plik

171

METODY ZBIERANIA

I ANALIZY DANYCH

W BADANIACH

EDUKACYJNYCH

Przegląd Badań Edukacyjnych

ISSN 1895-4308

nr 18 (1/2014), s. 171–194

Hanna Rudomska

Analiza jakościowa zachowań prawidłowych

i nieprawidłowych uczniów głuchoniewidomych

na tle edukacji rodzinnej i instytucjonalnej –

rozwiązania metodologiczne

DOI: http://dx.doi.org/10.12775/PBE.2014.012

Metodologiczne założenia badań własnych

Wiedza naukowa w sposób znaczący powinna odróżniać się od wiedzy potocz-

nej. Powinna ją przewyższać między innymi poprzez stosowanie określonej

metodologii badawczej. Stąd celem nauki powinno być dostarczanie dającej się

zweryfikować wiedzy, która pozwala nam opisać oraz wyjaśnić, przewidzieć

i zrozumieć interesujące nas zjawisko empiryczne (Szlachta, 2004, s. 687).

Stąd, badając rzeczywistość powinniśmy zastosować określone reguły ba-

dań oraz postępować zgodnie z etapami procesu badawczego.

Każde badanie naukowe wymaga typowych czynności badawczych, żeby

można było prawidłowo weryfikować założenia badawcze oraz osiągnąć wyso-

ki stopień wiarygodności wyników badań. W związku z powyższym koniecz-

ne jest przyjęcie, zgodnie z literaturą metodologiczną, określonej procedury

postępowania badawczego. Oznacza to, iż badacz nie może pominąć żadnego

z etapów procesu badawczego, by nie zakłócić logicznej zasady ciągłości i wy-

nikania. Zatem, prowadzenie badań musi odpowiadać powszechnie uznanym

kryteriom poznania naukowego i metodologicznym regułom, takim jak:

METODY ZBIERANIA I ANALIZY DANYCH W BADANIACH EDUKACYJNYCH

172

– obiektywizm badań;

– adekwatność zastosowanych środków;

– reprezentatywność uzyskanych tą drogą wyników;

– dobór reprezentatywnej próby badawczej;

– przestrzeganie etapów badawczych zaplanowanego postępowania

(Pilch, Lepaczyk 1995, s. 46).

Zgodnie z tym założeniem poniżej określony zostanie przedmiot i cel ba-

dań; problemy badawcze; metody; techniki i narzędzia badawcze wykorzystane

w celu zebrania danych empirycznych.

Przedmiot i cele badań

Zakres zjawisk objętych badaniem powinien pokrywać się z zakresem rzeczywi-

stości interesującej badacza jako przedmiot jego dociekań (Nowak, 1985, s. 44).

W metodologii nauk społecznych badacze różnie definiują zarówno przedmiot, jak

i cel badań naukowych. Uwzględniając definicje metodologiczne oraz społecznie

ważne przesłanki przedmiotem prezentowanych badań uczyniono zagadnienie:

funkcjonowania społecznego dzieci głuchoniewidomych opisywane
w oparciu o zachowania prawidłowe i nieprawidłowe przejawiane
pod wpływem środowiska rodzinnego i środowiska szkolnego.

Tak przedstawiony przedmiot badań wytycza cele, jakie postawiono przed

podjęciem badań. Nie każde poznanie może być uznane za poznanie naukowe.

Aby można je było za takie uznać, musi ono realizować określone cele (Brze-

ziński 2004, s. 30).

Mając na uwadze podejścia metodologów celem poznawczym badań

własnych było:

–  poznanie  i  opis  przejawów  zachowań  prawidłowych  i  zachowań
nieprawidłowych u dzieci głuchoniewidomych,
–  poznanie i opis oddziaływań środowiska rodzinnego i środowiska
szkolnego  na  przejawy  zachowań  prawidłowych  i  nieprawidłowych
u dzieci głuchoniewidomych;

Biorąc pod uwagę, że zarówno przedmiot, jak i cele badań stanowią pod-

stawę dalszych przedsięwzięć badawczych, a zarazem umożliwiają dalsze po-

stępowanie badawcze następnie określenia wymagają problemy badawcze.

173

Hanna Rudomska Analiza jakościowa zachowań prawidłowych i nieprawidłowych...

Problemy badawcze

Określone powyżej przedmiot i cel badań determinują sposób sformułowania

problemu badawczego lub zespołu problemów badawczych.

Uwzględniając kryteria metodologiczne poprawności formułowania pro-

blemów, a także biorąc pod uwagę wcześniej przedstawiony przedmiot i cele

badań sformułowano następujące problemy główne:

1. Jak funkcjonują społecznie, w kontekście zachowań prawidłowych
i nieprawidłowych, dzieci głuchoniewidome w wyniku edukacji ro-
dzinnej?
2. Jak funkcjonują społecznie, w kontekście zachowań prawidłowych
i nieprawidłowych, dzieci głuchoniewidome w wyniku edukacji in-
stytucjonalnej?

Ze zrozumiałych względów problemy główne wymagają uszczegółowienia

problemami cząstkowymi, które dla celów badawczych są bardziej przydatne.

Zatem problemy szczegółowe do pierwszego problemu głównego przed-

stawiają się następująco:

1.1. Jakie postawy rodzicielskie przejawiają rodzice wobec dziecka
głuchoniewidomego?
1.2. Czy postawy rodzicielskie wobec dziecka głuchoniewidomego
zmieniają się wraz z jego dorastaniem?
1.3. Jakie style i metody wychowawcze stosują rodzice wobec dziecka
głuchoniewidomego?
1.4. Czy style i metody wychowawcze stosowane przez rodziców wo-
bec dziecka głuchoniewidomego zmieniają się wraz z jego dorasta-
niem?
1.5. Jakie, według rodziców, zachowania prawidłowe i nieprawidłowe
przejawia dziecko głuchoniewidome do czasu podjęcia nauki w Od-
dziale dla Dzieci i Młodzieży Głuchoniewidomej w Ośrodku Szkolno
– Wychowawczym Nr 1 dla Dzieci i Młodzieży Słabo Widzącej i Nie-
widomej im. L. Braille’a w Bydgoszczy?
1.6. Jakie, według rodziców, zachowania prawidłowe i nieprawidło-
we przejawia dziecko głuchoniewidome po podjęciu nauki w Oddziale
dla Dzieci i Młodzieży Głuchoniewidomej w Ośrodku Szkolno-Wycho-
wawczym Nr 1 dla Dzieci i Młodzieży Słabo Widzącej i Niewidomej
im. L. Braille’a w Bydgoszczy?

METODY ZBIERANIA I ANALIZY DANYCH W BADANIACH EDUKACYJNYCH

174

1.7. Czy, według rodziców, zmienia się zachowanie dziecka głuchonie-
widomego (pod kątem zachowań prawidłowych i nieprawidłowych)
po podjęciu nauki w Oddziale dla Dzieci i Młodzieży Głuchoniewido-
mej w Ośrodku Szkolno-Wychowawczym Nr 1 dla Dzieci i Młodzieży
Słabo Widzącej i Niewidomej im. L. Braille’a w Bydgoszczy?
1.8. Czy rodzice, jeśli widzą zmiany w zachowaniu się dziecka głu-
choniewidomego (pod kątem zachowań prawidłowych i nieprawi-
dłowych) po podjęciu nauki w Ośrodku, potrafią podać przyczynę/y
dlaczego się tak dzieje?
1.9. Czy rodzice dostrzegają różnice między zachowaniem dziecka
głuchoniewidomego (w kontekście zachowań prawidłowych i niepra-
widłowych) w domu i w Oddziale dla Dzieci i Młodzieży Głuchonie-
widomej w Ośrodku Szkolno-Wychowawczym Nr 1 dla Dzieci i Mło-
dzieży Słabo Widzącej i Niewidomej im. L. Braille’a w Bydgoszczy?
1.10. Czy rodzice, jeśli widzą różnice w funkcjonowaniu dziecka głu-
choniewidomego (w płaszczyźnie zachowań prawidłowych i niepra-
widłowych) w domu i w Ośrodku potrafią podać przyczynę/y, dlaczego
się tak dzieje?

