plik

Na ustrój ludzki działają ustawicznie czynniki mechaniczne,

cieplne i chemiczne.

Są one bodźcami fizjologicznymi, ale jeżeli siła ich jest nadmierna,

to stają się szkodliwe i okre lamy je jako

uraz

(trauma).

Zmiany chorobowe w tkankach wywołane urazem nazywamy

obrażeniem, czyli

uszkodzeniem (

laesio

Obrażenia, jakie powstają wskutek urazu mechanicznego,

dzielimy zazwyczaj na

stłuczenie

(contusio)

ranę

(vulnus,

vulneratio).

Jedyna, lecz ważna dla leczenia różnica polega na tym, że w stłuczeniu,

czyli obrażeniu zamkniętym, uszkodzone tkanki są odgraniczone od

wiata zewnętrznego nienaruszoną powłoką skóry lub błony luzowej.

W ranie istnieje przerwanie ciągło ci przynajmniej jednej z tych powłok.

Ponieważ głębsze warstwy tkanek nie zawierają drobnoustrojów,

powstające po urazie procesy biologiczne przebiegają w obrażeniu

zamkniętym w rodowisku jałowym.

Natomiast w ranie zaznaczają się w większym stopniu wpływy wiata

zewnętrznego, w ród których największe znaczenie przypada

drobnoustrojom.

Zakażenie może jednak dołączyć się do obrażenia zamkniętego, jeżeli

drobnoustroje przenikają do uszkodzonych tkanek (locus

minoris

resistentiae)

drogą krwiono ną, albo gdy uraz uczynni ogniska tzw.

zakażenia utajonego

(infectio latens),

istniejącego już uprzednio w

ustroju.

STŁUCZENIE

Działanie urazu w stłuczeniu

(contusio)

sprowadza się do uciskania

lub rozciągania tkanek przez przedmioty tępe

nie doprowadzające jednak do przerwania skóry.

Rany

Przerwanie ciągło ci tkanek pod wpływem urazu lub celowego

działania (zabieg chirurgiczny) nazywamy raną (

vulnus).

Ze względu na głęboko ć rany rozróżniamyŚ

- otarcie lub zadrapanie naskórka

(excoriatio),

rany powierzchowne

(v. superficiale),

rany głębokie

(v. profundum),

rany powikłane

(v. complicatum),

tj. drążące do jam ciała lub

uszkadzające naczynia, nerwy, cięgna.

Ze względu na rodzaj urazu i kształt rozróżniamyŚ

ranę kłutą (v.

ictum),

ranę ciętą

(v. sectum),

ranę szarpaną

(v. laceratum),

ranę tłuczoną

(v. contusum),

ranę miażdżoną (v.

conquasatum),

ranę kąsaną

(v. morsum),

ranę postrzałową

(v.sclopetarium),

ranę oparzeniową

(v. combustum),

ranę zatrutą

(v. venenatum).

Rana

kłuta (v.

ictum).

Powstaje wskutek zranienia przedmiotem ostrym,

długim i wąskim

(igła, gwoźdź, szydło, widły, bagnet, floret).

Rana

kłuta ma wąski kanał, którego długo ć jest większa niż szeroko ć.

Rana nie zieje lub zieje nieznacznie i brzegi jej

często stykają się ze

sobą.
Kanał rany ma zwykle przebieg prosty, jednak różna spoisto ć i

sprężysto ć poszczególnych tkanek oraz skurcz mię ni mogą zmieniać
kierunek i

załamywać go, co utrudnia wypływanie wydzieliny i sprzyja

zatrzymaniu w

głębi ciał obcych.

Dlatego po

obrażeniu naczyń krwiono nych krew wycieka obfitym

strumieniem natychmiast po

usunięciu z rany narzędzia, po czym

wypływanie krwi na zewnątrz może ustać, a wynaczynia się ona w
dalszym

ciągu w przestrzenie międzytkankowe albo do jamy ciała.

Rany

kłute nie zakażone goją się łatwo.

Rana

cięta (v.

incisum s. sectum).

Powstaje wskutek urazu ostrymi przedmiotami

tnącymi, jak brzytwa,

nóż, kosa, szkło.

Ma brzegi i

ciany równe, może broczyć obficie.

Przecięte tkanki rozdzielone cienkim i gładkim ostrzem nie ulegają
zgnieceniu lub poszarpaniu.

Dlatego

wieże rany cięte goją się łatwo po zbliżeniu cian i brzegów

szwami.

Rana rąbana (v.

caesum).

