GRAMATYKA
NA
bardzo
dobry
GRAMATYKA
NA
bardzo
dobry
GRAMATYKA NA BARDZO DOBRY
książka pomocnicza do nauki gramatyki
języka polskiego
Opracowanie
Krzysztof Gierymski
Wstęp
N iniejsze opracow anie opiera się na obow iązującym program ie
szkolnym z zakresu nauki o języku w klasach IV-VIII i ma za zadanie
ułatw ić m łodym Czytelnikom poznanie i utrw alenie podstawowych
w iadom ości z gram atyki języka polskiego.
Powinni po tę pozycję sięgnąć uczniowie szkół podstawowych,
a zw łaszcza ci, których w niedalekiej przyszłości czeka egzamin do
szkoły średniej. Z powodzeniem może z niej również korzystać m ło
dzież przygotow ująca się do egzam inów m aturalnych, książka ta
pomoże irn w pow tórzeniu najw ażniejszych zagadnień z gram atyki
języka polskiego.
Sądzimy, że pokazanie w nowy, niekonw encjonalny sposób obow ią
zujących w podręcznikach szkolnych teorii i reguł ułatwi poznanie
często niełatwych problem ów gramatycznych.
Ma temu służyć form ułow anie prostych definicji, grom adzenie zro
zum iałych przykładów oraz przedstaw ienie zagadnień w postaci przej
rzystych graficznie tablic.
Liczym y na to, że zaproponow any w opracowaniu sposób pokazania
m ateriału z gram atyki rzeczyw iście pomoże naszym Czytelnikom
opanować wiadom ości z tej dziedziny na bardzo dobry!
3
S A M O G Ł O S K I: a, ą, e, ę, i, o, u, (ó ), y.
G Ł O S K I
S P Ó Ł G Ł O S K I: b, c, cz, ć, d, dz, dź, dż, f, g, h, j, k, I, ł, m,
n, ń, p, r, s, sz, ś, t, w, z, ź, ż.
G Ł O S K A
to najm niejszy dźw ięk m ow y ludzkiej, który można
w yo drę bnić słuchem.
L IT E R A
to granczny (napisany, w yd ru ko w a n y ) znak głoski.
E □ E
3 głoski
3 litery
□
[B
□ E
4 głoski
□ □ □ □ □
5 liter
E
E I
E E
4 głoski
►
□
□
□
□
□
□
6 liter
E f
R
- niektóre polskie g ło
ski składają się w ięcej
niż z jednej litery.
1 g ło s k a
2 lit e r y
5
N A R Z Ą D Y
M O W Y :
biorą udział w pow staw aniu głosek.
płuca
Z płuc w ydycham y powietrze, które
przez tcha w icę dostaje się do krtani,
gdzie znajdują się wiązadła głosow e,
których drgania po w o dują pow stanie
dźwięku.
tchaw ica z krtanią
jama gardłowa
—
1
jama ustna
podniebienie miękkie i twarde, wargi,
język, zęby, dziąsła.
1
jama nosowa
b
w ! z a
4 litery
3 głoski
„ i ' przed samogłoską (e) nie jest sam o
dzielną głoską, a jedynie zmiękcza s p ó ł
głoskę poprzedzającą (b').
4 litery
4 głoski
„ i " przed spółgłoską (z) nie tylko zm ięk
cza spółgłoskę poprzedzającą (w '), ale
rów nież stanow i samodzielną głoskę.
bi e i
w
G ło s k i
u s tn e
- przy ich w ym a w ia niu powietrze prze
chodzi tylko przez usta.
np. a, o, u, i, b, t, k, 1, r,
f, w, z.
G ło s k i
n o s o w e
- przy ich w ym a w ia niu powietrze prze
chodzi nie tylko przez usta, ale też przez
nos.
ą,
ę,
m,
n,
ń,
n' ->
ni e
m' ->
mi ó d|
G ło s k i
d ź w ię c z n e
- przy ich w ym a w ia niu drgają wiązadła
głosowe.
b, d, g, z, ź, z, dz, dź, dż, w,
j, m, n, 1, ł, r oraz wszystkie
samogłoski.
G ło s k i
b e z d ź w ię c z n e
- przy ich w ym a w ia niu nie drgają w ią
zadła głosowe.
p, t, k, s, ś, sz, c, ć, cz,
f, ch.
S p ó łg ło s k i
m ię k k ie
- środek języka wznosi się ku po dn ieb ie
niu.
ś, ź, ć, dź, ń, p', b', f', w ',
m', 1', k', g', ch', j.
S p ó łg ło s k i
t w a r d e
- środek języka zajmuje inne położenie.
s, z, c, dz, n, p, b, f, w, m,
1, k, g, ch, t, d, sz, ż, cz,
dż, r, ł.
6
S Y LA B A
to część wyrazu utworzona przez samogłoskę lub samogłoskę ze
spółgłoską (spółgłoskam i).
u - pał
sa - mo - lot
Sylaba otw arta - jest zakończona samogłoską.
— >
ko - ło
Sylaba zamknięta - jest zakończona spółgłoską.
— >•
nos
A K C E N T W Y R A Z O W Y
to silniejsze w ym ó w ie nie jednej z sylab
w wyrazie.
akcent w języku polskim pada najczęś
ciej na drugą sylabę od końca.
pi - sa - li
śmy
pi - sal - bym
gra - m a - ty - ka
c z te - ry - sta
Rzecz - po - s p o - li - ta
w tych wyrazach akcent pada
na czwartą sylabę od końca.
s zk o - ła
w tego typu wyrazach
akcent pada na trzecią
sylabę od końca.
Pi
pi
sa
sa
by - śmy
by - ście
A K C E N T Z D A N IO W Y
to silniejsze w ym ó w ie nie jednego z w yrazów
w zdaniu.
- najczęściej akcentujem y ostatni wyraz w zdaniu.
W lipcu w yjadę na w c z a s y (a nie na kolonie).
- czasami akcentujem y wyraz lub wyrazy znajdujące się w innym miejscu zdania, jeżeli
zależy nam na ich uw ypu klen iu lub chcem y zw rócić na nie czyjąś uwagę.
W lip c u w yjadę na wczasy (a nie w sierpniu).
W lipcu w y ja d ę na wczasy (a nie zostanę w dom u).
1
8
g ro t żelazny - tak piszemy
grod żelazny - tak m ów im y
Bezdźwięczne „ t "
pod w p ływ e m
>
dźwięcznego „ ż " może stać się w w y
m ow ie dźwięcznym „ d " .
udźwięcznienie
bieg krótki - tak piszemy
biek krótki - tak m ów im y
- Dźwięczne „ g " pod w p ływ e m bez
dźwięcznego „ k " staje się w w ym o w ie
bezdźwięcznym „ k " .
ubezdźwięcznienie
U P R O S Z C Z E N IA G R U P
S P Ó Ł G Ł O S K O W Y C H
to opuszczanie spółgłosek podczas
wym aw iania niektórych grup s p ó łg ło
skowych.
tak piszemy
tak m ów im y
kró le w sk i
króleski
krako w ska
krakoska
sześćset
szejset
sześset
trz c in a
czcina
ja b łk o
ja p k o
p ie rw s z y
pierszy
pięćdziesiąt
piędziesiąt
9
10
11
lis
lis - ek
lis - isko
ptak
ptasz - ek
ptasz - ysk o
R Z E C Z O W N IK I
kwiat
kwiat
hurt
hurt
apteka
P R Z Y M IO T N IK I
C Z A S O W N IK I
pracować
pracować
palić
palić
FORM ANTY
dzięki nim t w o r z y
m y wyrazy.
F o rm a n ty ró ż n ic u ją
z n a c z e n ia w y r a z ó w .
R Z E C Z O W N IK I P O C H O D N E
kwiaciarnia
kwiaciarka
hurtownia
hurtow nik
aptekarz
pracow nik
płacownia
palacz
palarnia
kwiaci - a rn ia
kwiaci - arka
hurt - o w n ia
hurt - o w n ik
aptek
arz
w o lny
—>
w olność
w oln - ość
biały
biel
biel - 0
gruby
grubas
grub - as
>
praco w - n ik
pracow - m a
pal - acz
pal - a rn ia
12
R O D Z IN A W Y R A Z Ó W
to grupa w y r a z ó w p o
k re w n y c h .
