KOMUNIKACJA WERBALNA I NIEWERBALNA 1

SPIS TREŚCI

WSTĘP

Komunikacja werbalna

1.1

Umiejętności podstawowe- słuchanie prawdziwe

1.2

Cztery kroki skutecznego słuchania

2.0 Odsłanianie się
2.1 Korzyści płynące z odsłaniania się
2.2 Opór przed odsłanianiem się
2.3 Optymalne poziomy otwarcia
3.0 Ekspresja
3.1 Cztery rodzaje ekspresji
3.2 Pełna komunikacja
3.3 SkrzyŜowane komunikaty
3.4 Przygotowanie wypowiedzi
3.5 Zasady skutecznej ekspresji

Komunikacja niewerbalna

4.0 Język ciała
4.1 Mimika twarzy
4.2 Gesty
4.3 Postawa i oddech
5.0 ZaleŜności przestrzenne
6.0 Parajęzyk i metakomunikaty
6.1 Zmiana parajęzyka
6.3 Metakomunikaty
6.4 Jak radzić sobie z metakomunikatami
7.0 Ukryte programy
7.1 Jestem dobry
7.2 Jestem dobry ( a ty nie)
7.3 Ty jesteś dobry ( a ja nie)
7.4 Jestem bezradny, cierpię
7.5 Jestem niewinny
7.6 Jestem słaby
7.7 Jestem twardy

WSTĘP

Sztuka porozumiewania się jest podstawową umiejętnością Ŝyciową, tak

waŜną, jak umiejętność radzenia sobie w szkole czy zarabiania na Ŝycie.
Kiedy  potrafimy  skutecznie  się  porozumiewać,  tworzymy  i  utrzymujemy
przyjazne  relacje  z  innymi,  doceniani  jesteśmy  w  pracy,  nasze  dzieci  obdarzają
nas  szacunkiem  i  zaufaniem,  potrafimy  zadbać  o  nasze  potrzeby  seksualne.  Jeśli
jakaś komunikacja z innymi jest mniej skuteczna, któraś z dziedzin naszego Ŝycia
niedomaga:  w  pracy  moŜe  się  układać,  ale  przy  stole  rodzinnym  ciągle  słychać
krzyki:  być  moŜe  jesteś  zadowolony  z  seksu,  jednak  przyjaźnie  nie  trwają  zbyt
długo:  na  przyjęciach  dobrze  się  bawisz,  jednak  do  domu  wracasz  sam.
Umiejętność skutecznego porozumiewania się z innymi sprawia, Ŝe Ŝycie nam się
układa.

Komunikacja interpersonalna w ujęciu psychologicznym - L. Grzesiuk

i E. Trzebińskiej jest procesem, dzięki któremu jednostka w bezpośrednim
kontakcie z inną osobą przekazuje i otrzymuje informacje. W procesie tym moŜna
wyodrębnić kilka etapów:

−

inicjująca, bardziej lub mniej świadoma intencja nadawcy (osoby, która
wytwarza przekaz) przekazania pewnej treści,

−

kodowanie tj. przełoŜenie tych treści na określone zachowania,

−

nadawanie, tj. przekazanie wiadomości za pośrednictwem określonych
zachowań,

−

odbiór, tj. percepcja przez narządy zmysłów odbiorcy zachowań nadawcy,

−

odkodowanie, tj. przełoŜenie odebranych sygnałów na wiadomości,

−

interpretacja wiadomości, tj. przypisanie jej przez odbiorcę znaczenia
w kontekście jego ogólnej wiedzy o świecie.

Przekazami (komunikatami) w komunikacji interpersonalnej są zachowania

werbalne (wypowiedzi) i niewerbalne (mimika twarzy, kinezjetyka - pozycja ciała,
postawa,  gesty,  inne  ruchy  ciała,  proksemika  -  przestrzenna  odległość  między
komunikującymi  się  osobami,  parajęzyk  -  wysokość  i  natęŜenie  głosu,  tempo
mówienia, śmiech,  itp.).  Człowiek  w procesie komunikacji interpersonalnej  pełni
jednocześnie funkcję nadawcy przekazującego wiadomość i odbiorcy - obserwuje,
jakie  wraŜenie  na  rozmówcy  wywołuje  przekazana  wiadomość:  tak,  Ŝe  odbiorca
przyjmujący  wiadomość  przekazuje    jednocześnie  nadawcy  swój  stosunek  do
odbieranych treści: działa tu więc pętla sprzęŜenia zwrotnego.

Układ treści pracy jest następujący :
praca zawiera dwie części: komunikację werbalną, komunikację niewerbalną.

Komunikacja werbalna zawiera: umiejętności podstawowe, cztery kroki

skutecznego  słuchania,  odsłanianie  się,  korzyści  płynące  z  odsłaniania  się,  opór
przed  odsłanianiem  się,  optymalne  poziomy  otwarcia,  ekspresję,  cztery  rodzaje
ekspresji,  pełną  komunikację,  skrzyŜowane  komunikaty,  przygotowanie
wypowiedzi, zasady skutecznej ekspresji.

Komunikacja niewerbalna zawiera: język ciała, mimikę twarzy, gesty,

postawę i oddech, zaleŜności przestrzenne, prajęzyk i  metakomunikaty, elementy
prajęzyka, zmianę prajęzyka, sugestie, jak radzić sobie z metakomunikatami.

W pracy zostały omówione równieŜ ukryte programy- jestem dobry, jestem

dobry(  a  ty  nie),  ty  jesteś  dobry(  a  ja  nie),  jestem  bezradny,  cierpię,  jestem
niewinny,  jestem  słaby,  jestem  twardy,  wiem  wszystko;  analiza  transakcyjna  -
rodzica,  dziecka,  dorosłego;  zasady  czystej  komunikacji,  precyzowanie
wypowiedzi,  rozumienie  modelu,  określanie  ograniczeń  modelu,  precyzowanie
zniekształceń w modelu, kulturę i rodzaj, róŜnice kulturowe, znaczenie, siłę głosu
i gesty, przestrzeń i dotyk, rodzaj oraz trening asertywności.

                    Praca zawiera równieŜ podsumowanie, bibliografię.

KOMUNIKACJA WERBALNA

1.1

Umiejętności podstawowe- słuchanie prawdziwe.

Sztuka słuchania to podstawowa umiejętność słuŜąca tworzeniu

i utrzymywaniu związków z innymi. Jeśli potrafisz słuchać, ludzie lgną do ciebie.
Przyjaciele zwierzają ci się, przez co pogłębia się wasza przyjaźń. Łatwiej ci
odnosić sukcesy, gdyŜ naprawdę słuchasz i rozumiesz innych; wiesz, czego chcą,
co ich rani lub irytuje. Często „uśmiecha się do ciebie szczęście, poniewaŜ ludzie
cię doceniają i lubią, gdy jesteś w pobliŜu.

Brak umiejętności słuchania jest niebezpieczny. Umykają nam waŜne

informacje  i  nie  zauwaŜamy  nadchodzących  problemów.  Chcąc  zrozumieć
postępowanie  innych,  musimy  domyślać  się  i  zgadywać,  uzupełniając  w  ten
sposób luki wynikające z braku umiejętności słuchania.

Słuchanie to zaangaŜowanie i komplement. Słuchając, angaŜujemy swoją

uwagę, aby zrozumieć, jak czuje się rozmówca, w jaki sposób postrzegać swój
ś

wiat. Oznacza to wyzbycie się swoich uprzedzeń przekonań, niepokojów

i interesów,  aby  patrzeć  oczyma  drugiej osoby.  Jest to  próba postrzegania  rzeczy
z jej perspektywy. Słuchanie to komplement, poniewaŜ niesie w sobie następującą
informację”  interesuję  się  tym,  co  dzieje  się  w  twoim  Ŝyciu,  ty  i  twoje
doświadczenia  są  dla  mnie  waŜne”.  W  odpowiedzi  na  taki  komplement  ludzie
zwykle zaczynają cię lubić i doceniać.

1.2

Cztery kroki skutecznego słuchania

słuchanie aktywne – to pełne zrozumienie komunikacji, zwykle wymaga
zadawania pytań i udzielania informacji zwrotnych. Obejmuje ono:

−

parafrazowanie- to powtarzanie swoimi słowami tego, co – jak nam
się wydaje- ktoś powiedział” mówisz, Ŝe….., innymi słowy…, czy
chcesz przez to powiedzieć, Ŝe…,”

−

precyzowanie- oznacza  zadawanie  pytań,  aŜ  do  pełniejszego obrazu,
słyszysz  wówczas  opowieść  o  wydarzeniach  w  kontekście  myśli
i uczuć twojego rozmówcy.

−

informacja zwrotna- to innymi słowy dzielenie się tym, co dzieje się
wewnątrz mnie, po wysłuchaniu, sparafrazowaniu wypowiedzi

drugiej  osoby;  pomaga  jej  ocenić  znaczenie  i  skuteczność  swojego
komunikatu.  Daje  rozmówcom  szansę  na  poprawę  błędnych
interpretacji i wyjaśnienie nieporozumień.

Dobra informacja zwrotna posiada trzy cechy, jest:

−

natychmiastowa - wypowiedziana zaraz po pełnym zrozumieniu
komunikatu,

−

szczera - ma to być twoja prawdziwa reakcja,

−

wspierająca - w sposób łagodny i delikatny przekazująca to, co chcesz
powiedzieć, ale nie powodująca szkody czy uciekania się rozmówcy do
obrony.

słuchanie empatyczne wymaga uświadomienia sobie jednej tylko sprawy,
kaŜdy z nas próbuje przetrwać, kaŜda myśl, kaŜdy wybór, kaŜdy moment -
ma nam zapewnić przeŜycie,

słuchanie otwarte – to słuchanie bez oceniania lub szukania winy, wolne od
osądów,

słuchanie  świadome-składa  się  z  dwóch  elementów,  jeden  to  porównanie
tego,  co  słyszymy,  ze  swoją  wiedzą  historyczną  oraz  wiedzą  o  ludziach
i Ŝyciu  (porównanie  bez  osądu);  drugi  element  to  obserwowanie
i wsłuchanie  się  w  spójność  wywiadu(  czy  ton  głosu  osoby  mówiącej,
akcentowanie  pewnych  fragmentów  wypowiedzi,  wyraz  twarzy  i  postawa-
odpowiadają treści komunikatu),

−

pełne  słuchanie-  utrzymanie  kontaktu  wzrokowego,  nachylenie  się
w stronę  rozmówcy,  wspieranie  mówiącego,  kiwaniem  głowy  lub
parafrazą,  precyzowanie  wypowiedzi,  zadawanie  pytań;  zadbanie  o  to,
aby  nic  nie  rozproszyło  waszej  uwagi;  zaangaŜowanie  się  w  słuchanie
i zrozumienie wypowiedzi, nawet jeśli jest się rozdraŜnionym lub złym,

−

sztuka słuchania w związkach (komunikacja odwzajemniona) - polega
na tym, Ŝe kiedy rozmawiacie na jakiś temat i powstaje konflikt, dajecie
sobie szansę wypowiadania kolejno swoich opinii - jesteście raz
mówiącym, raz słuchaczem.

Pseudosłuchanie - jego intencją nie jest wysłuchanie drugiej osoby, ale
zaspokojenie jakiejś swojej potrzeby, osiągnięcie jakiegoś celu.

Bariery utrudniające uwaŜne słuchanie;

−

porównywanie

−

domyślanie się (czytanie w myślach drugiej osoby)

−

przygotowywanie odpowiedzi

−

filtrowanie (słuchanie wybiórcze)

−

osądzanie

−

skojarzenia

−

utoŜsamianie się

−

udzielanie rad

−

sprzeciwianie się

−

przekonanie o swojej racji

−

zmiana toru myślenia

−

zjednywanie

2.0 Odsłanianie się

Pokazywanie innym prawdziwego „JA” wnosi do naszych relacji ekscytacje

i intymność. Oczyszcza je i oŜywia. Bez odsłaniania się przed innymi pozostajemy
w izolacji, w obrębie swojego własnego doświadczenia. Nie moŜemy się nie
odsłaniać. Jeśli jesteśmy wśród innych, zawsze wysyłamy jakieś komunikaty
o sobie, nawet jeśli kogoś ignorujemy, to nasza postawa i cisza coś ujawniają. Nie
chodzi więc o to, czy odkrywać się przed innymi, ale jak to robić, w jaki sposób
właściwy i skuteczny.

