Ć
WICZENIE XI
Mikrobiologia środowiska wodnego
Skład jakościowy i ilościowy mikroorganizmów wodnych
Bakterie, które występują w wodzie lub ściekach są w większości saprofitami. Są to gatunki typowo wodne lub
glebowe. Obok nich mogą się jednak znajdować gatunki, dla których naturalnym siedliskiem jest organizm człowieka lub
zwierzęcia, a do wody dostały się wraz ze ściekami bytowo-gospodarczymi, wodami opadowymi lub zostały wprowadzone
bezpośrednio z zanieczyszczeniami kałowymi. Są wśród nich równieŜ gatunki saprofityczne, które naleŜą do tzw. naturalnej
mikroflory przewodu pokarmowego i odŜywiają się nie strawionymi resztkami pokarmowymi (bakterie grupy coli, Streptoccocus
faecalis, Clostridium perfringens). W wydalinach ludzi chorych mogą znajdować się bakterie patogenne (bakterie czerwonki,
tyfusu itp.) lub warunkowo patogenne np. Pseudomonas aeruginosa.
Bakterii chorobotwórczych nie wykrywa się w wodzie lub ściekach bezpośrednio. Korzysta się w tym celu z metody
pośredniej, polegającej na wykrywaniu bakterii uznanych za tzw. wskaźniki sanitarne.
Gatunkiem będącym takim właśnie wskaźnikiem jest Escherichia coli.
Za bakterie grupy coli uwaŜa się gram ujemne pałeczki nie wytwarzające przetrwalników, rozwijające się w warunkach
względnie beztlenowych, mające zdolność fermentowania laktozy z wytwarzaniem kwasu i gazu, w ciągu 48 godzin hodowli w
temperaturze 35-37
o
C. Grupa ta nie jest jednolita. NaleŜą do niej bakterie z rodzaju Escherichia, Citrobacter i Enterobacter
naleŜące do rodziny Enterobactericeae.
Obok wymienionych elementów analizy sanitarnej, proponuje się obecnie dodatkowo wykrywanie bakterii z gatunku
Pseudomonas aeruginosa w wodzie do picia i potrzeb gospodarczych oraz w wodzie dla zakładów kąpielowych i pływalni, a
takŜe w wodach powierzchniowych i ściekach. Bakterie te stanowią potencjalny czynnik chorobotwórczy dla ludzi i zwierząt.
Poza tym, P. aeruginosa występuje powszechnie w wodach powierzchniowych i glebie. MoŜe bytować równieŜ w chlorowanej
wodzie, gdyŜ jest to bakteria odznaczająca się znaczną odpornością na dezynfekujące działanie chloru.
W ocenie hydrobiologicznej badanych wód prowadzi się badania jakościowe i ilościowe.
Część jakościowa polega na mikroskopowej obserwacji preparatów i określaniu przynaleŜności systematycznej
oglądanych obiektów na podstawie ich cech morfologicznych.
Część ilościowa natomiast, polega na policzeniu osobników naleŜących do poszczególnych rodzajów lub gatunków i
obliczeniu stosunku procentowego poszczególnych grup systematycznych do ogólnej liczby organizmów, co pozwala na
wykrycie gatunków dominujących w biocenozie.
W zaleŜności od trybu Ŝycia w warunkach naturalnych organizmy wodne moŜna podzielić na kilka zespołów, wśród
których trzy są najwaŜniejsze. Jest to:
- plankton - Ŝywa zawiesina (bioseston) unosząca się w toni wodnej. W obrębie tego zespołu wyróŜnia się bakrerioplankton (Ŝywa
zawiesina bakterii), fitoplankton (Ŝywa zawiesina drobnych roślin) i zooplankton (Ŝywa zawiesina drobnych zwierząt);
- perifiton - składający się z organizmów prowadzących Ŝycie osiadłe przy brzegach zbiornika. Są to formy, które w postaci
delikatnego osadu pokrywają przedmioty podwodne;
- bentos - jest zespołem organizmów dennych Ŝyjących na powierzchni wewnątrz osadów. W głębokich zbiornikach, gdzie
ś
wiatło nie dociera do dna, bentos składa się tylko z przedstawicieli świata zwierzęcego oraz bakterii naleŜących do względnych i
bezwzględnych beztlenowców.