Jest odmianą rany ciętej.

Powstaje przez zranienie szablą, dłutem, siekierą itp.

Tkanki ulegają nie tylko przecięciu, lecz w pewnym stopniu i stłuczeniu,

gdy ostrze nie jest zbyt ostre, a narzędzie raniące ciężkie.

Rana rąbana jest zazwyczaj głęboka, broczy mniej obficie niż rana cięta.

Uszkodzenie nerwów, naczyń krwiono nych, okostnej i ko ci widuje się

często.

Nierzadko zostają oddzielone całkowicie (odrąbane) znaczne czę ci

tkanek, a nawet całe kończyny.

Rana szarpana (v.

laceratum).

Powstaje wskutek

rozciągania tkanek zakrzywionymi przedmiotami

(szponami, haczykami,

sękami, gwoździami itp.).

Najłatwiej ulega rozdarciu tkanka tłuszczowa oraz mię nie i narządy

miąższowe, najtrudniej skóra i cięgna.

Brzegi rany

są poszarpane, rozciągnięte lub podwinięte, wskutek czego

mało broczą.

ciany i dno są nierówne, mogą zawierać szczeliny i kieszenie.

Rana

tłuczona (v. contusum).

Jest zadana

tępymi przedmiotami, jak drąg, kopyto, kamień, ma brzegi

nierówne,

obrzękłe, nieco wywinięte na zewnątrz.

W brzegach i ich

sąsiedztwie często stwierdza się krwawe podbiegnięcia.

ciany rany złożone są z tkanek zgniecionych, zawierają uchyłki i kieszenie.

Naczynia krwiono ne są przerwane lub zgniecione, dlatego krwawienie z rany

tłuczonej jest mniejsze niż w ranie ciętej.

Rana tłuczona wypełniona skrzepłą krwią i chłonką zawiera często ciała obceŚ

strzępy ubrania, włosy, grudki ziemi, kurz.

Zanieczyszczenie rany, obecno ć w niej tkanek o upo ledzonym ukrwieniu,

skrzepów krwi oraz zachyłków i kieszeni sprzyjają zakażeniu i stwarzają

niepomy lne warunki gojenia.

Je li uraz zadany narzędziem tępym trafia w okolice, w których skóra i tkanki

miękkie przykrywają występy kostne cienką warstwą, to pęknięcie skóry

wykazuje brzegi równe i rana upodabnia

się do rany ciętej.

Jednak obrzęk brzegów oraz podbiegnięcia krwawe ułatwiają wła ciwe

rozpoznanie.

Rana

miażdżona (v. conguassatum).

Jest

odmianą rany tłuczonej, ale siła urazu oraz obrażenia tkanek są znacznie

większe.

Zgniecenie

między zderzakami wagonów, pod kołami pojazdów, w trybach

maszyn, spadek z

wysoko ci, przysypanie ziemią, węglem, gruzem itp. należą

najczęstszych przyczyn powstawania ran miażdżonych.

Brzegi rany

są nierówne, obrzękłe, blade lub o zabarwieniu sinoczerwonym.

cianach i dnie spostrzega się tkanki zmiażdżone, przesiąknięte krwią,

strzępy mię ni, powięzi, cięgien oraz odłamki ko ci; naczynia krwiono ne są
poszarpane,

skręcone, wypełnione skrzepliną, nerwy zgniecione lub

przerwane.

Ubytki tkanek bywają bardzo znaczne. Rana zazwyczaj nie broczy silniej,

skóra w jej otoczeniu nie jest wrażliwa na ból. Rozległo ć obrażeń usposabia

do szybkiego występowania .groźnych dla życia zaburzeń stanu ogólnego

(wstrząs urazowy) i sprzyja wczesnemu rozwojowi niebezpiecznych zakażeń

(zgorzel gazowa). Z tych powodów w ranach miażdżonych leczenie powinno

być wdrożone jak najwcze niej.

Rana kąsana (v.

morsum).

Zadana zębami ludzi lub zwierząt zbliża się wyglądem do rany kłutej,

tłuczonej i miażdżonej (szczęki konia) albo wreszcie do rozległej rany

szarpanej (zęby dzikich zwierząt).

Bardzo często przez wyrwanie powstaje znaczny ubytek tkanek.

Rany kąsane goją się źle wskutek zakażenia drobnoustrojami z jamy

ustnej i obecno ci poszarpanych strzępów tkanek

Rana

postrzałowa (v. sclopetarium).