Wyrazy pokrewne ma
ją w s p ó ln y rdze ń.
szkoła
duch
rada
stolarz
las
wóz
ręka
ziemia
I : I
ch : sz
d : dz'
rz : r
a : e
s : ś
ó : o
z : z'
ę : ą
k : cz
e : o
m' : m
P' : P
e : ó
szkolny
duszek
radzić
stolarski
leśny
wozić
rączka
ziomek
pniak
waga
kot
9 : ż
t : c
ważyć
kocur
- to wymiana s a m o g ło s e k lub s p ó ł
g ło s e k (zachodząca między tematem
wyrazu podstaw owego a podstawą
słowotwórczą wyrazu pochodnego).
O B O C Z N O Ś C I
13
z ło ż e n ia
W Y R A Z Y ZŁOŻONE
to wyrazy pochodne m a
jące dw ie podstaw y s ło
w o tw órcze połączone
cząstką „ o " lub „ i" .
z r o s ty
to wyrażenia zrośnięte
w jeden wyraz.
z e s ta w ie n ia
to wyrażenia składające
się z dw ó ch lub więcej
w yra zów pisanych o d
dzielnie.
złożenia
zrosty
zestawienia
sam ochód
czcigodny
N o w y Rok
czarodziej
dobranoc
Boże Narodzenie
łam igłów ka
Krasnystaw
Zawisza Czarny
w y rw id ą b
W ielkanoc
Ameryka Południow a
cudzoziem iec
pięćdziesiąt
dw adzieścia pięć
pięciobój
siedemdziesiąt
pociąg w id m o
pędziw iatr
pięćset
wrona pospolita
samosąd
osiemset
W ielki Piątek
w iercipięta
lekceważyć
Stare M iasto
czterowiersz
okam gnienie
M in isterstw o O chrony
Środowiska
N e o lo g iz m y
to n o w o powstałe, n o w o utw orzone wyrazy; przestają być
neologizm am i, kiedy już na stałe stają się powszechnie
używane.
14
FLEKSJA
- to
dział gramatyki
zajmujący się odmianą
wyrazów .
- od m ien n e czę ści m ow y
- n ieo dm ienn e części m ow y
oraz - funkcje składniow e części m o w y
15
Części m o w y
c z ę ś c i m o w y
o d m ie n n a
n ie o d m ie n n a
p y ta n ia
C Z A S O W N IK
odmienna
—
c o ro b i?
c o s ię z n im d z ie je ?
w ja k im je s t s ta n ie ?
R Z E C Z O W N IK
odmienna
—
k to ? co?
P R Z Y M IO T N IK
odmienna
—
ja k i? ja k a ? ja k ie ?
k tó r y ? k tó ra ? k tó re ?
cz y j? cz yja ? c zyje ?
L IC Z E B N IK
odmienna
—
ile? k t ó r y z k o le i?
Z A IM K I:
rz e c z o w n e
p r z y m io tn e
lic z e b n e
odmienne
—
o d p o w ia d a ją na p y
ta n ia
t y c h
c zę śc i
m o w y , k tó r e z a s tę
p u ją .
P R Z Y S Ł Ó W E K
—
nieodmienna
ja k ? g d z ie ? k ie d y ?
Z A IM E K
P R Z Y S Ł O W N Y
—
nieodmienna
o d p o w ia d a na p y t a
n ia p r z y s łó w k a .
P R Z Y IM E K
—
nieodmienna
—
S P Ó J N IK
nieodmienna
—
W Y K R Z Y K N IK
—
nieodmienna
—
P A R T Y K U Ł A
nieodmienna
i
16
Części m owy:
O D M I E N N E
N IE O D M IE N N E
S A M O D Z IE L N E
czasowniki, rzeczowniki, przym iotniki, li
czebniki, zaimki: rzeczowne, przymiotne,
liczebne.
przysłówki, zaimki przystawne, przyimki,
spójniki, w ykrzykniki, partykuły.
rzeczowniki,
przym iotniki,
liczebniki,
czasowniki, zaimki, przysłówki, w ykrzyk
niki - są samodzielnymi częściami w y
powiedzenia.
N IE S A M O D Z IE L N E
spójniki, przyim ki, partykuły
nie są
samodzielnymi częściami w yp o w ie d ze
nia.
Samochód jechał szybko,
(trzy wyrazy i trzy części zdania)
Przyjechałem do ciebie z daleka,
(pięć w yrazów i trzy części zdania)
17
- jest odm ienną częścią
m owy,
- odmienia się przez o s o
b y , lic z b y , czasy, t r y
b y i s tr o n y .
osoba
liczba
pojedyncza
osoba
liczba
mnoga
1 - ja
piszę
1 - my
piszemy
2 - ty
piszesz
2 -■ w y
piszecie
3 - on
pisze
3 - oni
piszą
- ona
pisze
- one
piszą
- ono
pisze
w liczbie pojedynczej
występuje w trzech r o
d z a ja c h : męskim, żeń
skim i nijakim, a w liczbie
mnogiej w dw óch: męs-
koosobow ym i niemęs-
koosobowym :
- on pisał
- r. m ę ski
3. os.
- ona pisała
- r. że ń s ki
I. poj.
— ono pisało
- r. n ija k i
- oni pisali
- r. m ę s k o o s o b o w y
3. os.
- one pisały
- r. n ie m ę s k o o s o b o w y
I. mn.
K o n iu g a c ja - to odmiana czasownika przez osoby,
liczby, czasy, tryby i strony.
- chłopiec ja d ł
- r. męski
3.os.
- dziewczyna ja d ła
- r. żeński
I.poj.
- dziecko ja d ło
- r. nijaki
- chłopcy je d li
- r. męskoosobowy
3. os.
- dziewczęta ja d ły
- r. niemęskoosobowy
I. mn.
- dzieci ja d ły
- r. niemęskoosobowy
18
liczba pojedyncza
1
c z y ta m
2 - czytasz
3 - czyta
- czyta
- czyta
liczba mnoga
1 - czytamy
2 - czytacie
3 - czytają
- czytają
C Z A S
T E R A Ź N IE JS Z Y
CZASY
CZAS
PRZESZŁY
liczba pojedyncza
1 - c z y ta łe m
c z y ta ła m
2 - czytałeś
czytałaś
3 — czytał
- czytała
- czytało
liczba mnoga
1 - czytaliśmy
czytałyśmy
2 - czytaliście
czytałyście
3 - czytali
- czytały
liczba pojedyncza
1
b ę d ę c z y ta ł
b ę dę c z y ta ła
b ę d ę c z y ta ć
2 - będziesz czytał
będziesz czytała
będziesz czytać
3 - będzie czytał
- będzie czytała
- będzie czytało
- będzie czytać
liczba mnoga
1 - będziemy czytali
będziemy czytały
będziemy czytać
2 - będziecie czytali
będziecie czytały
będziecie czytać
3 - będą czytali
- będą czytały
- będą czytać
C ZAS
PR ZYSZŁY
czas te ra ź n ie js z y
czas p rz e s z ły
czas p rz y s z ły
czas p rz e s z ły
czas p rz y s z ły
19
T R Y B
O R Z E K A J Ą C Y
liczba pojedyncza
1 - rysuję
2 - rysujesz
3 - rysuje
- rysuje
- rysuje
liczba mnoga
1 - rysujemy
2 - rysujecie
3 - rysują
- rysują
- orzeka, inform uje o w y
konaniu jakiejś czynności
w czasach: teraźniejszym,
przeszłym lub przyszłym.
r
W id z ę światło.
Z a p a liłe m lont...
Na pewno z w y c ię ż y m y .
TRYBY
T R Y B
R O Z K A Z U J Ą C Y
liczba pojedyncza
1
-
2 - czekaj
3
niech czeka
- niech czeka
- niech czeka
liczba mnoga
1 - czekajmy
2 - czekajcie
3 - niech czekają
- niech czekają
- nie ma 1. osoby I. poj.,
w 3. osobie pojawia się
sło w o ,,n ie c h " ,
- nie ma form czasów.
W y k o n a j to zadanie.
Goście n ie c h c z e k a ją
w salonie.
P o c z e k a jm y na niego.