Grzyby wodne są umownym zgrupowaniem gatunków, które występują wyłącznie lub przewaŜnie w środowisku
wodnym, lecz przeprowadzenie wyraźnej granicy między grzybami wodnymi a np. lądowymi nie jest moŜliwe. Pewne grzyby
bytujące w glebie np. Mucor i Rhizopus, moŜna spotkać w wodzie lub osadach dennych. Grzyby występują w środowisku
naturalnym w postaci zarodników lub form przetrwalnych. W rzekach zanieczyszczonych ściekami organicznymi rozwija się
masowo tzw. grzyb ściekowy Leptomitus lacteus, którego luźno splątana biaława plecha pokrywa grubą warstwą dno i brzegi
rzeki.
KrąŜenie Fe i Mn w ekosystemach wodnych
Zjawisko to ma wspólne cechy ogólne –
wytrącanie związków tych pierwiastków do osadów dennych oraz ich redukcja w osadach.
Fe dostaje się do wód w postaci soli Ŝelazawych lub humianów
oraz ze spływami powierzchniowymi zawierającymi utlenione związki Fe w postaci zawiesiny.
Huminiany Fe są rozkładane przez Siderocapsa treubii.
Fe stanowi 4-5% całkowitej zawartości minerałów w roztworach wodnych poddanych działaniu O
2
.
Występuje pod postacią Fe(OH)
2
o rozpuszczalności (pH 7) 10
-38
co ogranicza rozpuszczalność Fe
+3
do 10
-14
µ
M.
Rozpuszczalność Fe
+3
maleje 1000x z kaŜdą jednostką wzrostu pH (zasadniczo niedostepny powyŜej 4).
Rozpuszczalność Fe
+2
maleje 100x z kaŜdą jednostką wzrostu pH.
Przy kwaśnym odczynie środowiska i w warunkach beztlenowych Fe występuje w formie Fe
+2
.
W warunkach naturalnych zawartość Fe jest bardzo zmienna.
Wody przybrzeŜne - 0,06 – 6
µ
M.
Wody morskie
- 0,0001 – 0,001
µ
M.
Potencjał +300mV (cytochromy A) do – 500mV(ferrodoksyny) decyduje o jego ogromnym zaangaŜowaniu w
zasadnicze procesy Ŝyciowe i wielkim na niego zapotrzebowaniu.
Jedynie Lactobacillus moŜe funkcjonować prawidłowo bez Fe (20at/1 kom.)- E. coli 10
5
-10
6
at./kom zastępując Fe
kobaltem. Bacillus zastępuje Fe w metaboliźmie wtórnym Mg.
Organizmy wykształciły odpowiednie mechanizmy pobierania Fe.
Przy wysokim stęŜeniu Fe
ZaangaŜowane są reduktanty, błonowe ATPazy, reduktaza flawinowa
Przy niskim stęŜeniu Fe
a.
niskocząsteczkowe ligandy specyficzne kompleksujące Fe
+3
siderofory
b.
system transportu
Grzyby: 21 sideroforów hydroksamowych, bakterie 11 sideroforów hydroksamowych, 11 katecholowych.
Rośliny wykształciły 2 strategie:
I strategia – nietrawiaste
Wytwarzają substancje redukujące, reduktanty fenolowe, protony, napędzana ATP pompa protonowa
II strategia – produkujące fitosiderofory
ś
yto – kwas 3’OH mugineinowy; jęczmień – kwas distichinowy, owies – kwas awenowy; kukurydza, ryŜ, jęczmień -
kwas deoxymugineinowy
Sole Ŝelazawe i manganawe są utleniane do związków Ŝelazowych i manganowych wskutek biochemicznej
aktywności Desulfovibrio desulfuricans, Bacillus circulans, Bacillus polymyxa do fosforanów lub kwaśnych
węglanów Ŝelazowych i manganowych.
Redukcja jest procesem dostarczającym bakteriom O
2
do utleniania substancji energetycznej.
NaleŜą do grupy amonifikatorów, bakterii fermentacji masłowej – czyli nie jest to wyspecjalizowana grupa.
Bacillus polymyxa w warunkach beztlenowych redukuje głównie azotany i dopiero gdy ich zabraknie zaczyna redukować Fe(OH)
3
.
Jeziorne rudy Ŝelazowo-manganowe tworzą się przy intensywnym dopływie związków Fe i Mn, odpowiedniej ilości
substancji organicznej i potencjale oksydoredukcyjnym.
Bakterie Ŝelaziste, które odkładają złogi nierozpuszczalnego Fe(OH)
3
są głównie organizmami wodnymi.