Jest następstwem działania różnego rodzaju pocisków bojowych lub ich

czę ci, a więc kul karabinów ręcznych i maszynowych, pocisków dział

artyleryjskich, bomb lotniczych, min itp.

Rana po

strzałowa swoim wyglądem jest zbliżona do rany kłutej, szarpanej lub

miażdżonej, niekiedy do obrażenia cieplnego lub chemicznego. Podobieństwa

te są tylko pozorne.

Rana postrzałowa różni się od wszystkich innych nie tylko mechanizmem

powstawania i rozległo cią uszkodzeń tkanek.

Olbrzymia energia kinetyczna

pocisku sprawia, że działająca siła jest ogromna

w stosunku do wielko ci pocisku.

Z tego powodu działanie pocisku wywołuje, obok obrażenia anatomicznego

tkanek,

również wybitne zaburzenia czynno ciowe, co nadaje ranom

postrzałowym swoiste piętno i odróżnia je od ran innego pochodzenia.

W ten sposób w ranie

postrzałowej powstają trzy współ rodkowo

ułożone strefy:

kanał rany,

b) strefa zniszczonych

obumarłych tkanek (necrosis),

c) strefa tkanek uszkodzonych w

różnym stopniu czynno ciowo i

anatomicznie w zakresie ukrwienia, unerwienia i

odżywienia

wskutek

działania energii kinetycznej pocisku.

Uszkodzenia uwidaczniają się przede wszystkim w postaci zaburzeń w

krążeniu, a więc w przekrwieniu, zastoju krwi, licznych drobnych

wylewach krwawych, zawałach.

Tkanki te, upo ledzone w swej żywotno ci, mogą nawet ulegać szybko

martwicy lub powolnemu obumieraniu oraz zakażeniu.

Na tym polega znaczenie praktyczne tej strefy.

Oglądając ranę zwracamy uwagę na:

• jej umiejscowienie,
• kształt,
• wielko ć,
• brzegi,
• otoczenie,
• krwawienie,
• wpuklanie się do niej tkanek lub narządów głębiej leżących,
• charakter  wycieku  z  niej  (

krew,

żółć, mocz, płyn mózgowo-

rdzeniowy,ropa

• obecno ć ciał obcych.

Wnętrza rany nie dotykamy, ale badanie dotykiem jej otoczenia może

nam wiele wyjaśnić (krwiak, ropień, trzeszczenie banieczek gazu).

W razie potrzeby należy sięgnąć do badań pracownianych (badanie

krwi, moczu, rtg), a w

przypadkach wątpliwych do badań bardziej

złożonych, jak urografia czy arteriografia.

Chirurg podejmuje

decyzję postępowania zależnie od wyników

badania:

jeżeli na pierwszy plan wysuwają się objawy wstrząsu, należy

zabezpieczyć rany opatrunkiem, unieruchomić je?
—w razie potrzeby i przystąpić najpierw do zwalczenia wstrząsu;
dopiero po

ustąpieniu jego objawów można rozpocząć leczenie rany;

2) w przypadku gdy objawy

wstrząsu nasilają się wskutek

utrzymującego się krwotoku w głębi rany lub do jamy ciała, stosując

postępowanie przeciwwstrząsowe decydujemy się na szybkie
operacyjne opanowanie krwotoku i

operację rany;

jeżeli chory nie znajduje się w stanie wstrząsu, przygotowujemy go

do zabiegu zaraz po ustaleniu rozpoznania.

LECZENIE RANY

Leczenie rany polega na pomaganiu ustrojowi

w usuwaniu lub zmniejszaniu szkód wyrządzonych urazem

Wycięcie rany świeżej.
Podstawą leczenia rany wieżej, zawierającej tkanki martwe, jest usunięcie
tych tkanek przez

wycięcie.

Korzy ci wycięcia są ogromne i przewyższają każdy inny sposób leczenia. W

ten sposób skraca

się czas niezbędny do wydalenia martwych tkanek drogą

złożonych i długotrwałych procesów biochemicznych oraz usuwa się z rany

podłoże, w którym drobnoustroje znajdują najpomy lniejsze warunki do

rozmnażania.
Wycięcie rany zapobiega zakażeniu wielokrotnie skuteczniej niż inne sposoby

odkażania, dlatego też zabiegi wykonywane w celu usunięcia tkanek martwych

znalazły szerokie rozpowszechnienie. Nadaje się im różne nazwy: wycięcie
rany, chirurgiczne zaopatrzenie, oczyszczenie, opracowanie,

oporządzenie.