T R Y B
P R Z Y P U S Z C Z A J Ą C Y
liczba pojedyncza
1
pisałbym
pisałabym
pisałbyś
pisałabyś
pisałby
pisałaby
pisałoby
liczba mnoga
3 -
pisalibyśmy
pisałybyśmy
pisalibyście
pisałybyście
pisaliby
pisałyby
p is a ł - b y m
o s o b o w a
fo r m a
c z a s o w n ik a
cząstka
„ b y m "
nie ma form czasów.
U c z y łb y m się bez k o ń
ca.
Ona n a m a lo w a ła b y ten
obraz bez tw o je j pomocy.
W y k o n a lib y ś m y naszą
pracę bez usterek.
20
CZYNNA
STRONY
Mama ubiera Kasię.
- to osobow a forma
czasownika,
po dm iot jest w y k o
nawcą czynności.
j
M echanik
n a p ra w ia
'! samochód.
| Znany pisarz n a p is a ł
l książkę.
t
Kasia jest ubierana
przez mamę.
to osobowa forma
czasownika „b y ć " lub
„z o sta ć " i forma przy
m io tn iko w a czasow ni
ka (im iesłów przym iot
n iko w y bierny),
podm iot
oznacza
przedm iot
czynności,
a nie jej w ykonaw cę.
- f
—
Sam ochód je s t n a p r a
w ia n y przez m echani
ka.
Książka z o s ta ła n a p i
s an a przez znanego p i
sarza.
Kasia ubiera się.
-
to osobowa forma
czasownika
i zaimek
zw rotny „się ",
- podm iot jest w y k o
nawcą i odbiorcą czyn
ności.
X
Piotr u c z y się.
Jola
p rz e g lą d a
się
w lustrze.
|
C Z A S O W N IK I P R Z E C H O D N IE
C Z A S O W N IK ! N IE P R Z E C H O D N IE
- to te, które posiadają form y strony
- to te, które nie posiadają form strony
j biernej, np.
biernej, np.
bu do w ał ~ był budow any
stać, leżeć, iść, wisieć, spać, hałaso
reperuje - jest reperowany
wać, żyć, lecieć, fruwać, żartować,
S
zniszczyła - została zniszczona
dostać.
w ykona - zostanie wykonana
będzie m alow ał — będzie m alowany
21
C Z A S O W N IK I
N IE D O K O N A N E
D O K O N A N E
inform ują o p rz e b ie g u lub
t r w a n iu czynności.
- inform ują o czynności z a
k o ń c z o n e j w przeszłości lub
m a ją c e j
s ię
z a k o ń c z y ć
w przyszłości.
czytał
przeczytał
robiła
zrobiła
w racało
w ró c iło
będę pisał
napiszę
teraźniejszym
r
g ra m
nie występują
w czasie tera
źniejszym
*
przeszłym
g r a łe m
z a g ra łe m
przeszłym
*■
przyszłym
b ę d ę g r a ł
z a g ra m
przyszłym
czas p rz y s z ły z ło ż o n y
cza s p rz y s z ły p r o s ty
1. poj.
I. mn.
I. poj.
I. mn.
1 - b ę d ę g o t o w a ł
2 - będziesz go to w a ł
3 - będzie g o to w a ł
- będzie gotow ała
będzie g o to w a ło
będziemy go tow a li
będziecie go tow a li
będą g o to w a li
będą g o to w a ły
1 - u g o tu ję
2 - ugotujesz
3
ugotuje
- ugotuje
- ugotuje
ugotujem y
ugotujecie
ugotują
ugotują
22
N IE O S O B O W A F O R M A
O S O B O W A F O R M A
C Z A S O W N IK A
C Z A S O W N IK A
-• nieosobową i nieodm ienną formą
- to forma czasownika o d m ie n ia ją
czasownika jest - b e z o k o lic z n ik .
ca s ię przez: o s o b y , liczby, czasy,
tryby, strony.
¡LICZNIK
da) śpię' (ty ) sPafeś- ( ° n) b?dzie
pracował,
(ona)
zobaczy,
(ono)
T ’""'"''” ”
niech zrobi, (m y) m oglibyśm y, (w y)
róbcie, (oni, one) baw ią się.
- ć
czytać, grać, kłaść,
zanieść, gryźć, znaleźć.
- c
biec, tłuc, strzec,
piec, rzec, móc.
FORMY ZAKOŃCZONE NA -n o , -to :
P r z y w ie z io n o skrzynie pełne srebra.
- zrob io no, w yko na no, czytano.
- rozpoczęto, o d kryto , d o tkn ię to .
R o z p o c z ę to przygotow anie do w e
sela.
IM IESŁO W Y PRZYM IOTNIKOW E
- c z y n n e -» myślący, dotykające.
- b ie r n e -» odkryty, widziana.
IM IESŁO W Y PRZYSŁÓWKOWE
- w s p ó łc z e s n e -» rysując, niosąc.
- u p rz e d n ie -> ujrzawszy, zjadłszy.
23
C Z A S O W N IK
podm iotem
dopełnieniem
pełni rolę różnych
części zdania.
| w zdaniu mc że być:
1
Robert w y je c h a ł z miasta.
P r z y g o to w a n o śniadanie.
1 orzeczeniem
łącznikiem
(w orzeczeni
riym)
u imien-
Karol z o s ta ł marynarzem.
Jurek b y ł grzeczny.
_ “27 7727777}
1 orzecznikiem
(w orzeczeniu im ien-
1
nym)
Praca została w y k o n a n a .
Ten film jest p a s jo n u ją c y .
U c z y ć s ię jest przyjemnie.
O c z e k u ją c y niecie rpliw ili się.
Lubię g ra ć w piłkę.
Chcemy w y g r y w a ć .
osobowa
forma
czasownika
forma
zakończona
na -no
forma osobowa
pochodząca
od „zo sta ć"
forma osobow a
pochodząca od
„ b y ć ”
im iesłów
przym iotnikow y
bierny
im iesłów
p rzym iotniko w y
czynny
bezokolicznik
im iesłów
przym iotnikow y
czynny
bezokoliczniki
1 przydawką
j okolicznikiem
W a lc z ą c y bokserzy zostali rozdzieleni.
U d e rz o n y przeciw nik w yco fa ł się.
Biegli k rz y c z ą c .
Szedł k u le ją c .
Imiesłów
przym iotnikow y
czynny
Imiesłów
przym iotnikow y
bierny
im iesłow y
przysłów kow e
współczesne
24
IMIESŁOWY
•isasutsatKos
IMIESŁOWY
PRZYMIOTNIKOWE
CZYNNE
BIERNE
- tw orzym y od te
matu 3. osoby 1.
m nogiej czasu te
raźniejszego c z a
s o w n ik ó w n ie
d o k o n a n y c h :
tw orzym y od te
matu czasu prze
szłego lub teraź
niejszego c z a s o
w n ik ó w
p r z e
c h o d n ic h :
myśl ,,ą '
czyta
ferii
za pom ocą przy
rostka:
z
końców kam i
p r z y m io tn ik o w y
mi:
-y, -a, -e, -e g o ,
-e j, itd.
za pom ocą przy
rostków :
o n
- t
z
końców kam i
p r z y m io tn ik o w y
mi:
-y, -a, -e, -e g o ,
-e j, itd.
m y ś l- ą c - y
czytaj - ą c - a
rysuj - ą c - e
p is z ą c y
b ie g n ą c a
k rz y c z ą c e
c z y t a ń y
r o b i- o n —a
o d k r y - t - e
p is a n y
o b ło ż o n a
u m y te
J
Im iesłow y przym iotnikow e mają w łaściw o
ści czasow ników i przym iotników , ozna
czają czynność lub stan, ale odm ieniają się
przez przypadki, liczby i rodzaje.
ODMIENNE
c
tw orzym y od czasowników .
IMIESŁOWY
PRZYSŁÓWKOWE
WSPÓŁCZESNE
tworzym y od te
matu 3. osoby I.
m nogiej czasu te
raźniejszego c z a
s o w n ik ó w n ie
d o k o n a n y c h :
pisz
za pom ocą przy
rostka:
i -■ ąc
I
UPRZEDNIE
tw orzym y od te
matu czasu prze
szłego c z a s o w n i
k ó w
d o k o n a
n y c h :
przeczyta
Jerff
za pom ocą przy
rostków :
pisz - ąc
czytaj - ąc
robi - ąc
- w s z y
łs z y
przeczyta - wszy
doszed - Iszy
rn y ś ią c
id ą c
p a trz ą c
r y s u ją c
z r o b iw s z y |
z ja d łs z y
f w y k o n a w s z y
w a lc z ą c
u s ia d łs z y
i
\
[ s k o ń c z y w s z y ]
Im iesłow y przysłówkowe mają w łaściw ości
czasow ników , oznaczają czynność lub stan,
podobnie jednak jak przysłów ki pozostają
nieodmienne.
