by mcfly9 
 

Dynamika pozytywizmu 

1.  pierwsza faza 

– optymizm poznawczy oraz praktyczny przedstawicieli formacji; przekonanie, że świat 

jest poznawalny, że można go zmieniać (idee pracy organicznej pojawiły się w latach 40. w zaborze 
pruskim), krytyka romantyzmu 

*wydźwięk  –  powstają  powieści  o  charakterze  tendencyjnym,  publicystyka,  nowelistyka,  powieści, 
specyficzna liryka. 

2.  druga  faza 

–  ok.  1880

1

 

zaostrza  się  kryzys  światopoglądowy  epoki,  przełom  antypozytywistyczny, 

książka P.  Chmielowskiego  Zarys literatury polskiej  z  ostatnich  lat szesnastu (podsumowanie I fazy 
epoki). O

kazało się, że dotychczasowego programu nie można zrealizować, jego konsekwencje mogą 

doprowadzić  do  zaprzeczenia  początkowo  przyjętych  idei  (np.  panowanie  scjentyzmu  wiedzie  do 
poglądu  o  niewystarczalności  nauki  jako  sposobu  poznania  rzeczywistości  –  takie  przekonanie 
wyraża A. Świętochowski w artykule Dumania pesymisty w 1876 r.) 

*

wydźwięk: 

A. tendencje idealistyczne  i metafizyczne  w  poznaniu,  zainteresowanie mediumizmem

2

 czy spirytyzmem 

(np. J. Ochorowicz 

– scjentysta i „magnetyzer”, powieść B. Prusa Emancypatki),  

B. monizm przyrodniczy (

dawał podstawy do sformułowania praw rządzących rzeczywistością społeczną) 

stał się przyczyną spostrzeżenia,  zgodnie  z którym życie  człowieka jest  zdeterminowane przez czynniki 
biologic

zne, a więc nie jest on istotą wolną 

C.  organicystyczna 

wizja  społeczeństwa,  związana  z  koncepcją  jego  ewolucyjnego  rozwoju,  stała  się 

powodem 

rozczarowania pozytywistów,  obserwujących pogłębiające się antagonizmy społeczne („walka 

o byt

”),  z  drugiej  natomiast  strony  prowadziła  ku  świadomości  dekadenckiej  (organizm  rozwija  się,  ale 

i 

umiera, posiada fazę narodzin, rozkwitu i schyłku) 

D. utylitaryzm ewoluujący ku egoizmowi, praca u podstaw nie przyniosła spodziewanych efektów 

Powstają dzieła tzw. realizmu krytycznego (po 1880 r.) np. Lalka. ♥ Charakterystyczne przy tym, że ustąpienie 
pokolenia 

pozytywistów  było  raczej  ich  przejściem  na  drugi  plan  procesu  literackiego,  w którym  prym  wiedli 

moder

niści,  nie  wiązało  się  z jakąś  walką  obozów  literackich  i  światopoglądowych  (choć  kolejni  „młodzi” 

wystąpili  programowo  przeciw  poprzednikom);  wielu  pozytywistów  pisało  swój  najznakomitsze  dzieła  już 
w czasach  kolejnej  epoki. 

Stopniowo  pojawiają  się  w  literaturze  elementy  autobiograficzne,  wątki 

autotematyczne,  problematyka 

związana  z  uczuciami  i  erotyką,  kwestia  indywidualizmu,  tematyka 

historyczna, poetyckość, przemianie ulegnie poetyka powieści. 
 

 

Bibliografia: [red. M. Hanczakowski] Epoki literackie Od antyku do 

współczesności, [tu:] Dynamika epoki, 

s. 239-241. 

                                                           

1

 

Data umowna, poszczególni pozytywiści dochodzili w różnym czasie do zaprzeczenia początkowo przyjętych idei (stąd 

data końcowa epoki jest umowna) 

2

  Mediumizm 

–  wywoływanie  zjawisk  paranormalnych  za  pośrednictwem  mediów  –  osób  podatnych  na  sugestię 

i 

hipnozę, zdolnych do odczuwania zjawisk telepatycznych, "wywoływania duchów" itp. (wikipedia)