Bezwzględne autotrofy czerpią z utleniania Fe
2+
do Fe
3+
energię do chemosyntezy.
Thiobacillus ferroxidans występuje w kwaśnych wodach pirytowych.
Proces utleniania Fe
+2
dostarcza zaledwie 11 kcal/mol [utlenianie N (66kcal), utlenianie S (118kcal)].
PoniewaŜ na związanie 1 atomu C konieczne jest utlenienie 750 atomów Fe efekt biogeochemicznego działania
autotrofów jest bardzo wyraźny.
Leptotrix (obok Crenotrix i Cladotrix względny autotrof)
moŜe wykorzystywać organiczne związki Fe (np. humiany).
Właściwe bakterie Ŝelaziste naleŜy odróŜnić od tych bakterii, które mogą gromadzić drobne ilości Ŝelaza lub
pośrednio powodować jego wytrącanie przy utlenianiu substancji organicznej albo przez zmianę środowiska.
Bakterie Ŝelaziste czerpią energię potrzebną im do asymilowania CO
2
z utleniania związków Ŝelazawych do
Ŝ
elazowych. Węgiel jest asymilowany na drodze chemosyntezy. Wśród bakterii Ŝelazistych wyróŜniamy następujące
grupy:
- bezwzględne autotrofy;
- względne autotrofy mogące utleniać połączenia organiczne, ale zdolne równieŜ do utleniania związków Ŝelazawych
do Ŝelazowych i do wykorzystania uwolnionej przy tym energii d
o asymilacji CO
2
;
- heterotrofy gromadzące wodorotlenek Ŝelaza, lecz nie uzyskujące energii z jego utleniania.
Spośród autotrofów w wodach występują formy nitkowate oraz jednokomórkowe i kolonialne. Nitkowate to głównie
gatunki Galionella. Wśród heterotroficznych najczęściej spotykane są Leptotrix, Crenotrix, Siderocapsa.
W strefie oligosaprobowej zbiornika wodnego, w której woda powraca do stanu całkowitej czystości a
mineralizacja zanieczyszczeń organicznych jest daleko posunięta, chociaŜ jeszcze nie zakończona zupełnie,
poniewaŜ stwierdza się w wodzie obecność nie rozłoŜonych stabilnych substancji organicznych np. zw.
huminowych, namnaŜają się nitkowate bakterie Ŝelaziste z grupy Leptotrix i Ochracea. Pojawienie się form bakterii
Ŝ
elazistych jest wskaźnikiem powrotu wody do stanu czystości.
Leptotrix
Crenotrix
Spirillum
Leptotrix
ochracea
Leptotrix
crassa
Leptotrix
sideroporus
Crenotrix
polyspora
Crenotrix
ferruginea
Spirillum
ferrugineum
Gallionella
Siderocapsa
Gallionella
ferruginea
Gallionella
corneata
Gallionella
planctonica
Siderocapsa
coronata
Siderocapsa
major
Mangan
moŜe być utleniany do trudnorozpuszczalnego brunatnego dwutlenku Mn przez Aerobacter, Bacillus, Pseudomonas.
Niektóre bakterie Ŝelaziste np. Sphaerotilus manganifera są zdolne do utleniania związków Mn i odkładania w swych
komórkach wodorotlenku Mn oprócz wodorotlenku Fe.
w jeziorach eutroficznych sole Fe i Mn w okresach stagnacji
przechodzą ze złogów w osadach dennych do masy wodnej.
w jeziorach oligotroficznych związki Fe i Mn nagromadzają się w warstwie dennej
i nie uczestniczą w dalszym krąŜeniu.
Leptotrix (ochracea, crassa, sideroporus), Crenotrix polyspora – nitkowate.
RozmnaŜają się przez tworzenie na końcach nitek komórek przetrwalnikowych – nieruchliwych lub płytek. Leptotrix
w wodach wolno płynących, Crenotrix w wodach stojących.
Gallionella (ferruginea, corneola, planctonica) – małe pałeczki wydzielające bardzo duŜo śluzu w postaci nitek lub
wstąŜeczek wysyconych Fe(OH)
3
, rośnie lepiej w atmosferze wysyconej CO
2
.
Spharotilus masowo rozwijający się w wodach zanieczyszczonych ściekami organicznymi.
Obfity rozwój w osadzie czynnym powoduje zjawisko pęcznienia w urządzeniach chłodniczych.