Do zabiegów tych używa się skalpeli, które znacznie mniej obrażają tkanki niż

nożyczki.

Rozróżniamy: rozcięcie rany (discisio), wycięcie częściowe (excisio partialis),

wycięcie zupełne (excisio totalis vulneris).

Rozcięcie rany ma na celu zmniejszenie napięcia tkanek, uwidocznienie

wszelkich jej zachyłków i kieszeni.

Otwierając szeroko kieszenie, łączy się je w jedną całość, zapewnia szerokie

zianie rany oraz swobodny odpływ wydzieliny.

Zabieg polega na nacięciu skóry w obie strony od kątów rany.

Na kończynach nacięcie należy wykonać równolegle do ich długiej osi i

zarazem rozlegle naciąć powięź.

Ranę pozostawia się otwartą i w razie potrzeby wprowadza paski z gumy,

wyjątkowo z gazy, do głębszych kieszeni i przykrywa opatrunkiem.

Czę ciowe wycięcie rany różni się od poprzedniego zabiegu tym, że do rozcięcia

dołącza się wycinanie tkanek martwych.

Dotyczy to zarówno skóry

(wycinać bardzo oszczędnie) i powięzi, jak

zmiażdżonej tkanki mię niowej, która ma zabarwienie ciemnoczerwone, jest
przepojona

wynaczynioną krwią, nie kurczy się i nie broczy przy wycinaniu.

Wyciąć ją trzeba aż do granic zdrowego mię nia, który poznaje się po

żywoczerwonym zabarwieniu i obfitym broczeniu krwi z przekroju.

Usuwa

się z rany skrzepy, a ciała obce jedynie wówczas, gdy ukazują się w

ranie.

Starannie

podwiązuje się naczynia krwiono ne. Wycinając ranę należy pamiętać

konieczno ci oszczędzania ważnych narządów i tkanek.

Nie wolno

przecinać nerwów, większych naczyń krwiono nych ani otwierać nie

uszkodzonych jam

ciała.

narządy anatomiczne stanowią granicę nie pozwalającą na wycięcie rany

całkowite, lecz nakazują zadowolić się wycięciem czę ciowym. W ostatecznym
wyniku rana powinna

mieć ciany równe, bez uchyłków, złożone przeważnie z

tkanek

żywych, i powinna być tak ukształtowana, by zapewniała wydzielinie

swobodny

odpływ.

Z u p e

ł n e wycięcie rany polega na wycięciu w całości brzegów,

ścian i dna rany w granicach tkanek zdrowych. Tkanki wycina się
warstwowo,

poczynając od skóry, przy czym grubość rąbka

wycinanych tkanek

zależy od umiejscowienia rany i stopnia

uszkodzenia tkanek.

Jeśli rana jest niewielka, wycina się ją tak, by usunąć tkanki w
jednej,

całości (en bloc).

zupełnym wycięciu zostaje rana o świeżym wyglądzie,

pozbawiona tkanek martwych,

którą, jak ranę operacyjną, można

zeszyć całkowicie (szew pierwotny), aby zapewnić gojenie doraźne

Zeszywanie rany

• Z wycinaniem ran łączy się ściśle sprawa ich zeszywania. Szew

może być nałożony w każdym okresie gojenia rany, ale tylko wtedy,

gdy nie ma zakażenia, a ściany i brzegi wykazują pełną żywotność i

mogą być zespolone bez napięcia powłoki.

• Ranę można zeszyć niezwłocznie po wycięciu (szew pierwotny

doraźny). Stosuje się go w świeżych ranach ciętych i w niezbyt

rozległych ranach tłuczonych Natomiast zeszywanie pierwotne ran

postrzałowych, zwłaszcza odłamkowych, Jest niebezpieczne i

przeciwwskazane. Gdy po wycięciu nie ma pewności, że rana jest

niezakażona, należy ją pozostawić otwartą.

• Jeżeli po upływie kilku dni (3—6) nie wystąpią objawy zakażenia,

brzegi rany można zeszyć (szew pierwotny odroczony).

Przeszczepianie skóry

• Skrócenie okresu gojenia się ran można uzyskać nie tylko

zeszywaniem, lecz i przeszczepianiem skóry na ich powierzchnię.

Skóra jest najlepszym opatrunkiem dla rany. Przeszczepienie

wykonuje się, gdy zespolenie brzegów za pomocą szwów jest

niemożliwe z powodu zbyt rozległego ubytku skóry albo gdy

mogłoby ograniczyć ruchy lub wreszcie oszpecać.