Natomiast drugi problem główny uszczegółowiono poniższymi problema-

mi cząstkowymi:

2.1. Jakie, według wychowawców, zachowania prawidłowe i niepra-
widłowe  przejawiają  dzieci  głuchoniewidome  po  przyjęciu  do  Od-
działu  dla  Dzieci  i  Młodzieży  Głuchoniewidomej  w  Ośrodku  Szkol-
no-Wychowawczym  Nr  1  dla  Dzieci  i  Młodzieży  Słabo  Widzącej
i Niewidomej im. L. Braille’a w Bydgoszczy?
2.2.  Jakie  działania  podejmują  wychowawcy  wobec  głuchoniewi-
domych  dzieci,  w  celu  niwelowania  zachowań  nieprawidłowych
i wzmacniania zachowań prawidłowych?
2.3. Czy i jak, według wychowawców, zmienia się zachowanie dzieci
głuchoniewidomych w płaszczyźnie zachowań prawidłowych i niepra-
widłowych w wyniku edukacji instytucjonalnej – podejmowanych wo-
bec niego systemowych oddziaływań edukacyjnych, wychowawczych
i rewalidacyjnych?
2.4.  Czy  wychowawcy,  jeśli  widzą  zmiany  w  zachowaniu  się  dzieci
głuchoniewidomych (w obszarze zachowań prawidłowych i nieprawi-
dłowych) po podjęciu nauki w Oddziale dla Dzieci i Młodzieży Głu-

175

Hanna Rudomska Analiza jakościowa zachowań prawidłowych i nieprawidłowych...

choniewidomej w Ośrodku Szkolno-Wychowawczym Nr 1 dla Dzieci
i Młodzieży Słabo Widzącej i Niewidomej im. L. Braille’a w Bydgosz-
czy, potrafią podać przyczynę/y, dlaczego się tak dzieje?
2.5. Czy wychowawcy dostrzegają różnice między zachowaniem dzie-
ci głuchoniewidomych (w relacji zachowania prawidłowe – zacho-
wania nieprawidłowe) po dłuższych pobytach w domu i w Oddziale
dla Dzieci i Młodzieży Głuchoniewidomej w Ośrodku Szkolno-Wycho-
wawczym Nr 1 dla Dzieci i Młodzieży Słabo Widzącej i Niewidomej
im. L. Braille’a w Bydgoszczy?
2.6. Czy wychowawcy, jeśli widzą różnice w funkcjonowaniu dzieci
głuchoniewidomych ( w kontekście zachowań prawidłowych i niepra-
widłowych) po dłuższych pobytach w domu i w Ośrodku potrafią po-
dać przyczynę/y, dlaczego się tak dzieje?

Przedstawione problemy badawcze mają postać pytań dopełnienia – pytań,

które nie dają jednoznacznej odpowiedzi: „tak” lub „nie”, tak jak pytania roz-

strzygnięcia. Są to pytania wymagające poszukiwań i inwencji twórczej. Zgod-

nie ze stanowiskiem Tadeusza Pilcha spełniają również 3 zadania dotyczące:

– wyczerpania zakresu tematu,

– ukazania kierunku poszukiwań badawczych,

– wyjaśnienia tematu (Pilch, Baumann, 2001, s. 192).

Model metodologiczny badań

Problemy badawcze determinują przyjęty przez badacza model metodologicz-

ny badań. Stąd, w celu uzyskania odpowiedzi, na postawione w taki sposób

pytania, należy przyjąć odpowiedni model organizujący czynności badawcze

i porządkujący dane empiryczne.

W badaniach społecznych przyjmuje się dwie strategie.

„Pierwsza strategia, akceptująca stanowisko indukcjonizmu, zaleca naj-

pierw badania empiryczne, a następnie formułowanie uogólnień i teorii opar-

tych na zebranych danych. W strategii tej za podstawową metodę uznaje się

indukcję pozwalającą formułować nowe uogólnienia (twierdzenia) i sprawdzać

ich prawomocność przez ufne odwoływanie się do wrażeń zmysłowych. Dru-

ga strategia sugeruje odwrotne postępowanie, rozpoczynanie od konstruowania

śmiałej hipotezy, dzięki której zyskuje się punkt orientacyjny, umożliwiają-

cy poruszanie się w świecie badań empirycznych. Strategia ta – związana ze

stanowiskiem hipotetyzmu, krytycznym wobec indukcjonizmu i upatrującym

METODY ZBIERANIA I ANALIZY DANYCH W BADANIACH EDUKACYJNYCH

176

właściwej metody nauk empirycznych w tzw. metodzie hipotetyczno – deduk-

cyjnej, polega na odważnym stawianiu hipotez, a następnie ich krytykowaniu

za pomocą procedury dedukcyjnej, umożliwiającej konfrontację hipotezy z do-

świadczeniem” (Szlachta, 2004, s. 688).

Mając na uwadze, że wnioski ogólne – uogólnienia, będą wyprowadzane

z przesłanek obejmujących poszczególne przypadki przyjęto model metodolo-

giczny indukcjonizmu.

„Metoda analizy indukcyjnej związana ze stanowiskiem indukcjonizmu

głoszącym, że jedynym źródłem wiedzy jest doświadczenie, odpowiada przede

wszystkim dyscyplinom empirycznym i opisowym, posługującym się w opisie

językiem obserwacyjnym, zdolnym do formułowania wąskich uogólnień empi-

rycznych, czyniąc w ten sposób zadość wymogom opisowej wersji nauki, for-

mułowanym w postaci tezy głoszącej przekładalność twierdzeń teoretycznych

na twierdzenia o przedmiotach obserwowalnych, uznaje bowiem za ostatecz-

ny, epistemologicznie niekwestionowalny fundament wiedzy naukowej fakty

empiryczne dane w doświadczeniu. Nauki społeczne wykorzystują tę metodę

głównie w badaniach jakościowych”(Szlachta, 2004, s. 692).

Rodzaj podjętych badań

Przyjęty model metodologiczny badań wskazuje, że zasadne wydaje się podję-

cie badań jakościowych. Jednakże w badaniach społecznych stosowane są dwa

rodzaje badań – badania ilościowe i badania jakościowe. Poniżej przedstawione

zostaną ich cechy charakterystyczne, na podstawie których będzie wynikać, że

przyjęte w prezentowanej pracy badania jakościowe mają swoje uzasadnienie.

„Traktując rzecz modelowo, można wyróżnić dwie drogi postępowania

badawczego. Podążając jedną z nich badacz podporządkowuje się metodolo-

gii, opartej na założeniach filozofii pozytywistycznej, posługuje się metodami

ilościowymi. Zakłada on wówczas istnienie obiektywnego świata, możliwość

równie obiektywnego poznania go za pomocą precyzyjnie skonstruowanych

narzędzi. Bada więc tylko poddające się pomiarowi obiekty, poszukuje mię-

dzy nimi zależności przyczynowo-skutkowej, aby odkrywszy je, móc wywierać

skuteczniejszy wpływ na rzeczywistość społeczną.

Druga droga jest mniej wyrazista i precyzyjna. Badacz ma świadomość

jedności ze światem (brak dualnego podziału na poznającego i świat pozna-

wany), zakłada subiektywny charakter własnej wiedzy i poznania. Uważa, że

badając rzeczywistość społeczną musi posługiwać się narzędziami „miękkimi”,

elastycznymi, które łatwo może zmienić lub przekształcić po to, aby dostrzec

177

Hanna Rudomska Analiza jakościowa zachowań prawidłowych i nieprawidłowych...

w zjawisku nieprzewidziane wcześniej aspekty. Posługuje się metodami ja-

kościowymi, za pomocą których może docierać bardziej „w głąb” badanego

zjawiska, a także poszerzyć perspektywę jego oglądalności (kontekst)” (Pilch,

Baumann, 2001, s. 268).

Wobec powyższych stwierdzeń, oraz mając na uwadze podjętą problema-

tykę badawczą i wskazania związane z modelem metodologicznym badań w ni-

niejszej pracy zastosowano badania jakościowe.