Odsłanianie się jest to komunikowanie informacji o sobie, zakładając

istnienie  drugiej  osoby  odbierającej  komunikat,  jak  równieŜ  ujawnianie  siebie  za
pomocą  języka  niewerbalnego,  np.  gestów,  postawy  czy  tonu  głosu.  Sygnały
niewerbalne  zawierają  wiele  nieuświadomionych,  a  więc  niezamierzonych
komunikatów. Informacja w definicji oznacza, Ŝe to, co komunikujemy, to rzeczy
nowe  dla  drugiej  osoby.  Informacja  moŜe  dotyczyć  faktów,  które
zaobserwowaliśmy  i  zwracamy  na  nie  uwagę  uczuć,  których  doświadczyliśmy
w przeszłości  lub  doświadczamy  w  danej  chwili;  myśli  o  sobie  lub  innych;  oraz
pragnień i potrzeb aktualnych i minionych.

WyraŜenie „o sobie” – to prawdziwe JA, a odsłanianie nie polega na

otaczaniu się na otaczaniu się kłamstwem i zniekształceniami czy chowaniu się za
maską atrakcyjności.

Aby lepiej zrozumieć, o jakim JA mówimy, przedstawię siebie

symbolicznie jako koło podzielone na cztery części:

Opracowane na podstawie Okna Johari (str.31)
Otwarte Ja – obejmuje świadome działania i wypowiedzi

Ś

lepe Ja - to rozpoznane u nas przez innych, a czego sami jesteśmy nieświadomi

(nasze  przyzwyczajenia,  oznaki  zmanierowania,  mechanizmy  obronne,  strategie
ucieczki)

Ukryte  Ja  -  zawiera  nasze  sekrety-  wszystko,  co  potajemnie  myślimy,  czujemy,
czego pragniemy

Nieznane  Ja  -  moŜna  przypuszczać,  Ŝe  istnieje  (jest  nieznane)  oraz  nazwać  ja
nieświadomością;  dowodem  jego  istnienia,  są  sny,  doświadczenia  po  zaŜyciu
mocnych leków lub narkotyków oraz przeŜycia mistyczne.

PowyŜszy podział nie jest sztywny, a poszczególne części nie są zamknięte.

Nasze  obserwacje,  myśli,  uczucia,  pragnienia  stale  poruszają  się  pomiędzy
poszczególnymi  sferami.  Wszystko,  co  widzisz,  słyszysz  i  czego  dotykasz
w świecie  zewnętrznym  przechodzi  do  naszego  Ukrytego  Ja.  Część  informacji
zapominamy,  co  oznacza,  Ŝe  przechodzą  one  do  Nieznanego  Ja.  Niektóre
doświadczenia wzmacniają nasze nieuświadomione przyzwyczajenia- wędrują do
Ś

lepego Ja. Pewne rzeczy pamiętamy, ale ich nie ujawniamy- pozostają one

w ukrytym Ja. Inne zauwaŜamy i dzielimy się nimi z innymi – te przechodzą do
Otwartego Ja.

Odsłanianie się to przechodzenie informacji dotyczących naszych

obserwacji, myśli, uczuć i potrzeb z Ukrytego Ja do Otwartego Ja.

  2.1 Korzyści płynące z odsłaniania się

−

większa samoświadomość

−

pogłębianie związków

−

poprawa komunikacji

−

mniejsze poczucie winy

−

więcej energii

2.2 Opór przed odsłanianiem się

Skoro odsłanianie się niesie ze sobą takie korzyści, dlaczego kaŜdy z nas nie mówi
zawsze  wszystkiego  i  wszystkim?  A  wręcz  przeciwnie-  istnieje  ogromny  opór
przed  odkrywaniem  siebie,  który  sprawia,  Ŝe  pozostajemy  zamknięci  w  naszym
Ukrytym  Ja.  Otwarte  mówienie  o  sobie  nie  jest  społecznie  akceptowane  -

nieładnie  jest  mówić  na  swój  temat  zbyt  duŜo  czy  teŜ  rozmawiać  o  swoich
uczuciach i potrzebach poza kręgiem rodzinnym. Nie ujawniamy swojego wnętrza
równieŜ z lęku przed odrzuceniem, karą, obmową, czy wykorzystaniem informacji
przeciwko  nam  samym.  PrzecieŜ  ktoś  moŜe  się  z  nas  śmiać,  odmówić  nam  lub
odejść.  Jeśli  wyjawisz  jedną  wadę,  pomyślą,  Ŝe  posiadasz  jeszcze  wiele  innych.
Jeśli  ujawnisz  coś  pozytywnego,  powiedzą,  Ŝe  się  chwalisz.  MoŜna  się  równieŜ
obawiać samowiedzy- odkrywając siebie przed innymi, lepiej poznajemy samych
siebie,  moŜna  odkryć  jakieś  nieprzyjemne  prawdy  o  sobie,  moŜe  lepiej  trwać
w nieświadomości?

2.3 Optymalne poziomy otwarcia

Zdrowa  otwartość  wobec  innych  to  kwestia  równowagi-  nauczenia  się  tego,
kiedy,  co  i  komu  moŜna  powiedzieć.  Im  więcej  informacji  systematycznie
przesuwamy do Otwartego Ja , tym lepsza będzie nasza komunikacja. OstroŜnie ze
skrajnościami.  Jeśli  Otwarte  Ja  będzie  zbyt  duŜe  -  staniesz  się  gadatliwy,  jeŜeli
zbyt  małe-  wycofasz  się  i  staniesz  się  zbyt  tajemniczy.  Zbyt  duŜe  Ślepe  Ja
zmniejszy  świadomość  tego,  jak  odbierają  cię  inni.  Niewielkie  Ślepe  Ja  to
uzaleŜnienie  od  autoanalizy  i  samoświadomości.  Jeśli  Ukryte  Ja  jest  zbyt  duŜe,
trudno  będzie  nawiązać  z  tobą  kontakt,  a  jeśli  zbyt  małe-  nie  będzie  moŜna  na
tobie polegać i powierzyć ci Ŝadnego sekretu.

3.0 Ekspresja

Ekspresja  jest  wyraŜaniem  siebie  w  sytuacjach  dla  nas  waŜnych  i  w  kontaktach
z istotnymi dla nas osobami, jest sposobem jasnego wyraŜania się na temat swoich
wewnętrznych doświadczeń oraz pełnym ich opisywaniem.

3.1 Cztery rodzaje ekspresji

WyróŜniamy

cztery

rodzaje

ekspresji:

dzielenie

się

obserwacjami,

przemyśleniami, wyraŜanie uczuć oraz wyraŜanie potrzeb.

−

obserwacje-  dzielenie  się  obserwacjami  oznacza  mówienie  o  tym,  co
odbierają  nasze  zmysły  -  bez  spekulacji,  domyślania  się  czy  wyciągania
wniosków. Komunikat sprowadza się do podawania faktów

−

myśli  -  nasze  myśli  to  konkluzje  i  wnioski  wyciągnięte  z  tego,  co
usłyszeliśmy,  przeczytaliśmy  lub  zaobserwowaliśmy.  Są  to  próby  syntezy
naszych  obserwacji,  podejmowane  w  celu  zrozumienia,  co  się  dzieje
i dlaczego dochodzi do pewnych wydarzeń. Myśli to równieŜ oceny i osądy,

które stwierdzają, Ŝe coś jest dobre lub złe, właściwe lub niewłaściwe. Inne
rodzaje myśli to nasze przekonania, opinie i teorie

−

uczucia  -  czynią  nas,  tym,  kim  jesteśmy  -  osobami  wyjątkowymi.  Uczucia
dzielone  z  drugą  osobą  są  cegiełkami  budującymi  bliskość.  Kiedy
pozwalamy  innym  dowiedzieć  się,  co  nas  denerwuje,  przeraŜa  czy  cieszy,
ma to dwojakie konsekwencje- inni lepiej nas rozumieją i współodczuwają
z  nami  oraz  mogą  modyfikować  swoje  zachowanie,  aby  zaspokoić  swoje
potrzeby

−

potrzeby  -  nikt  z  wyjątkiem  danej  osoby  -  ciebie  nie  wie,  czego
potrzebujesz, jesteśmy ekspertami i najwyŜszymi autorytetami w dziedzinie
swoich  potrzeb.  MoŜe  jednak  istnieć  w  nas  silny  wewnętrzny  zakaz  ich
wyraŜania,  przyjaciele  i  rodzina  nie  wiedzą,  czego  chcemy  -  czego
potrzebujemy.  WyraŜanie  potrzeb  nie  stanowi  oceny  ani  oskarŜenia.  To
proste  stwierdzenie  mówiące  o  tym,  co  mogłoby  nam  pomóc  lub  sprawić
nam radość.

3.2 Pełna komunikacja

Pełna komunikacja to połączenie wszystkich czterech rodzajów ekspresji: tego, co
widzimy,  myślimy,  czujemy  i  potrzebujemy.  Nasi  najbliŜsi  przyjaciele,  nasz
partner  I  nasza  rodzina  nie  pozna  nas  naprawdę,  jeśli  nie  podzielimy  się  z  nimi
wszystkimi  swoimi  doświadczeniami,  nie  moŜna  pomijać  pewnych  spraw,
ukrywać swojej złości czy tłumić swoich potrzeb. Oznacza to równieŜ precyzyjne
dzielenie  się  swoimi  obserwacjami,  jasne  wypowiadanie  swoich  wniosków,
wyraŜanie  próśb  i  sugestii,  jeśli  czegoś  potrzebujemy  lub  widzimy  moŜliwość
zmiany.

Ekspresja  częściowa  to  niepełny  przekaz  –  pominięcie  pewnych  informacji.
Niepełne przekazy  powodują  zamieszanie  i brak zaufania.  Nasi  rozmówcy  czują,
Ŝ

e czegoś w komunikacji brakuje, choć nie wiedzą czego. Wyłączają się, kiedy

słyszą  osądy,  nie  złagodzone  opisem  twoich  uczuć  czy  nadziei.  Nie  chcą  słyszeć
twojej  złości,  jeśli  nie  opowiesz  frustracji  czy  zranieniu.  Podejrzliwie  słuchają
wniosków  nie  popartych  obserwacjami.  Niedobrze  czują  się  z  zadaniami
wyrastającymi z wyraŜonych uczuć i załoŜeń.

Nie kaŜdy związek czy sytuacja wymagają pełnej ekspresji. Jednak

ekspresja  częściowa,  w  której  pomijamy  lub  niejasno  wyraŜamy  coś  waŜnego,
zawsze stanowi niebezpieczeństwo, zwłaszcza wówczas, gdy mówimy o sprawach
złoŜonych, które są nieodmiennie obecne w procesie budowania bliskości.

3.3 SkrzyŜowane komunikaty

Komunikat  jest  skrzyŜowany  wówczas,  gdy  w  jednej  wypowiedzi  zostały
wymieszane  i  pomylone  róŜne  rodzaje  ekspresji.  Często  komunikaty  takie
powodują  zamieszanie,  ale  mogą  równieŜ  wprowadzać  ogromny  dystans
pomiędzy  rozmówcami.  SkrzyŜowane  komunikaty  róŜnią  się  od  komunikatów
częściowych tym, ze niczego w nich nie pomijamy. Mówimy o swoich uczuciach,
wnioskach  czy  potrzebach,  jednak  nie  wprost-  ukrywamy  je,  np.;  „nie  mógłbyś
choć  raz  zachować  się  jak  człowiek?”.  W  tym  stwierdzeniu  potrzeba  zabarwiona
jest  osądem  (myśl).  Pełen  komunikat  mógłby  brzmieć  następująco;  zwykle
mówisz  mało,  a  jeŜeli  się  odzywasz  mówisz  cichym  i  bezbarwnym  głosem
(obserwacja).  Wydaje  mi  się  wówczas,  Ŝe  cię  nie  obchodzę  i  Ŝe  nie  odczuwasz
Ŝ

adnych emocji( myśl). Czuję się zraniona (emocje) i bardzo chciałbym, abyś

rozmawiał ze mną (potrzeba).

3.4 Przygotowanie wypowiedzi

Przygotowanie wypowiedzi obejmuje:
samoświadomość, świadomość innych ludzi, świadomość miejsca.

−

samoświadomość- przyjrzenie się swojemu wewnętrznemu doświadczeniu.
Co w danej chwili obserwujesz, myślisz, czujesz i czego potrzebujesz? Jaki
jest cel twojej wypowiedzi? Czy cel ujawniony innym jest taki sam, jak cel
rzeczywisty? Czego się obawiasz powiedzieć? Co chcesz zakomunikować?

−

dzięki  samoświadomości  moŜna  przeprowadzić  coś  w  rodzaju  próby
generalnej przed rzeczywistą wypowiedzią. Zwłaszcza na etapie uczenia się
wypowiadania pełnych komunikatów waŜne jest, aby przećwiczyć w myśli
kaŜdą część wypowiedzi, dopóki wszystkie nie staną się jasne i wyraźnie od
siebie  oddzielone.  Obserwacje  i  wiedze  oddzielamy  od  swoich
przypuszczeń  i  domysłów.  Uświadamiamy  sobie  swoje  uczucia  i  szukamy
sposobu  ich  wyraŜenia.  W  końcu  udaje  nam  się  taktownie  poinformować
o swoich potrzebach.