Komórki tworzą nitki tkwiące w pochewce śluzowej
Streptotrix - bardzo często w osadzie czynnym głównie obciąŜonym ściekami z rzeźni lub ferm
Siderocapsaceae- komórki kuliste, owalne, lub pałeczkowate w śluzowych otoczkach występują w wodzie na
powierzchni roślin wodnych.
Nitryfikacja
Przemiany substancji azotowych w wodzie
Proces nitryfikacji prowadzący do wytwarzania najłatwiej przyswajalnych związków azotu ma ogromne znaczenia dla
biologii zbiorników wodnych. Jest to kolejny po amonifikacji proces zwracający do obiegu związki azotu.
W procesie tym amoniak i sole amonowe ulegają utlenianiu do kwasu azotawego a następnie do kwasu azotowego i ich soli.
Jednocześnie w wyniku tego procesu powstają ze związków mineralnych substancje organiczne bakterii.
Bakterie nitryfikacyjne to głównie chemoautotrofy i tlenowce. TakŜe wiele heterotrofów moŜe brać udział w procesie
nitryfikacji, ale rzadko powodują one nagromadzenie się większych stęŜeń azotynów i azotanów. Wzrost komórek heterotrofów
nie zaleŜy od tego procesu utleniania.
PoniewaŜ w niektórych środowiskach istnieją warunki nie sprzyjające wzrostowi autotrofów skutek nitryfikacyjnej
działalności autotrofów i hetrotrofów moŜe być podobny.
Energię do chemosyntezy autotrofy czerpią z utleniania zredukowanych form azotu np. amoniaku (I faza nitryfikacji)
lub azotynów (II faza nitryfikacji).
Bakterie nitryfikacyjne są wraŜliwe na działanie temperatury. Proces nitryfikacji zachodzi dopiero w temp. 8
o
C.
Optimum termiczne wynosi 28-30
o
C. Przy 50
o
C bakterie te giną. Stwierdzana jest ponadto wyjątkowa wraŜliwość tej grupy
bakterii na zbyt duŜe stęŜenie związków organicznych oraz związków toksycznych.
W dwóch fazach nitryfikacji uczestniczą odmienne rodzaje bakterii.
Przeprowadzana jest w dwu etapach przez 2 typy bezwzględnych chemoautotrofów:
I etapu: NH
3
do NO
2
-
i II etapu: NO
2
-
do NO
3
-
Bakterie utleniające NH
3
do NO
2
reprezentowane są przez:
Nitrosomonas, Nitrocystis, Nitrosolobus, Nitrosospira
Drobnoustroje te są zbliŜone do Pseudomonadales – rosną na granicy dwóch faz – głównie na powierzchni ciał
stałych.
W wysuszonej glebie mogą przetrwać w stanie Ŝycia utajonego (anabiozy) przez wiele lat.
NH
3
(nie przenikający przez błony) jest utleniany na hydroksylaminę – (łatwo przenikającą przez błony)
2 drogi utlenienia:
•
dwuhydroksylamina
•
nitroksyl
3 koncepcja – hydroksylamina tworzy związek kompleksowy z metalem i łącząc się z układem flawoproteina –
cytochromy oddaje kolejno po 1 elektronie.
Redukcja NAD (podobnie jak w fotosyntezie bakteryjnej) zachodzi przy udziale odwrotnego łańcucha przenoszenia
elektronów z wykorzystaniem energii z ATP.
HNO
2
jest silnie toksyczny dla bakterii - 0,3 M hamuje metabolizm w 30%
Bakterie utleniające NO
2
-
na NO
3
-
reprezentowane przez:
Nitrobacter, Nitrococcus, Nitrospira. śyją w środowisku lekko alkalicznym (7,7), słabiej adsorbują się na
powierzchni ciał stałych.
Wolny NH
3
hamuje silnie chemosyntezę, juŜ przy 0,001 M stęŜeniu obniŜa intensywność procesu o 70%.
Nie są hamowane przez ślady substancji organicznej. Rozwijają się normalnie na pirogronianie, mannitolu, octanie,
maślanie, asparaginie.
W glebach bytuje ok. 1
•
10
4
cfu/g gleby.