Dokonany wybór strategii jakościowych podyktowany był następują-

cymi argumentami:

– problem zachowań prawidłowych i nieprawidłowych przejawianych

przez dzieci głuchoniewidome stanowi temat wielu dyskusji zarówno rodzi-

ców, jak i specjalistów zajmujących się edukacją głuchoniewidomych. Tylko

jakościowa analiza i ocena problematyki pozwoli na poszerzenie wiedzy na

temat indywidualnych doświadczeń rodziców i wychowawców dotyczących

funkcjonowania dziecka głuchoniewidomego;

– podjęte badania jakościowe, w porównaniu do badań ilościowych, za-

kładają bardziej kreatywny stosunek badacza do rzeczywistości, gdyż

ukierunkowują na jednostkę. W badaniach tych podstawowym elemen-

tem budowania wiedzy na temat zachowań prawidłowych i nieprawi-

dłowych dzieci głuchoniewidomych jest jednostkowe zrozumienie

i wyjaśnienie zjawiska, a nie uogólnianie i generalizowanie go. Takie

podejście wynika przede wszystkim z różnic w obrębie populacji dzieci

głuchoniewidomych dotyczących m.in. stopnia uszkodzenia analizatora

wzroku i słuchu, współwystępowania dodatkowych niepełnosprawno-

ści, co rzutuje na psychofizyczne możliwości rozwoju. Ponadto istotne

znaczenie ma tu stosunkowo mała populacja dzieci głuchoniewidomych

realizująca obowiązek szkolny w placówkach kształcenia specjalnego,

– aby poznać losy pojedynczych dzieci głuchoniewidomych, dotrzeć

w głąb problematyki ich zachowań, a na tym tle doświadczeń osób zaj-

mujących się nimi konieczne jest zastosowanie badań jakościowych;

– ze względu na utrudnienia w komunikacji lub brak możliwości artykula-

cyjnych dzieci głuchoniewidomych konieczne wydaje się zastosowanie

jakościowych metod i technik badawczych, które pozwolą na nawiąza-

nie bezpośredniego kontaktu z rodzicami i wychowawcami internatu,

w którym przebywają dzieci głuchoniewidome. Metody i techniki jako-

ściowe umożliwiają nawiązanie partnerskiego kontaktu, co z kolei daje

możliwość uzyskania informacji, których badacz nie założył sobie przed

METODY ZBIERANIA I ANALIZY DANYCH W BADANIACH EDUKACYJNYCH

178

badaniem oraz możliwość modyfikowania opinii badanej osoby (por.

Ostrowska, 2000). Badania jakościowe umożliwiają również poznanie

kontekstu (okoliczności językowe, parajęzykowe i pozajęzykowe), któ-

ry wydaje się istotny w analizie i ocenie funkcjonowania społecznego

dziecka głuchoniewidomego (por. Konarzewski, 2000);

– ze względu na różnorodność i rozmiar odpowiedzi, jak również ważność

przeżyć i emocji osób badanych niemożliwe staje się zastosowanie ilo-

ściowych narzędzi badawczych;

– ocena zachowań dziecka głuchoniewidomego jest elementem trudnym

do zmierzenia, ponieważ taka ocena uzależniona jest od postawy wobec

dziecka, stosowanych metod wychowawczych i oddziaływań edukacyj-

nych i rewalidacyjnych oraz doświadczeń w kontaktach z dzieckiem.

Z tym wszystkim związane są emocje i przeżycia badanych, stąd ko-

nieczne jest tu indywidualne podejście badacza do każdego rozmówcy,

ponieważ „człowiek przeżywając, doświadczając interpretuje dziejące

się zdarzenia jako określone historie. Umożliwia mu to jego własne ro-

zumienie toczących się wokół niego zdarzeń, w tym również tych, któ-

re związane są z jego własnym działaniem” (Nowak-Dziemianowicz,

2002, s. 60).

Ponadto „zastosowanie w badaniach strategii jakościowej pozwala na po-

dejmowanie problemów mało znanych, które badacz bardziej przeczuwa, niż

o nich wie, a taka sytuacja uniemożliwia stawianie precyzyjnych hipotez, nie

można, bowiem ich formułować, jeżeli badane zagadnienie jest mało znane.

Podejście jakościowe zmusza badacza do rezygnacji z hipotez badawczych

i zakłada swoistą bezzałożeniowość w poznawaniu natury interesującego go

zjawiska” (Pilch, Baumann, 2001, s. 279–280).

Dlatego w podjętych badaniach odstąpiono od formułowania hipotez

wraz z ich zmiennymi oraz wskaźnikami.

W przyjętej na wstępie procedurze postępowania badawczego, kolejnym

krokiem jest dokonanie wyboru określonej metody badawczej. Należy przy tym

kierować się poprawnością metodologiczną, która uwzględnia problematykę

badawczą oraz rodzaj przyjętych badań – badań jakościowych. Jednakże, ma-

jąc świadomość, że prowadzenie badań w ujęciu jakościowym prowadzić może

do zebrania niereprezentatywnych danych, zastosowano również triangulację,

która pozwala na porównywanie danych zebranych za pomocą różnych metod.

Jej zadaniem jest potwierdzenie wyników badań, przez wykazanie, że niezależ-

ne pomiary są z nimi zgodne, a przynajmniej nie są sprzeczne (Miles, Huber-

man, 2001, s. 276).

179

Hanna Rudomska Analiza jakościowa zachowań prawidłowych i nieprawidłowych...

W wyniku zastosowania triangulacji metod i osób zebrane dane empirycz-

ne pozwolą na opracowanie badań własnych oraz interpretację wyników badań

zarówno w obrębie przypadku, jak i przypadków w przekroju.

Następnie, przedstawienia wymagają metody, techniki i narzędzia badaw-

cze zastosowane w podjętych badaniach.

Metoda, techniki, narzędzia badawcze

Uwzględniając, zgodne z założeniami metodologicznymi, dostępne w bada-

niach jakościowych metody

przyjęto, że dla zbierania danych empirycznych,

które miałyby dać jak najbardziej wyczerpującą odpowiedź na pytania zadane

w podjętej problematyce badawczej, najbardziej stosowna jawi się metoda wy-

wiadu narracyjnego.

Wywiad narracyjny jako metoda zbierania danych jakościowych

„W okresie rozwoju jakościowych koncepcji badawczych oraz kształto-

wania się badań biograficznych w naukach społecznych, w latach siedemdzie-

siątych i osiemdziesiątych XX wieku, Fritz Schűtze, wraz ze swoimi współpra-

cownikami, opracował koncepcję wywiadu narracyjnego. Metoda ta mieści się

w tradycji interpretacyjnych badań społecznych, w której rzeczywistość spo-

łeczną ujmuje się jako rezultat procesów interpretacji” (Jakob, 2001, s. 111).

W niniejszym opracowaniu przyjęto, za Tadeuszem Pilchem, że wywiad

narracyjny to metoda (Pilch, Bauman, 2001, s. 327). W literaturze przedmiotu

możemy znaleźć inne, oprócz wywiadu narracyjnego Fritza Schűtza, wywia-

dy narracyjne, np. w poszukiwaniu osobowego mitu Sama Keena, „opowiedz

historię” – metafora książki w ujęciu Dona McAdamsa, typ opowieści według

Lawrenca Elsbreego, typ opowieści według Northropa Frye, filozofia jednoczą-

ca Jamesa Fowlera czy scalenie w milczeniu, medytacje de Mello (por. Tokar-

ska, 1999).

Stąd przedstawione rodzaje wywiadu narracyjnego należałoby traktować

jako techniki wywiadu narracyjnego.

Techniki badawcze

Techniki badań są czynnościami określonymi przez dobór odpowiedniej me-

tody i przez nią uwarunkowanymi. Technika badawcza, w przeciwieństwie do

metody badawczej, ogranicza się do czynności pojedynczych lub pojedynczo

jednorodnych (Pilch, Baumann, 2001, s. 71).

METODY ZBIERANIA I ANALIZY DANYCH W BADANIACH EDUKACYJNYCH

180

Stąd stanowisko, że proponowany przez Fritza Schűtze przebieg wywiadu

narracyjnego oraz jego fazy stanowić będą technikę badawczą.

Technika narracyjna Fritza Schűtze

Schemat wywiadu Fritza Schűtze składa się z trzech części, do nich też odwo-

łuje się autor w trakcie analizy zebranego materiału.