• W świeżej ranie przeszczepia się skórę bezpośrednio po wycięciu

rany, jeśli ma wygląd zbliżony do czystej rany operacyjnej.

• W ranie ziarninującej należy dążyć do przeszczepiania w okresie,

gdy ziarnina jest młoda i soczysta, gdy w jej głębszych warstwach

nie ma większej ilości tkanki bliznowatej. Przez wczesne

przeszczepianie zapobiega się powstaniu pod przeszczepem

zbitego, niepodatnego, źle ukrwionego podłoża...

Unieruchomienie.

• Należy je zawsze stosować, gdy istnieje znaczniejsze

obrażenie tkanek.

• zmniejsza krążenie chłonki i sprzyja równomiernemu

przepływaniu krwi bez nagłych i rozległych wahań,

jakie powstają podczas ruchów mięśni.

• Zmniejsza się również ból i towarzyszące mu w

drodze odruchowej zaburzenia naczyniowo-ruchowe.

• zmniejsza się wchłanianie trujących wytworów

rozpadu tkankowego i jadów bakteryjnych, a objawy

zapalne ulegają złagodzeniu

Rozcięcie rany

Jest zabiegiem mającym na celu walkę z zakażeniem w

ranie zakażonej. W ranie zakażonej należy stworzyć jak

najlepsze warunki odpływu wydzieliny, nacinając zachyłki

rany i otwierając ropnie.

Z rany należy wyciąć tkanki martwe i usunąć z niej ciała

obce. Jeżeli w czasie tego zabiegu natrafi się na otwartą jamę

ciała, należy ją zamknąć i leczyć później nakłuciem (staw) lub

drenażem ssącym (klatka piersiowa).

Krwawiące naczynia podwiązujemy. Nie zeszywamy w

ranie żadnych innych struktur.

Po stworzeniu dobrego odpływu wydzieliny,

wprowadzeniu drenów i unieruchomieniu rany podajemy

antybiotyki, na które wyhodowane z rany drobnoustroje okażą

się wrażliwe

Sączkowanie rany.

• Należy zapewnić swobodny odpływ wydzielinie,

tak by w miarę wytwarzania się opuszczała ranę.

• Nawet w ranie rozległej i głębokiej można uniknąć

sączkowania, a tym bardziej nie należy używać

sączków, gdy rana jest powierzchowna, a

zakażenie łagodne.

Antybiotyki.

• Tylko umiejętne leczenie antybiotykami, oparte

na ścisłych regułach, przynosi dobre wyniki.

Należy:

• a) ustalić badaniem bakteriologicznym rodzaj

bakterii, który wywołał zakażenie;

• b) zbadać in vitro ich wrażliwość na różne

antybiotyki;

• c) określić właściwą dawkę oraz sposób

podawania, aby osiągnąć korzystne stężenie

leku na czas najdłuższy i swobodne docieranie

do ogniska zakażenia

Leczenie zachowawcze ran

• operacyjny byłby zbędny lub szkodliwy, stosujemy

leczenie zachowawcze.

• Stłuczenie (contusio) z zachowaniem ciągłości skóry nie

wymaga leczenia, chyba że powstały krwiak ma

skłonność do narastania. W tych przypadkach uciekamy

się do nakłucia. Gdyby nakłucie okazało się

nieskuteczne, należy krwiak naciąć, usunąć jego

zawartość, podkłuć krwawiące naczynie i zeszyć ranę.

Krwiak po stłuczeniu należy odróżnić od krwiaka

tętniącego (haematoma pulsans), który jest tętniakiem
rzekomym.

Otarcia naskórka

• na mniejszej lub większej przestrzebi, nawet zanieczyszczone

wyhodowane z ran. Oprócz wspomniaczone grudkami ziemi i

ziarenkami piasku, wymagają jedynie leczenia zachowawczego. Ranę

taką zmywamy ciepłym rozczynem fizjologicznym soli; możemy ją też

przemyć 3% wodą utlenioną i wypłukać cząsteczki ziemi ze skóry, jeśli

to tylko możliwe. Ranę przykrywamy jałowym opatrunkiem. Zwykle

uzyskujemy dobre gojenie.

• Drobne śródskórne rany po wybuchu zapalnika, postrzale ze ślepego

naboju, drobne rany sięgające głębiej po postrzale ptasim śrutem

leczymy również zachowawczo.