Działają przy pH 6,5-7,5, a przy pH 3,5-4 nitryfikacja ustaje. Bytują głównie w powierzchniowej warstwie gleby, w
temperaturze 10
o
-30
o
C, teŜ <5
o
C do >40
o
C. Optymalna ok. 30
o
C. Najsilniej wiosną i jesienią.
Rola bakterii nitryfikacyjnych w wodach powierzchniowych polega na usuwaniu NH
3 i
NO
2
-
,
które w większych
ilościach mogą być szkodliwe zarówno dla organizmów wodnych jak i człowieka oraz dostarczaniu roślinom
najkorzystniejszego źródła N.
Utlenianie azotynów dostarcza znacznie mniej energii (17 kcal) niŜ utlenianie NH
3
(66 kcal).
Szybkie utlenianie NO
2
-
do NO
3
-
powoduje, Ŝe stęŜenie NO
2
-
w wodach powierzchniowych jest rzędu 0,01 mg/l.
Przy utlenianiu N-amonowego stosunek C (z CO
2
)
:
N(utlenianego) wynosi 1:35
Przy II fazie C:NO
2
-
1:135
W I fazie, którą moŜna przedstawić w postaci reakcji:
NH
4
+
+ 1
1
/
2
O
2
--------> H
2
O + 2H
+
+ NO
2
-
+ 66kcal
Hipotetyczny przebieg reakcji wg. Kluyvera
H
H - 2H H O
N H N H N + H
2
O
H OH H
OH
wodorotlenek hydroksyloamina nitroksyl
amonowy
O +H
2
O H -2H O
N N OH N + H
2
O
H OH OH
dwuhydroksyamoniak kwas azotawy
W I fazie uczestniczą bakterie z rodzaju Nitrososomonas, Nitrosospira i Nitrosolobus.
II faza
+H
2
O -2H
HNO
2
HON(OH)
2
HNO
3
+ 17kcal
Prowadzona jest przez bakterie z rodzajów Nitrobacter, Nitrospira, Nitricoccus.
Gatunki bakterii nitryfikacyjnych wodnych:
Nitrosomonas europea, Nitrocystis oceanus – I faza
Nitrobacter winogradski i Nitrobacter agilis – II faza
Rozwijają się na granicy woda – ciało stałe (powierzchniowa warstwa osadów)
Bakterii nitryfikacyjnych jest mało:
W wodach oligotroficznych – brak dostatecznej ilości NH
3
W wodach eutroficznych – niedobór O
2
Rzeki, jeziora zawierają 100 cfu/l lub znacznie mniej.
Dla ekologii wód waŜne są przede wszystkim procesy utleniania.
Proces nitryfikacji pozwala usunąć z wód toksyczny NH
3
(juŜ przy 0,001 M) oraz HNO
2
(0,3 M) do 0,01 mg/l.
Jest waŜnym wskaźnikiem stopnia saprobowości wód.
Wykonanie ćwiczenia
Pośrednie metody obliczania ogólnej liczby drobnoustrojów w wodzie
Ogólna liczebność bakterii i grzybów
Wykonaj posiewy metodą płytek tartych wylewając po 0,1 ml odpowiedniego rozcieńczenia na
powierzchnię podłoŜa agarowego na płytce.
Posiew na powierzchnię agaru odŜywczego pozwoli odczytać ogólną liczbę jtk bakterii w wodzie.
Posiew na powierzchnię podłoŜa Martina umoŜliwi określenie liczby jtk grzybów w wodzie.
Pośrednie metody obliczania grup fizjologicznych drobnoustrojów w wodzie
Drobnoustroje
nitryfikacyjne
Płynną poŜywkę Lewisa i Pramera w zestawie trójprobówkowym NPL (po 5 ml poŜywki płynnej) zaszczep badaną wodą
przenosząc rozcieńczenia 10
-1
do 10
-8
po 0,5 ml w 3 powtórzeniach. Inkubuj w temperaturze 25
o
C. Po okresie inkubacji sprawdź
obecność azotynów i azotanów oraz amoniaku - brak pomarańczowo-Ŝółtej barwy po dodaniu odczynnika Nesslera wskazuje na
brak NH
3
w płynie pohodowlanym. Do oznaczenia kwasu azotawego stosuje się odczynnik Griessa.
Do płynu pohodowlanego dodajemy odczynnik Griessa: 4 krople odczynnika A i odczynnika B.