NIEODMIENNE
25
Im ie s łó w p r z y m io t n ik o w y
Im ie s łó w p r z y s łó w k o w y
c z y n n y
b ie rn y
w s p ó łc z e s n y
u p rz e d n i
czytać
czytający
czytany
czytając
-
przeczytać
—
przeczytana
przeczytawszy
skończyć
—
skończony
skończyw szy
spać
śpiąca
śpiąc
-----
leżeć
lezące
leżąc
-
robić
rob ią cy
ro b io n y
robiąc
-----
zrobić
zrob io ny
z ro b iw s zy
gotow ać
g o tu ją c y
g o to w a n y
g o tu ją c
ugotow ać
—
ugotow an a
—
u g o to w a w s z y
iść
idąca
—
idąc
dojść
—
—
—
doszedłszy
rysować
rysujący
rysow any
rysując
—
ciągnąć
ciągnący
cią gn ięty
ciągnąc
—
wyjechać
_
—
—
w yje ch a w szy
O D M IE N N E
N IE O D M IE N N E
26
RZECZOWNIK
jest odmienną częścią mowy.
własne
pospolite
Poznań
rzeka
Nowak
pies
Wenus
wieś
Janek
parapet
k to ? co?
żywotne
nieżywotne
kot
długopis
człowiek
dywan
wąż
chmura
karp
kaloryfer
oznacza:
przedmioty
osoby
zwierzęta,
rośliny
pojęcia
czynności
cechy
pióro
Jurek
pies
etyka
czytanie
młodość
zeszyt
pisarz
topola
prawo
bieg
wesołość
lampa
mama
ptak
dobro
trzepanie
wysokość
odm ienia się przez przypadki i liczby:
przypadek
liczba pojedyncza
liczba mnoga
M ia no w nik
rycerz
rycerze
- kto? - co?
Dopełniacz
rycerza
rycerzy
kogo? - czego?
C elow nik
rycerzowi
rycerzom
- komu? “ czemu?
Biernik
rycerza
rycerzy
- kogo? » co?
Narzędnik
rycerzem
rycerzami
- kim? - czym?
M ie jscow nik
rycerzu
rycerzach
- o kim? “ o czym?
Wołacz
rycerzu!
rycerze!
D e k lin a c ja - to odmiana przez przypadki.
te m a t m to część wyrazu, która pozostaje po oddzieleniu końców ki,
k o ń c ó w k a ^ » zmieniająca się podczas odm iany część końcow a wyrazu.
poi - e, poi - a, poi - u, poi - e, poi - em , poi - u,
temat
końców ka
27
Różne postacie tego samego tematu
nazywamy - te m a ta m i o b o c z n y m i.
I. poj.
M ianow nik: drog - a
Celownik: drodz — e
j'
drog J
: £ d ro d z j|
Oboczności tematu polegają na wym ia
nach samogłosek lub spółgłosek.
I. mn.
M ianow nik: drog - i
Dopełniacz: dróg - yS
drog
dróg
las
wąż
ą : ę
węż - a
mąk - a
k : c
mąc - e
a : e
s : s'
lesi - e
mod - a
d : dz' modzi - e
anioł
°
f
faniel - ej
baz - a
z : z'
bazi - e
I Rzeczownik w zdaniu może być:
orzecznikiem
(w orzeczeniu
im iennym )
[
dopełnieniem
j~ okoliczn’ikiem " "™|
K rz e s ło stoi w pokoju, (co? - m ianow nik)
Kot M ru c z e k skoczył na parapet, (jaki?)
Łukasz zostanie te n is is tą , (kim zostanie?)
J u tro przeczytam ksią żkę, (co? - biernik)
Będę wracał no cą. (kiedy?)
M ów iła do mnie s z e p te m , (jak?)
28
R O D Z A J R Z E C Z O W N IK A
rodzaj
męski
ten
rodzaj
żeński
ta
rodzaj
nijaki
to
liczba
pojedyncza
dzban
samochód
rzeka
konwalia
okno
podw órko
rodzaj
gramatyczny
chłopiec
dziewczynka
dziecko
rodzaj
naturalny
chłopcy
dziewczynki
dzieci
liczba
zawodnicy
rzeki
okna
rycerze
dzbany
samochody
zeglarze
konwalie
podwórka
rodzaj
rodzaj
te
męskoosobowy
niem ęskoosobowy
te n
ta
t o
te
te
te
dorosły m ężczy zn a
ładna d z ie w c z y n a
grzeczne d z ie c k o
dzielni ż o łn ie rz e
stylow e la m p y
czarne k a p e lu s ze
wysokie d rz e w a
r, męski
r. żeński
i. poj.
r. nijaki
r. męskoosobowy
r. niem ęskoosobowy
r. niem ęskoosobowy
i. mn.
r. niem ęskoosobowy
i
W Y R A Ż E N IE
- to połączenie przyimka z rzeczownikiem, zaimkiem rze- 1
S
P R Z Y IM K O W E
czownym , przym iotnikiem , liczebnikiem, przysłówkiem.
1
Pójdę do sklepu po pączki.
Napiszę list do ciebie.
Przebywałem z cho rym i.
Jestem um ów iony na piątą.
Okręt podpłynął za blisko.
29
PRZYM IO TNIK
- jaki? jaka? jakie?
- który? która? które?
- czyj? czyja? czyje?
jest odmienną częścią mowy,
odmienia się przez przypadki,
liczby i rodzaje.
-- oznacza w łaściw ości osób, zw ie
rząt, przedm iotów, pojęć.
- jest
określeniem
rzeczownika,
wskazuje na jego wielkość, kolor,
kształt, materiał:
m a ły chomik, d r e w n ia n y most,
s t a lo w y miecz, d o b r y piłkarz, n i
s k ie drzewa, b łę k it n y kwiat, b ia
ło - c z a r n e stroje.
liczba pojedyncza
Przyp.
rodzaj męski
rodzaj żeński
rodzaj nijaki
M.
wysoki
wysoka
wysokie
D.
w ysokiego
wysokiej
wysokiego
C.
wysokiem u
wysokiej
wysokiemu
B.
wysokiego, -i
wysoką
wysokie
N.
wysokim
wysoką
wysokim
Ms.
wysokim
wysokiej
wysokim
W.
w ysoki!
wysoka!
wysokie!
liczba mnoga
Przyp.
rodzaj męskoosobowy
rodzaj niemęskoosobowy
M.
wysocy
wysokie
D.
w ysokich
wysokich
C.
wysokim
wysokim
B.
w ysokich
wysokie
N.
wysokim i
wysokim i
Ms.
wysokich
wysokich
W.
wysocy!
wysokie!
30
S T O P N IO W A N IE P R Z Y M IO T N IK Ó W
Stopniow anie proste
Stopniowanie
regularne
nieregularne
opisowe
stopień rów ny
mocny
dobry
słony
śliski
stopień wyższy
mocniejszy
lepszy
bardziej słony
mniej śliski
stopień
najwyższy
najmocniejszy
najlepszy
najbardziej
słony
najmniej
śliski
M. I. poj. r. męski
M. I. poj. r. męski
b ia ły (jaki?)
przym iotnik
r o w e r (kto? co?) —
rzeczownik
> związek zgody
Przymiotnik dostosow uje się pod względem
przypadka, liczby i rodzaju do form y grama
tycznej określanego rzeczownika.
Przymiotnik w zdaniu może być:
♦
i przydawką
I podmiotem
orzecznikiem
| (w orzeczeniu im iennym)
j
dopełnieniem
G o rą c a woda wyciekała z kranu, (jaka?)
K w a r c o w y nie wytrzym ał uderzenia, (kto?)
Jutro będę m ą d rz e jsz y, (jaki będę?)
Marcin pokonał s iln ie js z e g o , (kogo?)