−

wiadomość innych ludzi- przekazanie waŜnego komunikatu powinno być

poprzedzone  analizą  odbiorcy.  Przyjrzyj  się  swojemu  rozmówcy.  W  jakim
jest stanie? Czy się śpieszy, czy cierpi, moŜe jest rozzłoszczony i nie chce
cię słuchać? Świadomość innych oznacza równieŜ śledzenie reakcji twojego
rozmówcy  na  to,  co  mówisz.  Zaobserwuj  wyraz  jego  twarzy  i  język  ciała.
Czy  rozmówca  utrzymuje  z  tobą  kontakt  wzrokowy?  Czy  zadaje  pytania
i udziela informacji zwrotnych, czy moŜe siedzi nieruchomo na krześle?

−

wiadomość miejsca - waŜne informacje przekazywane są w miejscach,

gdzie nikt nie zakłóca spokoju i prywatności rozmówców

Oto kilka ogólnych zasad, dotyczących właściwego miejsca rozmowy:

−

zadbaj o prywatność

−

znajdź miejsce, w którym nikt wam nie przeszkodzi

−

znajdź miejsce wygodne i stosowne dla obu stron

−

znajdź miejsce spokojne, bez czynników rozpraszających uwagę.

3.5 Zasady skutecznej ekspresji

komunikaty powinny być bezpośrednie- nie moŜna zakładać, Ŝe inni wiedzą,
co myślimy lub czego potrzebujemy, takie załoŜenie często pociąga za sobą
powaŜne  koszty  emocjonalne.  Jedyne  załoŜenie,  jakie  moŜemy  zrobić,  to
takie,  Ŝe  wielu  rzeczy  nie  potrafimy  się  domyślić  i  nie  mamy  pojęcia,  co
moŜe się dziać w drugim człowieku.

komunikaty powinny być natychmiastowe:

−

zwiększa się prawdopodobieństwo, Ŝe inni poznają moje potrzeby
i wezmą je pod uwagę, widać bowiem wówczas bezpośredni związek
pomiędzy tym, co się dzieje i konsekwencjami.

−

komunikacja natychmiastowa zwiększa bliskość związku, poniewaŜ
dzielimy się swoimi reakcjami tu i teraz.

−

komunikaty „tu i teraz” są bardziej ekscytujące i intensyfikują wspólne
doświadczenia.

komunikaty  powinny  być  jasne-  oznacza  to  pełne  i  dokładne  odbicie
naszych  myśli,  uczuć,  potrzeb  i  obserwacji.  Nie  pomijamy  niczego,  nie
opowiadamy  dwuznacznych  i  abstrakcyjnych  bredni.  Precyzja  naszych
komunikatów  zaleŜy  od  poziomu  naszej  świadomości.  Musimy  zdać  sobie
sprawę  z  tego,  co  obserwujemy,  a  następnie-  jak  na  to  reagujemy.  Bardzo
łatwo  jest  pomylić  to,  co  widzimy  i  słyszymy  w  świecie  zewnętrznym,
z tym,  co  myślimy  i  czujemy  wewnątrz.  Umiejętność  rozróŜniania  tych
dwóch  sfer  w  duŜej  mierze  pomoŜe  nam  w  formułowaniu  jasnych
komunikatów:

−

nie zadawaj pytań, kiedy trzeba wypowiadać twierdzenia

−

zachowaj spójność wypowiedzi (treść, ton głosu, język ciała powinny
komunikować to samo, przyczynia się to do jasności i zrozumienia
komunikatu)

−

unikaj  podwójnych  komunikatów(  równoczesne  podawanie  dwóch
sprzecznych  przekazów,  np.  podejdź  bliŜej,  odejdź  stąd.  Występują
one często w relacjach rodzic - dziecko i związkach intymnych.

−

uświadom  sobie  swoje  potrzeby  i  uczucia  -  dawanie  innym  do
zrozumienia,  co  czuję  i  jakie  mam  potrzeby,  wydaje  się
bezpieczniejsze niŜ ich wyraŜanie. JednakŜe posługując się aluzjami,
wprowadzamy słuchaczy w błąd.

−

odróŜniaj  obserwacje  i  myśli  -  zauwaŜ  róŜnicę  pomiędzy  tym,  co
widzisz  i  słyszysz,  a  swoimi  osądami,  teoriami,  przekonaniami
i opiniami

−

skoncentruj się na jednej sprawie w danej chwili- trzymaj się jednego
tematu,  dopóki  obydwie  strony  nie  wypowiedzą  pełnych  i  jasnych
komunikatów.  Jeśli  zdarzy  ci  się  zboczyć  z  tematu  moŜesz  uŜyć
stwierdzenia  -  czuję,  Ŝe  pogubiliśmy  się…  o  czym  właściwie
mówimy?,  lub  zaczekaj,  słyszysz,  ci  ja  mówię?  Mam  poczucie,  Ŝe
zboczyłem z tematu.

−

komunikaty powinny być szczere czyli takie, w których deklarowany
cel  przekazu  jest  identyczny  z  rzeczywistym.  Zakamuflowane
intencje i ukryte programy niszczą relacje, poniewaŜ stawiamy siebie
w  pozycji  osoby  manipulującej  innymi,  a  nie  uczciwie  budującej
związek. Aby sprawdzić, czy nasze komunikaty są szczere, moŜemy
zadać sobie dwa pytania:

Dlaczego mówię to tej osobie?

Czy chcę, aby usłyszała ona właściwie to, co mówię, czy
domyślała się czegoś innego?

Komunikat szczery to komunikat prawdziwy.
Mówimy o swoich autentycznych potrzebach i uczuciach. Kłamstwa odcinają nas
od innych, nie pozwalają innym dowiedzieć się, co czujemy i czego potrzebujemy.
Komunikaty powinny być wspierające.
Wspierać to znaczy porozumiewać się tak, aby druga osoba usłyszała, co mamy na
myśli  i  nie  czuła  się  przy  tym  zdominowana  i  odepchnięta.  Komunikaty
wspierające  to  unikanie  gry,  w  której  jedna  strona  musi  przegrać,  aby  druga
wygrała,  lub  jedna  ze  stron  musi  się  mylić,  aby  druga  miała  rację.  Komunikaty
wspierające  to  dzielenie  się  z  drugą  osobą  swoimi  przeŜyciami  i  próba
zrozumienia  jej  doświadczeń.  W  zaleŜności  od  tego,  jaka  jest  twoja  intencja
w danej  rozmowie  -  tak  się  potoczą  jej  losy.  Chęć  osiągnięcia  prawdziwego
porozumienia  prowadzi  do  zrozumienia  i  bliskości,  natomiast  gra  typu
wygrana/przegrana  oddala  nas  od  siebie  i  rodzi  konflikt.  Jeśli  zamiast  budować
porozumienie  wolisz  ranić  rozmówcę  swoimi  komunikatami  -  oto  niezawodna
technika:

−

etykietki - najbardziej destrukcyjne, jeśli charakteryzujemy nimi osobę,
a nie

konkretne

zachowanie,

np.

głupi,

brzydki,

samolubny,

bezwartościowy, leniwy, itp.

−

Sarkazm - mówi rozmówcy o naszej pogardzie dla niego. Pod
sarkazmem kryje się złość i ból. Nasz rozmówca poczuje się odepchnięty
i rozzłoszczony.

−

odgrzebywanie  przeszłości-  niweczy  szansę  wyjaśnienia,  jak  obydwie
strony  czują  się  w  danej  sytuacji,  rozdrapywanie  starych  ran  i  dawnych
urazów nie pozwala skupić się na aktualnym problemie.

−

negatywne  porównania-  są  destrukcyjne  i  krzywdzące,  poniewaŜ  nie
tylko zawierają przekaz- jesteś zły, ale równieŜ  sprawiają, Ŝe dana osoba
czuje się gorsza od przyjaciół i rodziny.

−

osądzające komunikaty „ty” – są to stwierdzenia, które atakują
i oskarŜają, np. „JuŜ mnie nie kochasz”, „Nigdy nie pomagasz w domu”,
itp.

−

Zastraszanie  -  to  sposób  na  odwrócenie  uwagi  od  właściwego  tematu,
zamiast  rozmawiać  o  niewygodnych  dla  siebie  sprawach,  moŜna
planować wszystkie okropności, jakich się chce dopuścić w przyszłości,
np. Ŝe się wyprowadzę, zrezygnuję (z czegoś), zastosuję przemoc, itp.

KOMUNIKACJA NIEWERBALNA

Istnieją dwa rodzaje komunikatów niewerbalnych:

ruchy ciała, takie jak wyraz twarzy, gesty, postawa,

zaleŜności przestrzenne, czyli na przykład dystans, jaki utrzymujesz
pomiędzy sobą i innymi.

Kluczem  do  sztuki komunikacji niewerbalnej  jest spójność.  Sygnały  niewerbalne
zwykle  występują  w  spójnych  grupach  gestów  i  ruchów  ciała,  które  znaczeniem
korespondują  z  towarzyszącymi  im  słowami.  Kiedy  uświadomimy  sobie  swoje
niewerbalne komunikaty, odkryjemy, Ŝe język naszego ciała jest kopalnią wiedzy
o  naszych  nieświadomych  uczuciach  i  reakcjach.  Odkryjemy  równieŜ,  Ŝe
komunikacja  niewerbalna  jest  ściśle  związana  z  kontekstem.  Ten  sam  gest  moŜe
mieć inne znaczenie w róŜnych sytuacjach.

4.0 Język ciała

Kinetyka  czyli  komunikacja  ciałem  jest  w  duŜej  mierze  wyuczona.  Gesty
przekazywane  są  z  pokolenia  na  pokolenie  bez  specjalnego  treningu.  Niektóre
gesty  ograniczają  się  do  pewnych  grup  rówieśniczych,  inne  -  typowe  są  dla
regionów czy kultur, a jeszcze inne są uniwersalne.
Poszczególne  kultury  łączy  raczej  podobieństwo  mowy  ciała  niŜ  języka
werbalnego.  Dlatego  teŜ  jeŜeli  w  języku  ciała  istnieją  jakieś  róŜnice,  stwarza  to
wiele  nieporozumień.  Na  przykład  utrzymywanie  kontaktu  wzrokowego  podczas
odpowiadania  na  pytania  zwierzchnika  jest  w  naszej  kulturze  oznaką  szczerości.
Dla  Portorykańczyka  utrzymywanie  kontaktu  wzrokowego  w  takich  samych
okolicznościach świadczyłoby o braku szacunku. Tak więc zacny Portorykańczyk
mógłby być oceniony przez Amerykanina jako osoba niegodna zaufania.
W obrębie jednej kultury istnieją róŜne sposoby wyraŜania tej samej treści:
jedna osoba moŜe sygnalizować swoje rozdraŜnienie wykonując szybkie nerwowe
ruchy,  natomiast  inna  wyrazi  to  samo  marszcząc  brwi,  zakładając  ręce  i  stojąc
sztywno „na baczność”. Wzajemne dostrojenie się do sposobów wyraŜania uczuć
i nastrojów pomaga budować porozumienie.
Język  ciała  słuŜy  nie  tylko  do  wyraŜania  uczuć  i  nastrojów,  ale  takŜe  do
ilustrowania  i  regulowania.  Ruchy  ciała  są  często  ilustratorami  komunikatów
werbalnych,  np.  uŜywając  rąk,  rysujemy  w  powietrzu  coś,  o  czym  dyskutujemy.

Naśladujemy  ruch,  który  opisujemy  słowami  albo  poruszamy  się  w  sposób
podkreślający znaczenie jakiegoś słowa lub frazy.
Regulatory  to  niewerbalne  sygnały,  które  monitorują  lub  kontrolują  wypowiedź
drugiej  osoby.  Podczas  słuchania  drugiego  człowieka  kiwasz  głową  dając  tej
osobie do zrozumienia, Ŝe ją rozumiesz i chcesz, aby mówiła dalej. Pochylasz się
do  przodu  albo  uciekasz  wzrokiem,  aby  sygnalizować,  Ŝe  chcesz,  by  twój
rozmówca  przestał  mówić.  Podnosisz  brwi  z  niedowierzaniem,  co  oznacza,  Ŝe
autor  wypowiedzi  musi obronić swoje stanowisko.  WraŜliwy  mówca  modyfikuje
swoją wypowiedź w kierunku wyznaczonym przez regulatory słuchacza.