• Rany postrzałowe na wylot, które nie naruszyły czynności narządów

wnętrznych, zmuszając do chirurgicznego ich leczenia, oraz rany

kłute ze zniszczeniem tkanek ograniczonych do, kanału rany leczymy

za pomocą jałowego opatrunku po uprzednim obmyciu 1 odkażeniu

skóry wokół rany.

Leczenie wstępne ran

oparzeniowych

• Leczenie wstępne (na oddziale intensywnej terapii). Leczenie wstępne oparzonego

musi zapewnić drożność dróg oddechowych, resuscytację i stabilizację układów

ważnych dla życia, oraz ocenę i leczenie urazów współistniejących. W tych

pierwszych godzinach miejscowe leczenie rany oparzeniowej ma mniejsze
znaczenie.

• a. Zabezpieczyć drożność dróg oddechowych.

• b. Wykonać pomiary objawów życiowych łącznie z temperaturą dała.

• c. Rozebrać i zważyć chorego.

• d. Wprowadzić do żyły cewnik o dużym przekroju.

• e. Rozpocząć wlewanie roztworu Ringera z dodatkiem mleczanów.

• f. Obliczyć rozległość oparzeń drugiego i trzeciego stopnia.

• g. Obliczyć zapotrzebowanie na płyny.

• h. Wprowadzić cewnik Foleya do pęcherza moczowego.

• i. Wprowadzić przez nos zgłębnik do żołądka (przy oparzeniach powyżej 25%

powierzchni ciała).

• j. Uspokoić chorego wstrzykując dożylnie odpowiednie leki w podzielonych

dawkach.

• k. Uodpornić przeciw tężcowi.

• l. Okryć chorego czystym prześcieradłem.

• m. Przyjąć do szpitala lub przenieść do ośrodka leczenia oparzonych

Ostry okres choroby

oparzeniowej

Leki:
• Krem z solą srebrową

sulfadiazyny

• Mafenid (Sulfamylon)
• Roztwór azotanu

srebra (0.5%)

• Bacytracyna

Początkowe leczenie ran

• a. Przy przyjęciu rany przemywa się łagodnym mydłem

i wodą, usuwając brud i luźne fragmenty tkanek

martwiczych.

• b. Pęcherze o średnicy do l—2 cm pozostawia się

nietknięte.

• c. Oparzenia miejsc owłosionych (czaszka, dół pachowy,

okolica łonowa) należy ogolić tak, aby uzyskać dookoła

rany oparzeniowej pas nie oparzonej skóry.

• d. Po umyciu i początkowym oczyszczeniu ran stosuje

się lek działający miejscowo i nakłada gruby opatrunek.

• e. Oparzone kończyny układa się na podwyższeniu w

celu zmniejszenia obrzęku.

LECZENIE OGÓLNE

Jest ono równie ważne jak miejscowe, polega na usuwaniu

lub łagodzeniu zaburzeń ogólnoustrojowych, powstałych w

następstwie urazu.

We wstrząsie urazowym stosuje się należyte

postępowanie przeciwwstrząsowe. Jeśli nastąpiła znaczna

utrata krwi, należy szybko wyrównać jej objętość i skład.

Dąży się do przywrócenia prawidłowej czynności układu

nerwowego. Zapewnia się rannym całkowity spokój i

odpoczynek. Usiłuje się zmniejszyć ból, który wespół z

innymi nieuświadomionymi bodźcami płynącymi z ogniska

urazowego wpływa szkodliwie na układ nerwowy. W

tłumieniu silnego bólu ostrożnie stosuje się pochodne

makowca (morfina, pantopon, dilaudid) albo inne leki, jak

dolantyna, pabialgina itp* Mniej dokuczliwy ból można,

złagodzić pochodnymi kwasu barbiturowego, które

zapewniają choremu sen. Sole bromu . podawane w

małych dawkach działają uspokajająco.

Gospodarka wodno-mineralna.

W razie potrzeby należy ją

wyrównać doustnym lub pozajelitowym
podawaniem odpowiednich roztworów

elektrolitów i glikozy. Przeciwdziała się

utracie białka za pomocą diety

obfitującej w łatwo strawne białko, a w

razie potrzeby przetacza się osocze
lub wlewa roztwory aminokwasów.

WITAMINY

• Należy podawać 500 mg — 3 g witaminy

C oraz ryboflawinę, tiaminę i witaminę A.

Nie wolno zapominać o niedokrwistości,

występującej w rozległych ranach i dłużej
trwa

jącym zakażeniu. Przetaczanie krwi i

uzupełnienie tkankowych zapasów białka i

żelaza staje się wówczas niezbędne.