31
w zdaniu mogą być:
przydawką
orzecznikiem
(w orzeczeniu
im iennym )
T w ó j list przyszedł za późno, (czyj?)
->
Ten pies jest nasz. (czyj?)
Z A IM K I LIC Z E B N E - występują w funkcji liczebnika i odpowiadają na jego pytania:
- ile? - k t ó r y z k o le i?
ile. tyle.
w zdaniu mogą być:
przydawką
Dzisiaj dostałam t y le kw iatów , (ile?)
34
PRZYSŁÓWEK
jak? - gdzie? - kiedy?
oznacza różne okoliczności
wykonania czynności: m iej
sce, czas, sposób.
Ł
jest nieodmienną
częścią mowy.
I w z d a n iu je s t o k o lie z n ik ie m :
J
T w o r z y się g o n a jc z ę ś c ie j
od p r z y m io tn ik a :
p r z y m io tn ik i
p rz y s łó w k i
wesoły
wesoło
zgrabny
zgrabnie
Gepard biega s z y b k o , (jak?)
Przyjechałem w c z o ra j, (kiedy?)
Kraków jest b lis k o , (gdzie?)
okolicznik sposobu
okolicznik czasu
okolicznik miejsca
stopniow anie
regularne
stopniowanie
nieregularne
stopniow anie
opisowe
stopień rów ny
ładnie
źle
słodko
starannie
stopień wyższy
ładniej
gorzej
bardziej słodko
mniej starannie
stopień najwyższy
najładniej
najgorzej
najbardziej
słodko
najmniej
starannie
bardzo.
całkiem,
wczoraj,
jutro,
zawsze,
wszędzie,
dziś.
T e p r z y s łó w k i n ie p o c h o d z ą od p r z y m io tn ik ó w .
35
przyimki proste
przyimki złożone
w, o, z, za, u, do, nad, na, dla, bez, przy,
od, ku, mimo, śród, przed, po, pod, przez,
między.
obok, około, oprócz, spod, spoza, zza, znad,
ponad, poprzez, pośród, pomiędzy, w brew ,
pomim o.
1
_
.
,
Nałożyłem garnitur w prążki.
Pojechałem z kolegą na wycieczkę.
" . -
■= »--- ..- .............. .... M
l, —
-------
SPÓ JNIK
jest nieodmienną
i niesamodzielną
częścią m owy.
spaja, łączy wyrazy w zdaniu lub zdania składowe w zdaniach złożonych.
spójniki współrzędne
spójniki podrzędne
i, oraz, a, ani, ale, lecz, jak również, jednak,
zaś, natomiast, albo, lub, czy, bądź, więc,
zatem, toteż, dlatego, czyli, przeto, tudzież.
że, żeby, aby, jeżeli, iż, bo, ponieważ,
gdyby, aż, chociaż, gdyż,
gdy, choć,
bowiem , zanim.
Jacek i W acek nabroili w szkole.
Strzelałem, a le niestety nie trafiłem.
Pilnie trenuję, ż e b y w przyszłości zwyciężać.
36
W Y K R Z Y K N IK
jest nieodm ienną
częścią mowy.
wyraża uczucia, emocje,
rozkazy, w o lę m ówiącego,
wzruszenie, zawołanie.
W YKRZYKNIKI:
| ach! och! hej! hop! hen! hola! halo! ech! oj! aj! ej! o! hura! hi! ha! bęc! brzdęk!
H u ra ! Jesteśmy górą.
H a io ! M ó w jeszcze głośniej!
O j, nie zdążę tego zrobić!
PARTYKUŁY:
bym, byś, by, byśmy, byście, czy, nie, niech, oby, niechaj, byle, bodaj, chyba, no, -że, -ż,
-li, (chodźże, czyż, znaszli).
O b y się spełniło moje życzenie.
N ie byłem na tym koncercie.
C zy wszystko dobrze się ułoży?
37
SKŁADNIA
- to nauka o b u d o w ie
w yp o w ie d ze ń , bada czę
ści składow e w y p o w ie
dzenia oraz sposoby ich
łączenia.
CZĘŚCI ZDANIA
PRZYDAW KA
P O D M IO T
O R Z E C Z E N IE
DOPEŁNIENIE
O KO LICZNIK
jaki? jaka? jakie?
czyj? czyja? czyje?
który? która? które?
ile? czego? z czego?
k to ? co?
- c o ro b i?
c o s ię z n im d z ie je ?
w ja k im je s t s ta n ie ?
kogo? czego?
komu? czemu?
kogo? co?
kim? czym? - o kim? o czym?
- jak?
- po co?
- gdzie?
- dlaczego?
- kiedy?
- jak dtugo?
- skąd?
- m im o co?
Starszy kolega poszedł ze mną do kina.
starszy
jaki?
przydawka
drugorzędna część zdania
kolega
kto?
p o d m io t
głów na część zdania
poszedł
co zrobił?
o rz e c z e n ie
głów n a część zdania
ze mną
z kim?
dopełnienie
drugorzędna część zdania
do kina
gdzie?
okolicznik
drugorzędna część zdania
39
Trzej nieznośni chłopcy I
| powrzucali kamienie do studni.
Duże brunatne niedźwiedzie |
j leniw ie w alczyły na arenie.
40
S y re n y w y ły nieprzerwanie.
O ni byłi niezwykle zajęci.
B ia li uderzyli znienacka.
S zó sta dochodziła na zegarze.
W a lc z ą c y zostali rozdzieleni.
U d e rz o n y zaczął się bronić.
W y g r y w a ć jest przyjemnie.
Błyskało w oddali.
z d a n ie b e z p o d m io to w e
41
Nasi piłkarze rozegrali dobry mecz.
Szybko wracajcie do domu.
Jutro odrobiłybyśm y zaległości.
ORZECZENIE IMIENNE
składa się z dw óch części:
ŁĄCZNIKA
- to osobowa forma czasowni
ków: „ b y ć " , „ s t a ć s ię ” lub „ z o
s t a ć " .
ORZECZNIKA
i
to różne części mowy: rzeczow
nik; przymiotnik; zaimek rzeczow-
ny, przymiotny; im iesłów przy
m iotnikow y; liczebnik.
T
jestem
pilotem (rzeczownik)
byłem
dobry (przym iotnik)
będziesz
pierwszy (liczebnik)
stanę się
kimś (zaimek rzeczowny)
jesteś
interesująca (im iesłów przym iotnikow y czynny)
zostanie
wykonana (im iesłów przym iotnikowy bierny)
jest
ze stali (wyrażenie przyimkowe)
było
sympatycznie (przysłówek)
Formy zakończone na -n o , - t o mogą pełnić funkcję orzeczenia w zdaniach bezpod-
m iotow ych.
W Atom icach urządzono huczne wesele.
Rozpoczęto polowanie w pobliskim borze.
42
43
D O P E Ł N IE N IE B LIŻ S ZE
D O P E Ł N IE N IE D A L S Z E
- przy przekształceniu zdania ze strony
- nie zmienia sw ojej fun kcji składniow ej;
czynnej na bierną staje się podm iotem .
zachow uje sw oją formę.
Malarz
i
maluje
i
ł
obraz
i
1
farbami.
i
zdanie
w stronie
czynnej
po dm iot
(kto?)
orzeczenie
(co robi?)
dopełnienie
(co?)
dopełnienie
(czym?)
i
Obraz
i
jest m alow any
i
farbam i
i
przez malarza.
i
zdanie
w stronie
biernej
podm iot
(co?)
orzeczenie Imienne
(co się z nim dzieje?)
dopełnienie
(czym?)
dopełnienie
(przez kogo?)
44
OKOLICZNIK
jest określeniem
czasownika
RODZAJE
O KO LICZNIKA:
r ~
O K O L IC Z N IK
M IE J S C A
O K O L IC Z N IK
C Z A S U
O K O L IC Z N IK
CELU
O K O L IC Z N IK
P R Z Y C Z Y N Y
O K O L IC Z N IK
S P O S O B U
O K O L IC Z N IK
P R Z Y Z W O L E N IA
O K O L IC Z N IK
W A R U N K U
- jak? - gdzie? - kiedy?
- dlaczego? - mim o co?
- w jakim celu?