4.1 Mimika twarzy

Twarz  jest  najbardziej  ekspresyjną  częścią  ciała.  JeŜeli  weźmiesz  czasopismo
i przyjrzysz  się  zamieszczonym  w  nim  fotografiom  róŜnych  osób,  moŜesz
przeprowadzić  doświadczenie  -  zakryj  wszystko  z  wyjątkiem  twarzy-  jakich
informacji  tam  brakuje?  Prawdopodobnie  odkryjesz,  Ŝe  choć  nie  jesteś  w  stanie
odgadnąć,  co  te  osoby  robią,  łatwo  moŜesz  domyślić  się,  co  czują  i  jaki  mają
nastrój.  Później  spróbuj  zakryć  wszystko  z  wyjątkiem  oczu  i  sprawdź,  czy
potrafisz odgadnąć uczucia i nastroje. A potem zakryj wszystko z wyjątkiem ust.
ZauwaŜysz,  Ŝe  niektóre  emocje  moŜna  poprawnie  odgadnąć,  patrząc  jedynie  na
oczy  i  usta.  Oczywiście,  im  większą  część  twarzy  zakrywasz,  tym  trudniej  jest
zidentyfikować emocje i nastroje.
Mowę  twarzy  zauwaŜamy  szczególnie,  gdy  rozmówca  chce  ukryć  nieprawdę.
Najbardziej widoczne jest to u dziecka. Jeśli kłamie, to zakrywa usta rękami, jeśli
nie  chce  słuchać  kolejnych  napomnień  matki,  demonstracyjnie  zakrywa  uszy.  W
ś

wiecie dorosłych natomiast, jeśli nie rozumiemy jakiegoś człowieka, to moŜemy

treści wypowiedzi domyślić się z wyrazu jego twarzy.
W języku twarzy oprócz jej ogólnego wyglądu moŜemy wyróŜnić język:

−

oczu (a w nim spojrzenie - odrzucające, ukośne, z góry, z dołu,
wędrujące)

−

nosa

−

ust (oblizywanie się, obgryzanie ust)

−

brody

−

uszu

−

czoła

−

skóry

−

włosów jako potrzeba dekoracji

−

ogólne gesty trzymania głowy

4.2 Gesty

Ręce i dłonie - prawdopodobnie znasz osoby, które  „rozmawiają rękoma”, nawet
jeśli  jest  to  rozmowa  telefoniczna  nieświadomie  uŜywają  regulatorów
i ilustratorów, których przecieŜ słuchacz nie widzi. Niektórzy drapią się po głowie
ze  zdziwienia,  pocierają  nos,  gdy  mają  wątpliwości  trą  szyję  w  złości  lub
frustracji,  załamują  ręce  z  Ŝalu,  pocierają  dłonie,  oczekując  na  coś.  Kładą  dłonie
na  kolana,  aby  zaznaczyć  gotowość,  a  na  ustach  -  niecierpliwość.  Wyciągają
ramiona  do  przodu  z  dłońmi  odwróconymi  do  góry  na  znak  szczerości,  a  potem
wzruszają ramionami w tej pozycji, aby powiedzieć - skąd ja mam wiedzieć? lub
nic nie mogłem na to poradzić?

Nogi  i  stopy  -  kiedy  siedząc  nie  krzyŜujesz  i  nie  łączysz  ciasno  nóg  -
komunikujesz  otwartość.  Siedzenie  okrakiem  na  krześle  oznacza  dominację.
PołoŜenie  jednej  nogi  na  poręczy  krzesła  sugeruje  obojętność.  ZałoŜenie  łydki
jednej nogi na kolano drugiej lub siedzenie ze skrzyŜowanymi łydkami moŜe być
oznaką  oporu.  ZałoŜenie  jednej  nogi  na  drugą  i  machanie  nią  jest  często  oznaką
znudzenia,  złości  lub  frustracji.  Ludzie,  którzy  we  wzajemnym  kontakcie  nie
krzyŜują  kończyn  łatwiej  dochodzą  do  porozumienia.  Kierunek,  w  którym
zwrócone są nogi i stopy, jest często kierunkiem największej uwagi danej osoby.

4.3 Postawa i oddech

Postawa – skulona postawa moŜe być oznaką przygnębienia, zmęczenia, poczucia
niŜszości,  chęci  pozostania  niezauwaŜonym.  Niektórzy  wraŜliwi,  wysocy  ludzie
kulą  się,  aby  nie  górować  nad  niskimi  osobami  i  nie  onieśmielać  ich.
Wyprostowana  sylwetka  jest  na  ogół  utoŜsamiana  z  dobrym  nastrojem,  większą
pewnością  siebie  i  większą  otwartością  niŜ  postawa  skulona.  Pochylanie  się  do
przodu z reguły sugeruje otwartość i zainteresowanie. Odchylanie do tyłu oznacza
brak  zainteresowania  i  defensywność.  Sylwetka  napięta  i  sztywna  to  przewaŜnie
oznaka nastawienia obronnego, natomiast zrelaksowana - implikuje otwartość.

Oddech  -  jest  kolejnym  waŜnym  czynnikiem  obrazującym  uczucia  i  nastroje.
Szybki  oddech  utoŜsamiany  jest  z  podekscytowaniem,  lękiem,  irytacją,  ogromną
radością  lub  niepokojem.  Powtarzający  się  wzorzec  wstrzymywania  oddechu  na
przemian

krótkimi

„łykami”

powietrza

–

jest oznaką

niepokoju

i skumulowanego napięcia. Płytkie oddechy, z których powietrze dociera tylko do
górnej  części  klatki  piersiowej  sygnalizują,  Ŝe  proces  myślenia  odcięty  jest
zupełnie  od  uczuć.  Natomiast  oddechy  głębokie,  przeponowe  pozwalają  nam  na
większą łączność naszymi uczuciami i działaniem.

5.0 ZaleŜności przestrzenne

Proksemika to nauka o zaleŜnościach przestrzennych, mówi o komunikatach, jakie
kryją  się  w  sposobie  wykorzystania  przez  nas  przestrzeni.  Odległość,  jaką
otrzymujesz  podczas  rozmowy,  twoja  reakcja,  kiedy  drugi  człowiek  wchodzi  na
twoje terytorium – wszystko to są waŜne niewerbalne komunikaty.
Twórcą proksemiki był Edward T.  Hall, wyróŜnił on cztery sfery uŜywane przez
nas nieświadomie podczas interakcji z innymi:

intymna - podstrefa „blisko” to dotykanie a daleko od 15-45cm od ciała. Jest
to  sfera  dla  partnerów,  bliskich  przyjaciół  i  dzieci  przytulających  się  do
rodziców  lub  bawiących  się  ze  sobą.  Inne  osoby  zwykle  czują  się
zaŜenowane  lub  przeraŜone,  jeśli  okoliczności  zmuszają  je  do  dzielenia  tej
przestrzeni ze sobą bez niewerbalnych barier ochronnych.

Osobista  -  bliŜsza  granica  to  45-75cm.  Jest  to  strefa  komfortu  podczas
rozmów, na przykład na przyjęciach- taka odległość daje jeszcze moŜliwość
dotknięcia  drugiej  osoby.  Podstrefa  dalsza  75-120cm.  Pozwala  na
stosunkowo  prywatną  rozmowę,  bez  ryzyka  dotyku.  W  podstrefie  dalekiej
moŜna rozmawiać z kimś, dosłownie trzymając go na dystans (wyciągniętej
ręki).

społeczna – posiada podstrefę bliską od 1,2-2,1m, w której przewaŜnie
załatwiamy sprawy słuŜbowe, takie jak rozmowa z klientem lub osobą
z obsługi.

podstrefa

jest

często

wykorzystywana

celach

manipulacyjnych,  na  przykład  do  podkreślenia  dominacji  nad  drugą  osobą.
W  podstrefie  dalszej  od  2,1-3,6m  –  najczęściej  przebiegają  oficjalne
kontakty w miejscu pracy oraz niektóre interakcje towarzyskie.

Publiczna  –  podstrefa  bliska  to  3,6-6,0m,  która  jest  tworzona  podczas
nieformalnych zgromadzeń, np. nauczyciel pracujący z uczniami. Podstrefa
dalsza  od  6,0m  wzwyŜ  zarezerwowana  jest  dla  polityków  i  waŜnych
osobistości.

Zakres  tych  czterech  stref  róŜni  się  w  zaleŜności  od  kultury.  Ludzie  wychowani
w róŜnych  kulturach  opacznie  interpretują  pewne  sygnały  we  wzajemnych
kontaktach,  gdyŜ  nie  są  świadomi  owych  róŜnic,  np.  strefa  osobista  Latynosów
jest o wiele mniejsza niŜ strefa osobista Amerykanów pochodzenia europejskiego.
W  obrębie  tej  samej  kultury  mogą  równieŜ  istnieć  róŜnice  w  zakresie
poszczególnych stref. Jest to sprawa indywidualna. KaŜdy z nas potrafi rozpoznać
niewłaściwą osobę w niewłaściwej strefie.
JeŜeli  chodzi o  płeć  i  relacje  przestrzenne -  obowiązuje  tutaj  podwójny  standard.
Kobieta moŜe zwykle o wiele łatwiej wejść w strefę intymną męŜczyzny, niŜ innej
kobiety.,  być  moŜe  dlatego,  Ŝe  w  pierwszej  sytuacji  istnieje  moŜliwość  flirtu.
Odwrotna  sytuacja  ,  to  znaczy  wejście  męŜczyzny  w  strefę  intymną  kobiety,
mogłoby być potraktowane jako brak szacunku.

Terytorium  -  to  pojęcie  o  znaczeniu  podobnym,  jako  strefa  osobista.  Jest  to
przestrzeń, którą uznałaś za swoją , i w której czujesz się bezpiecznie. Na swoim
terytorium  moŜesz  się  odpręŜyć  i  nie  martwić,  Ŝe  ktoś  ci  będzie  ciągle
przeszkadzał. Twoim terytorium moŜe być twój dom, twoje biuro, twoje krzesło.

6.0 Parajęzyk i metakomunikaty

Parajęzyk to dźwiękowe komponenty wypowiedzi, które niosą w sobie znaczenie
niezaleŜnie od treści zawartej w słowach. Nazwa ta obejmuje wysokość dźwięku,
rezonans,  artykulację,  tempo,  siłę  głosu  i  rytm.  Parajęzyk  zdradza  nasz  nastrój
i nastawienie.  NiezaleŜnie  od  tego,  co  mówimy  dźwięk  i  sposób  wypowiedzi
ujawni ogromnie duŜo na temat tego, kim jesteśmy i co czujemy. Kiedy umyślnie
zmieniamy  rytm  lub  wysokość  dźwięków,  aby  coś  podkreślić  lub  dodajemy
specjalny modyfikator słowny - wypowiadamy metakomunikaty. Metakomunikaty
dodają  do  danego  zdania  pewien  odcień  znaczeniowy,  często  o  negatywnym
wydźwięku  -  zdanie  „My  ciebie  lubimy,  oczywiście”,  róŜni  się  od  zdania  „My
ciebie  lubimy”.  Podkreślając  słowo  „my”  i  dodając    „oczywiście”,  zmieniliśmy
nieco  znaczenie  całego  zdania,  implikując,  Ŝe  inni  mogą  czuć  trochę  inaczej
i poddając  w  wątpliwość  czyjś  osobisty  urok.  Kilka  niewinnych  słów  i  zmiana
rytmu – to wszystko, czego było trzeba, aby stworzyć ten metakomunikat.

6.1 Elementy parajęzyka

−

wysokość  dźwięku  -  mówimy  wyŜszym  głosem,  kiedy  doświadczamy
intensywnych  uczuć  -  radości,  lęku  lub  złości.  Depresja,  zmęczenie
i wyciszenie  rozluźniają  mięśnie  strun  głosowych  -  mówimy  wtedy
niŜszym tonem. Podczas normalnej rozmowy zmieniamy wysokość tonu,
jednak  największe  róŜnice  słychać,  gdy  doświadczamy  intensywnych
uczuć.

−

rezonans  -  kształt  naszych  strun  głosowych  i  klatki  piersiowej  decydują
o rezonansie.  Przez  rezonans  rozumiemy  fakturę  i  barwę  głosu,  to  czy
mówimy  głosem  cienkim  czy  pełnym.  MoŜna  nauczyć  się  panować  nad
wysokością  tonu    i  rezonansem  -  pokazuje  to  przykład  śpiewaków
i mówców  publicznych.  Tony  głębokie,  płynące  z  klatki  piersiowej  są
oznaką  stałości,  pewności  i  siły.  Tony  wysokie  i  cienki  głos  sugerują
niepewność, słabość i brak zdecydowania.

−

artykulacja  -  Jak  wymawiasz  słowa?  Czy  dźwięki  zlewają  się  w  jedną
całość,  czy  kaŜdą  sylabę  wymawiasz  dokładnie  i  precyzyjnie?  RóŜne
sposoby  artykulacji  odpowiednie  są  dla  róŜnych  sytuacji.  Nieznaczne
połykanie  lub  przeciąganie  głosek  moŜe  stworzyć  atmosferę  komfortu
i bliskości.  Jednak  podczas  zebrania  bardziej  odpowiednia  będzie
artykulacja wyraźna i zdecydowana.