Faza pierwsza rozpoczyna się po zastosowaniu tzw. bodźców narracyjnych

– polega na przedstawieniu osobie badanej dyspozycji, punktów odniesienia,

według których może ona rekonstruować własne doświadczenia, snuć swą opo-

wieść. Zadanie przeprowadzającego wywiad ogranicza się w pierwszej części

(fazie) do słuchania i rejestrowania w ustalony wcześniej sposób – opowieści

z jednoczesnym zaakcentowaniem zainteresowania, zachęcającym opowiada-

jącego do rozwijania historii według własnych ujęć. W drugiej części tej fazy,

gdy respondent zaznaczy, że zakończył już swą opowieść słuchający może stać

się bardziej aktywny. Po zanotowaniu wypowiedzi typu: „to wszystko”, „tak

właśnie było” zachęca on badanego do rozszerzenia tych części historii, które

wydają mu się niejasne czy zbyt mało szczegółowe. Odnoszą się one wciąż

jeszcze do tego zakresu tematycznego, który zakreślony został przez samego

opowiadającego w odpowiedzi na bodźce narracyjne.

W fazie drugiej, tzw. fazie pytań zewnętrznych, przeprowadzający wywiad

może już skierować rozmowę ku tym informacjom narracyjnym, które są nie-

zbędne z punktu widzenia jego zadań badawczych.

W fazie trzeciej prosi się badanego o interpretację przywołanych we wcze-

śniejszych etapach doświadczeń, opis zależności między nimi oraz określenie

ogólnych prawidłowości (Tokarska, 1999, s. 173).

Do badań nad zachowaniami prawidłowymi i nieprawidłowymi przeja-

wianymi przez dzieci głuchoniewidome wybrano wywiad narracyjny Fritza

Schűtze, gdyż jego schemat jest najbardziej adekwatny do podjętej tematyki

badań. Pierwsza faza daje możliwość swobodnej wypowiedzi osoby badanej,

która może opowiedzieć historię życia dziecka z perspektywy własnych do-

świadczeń. Badacz uważnie wsłuchując się w tę wypowiedz może po jej za-

kończeniu zadać pytania, które będą stanowić istotne uzupełnienie wypowiedzi

osoby badanej. Kolejna faza, w której osoba przeprowadzająca badanie przy-

gotowuje zestaw pytań dotyczących interesującego ją obszaru, daje możliwość

zadawania szczegółowych pytań koncentrujących się na problemie badań. Jest

to zgodne z założeniami metodologicznymi, bo jak podkreśla Teresa Baumann

skoncentrowanie na problemie w wywiadzie jakościowym zakłada, ze badacz

181

Hanna Rudomska Analiza jakościowa zachowań prawidłowych i nieprawidłowych...

przychodzi do osoby badanej ze sprecyzowanym obszarem poszukiwań i wie,

czego chce się od rozmówcy dowiedzieć. Mimo że badacz określa obszar, który

chce poznać, to badany, udzielając odpowiedzi na pytania, tworzy dominanty

koncepcji teoretycznej. Te koncepcje teoretyczne mogą być stale modyfikowa-

ne i weryfikowane w trakcie wywiadu. Istotnym elementem jest jednak to, że

badacz nie informuje rozmówcy o swojej koncepcji, dlatego nie wpływa na

jego wypowiedzi (Baumann, 2001, s. 332).

Ostatnia faza, faza bilansowania, pozwala osobie badanej na pewne uzu-

pełnienie i podsumowanie wypowiedzi.

Kolejną techniką, użytą w badaniach, była analiza dokumentów.

Analiza dokumentów

Analiza dokumentów stanowi uzupełnienie danych empirycznych uzyskanych

z analizy jakościowej zapisu wywiadu narracyjnego. W związku z tym dodat-

kowo, do instrumentarium badawczego, włączono analizę dokumentów dziec-

ka głuchoniewidomego. Analizie podlegała dokumentacja medyczna oraz psy-

chologiczno-pedagogiczna dziecka.

Analiza dokumentów stanowiła istotne uzupełnienie danych dotyczą-

cych diagnoz medycznych i psychologiczno-pedagogicznych dziecka głu-

choniewidomego. Zdecydowano się na tę technikę, gdyż istniała obawa, że

rodzice nie będą pamiętali danych dotyczących okresu okołoporodowego, jak

również nie będą potrafili w sposób prawidłowy przedstawić stanu zdrowia

dziecka, nie będą znali lub pamiętali medycznych określeń dysfunkcji narzą-

du wzroku i słuchu oraz nie będą potrafili zdefiniować ewentualne, dodatko-

we problemy zdrowotne dziecka. Takie obawy dotyczyły również diagnoz

psychologiczno-pedagogicznych. Stąd poproszono rodziców o udostępnienie

dokumentacji dziecka i poddano analizie książeczkę zdrowia dziecka, wypisy

ze szpitali, wyniki badań okulistycznych i audiometrycznych oraz orzeczenia

i opinie z poradni psychologiczno-pedagogicznych, Ośrodków Wczesnej Inter-

wencji, itp.

Wybrane techniki badawcze wymagają określenia dostosowanych do nich

narzędzi badawczych.

Narzędzia badawcze

W niniejszej pracy zastosowano dwa narzędzia badawcze: kwestionariusz

biograficznego wywiadu narracyjnego i kwestionariusz analizy dokumentów.

METODY ZBIERANIA I ANALIZY DANYCH W BADANIACH EDUKACYJNYCH

182

Kwestionariusz biograficznego wywiadu narracyjnego

Kwestionariusz biograficznego wywiadu narracyjnego został opracowany

zgodnie z założeniami wywiadu narracyjnego Fritza Schűtze. Skonstruowano

dwie wersje kwestionariusza. Pierwszą dla rodziców, drugą dla wychowawców.

Całość zawierała wyłącznie pytania otwarte.

Kwestionariusz analizy dokumentów

Skonstruowano specjalny kwestionariusz analizy dokumentów, który miał

ułatwić zebranie danych dotyczących diagnoz medycznych oraz psychologicz-

no-pedagogicznych i funkcjonalnych dziecka.

Usytuowanie metodologii w teoriach nauk społecznych

Podjęta problematyka badawcza oraz z nią związana metodologia badań

własnych: dobór badań jakościowych, zastosowanie metody wywiadu narracyj-

nego oraz techniki narracji Fritza Schűtza i analizy dokumentów, wraz z uży-

ciem narzędzi – kwestionariusza wywiadu narracyjnego oraz kwestionariusza

analizy dokumentów spowodowała konieczność umieszczenia analizowanego

zagadnienia w stosownym paradygmacie.

Przez paradygmat rozumie się „zbiór ogólnych i ostatecznych przesłanek

w wyjaśnieniu jakiegoś obszaru rzeczywistości, przyjętych w społeczności

uczonych – przedstawicieli danej dyscypliny naukowej, a następnie upowszech-

niony jako wzór myślenia w normalnych zbiorowościach użytkowników nauki”

(Kwieciński, Witkowski 1993, s. 18). W naukach społecznych wyróżniamy:

– paradygmat humanistyczny,

– paradygmat interpretatywny,

– paradygmat strukturalistyczny,

– paradygmat funkcjonalistyczny (Kwieciński, Śliwerski, 2003, s. 61-62).

Na zaprezentowanym tle paradygmatów, typowych dla nauk społecz-

nych, niniejsze badania nad problemem funkcjonowania społecznego dzieci

głuchoniewidomych w wyniku edukacji rodzinnej i edukacji instytucjonalnej,

w kontekście zachowań prawidłowych i nieprawidłowych, umieszczone zostały

w paradygmacie interpretatywnym, gdyż będą interpretowane zmiany, jakie

zachodzą u dzieci głuchoniewidomych w wyniku przejścia od edukacji rodzin-

nej do edukacji instytucjonalnej.

Organizacja i teren badań

Uwzględniając przesłanki metodologiczne

w badaniach zastosowano do-

bór celowy, co oznacza, że o tym, kto zostanie zakwalifikowany do osób bada-

nych, zadecyduje sam badacz.

183

Hanna Rudomska Analiza jakościowa zachowań prawidłowych i nieprawidłowych...