- pod jakim warunkiem?
może być w y ra
żony:
wskazuje na o ko licz
ność w ykonyw ania ja
kiejś czynności:
PRZYSŁÓWKIEM
Z A IM K IE M
PRZYSŁOW NYM
IM IESŁOW EM
PRZYSŁÓW KOW YM
W SPÓŁCZESNYM
W YRAŻENIEM
PRZYI MIKOWYM
RZECZOWNIKIEM
Zachow uj się p o p r a w n ie , (jak?)
Pójdziemy ta m tę d y , (którędy?)
Szedłem k u le ją c , (jak?)
Wracamy d o d o m u . (gdzie?)
Przyjechałem n o c ą . (kiedy?)
W okresie letnim wyjadę w g ó ry .
D łu g o myślałem nad zadaniem.
Idę do sklepu p o c z e k o la d ę .
Z p o w o d u n ie p o g o d y nie wyjedziemy.
Będę uczył się p iln ie .
P o m im o b ó lu dokończył bieg.
W p rz y p a d k u c h o r o b y odłożę wyjazd.
gdzie? dokąd?
skąd? którędy?
kiedy? odkąd?
dokąd? jak długo?
po co? na co?
w jakim celu?
dlaczego?
z jakiej przyczyny?
jak?
w jaki sposób?
mimo co?
mimo czego?
pod jakim warunkiem?
w jakim wypadku?
45
ZW IĄZEK ZGODY
46
ZW IĄZEK RZĄDU
Wyraz nadrzędny d e c y d u je o formie
gramatycznej wyrazu podrzędnego.
czasownik i - rzeczownik w funkcji
dopełnienia
czasownik i - rzeczownik w funkcji
dopełnienia
czasownik i - wyrażenie przyim kowe
w funkcji dopełnienia
czasownik i - wyrażenie przyim kowe
w funkcji dopeinienia
rzeczownik w m ianow niku i rzeczow
nik w dopełniaczu
rzeczownik i wyrażenie przyim kowe
przym iotnik i rzeczownik
M . I. p o j. r. ż.
D. I. p o j. r. ż.
w ie r s z
(czyj?)
p o e ty
d o m
(z czego?)
z d re w n a
g o d n y
(czego?)
z a u fa n ia
W związku rządu czasownik łączy się
z rzeczownikiem lub wyrażeniem przyim-
kow ym w funkcji dopełnienia, a także
rzeczownik z innym rzeczownikiem lub
wyrażeniem
przyim kowym .
Czasami
przym iotnik z rzeczownikiem.
o rz e c z e n ie
d o p e łn ie n ie
p rz e g lą d a m
(co?)
a lb u m
1
1
w id z im y
(kogo?)
K a ro la
i
!
r o z m a w ia liś m y (o czym?) o film ie
. ... .....
~T~
_ ....... T
id z ie c ie
(z kim?)
z b ra te m
47
ZWIĄZEK PRZYNALEŻNOŚCI
W zw
zwycz
imkien
słów kt
w ym v
ązku przynależności łączy się za-
aj czasownik z przysłówkiem , za-
t przysłownym , im iesłowem przy-
jw y m lub wyrażeniem przyim ko-
v fun kcji okolicznika.
b ie g n ę
(jak?)
s z y b k o
p o le c ą
(gdzie?)
d a le k o
p r z y s ia d ł s ię
(gdzie?)
ta m
s z e d ł
(jak?)
g w iż d ż ą c
w r a c a m y
(gdzie?)
d o d o m u
id ę
(po co?)
p o k s ią ż k ę
p rz y s z e d łe m (po co?) p o d z ię k o w a ć \
w y je c ta li
(kiedy?)
p o t y g o d n iu
o rz e c z e n ie
- i -
o k o lic z n ik
Najczęściej wyraz podrzędny (określają
cy) jest w y r a z e m n ie o d m ie n n y m .
czasownik i - przysłówek w fun kcji o k o
liczni ka
czasownik i
przysłówek w fun kcji oko-
licznika
czasownik i - zaimek przysłow ny w fun
kej i okolicznika
czasownik i - im iesłów przysłów kow y
współczesny w funkcji
okolicznika
czasownik i - wyrażenie przyim kowe
w fun kcji okolicznika
czasownik i - wyrażenie przyim kowe
w fun kcji okolicznika
czasownik i - bezokolicznik w funkcji
okolicznika
czasownik i -■ wyrażenie przyim kowe
w fun kcji okolicznika
►
z w ią z e k p rz y n a le ż n o ś c i
48
ANALIZA GRAM AT Y CZNO-LOGICZNA
ZDANIA POJEDYNCZEGO
[Grupa po dm iotu]
D o w ód cy rzymskich legionów
[Grupa orzeczenia]
często przemawiali do sw o ich żołnierzy.
do w ó d c y
— >
rzeczownik; M. I rrin. r. m ęskoosobowy.
rzymskich
— > przym iotnik; D. i. mn. r. niemęskoosobowy.
le gio nó w
— >
rzeczownik;
D. I. mn. r. niemęskoosobowy.
często
— >
przysłówek.
przemawiali
— >
czasownik; 3. osoba, l mn. r. m ęskoosobowy, czas przeszły, tryb
orzekający, str. czynna, niedokonany.
do
— >
przyirnek.
sw oich
— > zaimek przyrniotny; D. I. mn. r. m ęskoosobowy.
żołnierzy
— k
rzeczownik; D. I. mn. r. m ęskoosobowy.
d o w ó d c y •+-
(co robili?)
O
(czego?)
I
le g io n ó w (przydawka
4
dopełniaczow a)
(jakich?)
|
r z y m s k ic h
(przydawka przym iotna)
— p r z e m a w ia li
(kiedy?)
j
f
(do kogo?)
d o ż o łn ie r z y
4
(dopełnienie)
I
(czyich?)
s w o ic h
(przydawka przym iotna)
c z ę s to
(okolicznik
czasu)
d o w ó d cy przemawiali
do w ó d c y legionów
rzymskich le gio nó w
przemawiali często
przem awiali do żołnierzy
sw o ich żołnierzy
związek zgody
—>
związek rządu
•••> związek zgody
—>
związek przynależności
- > związek rządu
—> związek zgody
z w ią z e k g łó w n y
z w ią z k i p o b o c z n e
49
50
W Y PO W IE D ZE N IA
Z D A N IA
zawierają czasownik w fo r
mie
osobow ej
(orzecze
nie).
Gdzie jest Łukasz?
Gdzie Łukasz?
Czytajcie!
Czytać!
Proszę
przechodzić
tylko
Przechodzić tylko w miejscach
w miejscach dozw olonych.
dozw olonych.
Podziaf wypow iedzeń
ze względu na cel
w ypow iedzi:
Przyjeżdżamy do Warsza
Przyjazd do W arszawy we
w y we wtorek.
wtorek.
0 której godzinie odlatuje
p y ta ją c e
0 której godzinie o d lo t sa
samolot?
molotu?
Proszę zapiąć pasy.
4
--------
ro z k a z u ją c e
—
►
Zapiąć pasy.
Zabieraj się stąd!
Zabierać się stąd!
Dostałem piątkę z fizyki!
4
.......... w y k r z y k n ik o w e
------
&
Nie niszczyć ławek!
Kiedy pozmywasz?!
Cicho!
nie
zawierają
czasownika
w form ie osobowej.
R Ó W N O W A Ż N IK I Z D A Ń
51
Zdanie
Pisatem.
musi zawierać orzeczenie.
Z aw odnicy rozegrali wspaniały mecz.
Zdanie pojedyncze
Piosenkarka śpiewała na estradzie.
Marek odprow adził koleżankę.
Zdanie pojedyncze
n ierozw śn ię te
Czyta.
Pomarańcze dojrzewają.
Zdanie pojedyncze
r o z w in ię te
M ój pies szczekał na przechodniów.
Zdanie złożone
zawiera jedno orzeczenie.
zawiera orzeczenie lub podm iot i orzeczenie, ale
bez określeń.
zawiera podm iot i orzeczenie rozwinięte za p o
mocą określeń.
zawiera dwa orzeczenia lub więcej.
Siedziałem na w id o w n i i oglądałem mecz piłkarski.
Znany tenisista tak grał, że wszyscy go podziw iali.
Zdanie w ie lo k r o tn ie
złożone
to więcej niż dwa zdania składowe.