−

tempo  -  czyli  prędkość  mówienia  wyraźnie  odzwierciedla  emocje
i nastroje.  Osoby  mówiące  szybko  są  ekspresyjne  i  przekonujące  -  ich
podekscytowanie udziela się innym.  JednakŜe  zbyt szybkie tempo  moŜe
wprowadzić  nerwową  atmosferę.  Prędka  mowa  moŜe  równieŜ
sygnalizować  niepewność.  Z  drugiej  strony,  powolny  i  wahający  się
mówca  moŜe  sprawiać  wraŜenie  leniwego  i  obojętnego.  Niektórym
słuchaczom  z  kolei  powolny  mówca  wyda  się  szczery  i  rozsądny,
zainteresowany  nimi.  Tempo  mówienia  zaleŜy  równieŜ  od  regionu,
w którym  dorastaliśmy.  Na  ogół  mieszkańcy  duŜych  miast  mówią
szybciej  niŜ  osoby  z  terenów  wiejskich.  Trudno  jest  prowadzić
konwersację osobom mówiącym w róŜnym tempie.

−

siła  głosu  -    głośna  wypowiedź  pozytywnie  kojarzy  się  z  entuzjazmem
i pewnością  siebie.  Negatywne  konotacje  to  agresja,  przerost  ego  lub
waŜniactwo. Głośny komunikat niesie ze sobą następujące znaczenie „Ja
tutaj rządzę, rób, co ci kaŜę”. Cichy głos ma inne znaczenie „Nie atakuj
mnie, znam swoje miejsce, wiem, Ŝe jestem bezradny”.
W  codziennych  rozmowach  miękki  głos  jest  zwykle  odczytywany  jako
wyraz  uczciwości,  troskliwości,  zrozumienia.  MoŜe  jednak  równieŜ
oznaczać brak pewności siebie, poczucie niŜszości lub brak przekonania,
co do waŜności przekazu.

−

rytm  -  rytm  decyduje  o  tym,  które  słowa  w  zdaniu  będą  akcentowane.
W pytaniu  „Która  godzina?”,  akcent  pada  na  słowo  „która”.  Gdybyśmy
zaakcentowali słowo „godzina” zaburzylibyśmy rytm.
KaŜdy  język  ma  swój  szczególny  rytm.  Jako  dzieci,  zanim  nauczyliśmy
się

mówić,

naśladowaliśmy

rytm

języka

dorosłych.

Później

dopasowaliśmy tylko do niego słowa. Akcenty, którymi zaznaczamy
pewne słowa w zdaniu zmieniają znaczenie całego zdania.

6.2 Zmiana prajęzyka

Gdybyśmy  nie  zmieniali  wysokości  i  siły  głosu,  rezonansu,  tempa  rytmu,
mówilibyśmy  jak  roboty.  Nasi  słuchacze  odbieraliby  nasz  głos  jako  monotonny
i przestaliby  nas  słuchać.  Wywnioskowaliby,  Ŝe  sami  jesteśmy  znudzeni  tym,
o czym mówimy.

Rozciąganie - nasze ciało jest instrumentem, dzięki któremu powstaje głos. Chcąc
zmienić  parametry  głosu,  na  przykład  zwiększyć  jego  zakres,  urozmaicić
brzmienie i siłę, naleŜy rozluźnić ciało.

Modulacja  siły  głosu  -  to  sprzęŜenie  ze  sobą  zmysłu  wzroku  i  słuchu,  tak  aby
dostosowywać siłę głosu do danej sytuacji.

Artykulacja i tempo.

6.3 Metakomunikaty

Wiele  komunikatów  posiada  dwie  warstwy  znaczeniowe.  Jedna  to  informacja  na
poziomie  słów.  Druga,  czyli  metakomunikat,  to  informacja  dotycząca  uczuć
i nastroju  mówiącego.  Metakomunikaty  są  w  głównej  mierze  zawarte  w  rytmie,
wysokości  dźwięku  i  modyfikatorach  werbalnych.  Metakomunikaty  są  źródłem
wielu  konfliktów  interpersonalnych.  Pozornie  zdanie  moŜe  być  jasnym
i logicznym  komunikatem,  ale  metakomunikat  moŜe  wyraŜać  wrogość
i potępienie, np. zdanie – „Usiłuję ci pomóc”. JeŜeli dodamy do niego modyfikator
werbalny  „tylko”,  zaakcentujemy  go  i  wypowiemy  z  intonacją  wznoszącą,
zmienia  się  znaczenie  całości.  Teraz  zdanie  „Usiłuję  tylko  pomóc”  wyraŜa
zranione uczucia i postawę obronną. Komunikat staje się atakiem.
MoŜna  nauczyć  się  rozpoznawać  swoje  własne  metakomunikaty  i  radzić  sobie
z negatywnymi  metakomunikatami  pochodzącymi  od  innych.  Sztuka  polega  na
uświadomieniu  sobie,  jak  one  powstają,  a  pierwszy  krok  prowadzący  do  celu  to
wsłuchanie się w rytm i wysokość głosu.

Rytm i wysokość głosu w metakomunikatach.

Poprzez  zaakcentowanie  jednego  lub  więcej  słów,  moŜemy  przekazać  wiele  na
temat  swojego  stanu  emocjonalnego,  np.  zdanie  „Zaczekaj  chwilę”  -  kiedy
obydwa  słowa  wymawiamy  z  jednakowym  akcentem,  to  zdanie  to  jest  zwykle
prośbą.  Jeśli  zaakcentujemy  któreś  ze  słów,  komunikat  wyraŜa  rozdraŜnienie  lub
niecierpliwość.
W wielu komplementach i zwrotach grzecznościowych kryją się metakomunikaty.
Zdanie  „Dziękuję  ci  bardzo”,  w  zaleŜności  od  rytmu  i  intonacji  moŜe  mieć
ekstremalnie  róŜne  znaczenia.  Mocno  zaakcentowane  „dziękuję”,  z  intonacją
wznoszącą  wyraŜa  zdziwienie,  miłe  zaskoczenie,  czasem  nieufność.  Komunikat
znaczy  wówczas:  Jesteś  bardzo  miła  i  nie  jest  to  zachowanie  typowe  dla  ciebie.
Akcentując  słowo  „  bardzo”,  wyraŜamy  wdzięczność  i  doceniamy  drugą  osobę.
Sarkazm  i  ostrość  komunikatu  uzyskujemy  poprzez  mocne  zaakcentowanie
obydwu  słów  „dziękuję”  i  „bardzo”,  wymawiając  słowo  „bardzo”  z  intonacją
opadającą.

Modyfikatory  werbalne  -  czyli  wyrazy  modalne,  to  słowa,  które  dodają  do
wypowiedzi niuanse znaczeniowe, np. :
Naprawdę                 rzeczywiście
Tylko                        jedynie
Po prostu                  ciągle jeszcze
Naturalnie                znów
Teraz                        odrobinkę
Ostatnio                    przypuszczalnie

KaŜde  wyraŜenie  określające  ilość  (zarówno  duŜo,  jak  i  mało)  moŜna  zręcznie
zmienić  w  sarkastyczną  uwagę  -  „Jesteś  troszkę  niezorganizowany”,  czy
„Odrobinkę zmokłam, kiedy czekałam na ciebie”.
Wyrazy modalne zwykle dodają do wypowiedzi podtekst irytacji i dezaprobaty.

6.4 Jak radzić sobie z metakomunikatami

Podstawową  funkcją  metakomunikatów  jest  przekazanie  nie  wprost  czegoś,  co
boimy  się  powiedzieć  bezpośrednio.  Rzadko się  zdarza,  Ŝe świadomie  i  otwarcie
odpowiadamy na zakamuflowany atak. Jest to jednak moŜliwe.
Oto sposób radzenia sobie z wrogim metakomunikatem:

powtórz komunikat w myślach, wsłuchując się w rytm i intonację oraz
zauwaŜ, jakie zawiera modyfikatory werbalne,

wypowiedz na głos domniemany  metakomunikat i spytaj, czy rzeczywiście
twój  rozmówca  miał  na  myśli  to,  co  usłyszałeś,  i  takie  właśnie  są  jego
uczucia.

Krok  drugi  jest  absolutnie  konieczny.  JeŜeli  nie  sprawdzisz  swojej  interpretacji,
pozostaniesz z domysłami. Przyjmiesz, Ŝe to, co odebrałeś, jest prawdą i nigdy nie
dowiesz się , czy tak rzeczywiście jest. Zrobienie kroku drugiego to równieŜ dobry
sposób  na  nauczenie  drugiej  osoby  wypowiadania  jasnych  komunikatów.
Ujawnienie ukrytego ataku zwiększy prawdopodobieństwo, Ŝe kolejna wypowiedź
będzie  bardziej  bezpośrednia.  Pozwoli  to  na  otwarte  i  uczciwe  przyjrzenie  się
myślom  i  uczuciom  ukrytym  w  danym  metakomunikacie.  Czasem  potrzeba
prawdziwej  wytrwałości,  aby  rozmówca  przyznał,  co  naprawdę  chciał
zakomunikować.

7.0 Ukryte programy

Znamy  osoby,  których  opowieści  i  uwagi  mają  ten  sam  temat,  ten  sam  ukryty
program.  Celem  ich  wypowiedzi  jest  zawsze  udowodnienie,  Ŝe  są  dobrzy,
inteligentni, bez skazy i Ŝadnej słabości, i tak dalej…
Ukryte  programy  to  doskonałe  mechanizmy  obronne  kogoś,  kto  ma  niskie
poczucie własnej wartości. Pomagają one stworzyć poŜądane wraŜenie i ochronić
się  przed  odrzuceniem.  Ciągle  na  nowo  pomagają  tworzyć  argumenty
potwierdzające ich wartość. Ukryte programy zabijają bliskość, nikomu nie udaje
się  zobaczyć  prawdziwego  siebie.  Wszyscy  otrzymują  jedynie  starannie  dobrane
opowieści  i  przemyślane  uwagi.  Słyszą  tylko,  jaki  jesteś  odwaŜny,  bezradny  czy
słaby.
Opiszę osiem głównych ukrytych programów.

7.1

„Jestem dobry”

Jesteś  bohaterem  wszystkich  swoich  opowieści,  anegdoty  podkreślają  atrybuty,
które  najbardziej  w  sobie  cenisz,  opowiadasz  o  swoim  bogactwie  i  władzy,
napominasz  o  swojej  sile  i  hojności.  Często  spotykana  odmiana  ukrytego
programu  „Jestem  dobry”  to  program  „  Jestem  wraŜliwy  i  troskliwy”.  Grasz  tę
rolę, jakbyś był na scenie- tworzysz niezaprzeczalnie szlachetną postać, jednak nie
jest  to  twoje  autentyczne  Ja.  Musisz  ciągle  udowadniać,  Ŝe  taki  jesteś-  albo
gestem, albo przypominaniem zdarzeń z przeszłości lub teŜ troskliwością.

Oto niektóre typowe komunikaty typu „Jestem dobry”:
Jestem uczciwy

Odnoszę sukcesy

Jestem pracowity           Mam władzę
Jestem odwaŜny            Jestem silny
Jestem lojalny                Jestem zamoŜny
Jestem hojny                  Potrafię się poświęcać
Jestem ambitny              Lubię ryzyko

Program „Jestem dobry” wypacza własny obraz, pozwalamy innym widzieć tylko
wybrane fragmenty siebie. Nie ufamy nikomu i nikomu nie pozwalamy zobaczyć
innych części niŜ te wspaniałe.
Trudno  nam  stworzyć  bliskie  relacje  z  innymi  ludźmi  ,  ludzie  nudzą  się  nami
i prędzej czy później odchodzą - męczy  ich oglądanie tej samej maski i słuchanie
tej samej płyty.

7.2

Jestem dobry (a ty nie)

Ten  program  polega  na  udowadnianiu,  Ŝe  inni  są  źli.  KaŜda  historia,  którą
opowiadasz,  to  inna  wersja  tego  samego  tematu:  to  ty  zawsze  postępujesz
właściwie,  rozumujesz  jasno  i  naprawdę  się  troszczysz.  Istnieje  kilka  wersji
programu  Jestem  dobry  (  a  ty  nie)  .  Jedna  to  ukryta  krytyka-  podkreślasz,  jak
cięŜko pracujesz lub jak bardzo się poświęcasz, sugerując, Ŝe twój rozmówca jest
leniwy  lub  nieskory  do  poświęceń.  Inna  wersja  tego  programu  to  gra  nazwana
przez  Erica  Berne”a  –  salą  sądową-  grają  w  nią  małŜonkowie,  z  których  kaŜdy
próbuje udowodnić, jak okropny jest ten drugi. Rolę sędziego odgrywa sąsiad/ka,
terapeuta,  dziecko.  Berne  opisuje  równieŜ  wariant  „Gdyby  nie  ty”  –  grę  równieŜ
dla  współmałŜonków,  którzy  obwiniają    się  nawzajem  o  swoje  nieciekawe
i pozbawione radości Ŝycie.
Program „Jestem dobry (a ty nie)” moŜe podnieść poczucie wartości danej osoby
ale  rodzina  i  przyjaciele  –  zagroŜeni  i  przytłoczeni  -  rozpoczną  swoje  manewry
obronne.