Obiekty i dobór prób badawczych

Clark Moustacas stwierdza, że w badaniach jakościowych nie ma przyjętych

z góry kryteriów odnośnie do uczestników badania, a istotne kryterium stanowi

to, czy uczestnik badań przeżywał dane zjawisko, czy jest silnie zainteresowa-

ny rozumieniem jego natury i jego sensu, czy zechce uczestniczyć w długim

wywiadzie oraz czy udziela badaczowi prawa do rejestracji przebiegu wywiadu

i godzi się na publikację danych (Moustacas, 2001, s. 132). Stąd w doborze

celowym wytypowano:

– rodziców 10 dzieci głuchoniewidomych, którzy zgodzili się wziąć udział

w badaniu, i których dzieci realizują obowiązek szkolny w Oddziale dla

Dzieci i Młodzieży Głuchoniewidomej przy Ośrodku Szkolno-Wycho-

wawczym Nr 1 dla Dzieci i Młodzieży Słabo Widzącej i Niewidomej

im. L. Braille’a w Bydgoszczy przynajmniej od 5 lat;

– 6 wychowawców–nauczycieli dyplomowanych, z minimum 10-letnim

stażem pracy pedagogicznej z dziećmi głuchoniewidomymi.

Na tle takiego doboru próby badawczej podmiotem badań uczyniono

rodziców i wychowawców 10 głuchoniewidomych dzieci realizujących obo-

wiązek szkolny w Oddziale dla Dzieci i Młodzieży Głuchoniewidomej przy

Ośrodku Szkolno-Wychowawczym Nr 1 dla Dzieci i Młodzieży Słabo Widzą-

cej i Niewidomej im. L. Braille’a w Bydgoszczy. Z powodu braku kontaktu

werbalnego z dziećmi głuchoniewidomymi stanowią one jedynie pośredni pod-

miot badań.

Teren badań

Teren badań stanowił Oddział dla Dzieci i Młodzieży Głuchoniewidomej przy

Ośrodku Szkolno-Wychowawczym Nr 1 dla Dzieci i Młodzieży Słabo Widzą-

cej i Niewidomej im. L. Braille’a w Bydgoszczy. Jest to najstarsza i największa

w Polsce placówka kształcąca, pochodzące z terenu całego kraju, dzieci i mło-

dzież, z równoczesnym uszkodzeniem wzroku i słuchu.

Edukacja rodzinna i edukacja instytucjonalna a funkcjonowanie

społeczne dzieci głuchoniewidomych w narracjach rodziców

i wychowawców

Zgodnie z przyjętą procedurą badawczą po przeprowadzeniu badań kolejnym

etapem było opracowanie i porządkowanie materiału empirycznego.

METODY ZBIERANIA I ANALIZY DANYCH W BADANIACH EDUKACYJNYCH

184

Zgromadzone dane jakościowe, poddane zostały analizie, zgodnie z sche-

matem opracowanym przez Fritza Schűtze, który w znacznym stopniu pokrywa

się z założeniami metodologicznymi, proponowanymi przez Matthew Milesa

i Michaela Hubermana.

Pierwszą czynnością w schemacie analizy narracji F. Schűtze jest analiza

formalna tekstu wywiadu – w której następuje podział tekstu na jednostki ana-

lityczne według kryterium wyprowadzonego z narracji oraz wyłączenie z tekstu

fragmentów nienarracyjnych. Kolejnym etapem jest kodowanie tekstu w ści-

śle określonej sekwencji, np. czasowej (Rubacha, 2008, s. 294).

Tym krokom odpowiada etap redukcji danych, proponowany przez M.

Milesa i M. Hubermana. Redukcja danych według tych autorów odnosi się

do procesu selekcji, upraszczania i przekształcania danych, które mają postać

spisanych notatek terenowych bądź transkrypcji. Redukcja także zachodzi

jeszcze przed rozpoczęciem badania, w sytuacji, kiedy badacz określa ramy

pojęciowe, wybiera metody i osoby do badania. Redukcja następuje również

w trakcie zbierania materiału badawczego oraz po zakończeniu zbierania da-

nych, w formie spisywania podsumowań, streszczeń, wydobywania tematów,

spisywania notatek, kodowania. M. Miles i M. Huberman podkreślają, że re-

dukcja nie jest działaniem odrębnym, jest elementem i formą analizy, który

wyostrza, organizuje, rozdziela i odrzuca dane, tak aby ostatecznie można je

było weryfikować i wyprowadzać z nich wnioski (Miles, Huberman, 2000,

s. 276).

Dalej, w swoim schemacie F. Schűtze uwzględnia opis strukturalny, czyli

wyodrębnienie:

– instytucjonalnych wzorów przebiegu życia, a w tym określenie przebie-

gu sytuacji życiowych badanego, który jest rezultatem jego przebywania

w różnych instytucjach społecznych,

– biograficznych schematów działania, czyli projektów, które badany re-

alizował w życiu, jego celowe działania,

– trajektorii – sytuacji, w których badany utracił kontrolę nad działaniem,

orientację w swoim otoczeniu i doświadczył przykrych doznań, np. cho-

roby,

– biograficznych procesów zmian, czyli sytuacji, zdarzeń, które zapocząt-

kowały gruntowne zmiany perspektywy życiowej badanego oraz kierun-

ków jego działania (Rubacha 2008, s. 295).

Kolejnym krokiem jest dokonanie abstrakcji, polegające na połączeniu

wyodrębnionych struktur procesowych w całościowy obraz biografii osoby ba-

danej (Rubacha 2008, s. 294).

185

Hanna Rudomska Analiza jakościowa zachowań prawidłowych i nieprawidłowych...

Z kolei M. Miles i M. Huberman ten etap nazywają reprezentacją danych.

Jest ona „zorganizowanym, poddanym kompresji zbiorem informacji, która

pozwala na wyprowadzenie wniosków i podejmowanie działań” (Miles, Hu-

berman, op. cit., s. 11). Reprezentacja może polegać na konstruowaniu matryc,

grafów, sieci, wykresów, co pozwala na powiązanie zgromadzonych danych

w bezpośrednio pojęte formy. Takie działanie pozwala albo na wyprowadzenie

wniosków, albo na przejście do następnego etapu analizy. Reprezentacja da-

nych, podobnie jak redukcja danych jest częścią analizy, nie jest oddzielnym od

analizy działaniem badacza (Miles, Huberman, ibidem, s. 12).

Ostatnim etapem schematu analizy narracji w opracowaniu F. Schűtze jest

budowanie i weryfikacja teorii ugruntowanej. Tu zestawić należy wszystkie

narracje, by poszukiwać regularności, porównywać przypadki podobne i odmien-

ne. Często wykorzystujemy w tym etapie triangulację (Rubacha 2008, s. 297).

U M. Milesa i M. Hubermana analizę jakościową kończy wyprowadzanie

i weryfikacja wniosków. Wyprowadzanie wniosków oznacza, że „od począt-

ku wprowadzania danych, badacz jakościowy zaczyna decydować, co ozna-

czają dane, tj. dostrzega regularności, wzory, wyjaśnia możliwe konfiguracje,

strumienie przyczynowe i stwierdzenia”. Z kolei weryfikacja wniosków to te-

stowanie tymczasowych wniosków pod względem „ich możliwości, ich traf-

ności, zakresu potwierdzenia – to jest ich wiarygodność” (Miles, Huberman,

op. cit., s. 12).

Zasady opracowywania materiału badawczego

Stosując się do przedstawionych procedur analizy danych jakościowych oraz

uwzględniając specyfikę podjętych badań podjęto kroki mające na celu opraco-

wanie zgromadzonych danych empirycznych.

Analizę rozpoczęto od transkrypcji nagrań audio. D. Silverman wskazuje

na następujące zalety transkrypcji nagrań:

– dają możliwość uchwycenia wszystkich aspektów rozmowy,

– są ogólnie dostępne, bardziej osiągalne i możliwe do ogarnięcia przez

badacza,

– można je ulepszać, przez co analiza może przybrać inny kierunek, nie-

ograniczony początkową transkrypcją,

– dają możliwość badania sekwencji wypowiedzi, w których można

uchwycić istotę rozmowy (Silverman, 2008, s. 43).