Gdy przyszliśmy na szkolną zabawę, okazało się, ze muzyka rozbrzmiewała już od
dawna i wszyscy znakomicie się bawili.
(cztery orzeczenia — > cztery zdania składowe)
52
W Y PO W IE D ZE N IA WSPÓŁRZĘDNIE ZŁOŻONE
I
W ypow iedzenia współrzędnie złozone łą czn e .
Treści obu zdań składow ych łączą się.
1
2
Marek jest zdolny I uczy się pilnie.
1
2
spójniki:
i, oraz, a, ani,
jak również.
1
2
Biegacze byli już zmęczeni, a le nie chcieli odpoczywać.
1
2
——— ► -
<
—
3.
W ypowiedzenia współrzędnie złożone ro złą czn e .
Treści zdań współrzędnych wykluczają się.
spójniki:
ale, a, lecz, je d
nak, zaś, na to
miast.
1
2
Jutro pojadę na wycieczkę a lb o zostanę w domu.
1
2
4.
W ypow iedzenia współrzędnie złożone w y n ik o w e .
Treść drugiego zdania w ynika z treści pierwszego.
spójniki:
albo, czy, lub,
bądź.
1
2
Agnieszka jest pracowita, w ię c w szkole uzyskuje dobre oceny.
1
2
spójniki:
więc, toteż, dla
tego, zatem.
53
1P (podrzędne)
2N (nadrzędne)
Kto próżnuje, ten nie zbiera plonów .
Pyt.:
K to nie zbiera plonów?
Odp.: - (Ten), kto próżnuje.
Pytamy zdaniem n a d rz ę d
n y m (określanym ), a o d p o
w iadam y zdaniem p o d r z ę d
n y m (określającym).
1 N
2P
Zdaje mi się, że już oglądałem ten film .
P: - C o mi się zdaje?
0 : - (To), że już oglądałem ten film .
1 N
2P
Ten obraz jest taki, ja k go sobie wyobrażałem.
P:
J a k i je s t ten obraz?
O:
(Jest taki), jak go sobie wyobrażałem.
1 N
2P
Jan był tym , kim chciał być.
P:
K im b y ł Jan?
O: - (B ył tym ), kim chciał być.
54
WYPOWIEDZENIA ZŁOŻONE Z PODRZĘDNYM
PRZYDAWKOWYM
Zdanie podrzędne zastępuje p rz y d a w k ę zdania
nadrzędnego i odpow iada na pytania przydawki:
- jaki? jaka? jakie?
- który? która? które?
- czyj? czyja? czyje?
- ile? czego? z czego?
Książka, którą dostałem od rodziców, okazała się interesująca.
1 a
1 b
!
2
P: - K tó ra książka okazała się interesująca?
0: - (Ta), którą dostałem od rodziców.
1 N
2P
Otrzymałem w iadom ość, że mój faw o ryt zwyciężył.
1
P: - J a k ą w iadom ość otrzymałem?
0 : - (Taką), ze mój faw o ryt zwyciężył.
WYPOWIEDZENIA ZŁOŻONE Z PODRZĘDNYM
DOPEŁNIENIOWYM
Zdanie podrzędne zastępuje d o p e łn ie n ie zda
nia nadrzędnego i odpow iada na pytania d o p e ł
nienia:
----------►
- kogo? czego?
- komu? czemu?
- kogo? co?
- o kim? o czym?
1IM
2P
Prosiłem kolegę, żeby mi pomógł.
P: - O c o prosiłem kolegę?
O: - (O to ), zeby mi pomógł.
1 N
2P
Będę w ierzył temu, kto mnie nie zawiedzie.
P: - K o m u będę wierzył?
O: - (Tem u), kto mnie nie zawiedzie.
55
1 N
2P
Pojadę tam, gdzie będą jechać moi przyjaciele.
P: - G d z ie pojadę?
O: - (Tam), gdzie będą jechać moi przyjaciele.
1 N
2P
Idź tędy, którędy prowadzi ścieżka.
1P
2N
Gdy zaczął padać deszcz, zrobiło nam się smutno.
P: - K ie d y zrobiło nam się smutno?
O: - (W tedy), gdy zaczął padać deszcz.
1P
2N
Odkąd zacząłeś pracować, zdobyłeś uznanie otoczenia.
P: - O d k ie d y zdobyłeś uznanie otoczenia?
O: ^ Odkąd zacząłeś pracować.
56
WYPOWIEDZENIA ZŁOŻONE Z PODRZĘDNYM
OKOLICZNIKOWYM CELU
Zdanie podrzędne zastępuje o k o lic z n ik c e lu
zdania nadrzędnego i odpow iada na pytania
okolicznika celu:
po co? na co?
w jakim celu?
1 N
2P
Poszedłem do lasu, żeby nazbierać jagód.
P: - Po c o poszedłem do lasu?
O: - (Po to), żeby nazbierać jagód.
1 N
2P
Pożyczyłem koledze rower, aby m ógł dojechać do domu.
1 N
2P
Nie wyjechałem na wycieczkę, ponieważ źle się czułem.
P: - D la c z e g o nie wyjechałem na wycieczkę?
O:
Ponieważ źle się czułem.
1P
2N
Ponieważ ojciec był dobrym człowiekiem, wszyscy go szanowali
2
P:
D la c z e g o wszyscy go szanowali?
O: - Ponieważ ojciec był dobrym człowiekiem.
57
1 N
2P
M a rtw ił się tak, że wszyscy mu w spółczuli.
P:
J a k się martwił?
O: - (Tak), że wszyscy mu w spółczuli.
1 N
2P
S okół tak szybował, że patrzyliśmy zdum ieni.
P:
J a k sokół szybował?
O: - (Tak), że patrzyliśm y zdumieni.
1P
2N
M im o że niezbyt dobrze się czułem, natychm iast wyjechałem .
P:
M im o c o natychm iast wyjechałem ?
O: - (M im o to ), że niezbyt dobrze się czułem.
1 P
2N
Chociaż padał śnieg, wszystkie drogi były przejezdne,
2
P:
M im o c z e g o wszystkie drogi były przejezdne?
0 : - (M im o tego), że padał śnieg.
58
WYPOWIEDZENIA ZŁOŻONE Z PODRZĘDNYM
OKO LICZNIKOWYM WARUNKU
Zdanie podrzędne zastępuje o k o lic z n ik w a r u n k u
zdania nadrzędnego i odpow iada na pytania oko-
licznika warunku:
- pod jakim warunkiem?
- w jakim wypadku?
IP
2N
Jeżeli będziesz pilnie się uczył, osiągniesz sukces.
P: - P od ja k im w a r u n k ie m osiągniesz sukces?
O:
(Pod w arunkiem ), że będziesz pilnie się uczył.
1 P
2N
Gdybyś coś przeskrobał, m iałbyś później kłopoty.
2
.earaSBBiinmsa
P:
W ja k im w y p a d k u miałbyś później kłopoty?
0 :
(W w yp ad ku), gdybyś coś przeskrobał.
1
2
Wieczorem pójdę do kina albo przeczytam książkę,
3
którą ju tro muszę oddać do biblioteki.
1
(którą?)
1 - 2 zdanie współrzędnie złożone rozłączne
3 zdanie podrzędne przydaw kowe
59
A N A L IZ A ZDAŃ
W IELOKROTNIE ZŁOŻONYCH
A W yodrębniam y
i
numerujemy
zdania - części
składowe.
B Badamy relacje
między poszcze
gólnym i zdania
mi składow ym i.
C Szukamy zdania
nadrzędnego.
D Zdaniem nadrzę
dnym pytamy -
podrzędnym o d
powiadamy.
1
2
M ój krew ny prosił mnie, żebym go odw iedził,
3
kiedy będę w Warszawie.
1
I
(o co?);
2
(kie d y ? )| 3
P: - O co prosił mnie mój krewny?
O: - ( 0 to ), żebym go odwiedził.
1 - zdanie nadrzędne
2 - zdanie podrzędne do pełnieniow e
P: - Kiedy go odwiedził?
O: - (W tedy), kiedy będę w Warszawie.
3 - zdanie podrzędne okolicznikow e czasu
1
2a
W tedy zobaczyli, że duży pojazd pancerny,
3
2b
któremu się przyglądali, zaw rócił nagle i pojechał w
4
od w ro tn ym kierunku.
1
(co?)!