7.3 Ty jesteś dobry (a ja nie)

Najprostsza  wersja  tego  programu  to  pochlebstwa.  Bardziej  złoŜone  formy  to
uwielbienie  dla  osób  mądrych,  pięknych  i  silnych.  Oddajemy  cześć  tym  osobom
poprzez  porównywanie  się  z  innymi  i  pomniejszanie  siebie:  Tak  pięknie  ci  to
wychodzi,  ja  mam  dwie  lewe  ręce,  itp.  Przyjmowanie  roli  „tego  gorszego”  jest
czasem  prośbą  o  przysługę  lub  pochwałę.  Niekiedy  słuŜy  jako  budulec  „tanich”
relacji.  Innym  razem  zabezpiecza  przed  czyjąś  złością  i  odrzuceniem.  Czasem
przydatny  jest  jako  blokada  niewygodnych  Ŝądań  i  wymagań  innych  -  nikt  nie
będzie wiele oczekiwał od osoby niekompetentnej.
Jesteś  dobry  (a  ja  nie)    jest  programem  osoby  mającej  skłonność  do  depresji,
przekonanie  takiej  osoby  to:  Coś  jest  ze  mną  nie  w  porządku,  jestem  zły,  głupi,
nudny  i  nie  moŜna  mnie  pokochać.  Litości.  Będzie  to  ulubiony  program
alkoholika,  nałogowego  hazardzisty,  niewiernego  męŜa.  Przybieranie  roli  tego
programu  to  sposób  na  uniknięcie  odrzucenia  oraz  wymówka,  aby  się  nie
zmieniać.

7.4 Jestem bezradny, cierpię

Jest  to  program  ofiary.  W  jej  opowieściach  dominuje  nieszczęście,
niesprawiedliwość i przemoc. Ukazują one niezmiennie kogoś, kto nie moŜe sobie
poradzić, próbuje,  ale  nie  moŜe od  czegoś uciec,  albo trwa cierpliwie bez Ŝadnej
nadziei na wyleczenie.
Berne opisał kilka gier, które wynikają z tego programu.
Czy,  to  nie  okropne  to  gra  ,  w  którą  grają  osoby  narzekające  na  swoich
współmałŜonków. Na niesprawiedliwości, jakie znoszą, nigdy nie ma rady.
A  moŜe byś….Tak, ale… - jest to gra dla dwóch osób. Jedna osoba podaje kilka
sugestii,  które  ofiara  odrzuca  jedną  po  drugiej.  Pod  koniec  tej  wymiany  osoba
bezradna  dowodzi  słuszność  swych  twierdzeń:  Ŝadna  metoda  nie  jest  skuteczna,
a na jej cierpienie nie ma rady.
Dlaczego  właśnie  mnie  to  spotyka?    -  to  klasyczny  przykład  programu  „  Jestem
bezradny, cierpię”. Jest to idealny sposób na unikanie nowych rozwiązań, których
się boimy. Jest to teŜ sposób na akceptowanie bólu, który skądinąd jest sygnałem,
Ŝ

e naleŜałoby podjąć jakieś waŜne decyzje Ŝyciowe.

7.5 Jestem niewinny

Jest to program, do którego uciekają się ludzie, kiedy coś się nie udaje. Są osoby,
które ciągle szukają wymówek, usprawiedliwiają swoje poraŜki i szukają kozła
ofiarnego. Zrzucają winę na coś lub na kogoś. Ich podstawowy komunikat to: „Ja

tego  nie  zrobiłem”.  W  nieudanych  małŜeństwach  aŜ  roi  się  od  tego  rodzaju
programów.  KaŜdy  ze  współmałŜonków  próbuje  udowodnić,  Ŝe  wina  leŜy  po  tej
drugiej stronie.
Grą  powstałą  na  bazie    „Jestem  niewinny”  jest  gra  –  „Zobacz,  co  przez  ciebie
musiałam zrobić”. Prosisz o sugestie czy rady, postępujesz według nich, a potem
obwiniasz doradcę o wszystko, co się nie udało.

7.6 Jestem słaby

Podstawowy  komunikat  przekazywany  za  pomocą  tego  programu  to:  „Nie  rań
mnie”. Opowiadasz o tym, jak cię zdradzono i raniono w przeszłości. Jasno dajesz
do  zrozumienia,  Ŝe  potrzebujesz  ochrony,  Ŝe  nie  moŜesz  usłyszeć  całej  prawdy.
Mówisz cichym głosem, a twoja bezradność jest często atrakcyjna, np. Proszę cię
nie  płacz.  Przyprawia  mnie  to  o  ból  głowy.  Moi  rodzice  zawsze  kłócili  się
o pieniądze. Nie zaczynajmy tak samo, itp.

7.7 Jestem twardy

Osoba  twarda  zmaga  się  z  Ŝyciem,  zarówno  fizycznie,  jak  i  psychicznie.
Rozmowa z osobą realizującą ten program to wysłuchanie całej listy zadań, które
wypełniła albo jest w trakcie ich wykonywania. Osoba taka recytuje swój rozkład
zajęć,  wymienia  miejsca,  w  których  była,  opisuje  szczegóły  swoich  bieŜących
zajęć  i  jednym  tchem  opowiada  o  sprawach,  którymi  musi  się  zająć  zaraz  po
skończeniu  rozmowy  z  tobą.  Ukryty  komunikat  tej  litanii  to:  „Jestem  silniejszy,
pracuję  więcej,  szybciej  dłuŜej  niŜ  inni”.  Korzyści  płynące  z  tego  programu  to
podziw dla osoby twardej i gwarancja, Ŝe nikt jej nie skrytykuje. Nikt jej równieŜ
nie  poprosi  o  więcej,  gdyŜ  jest  zbyt  zajęta.  To  ona  sprawuje  kontrolę,  ona  jest
odpowiedzialna,  i  –  co  najwaŜniejsze  –  nikt  jej  nie  zrobi  wymówek.  Taka  osoba
nie zwalnia tempa pracy – pracuje, dopóki nie padnie.
Program  ten  to  równieŜ  postawa  osoby  nieugiętej,  niebezpiecznej  i  niekiedy
stosującej  przemoc.  Gesty  i  słowa  takiej  osoby  tworzą  wizerunek  kogoś
niepodatnego  na  zranienia.  Jednak  podstawowym  celem  tego  programu  jest
obrona  przed  zranieniem  i  ochrona  kruchego  poczucia  własnej  wartości.  Gdzieś
w środku, za murami obronnymi, kryje się osoba, którą łatwo zranić, która boi się
odrzucenia i jest niepewna swojej wartości.

7.8 Wiem wszystko

Jest  to  program  osoby  wygłaszającej  niekończący  się  wykład.  Celem  takiego
wykładu  jest  udowadnianie  innym,  ile  wiesz.  Program  ten  moŜe  przybrać  formę

moralizowania lub pouczania.  Jest  się  wiecznym  instruktorem  i dobrze się  z tym
czuje  jedynie  w  roli  wykładowcy.  Nie  daje  się  do  siebie  podejść  zbyt  blisko.
Prawdziwym  celem  tego  programu  jest  uniknięcie  powtórnego  doświadczenia
wstydu z powodu niewiedzy lub nieumiejętności wykonania zadania


Ukryte programy mają dwa zadania:

budowanie  i  zachowanie  naszej  pozycji  i  miejsca  w  świecie.  Ukryty
program  staje  się  naszą  drugą  osobistą  strategią  radzenia  sobie  z  niskim
poczuciem własnej wartości.

wspieranie naszych motywów i potrzeb- choć w sposób zakamuflowany, na
przykład, jeśli potrzebujesz przyjaciela i nie wiesz, jak go zdobyć moŜesz
skorzystać z programu „ Jesteś dobry( a ja nie)” i pochlebić komuś MoŜesz
poprosić o pomoc i pocieszenie, przybierając rolę ofiary i korzystając
z programu „ Jestem bezradny, cierpię” …

Ukryte programy stosowane są równieŜ z pozytywną intencja, ale w ostatecznym
rozrachunku  oddalają  nas  od  innych.  Nie  pozwalają  nam  poczuć  się  ludźmi
w pełni akceptowanymi- takimi, jakimi jesteśmy.

8.0 Analiza transakcyjna

Komunikaty Rodzica, Dziecka, Dorosłego

8.1 Rodzic

Nasz  wewnętrzny  rodzic  to  ogromny  zbiór  reguł,  moralnych  zasad  i  instrukcji,
w które zaopatrzyli nas nasi rodzice. Zostały one nagrane na wewnętrznej taśmie,
prawdopodobnie  podczas  pierwszych  pięciu  lat  naszego  Ŝycia  i  odtwarzane  są
przez całą jego resztę. Nagranie to zawiera wszystko, co kiedykolwiek usłyszałeś
od  rodziców  -  kaŜde  stwierdzenie,  kaŜde  ulubione  powiedzenie  „Nie  bądź
leniem…. Nie przechwalaj się….” , itp. Nagrania zostawione nam przez rodziców
są  pod  wieloma  względami  dobre  i  poŜyteczne;  nadają  naszemu  Ŝyciu  strukturę.
Niektórzy  rodzice  obdarzyli  swoje  dzieci  taśmami  wspierającymi,  wypełnionymi
troską,  w  jak  najlepszym  tego  słowa  znaczeniu.  Są  one  jak  dobry  nauczyciel  -
przypominają,  jak  naleŜy  wykonać  daną  czynność  lub  jak  postąpić,  ale  bez
przymuszania  czy  atakowania.  JeŜeli  jednak  rodzice  byli  surowi  i  nieelastyczni,
wówczas  twój  wewnętrzny  rodzic  będzie  równieŜ  wymagający  i  nieprzejednany.

Jego  głos  będzie  brzmiał  karcąco  i  odpychająco,  co  spowoduje,  Ŝe  poczujesz  się
osaczony i zdominowany przez kategoryczne zasady.
MoŜna  rozpoznać,  kiedy  mówimy  z  pozycji  rodzica,  gdyŜ  wypowiedzi  te
zawierają słowa - zawsze, nigdy, przestań, nie. Komunikaty te pełne są nakazów
i osądów wartościujących.
Rodzic  karzący  będzie  uŜywał  duŜo  słów  osądzających  -  np.  ohydne,  głupi,
ś

mieszny czy idiotyczne.

Rodzic  wspierający  moŜe  opisywać  rzeczy  jako  doskonałe,  wspaniałe  czy
wyśmienite.  Perspektywy  rodzica  mamy  tendencję  do  mówienia,  co  „powinno”
lub „ma” być zrobione.

8.2 Dziecko

Skoro są w nas jeszcze nasi rodzice, jest tam teŜ dziecko, którym byliśmy. Nasze
wewnętrzne  dziecko  to  chęć  poznania,  poczucia,  dotknięcia  i  doświadczania
czegoś nowego. Dziecko spragnione jest odkryć i sensacji. Ale dziecko to równieŜ
produkt  dezaprobaty,  kar  i  negatywnych  uczuć,  będących  wynikiem  konfrontacji
z rodzicielskimi nakazami.
Wewnętrzne  dziecko  to  ta  część  nas,  w  której  znajdują  się  emocje:  uwielbienie,
miłość,  radość,  a  takŜe  lęk,  złość  i  poczucie,  Ŝe  jest  się  nie  w  porządku  –
pozostałość po burzach okresu dorastania.
W  wewnętrznym  dziecku  duŜo  jest  zdrowych  pragnień  i  równocześnie  duŜo  ran
powstałych w wyniku nieuniknionych doświadczeń odrzucenia przez rodziców.
Komunikacja  z  pozycji  dziecka  oznacza  duŜo  energii:  łez,  dąsów,  ataków  furii
marudzenia.  To  takŜe  egzaltacja,  śmiech  i  seksualne  podekscytowanie.  Twoje
dziecko  jest  autorem  takich  wyraŜeń,  jak:  nienawidzę,  chciałbym,  dlaczego
muszę?  Nie  znosi,  kiedy  ktoś  daje  mu  do  zrozumienia,  Ŝe  coś  jest  z  nim  nie
w porządku. Wycofuje się zranione i złe, kiedy czuje, Ŝe jest odrzucane.