Kolejnym etapem było porządkowanie materiału badawczego w formie

arkuszy i protokołów każdej z badanych osób. Następnie sporządzono i zwery-

METODY ZBIERANIA I ANALIZY DANYCH W BADANIACH EDUKACYJNYCH

186

fikowano listę kodów według kategorii ujętych w pytaniach badawczych oraz

kodowano wywiady.

Kodowanie jest analizą, która polega na podziale spisanego tekstu na czę-

ści przy równoczesnym nienaruszeniu relacji między nimi. Kod jest tu ozna-

czeniem lub etykietą, która służy przypisywaniu jednostek znaczenia do opi-

sywanych informacji zebranych podczas badania (Miles, Huberman, op. cit.,

s. 59–60).

Kody przypisuje się do fragmentów wypowiedzi, całych sekwencji albo

pojedynczych zdań. Kody dają możliwość odszukania wcześniej opisanych

nimi fragmentów, co ułatwia łączenie w segmenty, które badacz może przypi-

sać do określonych problemów, konstruktów czy tematów. Dzięki nim badacz

nadaje znaczenie słowom (Miles, Huberman ibidem, s. 60).

W badaniach zastosowano następującą listę kodów:

Tabela 1. Lista kodów przyjęta w badaniach własnych.

KATEGORIA

KOD

PROBLEM

BADAWCZY

Funkcjonowanie społeczne

dziecka głuchoniewidomego

a edukacja rodzinna

FSR

Postawy rodzicielskie wobec dziecka głuchoniewidomego

FSR – PR

1.1.

Zmiana postaw rodzicielskich w miarę dorastania dziecka głucho-

niewidomego

FSR – PR – Z

1.2.

KATEGORIA

KOD

PROBLEM

BADAWCZY

Style i metody wychowawcze stosowane wobec dziecka głucho-

niewidomego

FSR – SMW

1.3.

Zmiana stylów wychowania i metod wychowawczych w miarę

dorastania dziecka głuchoniewidomego

FSR – SMW – Z

1.4.

Zachowania prawidłowe przejawiane przez dziecko głuchoniewi-

dome do czasu podjęcia nauki w Ośrodku

FSR – ZP – D

1.5

Zachowania nieprawidłowe przejawiane przez dziecko głuchonie-

widome do czasu podjęcia nauki w Ośrodku

FSR – ZNP – D

1.5

Zachowania prawidłowe przejawiane przez dziecko głuchoniewi-

dome po podjęciu nauki w Ośrodku

FSR – ZP – O

1.6.

Zachowania nieprawidłowe przejawiane przez dziecko głuchonie-

widome po podjęciu nauki w Ośrodku

FSR – ZNP – O

1.6.

Zmiany w zachowaniu dziecka głuchoniewidomego po podjęciu

nauki w Ośrodku

FSR – ZZ – O

1.7

Przyczyny zmian w zachowaniu dziecka głuchoniewidomego po

podjęciu nauki w Ośrodku

FSR – ZZ – O – P

1.8

187

Hanna Rudomska Analiza jakościowa zachowań prawidłowych i nieprawidłowych...

Różnice między zachowaniem dziecka głuchoniewidomego

w domu i w Ośrodku

FSR – ZDO – R

1.9.

Przyczyny różnic w zachowaniu dziecka głuchoniewidomego

w domu i w Ośrodku

FSR – ZDO – R – P

1.10.

Funkcjonowanie społeczne

dziecka głuchoniewidomego

a edukacja instytucjonalna

FSI

Zachowania prawidłowe przejawiane przez dziecko głuchoniewi-

dome po przyjęciu go do Ośrodka

FSI – ZP – PO

2.1.

Zachowania nieprawidłowe przejawiane przez dziecko głuchonie-

widome po przyjęciu go do Ośrodka

FSI – ZNP – PO

2.1.

Działania wychowawców w celu niwelowania zachowań niepra-

widłowych

FSI – ZNP – DW

2.2.

KATEGORIA

KOD

PROBLEM

BADAWCZY

Działania wychowawców w celu wzmacniania zachowań prawi-

dłowych

FSI – ZP – DW

2.2.

Zmiany w zachowaniu dziecka głuchoniewidomego pod wpływem

systemowych oddziaływań edukacyjnych i rewalidacyjnych

FSI – ZZ – EI

2.3.

Przyczyny zmian w zachowaniu dziecka głuchoniewidomego pod

wpływem edukacji instytucjonalnej

FSI – ZZ – EI – P

2.4.

Różnice między zachowaniem dziecka głuchoniewidomego po

dłuższym pobycie w domu i w Ośrodku

FSI – ZDO – R

2.5.

Przyczyny różnic w zachowaniu dziecka głuchoniewidomego po

dłuższym pobycie w domu i w Ośrodku

FSI – ZDO – R – P

2.6.

Źródło: opracowanie własne

Kolejnym krokiem było sporządzenie matryc do reprezentacji w ramach

przypadku i reprezentacji przypadków w przekroju.

Do opisu w ramach przypadku skonstruowano:

– mapę kontekstową wywiadu,

– matrycę uporządkowaną pojęciowo,

– trajektorię życia dziecka,

– mapę reakcji rodzica na zachowania prawidłowe i nieprawidłowe dziec-

ka głuchoniewidomego,

– mapę reakcji wychowawców na zachowania prawidłowe i nieprawidło-

we dziecka głuchoniewidomego,

– mapę porównującą reakcje rodzica i wychowawcy na zachowania pra-

widłowe i nieprawidłowe dziecka głuchoniewidomego,

– model sieci przyczynowej.

Tabela 1. Cd.

METODY ZBIERANIA I ANALIZY DANYCH W BADANIACH EDUKACYJNYCH

188

Aby ułatwić czytanie matrycy i map oraz ułatwić wyprowadzenie wnio-

sków zastosowano takie same kolory, jakich użyto w ramie pojęciowej proble-

mów badawczych.

Mapa kontekstowa wywiadu zawierała informacje dotyczące przebiegu

badania, w tym:

– termin, miejsce i czas trwania wywiadu,

– podstawowe informacje o badanym,

– atmosfera badania,

– warunki badania,

– zachowanie osoby badanej,

– zachowanie badacza,

– uwagi.

Matryca uporządkowana pojęciowo musi być tak skonstruowana, że:

– przedstawia się na jednym arkuszu wszystkie mające znaczenie odpo-

wiedzi kluczowe informatorów,

– pozwala na wstępne porównywanie między informatorami oraz poję-

ciami,

– pozwala zauważyć, w jaki sposób poddać dane dalszej analizie,

– pozwala na wykonanie analiz poprzecznych,

– dostarcza zestawu tematów wynikających z analizy treści (Miles, Hu-

berman, op. cit., s. 133).

W matrycy uwzględniono przejawy zachowań prawidłowych i niepra-

widłowych dziecka głuchoniewidomego w kontekście edukacji rodzinnej

i instytucjonalnej. Istotny był tu podział na czasookresy (przed przyjęciem

do Ośrodka, przed i zaraz po przyjęciu do Ośrodka, po dłuższych pobytach

w domu, od momentu przyjęcia do Ośrodka), które stanowią istotny czynnik

wykazania ewentualnych różnic w zachowaniu dziecka głuchoniewidomego

w domu i w Ośrodku. Umieszczenie danych w matrycy odbywało się za pomo-

cą wcześniej zakodowanych tekstów pogrupowanych pojęciowo według ko-

dów. Badacz zredukował dane do etykiety, którą sam nazwał, cytatów, którymi

ilustrował daną etykietę oraz zwrotów streszczających w sytuacji, kiedy dane

w wywiadzie były rozproszone i trudno było zilustrować etykietę poprzez jeden

wybrany cytat. Matryce uporządkowane pojęciowo dały badaczowi możliwość

wyciągania wniosków. Poprzeczne czytanie wierszy dało zwarty obraz każde-

go informatora, co pozwoliło na wstępne sprawdzenie relacji między odpowie-

dziami na różne pytania. Czytanie wzdłuż kolumn pozwoliło na dokonywanie

porównań między informacjami od różnych informatorów. Takie czytanie ma-

trycy prowadziło do większej liczby wniosków.

