycznego według

Tima Haughtona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89

Rysunek 12 . Przywódcy polityczni w świecie współczesnym . . . . . . . . . . . . 93

Rysunek 13 . Przywództwo w sieciowej strukturze Al-Kaidy . . . . . . . . . . . 129

Rysunek 14 . Hierarchia potrzeb Abrahama Maslowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141

Rysunek 15 . Obrazy przedstawiane badanym w ramach eksperymentu

Salomona Ascha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165

Rysunek 16 . Wymiary wpływu rasy i pochodzenia lidera na proces

przywództwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172

Rysunek 17 . Przywództwo prawdziwe i przywództwo schlebiające . . . . . . 237

Spis kapsuł

Kapsuła 1 . Jak Chris Hughes pomógł Obamie wygrać wybory . . . . . . . . . 104

Kapsuła 2 . Jak łatwo pomylić charyzmę z popularnością? . . . . . . . . . . . . . . 152

Kapsuła 3 . Kategoria wroga w wystąpieniach Jarosława Kaczyńskiego . . . 161

Kapsuła 4 . Jak badać uprzedzenia ukryte? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167

Kapsuła 5 . Czy proporcjonalny system wyborczy wyniósł do władzy

Hitlera? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204

Kapsuła 6 . O plotce w nauce – badania nad komunikacją niewerbalną . . . 228

Kapsuła 7 . Kontrowersje związane z wyborem nowego

przewodniczącego Rady Europejskiej oraz Wysokiego

Przedstawiciela UE ds . Wspólnej Polityki Zagranicznej

i Bezpieczeństwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 290

Kapsuła 8 . Decentralizacja fiskalna i centralizacja personalna .

Przypadek chiński . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299

Kapsuła 9 . Ustroje samorządów lokalnych w Stanach Zjednoczonych

i Szwajcarii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301

Kapsuła 10 . Wpływ bezpośrednich wyborów burmistrza na czas

przeznaczany przez burmistrzów na różne formy

aktywności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303

Kapsuła 11 . Periodyki samorządowe jako zagrożenie dla niezależności

mediów lokalnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311

Kapsuła 12 . Animacja klastrów na Śląsku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313

Kapsuła 13 . Problem z budową tożsamości społeczności lokalnej

na przykładzie regionu łódzkiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319

Kapsuła 14 . Polskie parakoalicje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 342