A - kwas sulfanilowy (8g), kwas octowy 5 N (1000 ml)
B - naftylamina (8g),
kwas octowy 5 N (1000 ml)
RóŜowe zabarwienie płynu świadczy o obecności kw. azotawego. Jeśli nie pojawia się róŜowe zabarwienie sprawdzamy czy nie
powstał kwas azotowy. W tym celu dodajemy do płynu sproszkowanego Zn (katalizator reakcji redukcji kwasu azotowego do
azotawego), który powoduje pojawienie się róŜowego zabarwienia jako wyniku reakcji odczynnika Griessa z kwasem azotawym.
Dla potwierdzenia zajścia procesu nitryfikacji konieczne są obserwacje mikroskopowe
kultur i stwierdzenie obecności drobnoustrojów przeprowadzających ten proces.
W zbiornikach wodnych często występują róŜne odmiany
Nitrosomonas europaea
Winogradsky o owalnych lub lekko jajowatych komórkach 1,1x0,45µm
, róŜniące się
wielkością i kształtem komórek.
W kulturze znajdują się jednocześnie komórki w róŜnych
stadiach rozwojowych, co stwarza wraŜenie ich pleomorfizmu. Charakterystyczna dla
kultury jest obecność komórek gruszkowatych o słabej barwliwości.
Dlatego do barwienia komórek Nitrobacter poleca się stosować metody
wykorzystywane do barwienia przetrwalników.
Otrzymanie czystych kultur Nitrosomonas jest
procesem złoŜonym, wskutek obecności w koloniach tego mikroorganizmu bakterii towarzyszących.
Barwienie: Wykonaj preparat pobierając materiał z hodowli płynnej i utrwal w płomieniu palnika.
Zabarw preparat stosując metodę zimną Bartholomewa i Mittwera:
-zalej preparat 7,6% roztworem zieleni malachitowej na 10 min.
-przemyj wodą bieŜącą w ciągu 10 sek.
-zalej 0,25% roztworem safraniny na 15 sek.
-przemyj i wysusz
Metoda hodowli i obserwacji drobnoustrojów Ŝelazistych w wodzie
Etap I - Zakładanie hodowli
Wodę umieszcza się w jałowym naczyniu wraz z osadem pochodzącym z tego samego zbiornika.
Na powierzchni wody w takim naczyniu umieszcza się płaski krąŜek z korka, w którego dolną część wkład się kilka
szkiełek nakrywkowych.
KrąŜek swobodnie pływający w naczyniu pozostawia się na okres 2-3 tygodni. W tym czasie do powierzchni szkiełek
przytwierdza się wiele bakterii Ŝelazistych. Po pewnym czasie po osadzeniu się mułu (osadu) w warstwie wody pojawiają się
podobne do waty skupienia, a potem rdzawe plamy.
Etap II - Barwienie i mikroskopowanie bakterii Ŝelazistych
Po okresie inkubacji:
Korek wyjmuje się z wody. Za pomocą bibuły filtracyjnej usuwa się ze szkiełek nakrywkowych wodę,
suszy na powietrzu, utrwala przez zanurzenie na 15 nim. w alkoholu metylowym.
Równe objętości 2% roztworu Ŝelazocyjanku potasowego i 5% kw. octowego przygotowanego w wodzie
destylowanej miesza się i ogrzewa do zagotowania.
Preparat zanurza się na 2 minuty do gorącego roztworu, przemywa wodą destylowaną i dobarwia 2% roztworem
safraniny w wodzie.
Ponownie przemywa się wodą i suszy.
Komórki bakterii Ŝelazistych barwią się na kolor czerwony, wydzieliny Ŝelaza na niebiesko.
Preparaty poddajemy obserwacji mikroskopowej i oznaczamy do rodzaju: Leptotrix, Crenotrix, Spirillum,
Gallionella, Siderocapsa i gatunku.
Literatura:
Błaszczyk M.K. 2007. Mikroorganizmy w ochronie środowiska. PWN. W-a.
Libudzisz Z., Kowal K., śakowska Z. 2007. Mikrobiologia techniczna. Tom 1. Mikroorganizmy i
ś
rodowiska ich występowania. PWN. W-a.
Alef K., Nannipieri P. 1995. Methods in Applied Soil Microbiology and Biochemistry, Academic Press Limited,
J. Paluch 1993. Mikrobiologia wód. PWN. W-a.
M. Pawlaczyk-Szpilowa 1978 Mikrobiologia wody i ścieków. PWN. W-a.
M. Pawlaczyk-Szpilowa 1980 Ćwiczenia z mikrobiologii wody i ścieków. PWN. W-a.