189

Hanna Rudomska Analiza jakościowa zachowań prawidłowych i nieprawidłowych...

Trajektoria życia zilustrowana została przez oś, na której zaznaczone zo-

stały daty istotnych zmian w życiu dziecka, tj. np. uzyskanie diagnozy o dys-

funkcji dziecka, formy wsparcia, przyjęcie do Ośrodka.

Mapa reakcji rodzica na zachowania prawidłowe i nieprawidłowe

dziecka głuchoniewidomego, w której przedstawione zostały zachowania pra-

widłowe i nieprawidłowe dziecka głuchoniewidomego wraz z reakcjami rodzi-

ca na przejawy takich zachowań z uwzględnieniem okresu przed i po przyjęciu

do Ośrodka.

Mapa reakcji wychowawców na zachowania prawidłowe i nieprawi-

dłowe dziecka głuchoniewidomego, w której przedstawione zostały zachowa-

nia prawidłowe i nieprawidłowe dziecka głuchoniewidomego wraz z reakcjami

wychowawców na przejawy takich zachowań z uwzględnieniem znaczących

okresów zmian po przyjęciu do Ośrodka.

Mapa porównująca reakcje rodzica i wychowawców na zachowania

prawidłowe i nieprawidłowe dziecka głuchoniewidomego, w której przed-

stawiono podobieństwa i różnice w reakcjach rodziców i wychowawców na

zachowania prawidłowe i nieprawidłowe dziecka głuchoniewidomego.

Sieć przyczynowa służy „zobrazowaniu istniejących połączeń między ba-

danymi zjawiskami”

(Pilch, Baumann 2001, s. 346). Skonstruowano sieć przy-

czynową ukazującą zmiany w zachowaniu dzieci głuchoniewidomych w wyni-

ku edukacji rodzinnej i instytucjonalnej, zakładając wzajemny wpływ różnych

czynników. Każda sieć miała dołączony tekst analityczny, opisujący znaczenie

powiązań między poszczególnymi czynnikami. Narracja zamieszczona pod

każdą siecią ułożona była chronologicznie, co umożliwiło śledzenie sieci.

Zbudowano także matrycę – reprezentację przypadków w przekroju,

w której zebrano wszystkie przypadki. Matryca ta jest zbiorczym arkuszem,

łączącym dane opisowe z każdego, z poszczególnych przypadków. Podstawo-

wą zasadą jej tworzenia jest zebranie skondensowanych, wszystkich ważnych

danych (por. Miles, Huberman 2000). Stąd informacje w niej zawarte nie za-

wierają cytatów i podsumowują poszczególne matryce każdego przypadku.

Kolejnym krokiem, po opracowaniu i porządkowaniu zgromadzonego

materiału, wynikającym z przyjętej procedury badawczej, były opis i analiza

danych empirycznych.

Prezentacja indywidualnych przypadków

Prezentacje indywidualnych przypadków rozpoczęto od ucznia, który najdłu-

żej przebywa w Oddziale dla Dzieci i Młodzieży Głuchoniewidomej w Byd-

METODY ZBIERANIA I ANALIZY DANYCH W BADANIACH EDUKACYJNYCH

190

goszczy, a zakończono na uczniu, który przebywa najkrócej. Każdy przypadek

omawiano w identyczny sposób, tzn. analizę przypadku rozpoczyna „Matryca

uporządkowana pojęciowo”. Następnie ukazano „Trajektorię życia”. Kolejno

zaprezentowano „Mapę reakcji rodziców na zachowania prawidłowe i niepra-

widłowe” i „Mapę reakcji wychowawców na zachowania prawidłowe i nie-

prawidłowe”, które porównano w „Mapie reakcji na zachowania prawidłowe

i nieprawidłowe. Całość zamyka „Sieć przyczynowa zachowań prawidłowych

i nieprawidłowych przed i po przyjęciu do Ośrodka”. Na jej tle następuje „Opis

sieci przyczynowej”. Końcowym etapem prezentacji przypadku jest „Analiza

i interpretacja w oparciu o wybrane teorie naukowe”.

Prezentacja przypadków w przekroju

Prezentację „Przypadków w przekroju” przedstawiono według kolejności oma-

wianych wcześniej przypadków indywidualnych. W tym zestawieniu próbowa-

no, z pewnym prawdopodobieństwem, dać odpowiedź na pytania o przyczyny

występowania u uczniów Oddziału dla Dzieci i Młodzieży Głuchoniewidomej

w Bydgoszczy zachowań prawidłowych i nieprawidłowych.

Kończąc rozważania dotyczące analizy jakościowej zachowań prawidło-

wych i nieprawidłowych uczniów głuchoniewidomych na tle edukacji rodzin-

nej i instytucjonalnej istotne jest zaprezentowanie rzetelności stosowanych spo-

sobów pomiaru na tle literatury przedmiotu.

Podstawowym zarzutem stawianym badaniom jakościowym jest ich su-

biektywność. Jednakże D. Urbaniak-Zając wskazuje, że „w tej orientacji meto-

dologicznej zarówno badacz, jak i osoby badane są postrzegane jako refleksyjni

uczestnicy interakcji przebiegającej w danym kontekście społecznym. Po dru-

gie, deklarowanym celem badań jakościowych jest zdobywanie nowej wiedzy,

nowego poznania, budowanie teorii, a nie sprawdzanie już istniejących (Urba-

niak-Zając 2006, s. 212). Tym samym jedno z kryteriów badań ilościowych –

obiektywność nie znajduje zastosowania w podjętych badaniach.

Drugim poddanym ocenie kryterium jest rzetelność, która odnosi się do

stałości otrzymywanych wyników za każdym razem, gdy badamy ten sam

obiekt. „W badaniach jakościowych, gdy duże znaczenie przypisuje się kon-

tekstowi analizowanych zjawisk, w których mamy do czynienia z otwartością

sytuacji zbierania danych, każde badanie jest niepowtarzalne. Można, natural-

nie, powtórzyć na przykład wywiady narracyjne, ale nieuzasadnione jest ocze-

kiwanie, że ich przebieg za drugim razem będzie identyczny jak za pierwszym”

(Urbaniak-Zając, ibidem, s. 212).

191

Hanna Rudomska Analiza jakościowa zachowań prawidłowych i nieprawidłowych...

„Kolejnym kryterium oceny badań empirycznych jest trafność. […] Na

przykład D. Campbell rozróżnia trafność wewnętrzną i zewnętrzną. W pierw-

szym przypadku chodzi o sprawdzenie, czy przyjęty sposób postępowania

rzeczywiście bada to, co było zamierzone, a dokładnie, czy zmiany zmiennej

zależnej są wynikiem wyłącznego oddziaływania zmiennej niezależnej. Udzie-

lenie odpowiedzi na to pytanie wymaga spełnienia co najmniej kilku podsta-

wowych warunków: istnieje możliwość wyodrębnienia wszystkich zmiennych

istotnie charakteryzujących badane zagadnienie, związki między izolowanymi

zmiennymi mają charakter przyczynowy, istnieje możliwość kontroli wszyst-

kich zmiennych. W badaniach jakościowych warunki te nie mogą być spełnio-

ne, choćby dlatego, że ten typ badań próbuje śledzić złożoność i komplekso-

wość codziennych doświadczeń ludzi. Trafność zewnętrzna odnosi się zaś do

dopuszczalnego zakresu uogólniania wyników osiągniętych w badaniach. Jak

wiadomo, w klasycznym ujęciu jest on uzależniony przede wszystkim od stop-

nia reprezentatywności próby badawczej i od wielkości populacji generalnej.

Tak rozumiana miara trafności nie jest również adekwatna do badań jakościo-

wych, ponieważ stosuje się w nich nie losowy dobór próby badawczej, lecz

dobór teoretyczny” (Urbaniak-Zając, ibidem, s. 213).

Z powyższych rozważań wynika, że tradycyjne kryteria badań empirycz-

nych nie znajdują zastosowania w badaniach jakościowych. Niemniej jednak

badacze podjęli próby stworzenia kryteriów badań jakościowych (por. Urba-

niak-Zając, ibidem, s. 214–215).