8.3 Dorosły

Jest  to  taka  część,  która  musi  znaleźć  równowagę  pomiędzy  intensywnymi
uczuciami i potrzebami dziecka a zasadami i nakazami rodzica. Takie zadanie ma
przed  sobą  nasz  wewnętrzny  dorosły.  Dorosły  przetwarzający  dane,  uświadamia
nam, co się dzieje wewnątrz i na zewnątrz nas- podejmuje decyzje. Aby to zrobić,
musi  zbadać  sytuację  w  świecie  zewnętrznym    i  przewidzieć,  co  moŜe  się  stać.
Musi  równieŜ  przyjrzeć  się  temu,  co  dzieje  się  wewnątrz:  posłuchać  rady
wewnętrznego rodzica i wysłuchać potrzeb i reakcji dziecka.

Celem  analizy  transakcyjnej  jest  wzmocnienie  dorosłego.  Niekiedy  wewnętrzny
dorosły  jest  przytłoczony  lub  zdominowany  przez  dziecko  lub  rodzica.  Taki  stan
moŜna  łatwo  rozpoznać.  Dominacja  dziecka  ma  miejsce  wówczas,  gdy  mamy
tendencję  do  impulsywnego  działania  i  poddawania  się  intensywnym  emocjom
bez racjonalnego oceniania sytuacji. Zalewają nas emocje, które moŜemy wyraŜać
pojękiwaniem,  narzekaniem,  atakami  płaczu  czy  złości.  Oznaką  dominacji
wewnętrznego  dziecka  jest  równieŜ  niekontrolowane  wydawanie  pieniędzy  na
zakupach  oraz  nierozsądne  przygody  miłosne.  JeŜeli  nasz  wewnętrzny  dorosły
zdominowany jest przez rodzica, wówczas mamy stały dostęp do bogatego źródła
uprzedzeń.  Posiadamy  ograniczające  nas  i  niekwestionowane  przekonania.
Zasady,  których  nie  śmiemy  podwaŜać,  pętają  nas,  jak  kaftan  bezpieczeństwa.
Często komunikujemy się z innymi, atakując ich i obwiniając.
Dorosły,  który  nie  jest  zdominowany  przez  Ŝadną  ze  stron,  zna  potrzeby  dziecka
i jest  świadomy  zasad  rodzica,  jednak  potrafi  funkcjonować  niezaleŜnie  od  nich.
Komunikaty,  które  pochodzą  od  niezaleŜnego  dorosłego  są  bezpośrednie  jasne.
Taki  dorosły  opisuje  sytuację,  zadaje  pytania,  ocenia  szanse,  ocenia  wiadome
i niewiadome, prawdziwe i fałszywe. Posiada opinie, a nie osądy czy przekonania.
Jest świadomy, ale ta świadomość nie ma ładunku emocjonalnego.

8.4 Zasady czystej komunikacji

uświadom sobie swój wewnętrzny stan Ja, który bierze udział
w komunikacji

uświadom sobie stan Ja , do którego się zwracasz w rozmówcy,

bądź wraŜliwy na wewnętrzne dziecko rozmówcy

chroń swoje wewnętrzne dziecko. Utul je gdzieś głęboko w sobie, gdy inni
cię atakują i złoszczą

podczas komunikacji nie zajmuj pozycji karzącego rodzica. Nikt nie lubi
słuchać takich wypowiedzi. JeŜeli ich uŜyjesz, prawdopodobnie twoi mówcy
będą próbowali atakować twoje wewnętrzne dziecko uwagami typu: jesteś
nie w porządku

jeśli uznasz, Ŝe wymaga tego sytuacja, uŜywaj komunikatów z pozycji
rodzica wspierającego albo osoby dorosłej

problemy i konflikty rozwiązuj tylko z pozycji dorosłego. Słuchaj, co mają
do powiedzenia twój wewnętrzny rodzic i dziecko, ale w komunikatach
posługuj się tylko wypowiedziami dorosłego

daj swemu wewnętrznemu dorosłemu czas na przetworzenie danych. Policz
do dziesięciu, aby przeanalizować daną rozmowę. Twój wewnętrzny rodzic
lub  dziecko  mogą  domagać  się,  aby  wyjść  na  scenę  i  przedstawić  swoje
zdanie.  MoŜesz  słyszeć,  jak  Ŝądają,  abyś  wypowiedział  komunikat  pod
wpływem  impulsu.  WaŜne,  aby  rozwaŜyć,  co  naprawdę  powinno  zostać
powiedziane.

9.0 Precyzowanie wypowiedzi

KaŜdy z nas doświadcza świata w inny sposób. KaŜdy posiada swój indywidualny
obraz  lub  model  rzeczywistości.  Model  świata  pozwala  nam  dostrzec  logikę
w tym, co się wydarza. Ukazuje nam, co jest w Ŝyciu waŜne, co trzeba zauwaŜyć,
a co zignorować, dlaczego ktoś zachowuje się tak, a nie inaczej.
Nie  doświadczamy  świata  bezpośrednio.  Doświadczamy  jedynie  subiektywnej
rzeczywistości. Wszystko, co widzimy, słyszymy i czujemy, zamieniamy na myśl
lub interpretację. Nasza koncepcja świata staje się naszą rzeczywistością.
Dlatego  teŜ  to  twój  model  świata-  a  nie  świat  decyduje  o  wyborach,  których
dokonujesz;  czy  dostrzegasz  moŜliwoś9)ci,  czy  moŜe  myślisz,  Ŝe  coś  cię
ogranicza.  Twój  model  świata  jest  twoim  przewodnikiem  i  doradza  ci  właściwy
wybór.
Bardzo  często  zdarza  się,  Ŝe  ludzie  traktują  swój  model  świata  jako  prawdziwą
rzeczywistość i w ten sposób ograniczają swoje moŜliwości wyboru.
Ograniczamy te moŜliwości, kiedy nasz model jest pełen surowych zasad na temat
tego, co moŜemy, a czego nie moŜemy robić.
Nasz  model  świata  ma  równieŜ  wpływ  na  to,  w  jakim  stopniu  słuchamy  innych
i jak  się  z  nimi  porozumiewamy.  KaŜdy  z  nas  nadaje  swoje  szczególne,  tylko
sobie  zrozumiałe  znaczenie  słowom,  takim  jak:  małŜeństwo,  rodzina,  miłość,
egoizm, obowiązek, sprawiedliwość czy samotność i wielu innym.

9.1 Rozumienie ludzi

RóŜni  ludzie  opierają  się  na  róŜnych  doświadczeniach,  a  te  same  słowa  bardzo
rzadko  znaczą  to  samo  dla  ciebie,  co  dla  innych.  Istnieją  cztery  waŜne  wzorce
językowe, które nie pozwalają nam naprawdę się nawzajem zrozumieć:

usunięcia  -  to  całkowite  pominięcie  w  wypowiedzi  jakiejś  części  zdania.
Czasem  nie  wiemy  dokładnie,  co  mówca  miał  na  myśli,  ale  wypełniamy
luki  swoimi  własnymi  domysłami.  MoŜna  sobie  poradzić  z  usunięciami
prosząc  o uzupełnienie  brakującej  informacji,  na przykład,  jeśli  ktoś  mówi
„Jestem szczęśliwy”, moŜesz go spytać „Jakiego powodu?”, lub „Z czyjego
powodu”.

niedookreślone  czasowniki  -  niektóre  czasowniki,  takie  jak  -  łaskotać,
ziewać czy mrugać są bardziej precyzyjne niŜ inne, takie jak - poruszać się,
dotykać  czy  widzieć.  Gdyby  ktoś  powiedział,  Ŝe  w  ubiegłym  roku  wiele
zyskał,  mógłbyś  się  zastanawiać,  na  czym  ten  zysk  polegał  ?  Czy  zarobił
prowadząc  interesy?  Czy  odniósł  jakieś  korzyści  duchowe?  Czy  moŜe
poprawił  swój  wizerunek  w  czyichś  oczach?  Zadając  pytanie:  W  jaki

sposób zyskałeś?, prosimy o sprecyzowanie wypowiedzi, uzyskując
jasność, co do doświadczenia i modelu świata danej osoby.

Uogólnianie  -  polega  na  tworzeniu  rzeczowników  abstrakcyjnych,  które
pozornie  odnoszą  się  do  konkretnych  spraw.  „Ten  problem”  ,  „nasz
związek”,  „ta  dyskusja”,  „twoja  wina”  -  to  przykłady  uogólnienia.  Istnieją
dwa

sposoby

uogólnienia

jeden

uŜywanie

ekstremalnie

niedookreślonych  rzeczowników,  które  mogą  oznaczać  zupełnie  róŜne
rzeczy  dla  dwóch  róŜnych  osób;  drugi  sposób  uogólniania  to  zamiana
czasowników na rzeczowniki, na przykład - „podejmijmy decyzję”. Zdanie
bardziej  zrozumiałe  brzmiałoby  „Zdecydujmy,  ile  posadzić  drzew?”
Zamiana  rzeczownika  „decyzja”  na  czasownik  „  decydujmy”  sprawia,  Ŝe
powstałe  zdanie  musimy  uzupełnić  bardziej  precyzyjnymi  informacjami.
Niedookreślona  „decyzja,  którą  trzeba  podjąć,  zastąpiona  jest  konkretną
sprawą, o której trzeba zdecydować.

9.2 Określanie ograniczeń modelu

Istnieją  pewne  waŜne  wzorce  językowe,  które  w  sztuczny  sposób  ograniczają
nasze doświadczenie.
Są to:

prawdy absolutne,

ograniczenia narzucone,

narzucone wartości.

Prawdy absolutne to uogólnienia wyraŜane za pomocą słów, takich jak - zawsze,
nigdy, wszystko, nic, kaŜdy, nikt.
Ograniczenia  narzucone  to  słowa  lub  wyraŜenia,  które  sugerują,  Ŝe  nie  mamy
wyboru, na przykład - nie mogę, nie potrafię, musisz, powinieneś, to konieczne, to
waŜne.  Ograniczenia  te  dzielą  się  na  dwie  kategorie.  Jedna  to  słowa  typu  -  nie
potrafię  i  to  niemoŜliwe  (wykluczające  z  rzeczywistości  pewne  opcje),  druga  to
słowa typu muszę, powinienem, które niosą cięŜar nakazu moralnego.
Narzucone  wartości  –  mają  miejsce,  kiedy  ktoś  wypowiada  jakieś  uogólnienie,
wydaje  osąd,  opierając  się  na swoim  własnym  modelu  rzeczywistości.  Przykłada
wartości  obowiązujące  w  jego  Ŝyciu  do  świata  innych  ludzi.  Słyszymy  wówczas
określenia  takie,  jak:  głupi,  chciwy,  zepsuty,  tchórz,  brzydki,  itp.  Osoby,  które
uŜywają  tego  wzorca  językowego,  są  z  reguły  nieświadome  istnienia  jakiegoś
innego,  równie  satysfakcjonującego  punktu  widzenia.  Zakwestionowanie  takich
stwierdzeń  zmusza  daną  osobę  do  uświadomienia  sobie  swoich  własnych
poglądów  i  równocześnie  do  przyznania  się,  Ŝe  reszta  świata  moŜe  mieć  swoje
własne wartości i opinie.

9.3 Precyzowanie zniekształceń w modelu

Zniekształcony  model  świata  ogranicza  dostęp  do  róŜnych  moŜliwości  i  opcji,
przez co nasze doświadczenie jest powaŜnie zuboŜone.

Trzy wzorce językowe, które zniekształcają naszą rzeczywistość to:

błędne  wnioski przyczynowo-skutkowe  -  wynikają  z  przekonania,  Ŝe  jedna
osoba moŜe sprawić, iŜ druga doświadcza jakichś emocji, oraz, Ŝe ta druga
osoba  nie  ma  Ŝadnego  wyboru,  jeŜeli  chodzi  o  sposób  reakcji  w  danej
sytuacji, na przykład: „Jestem niespokojna, poniewaŜ wyjeŜdŜasz” - moŜna
poprosić o sprecyzowanie „ Jak to się dzieje, Ŝe mój wyjazd jest przyczyną
twego  niepokoju?”.  Celem  takiego  pytania  jest  delikatne  uświadomienie
komuś (osobie) , Ŝe to ona sama jest odpowiedzialna za swoje uczucia oraz,
Ŝ

e od niej zaleŜy odpowiedź na dane wydarzenie.

czytanie  w  myślach-  jest  związane  z  przekonaniem,  Ŝe  jedna  osoba  moŜe
domyślać  się,  co  druga  myśli  lub  czuje.  Czytanie  w  myślach  ma  związek
z procesem projekcji, czyli oczekiwaniem, Ŝe inni ludzie czują i reagują tak
samo,  jak  my.  Osoba  czytająca  w  myślach  nie  obserwuje  ani  nie  słucha
wystarczająco uwaŜnie, aby zauwaŜyć, Ŝe inni doświadczają świata inaczej.
Precyzowanie  tego  wzorca  językowego  polega  na  zadaniu  pytania”  „  Skąd
o tym wiesz?”, na przykład „Moi koledzy z pracy myślą, Ŝe jestem leniem” -
pytanie „Skąd wiesz, Ŝe twoi koledzy myślą, Ŝe jesteś leniwy?”

załoŜenia to część wypowiedzi, które muszą być zgodne z prawdą, aby całe
zdanie było w ogóle uzasadnione.  „ Skoro byłaś tak zazdrosna ostatnio gdy
wyszliśmy  potańczyć,  nie  pójdziemy  juŜ  więcej”.  Aby  sprecyzować  to
stwierdzenie  moŜna  zapytać:  „  Co  było  oznaką  mojej  zazdrości?  Skąd  się
u ciebie wzięło takie wraŜenie?”