2a
2b
(który?) I 3
1 - zdanie nadrzędne
2a 2b - zdanie podrzędne dopełnieniow e
3 - zdanie podrzędne przydaw kowe
2a 2b - 4 zdanie współrzędnie złożone łączne
1
Kiedy ojciec w ró c ił do nas,
2
3
nie m ógł się nami nacieszyć, bo zaraz w ezw ano go ponownie.
2
1
;
; 3
(kiedy?)
(dlaczego?)
1
zdanie podrzędne okolicznikow e czasu
2 - zdanie nadrzędne
3 - zdanie podrzędne okolicznikow e przyczyny
60
- Szedłem do kolegi, zbytnio się nie śpiesząc.
N
P
- Szedłem do kolegi tak, ze zbytnio się nie śpieszyłem.
61
M O W A NIEZALEŻNA
M OW A ZALEŻNA
ryiTT.p-jr.
■. -r. *__ ^
£,
■
- r. .
,
.
I M O W A N IE Z A L E Ż N A
M O W A Z A L E Ż N A
’ N A
to dosłow ne przytoczenie cudzej lub
własnej w ypow iedzi:
to przytoczenie cudzej lub własnej w y
pow iedzi nie dosłow nie, lecz w postaci
zdania podrzędnego dopełnieniow ego:
Nauczyciel zapytał ucznia:
„ P o p r a w is z s w o ją o c e n ę ? '
Nauczyciel zapytał, c z y u cz e ń p o p r a
w i s w o ją o c e n ę .
Uczeń odpowiedział:
„ P o p r a w ię " .
Uczeń odpow iedział, że p o p r a w i.
O ficer rozkazał mi:
„ W y k o n a j t o z a d a n ie !'
O ficer rozkazał mi, ż e b y m w y k o n a ł
t o za d a n ie .
Z D A N IE W P R O W A D Z A J Ą C E
Z D A N IE W P R O W A D Z A N E
Ojciec pow iedział mi:
T
__
zdanie w prow adzające
j
7
..
....
1 N
Ojciec powiedział mi,
inform uje o tym , kto w ypow iad a przy
toczone słowa.
to przytoczenie cudzych lub własnych
słó w w ich do sło w nym brzmieniu.
„P o b ie g n ij do dom u".
zdanie wprowadzane
2P
żebym pobiegł do domu.
L “L™ zc^an'e podrzędne
do pełnieniow e
P: - C o ojciec pow iedział mi?
O:
(To), żebym pobiegł do domu.
62
A L F A B E T Y C Z N Y W Y K A Z T E R M I N Ó W
analiza gramatyczno-logiczna zdania pojedynczego............................... 49
czasowniki dokonane i niedokonane............................................................ 22
czasowniki nieprzechodnie i przechodnie..................................................... 21
części zdania drugorzędne i g łó w n e .......................................................... 39
d o p e łn ie n ie .................................................................................... 39. 44, 55
formy zakończone na: - no, - t o ....................................................... 23, 42
funkcje składniowe czasow nika................................................................ 24
funkcje składniowe przym iotnika.............................................................. 31
64
funkcje składniowe p rzysłó w ka ............................................................... 35
funkcje składniowe rzeczow nika............................................................... 28
funkcje składniowe z a im k ó w ...................................................... 33, 34, 35
— imiesłowowy równoważnik z d a n ia .......................................................... 61
imiesłowy przymiotnikowe bierne i c z y n n e ............................... 23, 25, 26
imiesłowy przysłówkowe uprzednie i w spółczesne
23, 25, 26, 61
liczba p ojedyn cza.......................................................... 18, 19, 20, 27, 30
lic z e b n ik ...........................
liczebniki: główne, nieokreślone,
porządkowe, ułamkowe, z b io ro w e ........................................ 32
nieodmienne części m o w y ............................................................... 16, 17
nieosobowe formy cza so w n ika ................................................................. 23
niesamodzielne części m o w y ................................................................... 17
65
c z a s u ................................................................................. 45, 56
m ie js c a .....................................................................
p rzyczyn y .......................................................................... 45, 57
przyzw olenia..................................................................... 45, 58
s p o s o b u ............................................................................ 45, 58
w a ru n k u ............................................................................ 45, 59
P — p a rty k u ła ......................................................................................... 16, 17, 37
p rzyd a w ka ...........................
66
s p ó jn ik ........................................................................................ 16, 17, 36, 53
tematy o b o c z n e ..................
tryby: orzekający, przypuszczający, rozkazujący......................................... 20
upodobnienia między w y ra z o w e
67
uproszczenia grup sp ó łg ło sko w ych .......................................................... 9
wypowiedzenia: oznajmujące, p yta ją ce ,................................................. 51
rozkazujące, w ykrzykn iko w e ...................................... 51
wypowiedzenia p ojedyn cze................................................................. 50, 52
wypowiedzenia wielokrotnie z ło ż o n e ............................... 50, 52, 59, 60
wypowiedzenia współrzędnie z ło ż o n e :................................................ 50, 53
- łączne, przeciwstawne, rozłączne, w y n ik o w e
53
wypowiedzenia złożone z podrzędnym :................................................. 50
- okolicznikowym: c e lu ................................................................. 57
c z a s u ............................................................... 56
m ie js c a ............................................................ 56
p rzyczyn y ........................................................ 57
p rzyzw olenia.................................................. 58
s p o s o b u .......................................................... 58
w a ru n k u ......................................................... 59
- orzecznikow ym ............................................................................. 54
wyrazy niepodzielne i podzielne s ło w o tw ó rc z o ........................................ 11
68
zaimki: nieokreślone, osobowe, przeczące,
pytające, wskazujące, w z g lę d n e ,.................................................. 34
zdania pojedyncze nierozwinięte i ro z w in ię te ........................................... 52
zdania wprowadzające i w p ro w a d za n e ...................................................... 62
zdanie wielokrotnie z ło ż o n e ........................................................ 52, 59, 60
69
SPIS TREŚCI
Upodobnienia wewnątrzwyrazowe i międzywyrazowe...................................
Uproszczenia grup spółgłoskowych.................................................................
Wyrazy podstawowe i wyrazy pochodne........................................................
Rodzina wyrazów, wyrazy pokrewne; oboczności.........................................
Odmienne i nieodmienne, samodzielne i niesamodzielne części m o w y
Cechy gramatyczne czasownika. Koniugacja................................................
Strony czasownika. Czasowniki przechodnie i nieprzechodnie.....................
Czasowniki niedokonane i dokonane...............................................................
Osobowe i nieosobowe formy czasow ników..................................................
Funkcje składniowe czasownika.....................................................................
Imiesłowy przymiotnikowe i przysłówkowe....................................................
Cechy gramatyczne rzeczownika. Deklinacja................................................
Tematy oboczne. Funkcje składniowo rzeczownika..............................
70
Rodzaj rzeczownika. Wyrażenie przyim kowe..................................................
Stopniowanie przymiotników. Funkcje składniowe przymiotnika.................
Podział zaimków ze względu na znaczenie......................................................
Grupa podmiotu i grupa orzeczenia. Zespoły składniow e..............................
Związki składniowe:
Analiza gramatyczno-logiczna zdania pojedynczego.......................................
Podział wypowiedzeń ze względu na cel w ypow iedzi....................................
Rodzaje zdań ze względu na ilość orzeczeń....................................................
Wypowiedzenia współrzędnie złożone.............................................................
z podrzędnym podm iotow ym .................................
z podrzędnym orzecznikowym...............................
z podrzędnym przydawkowym...............................
z podrzędnym dopełnieniowym .............................
z podrzędnym okolicznikowym m iejsca...................
z podrzędnym okolicznikowym czasu....................
z podrzędnym okolicznikowym c e lu .....................
71
z podrzędnym okołicznikowym przyczyny . . . . . .
z podrzędnym okołicznikowym sposobu
z podrzędnym okołicznikowym przyzwolenia
z podrzędnym okołicznikowym warunku
Wypowiedzenia wielokrotnie złożone
Analiza zdań wielokrotnie złożonych.................
Imiesłowowy równoważnik zdania w zdaniu złożonym . . . . . . . . . . . . .
Mowa niezależna i mowa zależna........................
Alfabetyczny wykaz te rm in ó w ..........................
Spis treści . . . ......................................................................................................
..................................................................................................
70
72