Wśród wielu podejść propozycja Inez Steinke wydaje się najbardziej tra-

fiona. Wyróżnia ona następujące kryteria dla oceny badań jakościowych:

1. Umożliwienie intersubiektywnego odtworzenia przebiegu procesu ba-

dawczego. Można to osiągnąć nie tylko poprzez szczegółową doku-

mentację formalno-technicznych rozstrzygnięć (sposób zbierania da-

nych, reguły transkrypcji), stawianych pytań badawczych, tymczasowo

przyjmowanych hipotez, kontekstu badań, ale także poprzez opis dy-

namiki relacji badacz–badani, opis przedwiedzy badacza, jego obaw

i lęków. Informacje takie są ważne jako podstawa do dalszej analizy,

pozwalają czytelnikowi śledzić subiektywne komponenty procesu ba-

dawczego, poza tym ich podanie zmusza badacza do refleksyjnego,

świadomego podejmowania decyzji.

2. Sprawdzanie adekwatności procedury badawczej do badanego zagad-

nienia. Autor badań powinien umieć uzasadnić, dlaczego wybrał taką

a nie inną procedurę badań jakościowych, scharakteryzować czas spę-

dzony w terenie, by dać czytelnikowi możliwość oceny, czy pobyt

badacza w terenie był odpowiednio długi, by mógł się zbliżyć do co-

METODY ZBIERANIA I ANALIZY DANYCH W BADANIACH EDUKACYJNYCH

192

dzienności badanych, by między badaczem a badanymi powstała rela-

cja umożliwiająca powstanie owocnych danych (otwartość, zaufanie,

gotowość do pracy itp.).

3. Empiryczne ugruntowanie teorii i empiryczne sprawdzenie teorii. Ba-

dania jakościowe są ukierunkowane na budowanie teorii przy wykorzy-

staniu orientacji indukcyjnej, ewentualnie postawy abdukcyjnej. Celem

jest odkrycie czegoś nowego, co tkwi w danych (oddających codzien-

ne doświadczenia ludzi), a co nie jest wyprowadzone z istniejącej już

(przed)wiedzy teoretycznej.

4. Wskazywanie granic ważności wyników. Wprawdzie w badaniach jako-

ściowych podkreśla się lokalny i czasowy charakter budowanych teorii,

niemniej większa ogólność teorii nie jest jej wadą, lecz zaletą. Badacz

powinien więc dokonywać możliwych uogólnień, przy jednoczesnym

wskazywaniu granic obowiązywania zbudowanej teorii. Może to osią-

gnąć poprzez wskazywanie warunków i kontekstów ważnych dla ana-

lizowanych zjawisk, poprzez określenie innych kontekstów, w jakich

można uogólniać uzyskane wyniki. Badacz powinien starać się odpo-

wiedzieć na pytanie: jakie minimalne lub wystarczające warunki muszą

być spełnione, by pojawiały się opisywane przez teorię zjawiska.

5. Refleksja nad subiektywnością. Refleksyjność badacza jest warunkiem

prowadzenia badań, a subiektywność – jego niezbywalną cechą, której

nie można zlikwidować, lecz należy ją świadomie wykorzystywać, to

znaczy znać korzyści i potencjalne niebezpieczeństwa. Badacz nie po-

winien odrzucać, czy ukrywać przed sobą lęków, niepewności, irytacji,

konfliktów itp., których doświadcza w trakcie badań. Te stany emo-

cjonalne należy traktować jako dane, w kontekście których wyraźnie

widzimy niezgodności między naszą przedwiedzą a sytuacjami, poglą-

dami czy postawami uczestników badań.

6. Wewnętrzna zgodność. To kryterium nie może być traktowane samo-

dzielnie. Przywołanie kryterium wewnętrznej zgodności zwraca uwagę

na to, że w badaniach jakościowych nie należy rezygnować z posłu-

giwania kryterium logiki. Niemniej kryteria te nie mogą dominować

(Urbaniak-Zając 2006, s. 220–221).

Stosując powyższe kryteria można przyjąć, że podjęte badania będą w swo-

im całokształcie rzetelne, gdyż:

a. zastosowano odpowiedni model badań – indukcję,

b. dane będą zbierane poprzez wywiad narracyjny i analizę dokumentów –

techniki uznane i stosowane w badaniach jakościowych,

193

Hanna Rudomska Analiza jakościowa zachowań prawidłowych i nieprawidłowych...

c. czas spędzony z badanymi – 9 lat pracy w Oddziale dla Dzieci i Mło-

dzieży Głuchoniewidomej pozwala na nawiązanie bliskich relacji za-

równo z rodzicami, jak i wychowawcami internatu,

d. doświadczenie nabyte w pracy z dziećmi głuchoniewidomymi, których

dotyczyć będą wywiady narracyjne, pozwala mimo subiektywnego po-

dejścia na znaczny obiektywizm.

Bibliografia

Baumann T. (2001), Strategie jakościowe w badaniach pedagogicznych w: Pilch T., Bau-

mann T., Zarys badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe, Wyd. Akade-
mickie Żak, Warszawa.

Brzeziński J. (2004), Metodologia badań pedagogicznych, PWN, Warszawa.
Jakob G. (2001), Wywiad narracyjny w badaniach biograficznych w: Urbaniak-Zając D.,

Piekarski J., Jakościowe orientacje w badaniach pedagogicznych, Wydawnictwo Uni-
wersytetu Łódzkiego, Łódź.

Konarzewski K. (2000), Jak uprawiać badania oświatowe. Metodologia praktyczna, WSiP,

Warszawa.

Kwieciński Z., Śliwerski B. (red.) (2003), Pedagogika. Podręcznik akademicki, cz. I, Wy-

dawnictwa Naukowe PWN, Warszawa.

Kwieciński Z., Witkowski I. (red.) (1993), Spory o edukację: dylematy i kontrowersje we

współczesnych pedagogiach: zbiór, Instytut Badań Edukacyjnych, Warszawa–Toruń.

Miles M. B., Huberman A. M. (2000), Analiza danych jakościowych, Trans Humana, Bia-

łystok.

Moustacas C. (2001), Fenomenologiczne metody badań, Trans Humana, Białystok.
Nowak-Dziemianowicz M. (2002), Doświadczenia rodzinne w narracjach. Interpretacja

sensów i znaczeń, Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław.

Ostrowska U. (2000), Dialog w pedagogicznym badaniu jakościowym, Oficyna Wydawnicza

Impuls, Kraków.

Pilch T., Baumann T. (2001), Zarys badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe,

Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa.

Pilch T., Lepaczyk I. (red.) (2004), Pedagogika społeczna: człowiek w zmieniającym się

świecie, Wydawnictwo Akademickie Żak, Warszawa.

Rubacha K. (2008), Metodologia badań nad edukacją, Wydawnictwo Akademickie i Profe-

sjonalne, Warszawa.

METODY ZBIERANIA I ANALIZY DANYCH W BADANIACH EDUKACYJNYCH

Silverman D. (2008), Prowadzenie badań jakościowych, PWN, Warszawa.
Szlachta B (red.) (2004), Słownik społeczny, Wydawnictwo WAM, Kraków.
Tokarska U. (1999), W poszukiwaniu jedności i celu. Wybrane techniki narracyjne, w: Gałdo-

wa A. (red.), Wybrane zagadnienia z psychologii osobowości, Wydawnictwo Uniwer-
sytetu Jagiellońskiego, Kraków.

Urbaniak-Zając D. (2006) W poszukiwaniu kryteriów oceny badań jakościowych w: Kubi-

nowski D., Nowak M. (red.), Metodologia pedagogiki zorientowanej humanistycznie,
Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków.

Analysis of quality data correct and incorrect behaviors of

deaf-blind children in family and institutional education –

methodological solutions

Summary

The researches were focused on correct and incorrect bahaviour of deaf-blind children and
made according to the research practise and were divided into following steps:
– the researched tools were prepared, collecting of empiric data step where deaf-blind

children’s parents and teachers were interviewed and recorded,

– studing and ordering of data step where interviews were written down, transcripted and

coded,

– description and analysis step where individual cases observed and analised,
– conclusion step.

Keywords: Analysis of quality data, institutional education, deaf-blind children, family of
deaf-blind children.