10.0 Kultura i rodzaj

Ruchy  imigracyjne  sprawiają,  Ŝe  populacja  się  róŜnicuje.  Wiele  problemów
w komunikacji wynika właśnie z tych róŜnic, a nie złej woli czy niezgody.

Nasza  narodowość,  religia,  rasa,  klasa  społeczna,  język  i  rodzaj

- to róŜne

czynniki, które kształtują indywidualny obraz świata kaŜdego z nas, a ten z
Kolei ma swoje odbicie we wszystkim, co mówimy, robimy i słyszymy.

________________

Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne w swoich publikacjach na temat feminizmu stosuje rozróŜnienie na płeć

i rodzaj. Te terminy w zupełności odpowiadają znanym w Polsce pojęciom płeć biologiczna i płeć kulturowa czy
społeczna (przyp. red)

10.1 RóŜnice kulturowe

Antropolog Edward Hall wyróŜnia kultury o wysokim i niskim

uwraŜliwieniu na kontekst. Kraje europejskie, Stany Zjednoczone, Kanada, Izrael
i Australia to przykłady krajów o kulturze, która mało zwraca uwagę na kontekst,
mieszkańcy tych części świata preferują bezpośredni i dosłowny styl
komunikowania się.

Rozmówca formułuje w miarę precyzyjnie to, co ma na myśli. Ceni jasność,

płynność i zwięzłość wypowiedzi.
         Kraje  orientalne,  arabskie  i  większość  afrykańskich  to  przykłady  kultur
o wysokim  zorientowaniu  na  kontekst.  Mieszkańcy  tych  części  świata  preferują
komunikację  niebezpośrednią,  w  której  znaczenie  komunikatów  jest  zawarte  nie
tyle w dosłownym znaczeniu słów, co w kontekście, na przykład miejscu, czasie,
rodzaju sytuacji oraz w relacji pomiędzy rozmówcami. Te kultury cenią harmonię,
subtelność, wraŜliwość i takt bardziej niŜ jasność wypowiedzi.
         RóŜnice pomiędzy kulturami o wysokim i niskim uwraŜliwieniu na kontekst
zaznaczają  się  w  następujących  aspektach:  znaczenie  komunikatu,  tempo
mówienia, siła głosu, gesty, przestrzeń, dotyk.

10.2 Znaczenie

W  róŜnych  kulturach  istnieją  róŜne  standardy  określające,  jak  szybko  i  ile
powinno  się  mówić,  jak  długie  powinny  być  pauzy  pomiędzy  poszczególnymi
częściami wypowiedz oraz jak długo powinno się odczekać ze swoją odpowiedzi
po rozmówcy.

10.3 Siła głosu i gesty

W  róŜnych  kulturach  obowiązują  róŜne  formy  przeprowadzania  rozmów,  na
przykład Włosi i Grecy mają tendencję do głośnych rozmów, którym towarzyszy
gestykulacja  i  inne  ruchy  ciała.  Mieszkańcom  Europy  Północnej  taka  forma
rozmowy wydaje się zbyt gwałtowna.

10.4 Przestrzeń i dotyk

KaŜda  kultura  posiada  inny  zasięg  strefy  komfortu  oraz  inne  niepisane  zasady
dotyczące  dotyku.  Strefa  komfortu  to  przestrzeń  pomiędzy  „zbyt  blisko”  a  „zbyt
daleko”,  w  której  czujemy  się  dobrze  podczas  rozmowy  z  innymi.  W  niektórych
kulturach moŜna dotknąć ręki rozmówcy, aby coś zaznaczyć – w innych ten sam
gest jest oznaką nieuprzejmości. W niektórych kulturach męŜczyźni całują się na
powitanie  oraz  w  miejscach  publicznych  mogą  trzymać  się  za  ręce,  podczas  gdy
w innych takie zachowanie przypisuje się homoseksualistom.

10.5 Rodzaj

Najczęstsze i najbardziej bolesne są konflikty pomiędzy męŜczyznami

a kobietami.
          Deborah  Tanner  powtarza  tezę  Ŝe  róŜnice  w  stylu  porozumiewania  się
kobiet  i  męŜczyzn  wynikają  z  róŜnic  kulturowych.  Tanner,  a  takŜe  inni  autorzy,
badali  sposób  komunikowania  się  dziewczynek  i  chłopców  /  kobiet  i  męŜczyzn
w róŜnym  wieku,  począwszy  od  lat  przedszkolnych  aŜ  do  wieku  dorosłego.
Z badań  tych  wynika,  Ŝe  kobiety  i  męŜczyźni  wychowują  się  w  radykalnie
róŜnych kulturach.
Od czasu, kiedy nauczą się mówić, dziewczynki (a potem kobiety):

−

dąŜą do nawiązania kontaktu

−

tworzą relacje symetryczne, jako równi partnerzy

−

preferują współzaleŜność i współpracę

−

podejmują decyzje, dąŜąc do porozumienia

−

pragną intymności/ bliskości

−

potrzebują akceptacji rówieśników

−

chętniej zabierają głos w sytuacjach prywatnych

−

dzielą się problemami z innymi

−

koncentrują się na szczegółach swoich przeŜyć

−

w rozmowach przeplatają wątki prywatne z interesami

−

proszą o pomoc, radę i wskazówki

−

okazują empatię i współczucie

−

dąŜą do zrozumienia problemu

Z drugiej strony, chłopcy/męŜczyźni:

−

dąŜą do osiągnięcia odpowiedniej pozycji społecznej

−

tworzą relacje asymetryczne, jako rywale

−

preferują niezaleŜność i autonomię

−

podejmują decyzje, uŜywając siły oraz przyjmując zasadę większości
głosów

−

pragną przestrzeni w relacjach

−

potrzebują szacunku swoich rówieśników

−

chętniej zabierają głos w miejscach publicznych

−

zachowują swoje problemy dla siebie

−

koncentrują się na szczegółach faktów

−

trzymają się ściśle tematu

−

nie proszą o pomoc, radę i wskazówki

−

udzielają rad i analizują

−

dąŜą do rozwiązania problemu

Co moŜna na to poradzić?

MęŜczyźni  mogą  nauczyć  się  większej  wraŜliwości,  wyraŜania  uczuć
i powściągania  swojego  naturalnego  impulsu  do  rywalizacji.  Kobiety  mogą
poćwiczyć asertywność, bezpośredniość i umiejętność rozwiązywania problemów
(a nie tylko ich rozumienia).

11.0 Trening asertywności – trzy style komunikacji

Pierwszy  krok  w  treningu  asertywności  to  nabycie  umiejętności  rozróŜniania
zachowania asertywnego, agresywnego i pasywnego.

Styl pasywny - komunikacja pasywna oznacza brak bezpośredniej ekspresji

uczuć,  myśli  i  Ŝyczeń.  Osoba  posługująca  się  takim  stylem  moŜe  albo  próbować
wyrazić  je  pośrednio,  marszcząc  czoło,  płacząc  lub  mamrocząc  coś  pod  nosem,
albo stłumić je całkowicie. Osoby komunikujące się pasywnie mają tendencję do
ciągłego  uśmiechania  się  i  podporządkowywania  swoich  potrzeb  potrzebom
innych.  Podczas  rozmów  słuchają  więcej  niŜ  powinno  im  przypaść  w  udziale.
JeŜeli  chcą  zakomunikować  coś  bezpośrednio,  pomniejszają  znaczenie  swoich
wypowiedzi,  rozpoczynając  je  od  wyraŜeń  typu:  „Nie  jestem  ekspertem,  ale…”,
„Nie  powinienem  tego  mówić,  ale  …”.  Bardzo  trudno  jest  im  poprosić  o  coś.
Kiedy  sami  zostaną  poproszeni  o  zrobienie  czegoś,  co  jest  im  nie  na  rękę  –
najczęściej  spełniają  prośbę  pomimo  wszystko  albo  znajdą  wymówkę,  zamiast
otwarcie  odmówić.  Osoby  te  charakteryzuje  cichy,  słaby  i  niepewny  głos.  Stałe
cechy  ich  wypowiedzi  to:  pauzy,  wahanie,  szukanie  właściwych  słów,
przeskakiwanie  z  tematu  na  temat,  niejasność  i  wyraŜenia  typu:  „to  znaczy”,
„wiesz”. Osoba komunikująca się pasywnie oczekuje, Ŝe inni domyślą się, co ona
chce  powiedzieć.  Jej  dłonie  będą  zimne,  spocone  drŜące.  Trudno  jest  z  nią
nawiązać kontakt wzrokowy - patrzy w dół lub ucieka wzrokiem.

Styl agresywny - osoba posługująca się takim stylem potrafi dość dobrze

wyrazić, co czuje, co myśli i czego chce, jednak często dzieje się to kosztem praw
i  uczuć  innych  ludzi.  Ma  tendencję  do  poniŜania  innych  przez  sarkastyczne
i rzekomo  zabawne  uwagi.  Kiedy  dzieje  się  coś  nie  po  jej  myśli,  zwykle
przechodzi do ataku. Wzbudza w innych Ŝal i poczucie winy, kierując w ich stronę
oskarŜenia.  UŜywa  uogólnień  typu  „zawsze”,  „nigdy”  oraz  wypowiedzi,  które
sugerują  jej  wyŜszość  i  nieomylność  (rację).  Zachowanie  agresywne  moŜna
rozpoznać po wzniosłym stylu bycia i manifestowaniu siły. MoŜe ono przybierać
róŜne formy - chłód i złowieszcza cisza, nonszalancja i sarkazm, krzyk.

Styl asertywny- komunikacja asertywna polega na formułowaniu jasnych

wypowiedziana  temat  uczuć,  myśli  i  Ŝyczeń.  Osoba  asertywna  dba
o poszanowanie  swoich  praw  oraz  szanuje  prawa  i  uczucia  innych.  Słucha
uwaŜnie  i  daje  innym  poznać,  Ŝe  ich  wysłuchała.  Jest  otwarta  na  negocjacje

Podsumowanie

Aby nawiązać skuteczny kontakt sam musisz dawać to, co chciałbyś dostać.

JeŜeli oczekujesz uwagi, zainteresowania, szacunku i przychylności, musisz to
wszystko oferować innym. Twoja uwaga musi być skupiona na zewnątrz, a nie do
ś

rodka. Powinieneś słuchać swojego rozmówcy, a nie przygotowywać w myślach

swoją wypowiedź, nie martwić się o wygląd swoich włosów czy swoją
niezdarność.

Dawanie tego, co sami chcielibyśmy otrzymać i skupienie uwagi na innych

nie są łatwe. Lęk przed nieznajomymi sprawia, Ŝe zachowujemy się niezdarnie
i jesteśmy tego świadomi.

Nieumiejętne lub nieświadomie uŜywany język ciała jest jednym

z najskuteczniejszych sposobów zraŜania ludzi do siebie.

To dzięki uświadamianiu sobie opisanych w tej pracy zagadnień oraz pracy

nad sobą jesteśmy w stanie nawiązywać satysfakcjonujące nas kontakty z innymi
ludźmi.

Bibliografia

„Sztuka skutecznego porozumiewania się”- Matthew Mc Kay, Martha Davis,
Patrick Fanning, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2002

„Komunikacja niewerbalna” – dr Alfred J. Biernach, Wydawnictwo Astrum,
Wrocław 1997

„Komunikacja bez słów” – „Rytuały społeczne” – Catherine Herriger,
Wydawnictwo Astrum, Wrocław 1997

„Jak ludzie porozumiewają się” – L. Grzesiuk, E. Trzebińska,
Warszawa 1983

„Ty, nic nie rozumiesz! Kobieta i męŜczyzna w rozmowie” – D. Tanner, przełoŜył
A. Sylwanowicz, Warszawa WAB 1994

„Język męŜczyzn, język kobiet. Jak porozumieć się w miejscu pracy” –
K. Oppermann, E. Weber, przełoŜyła J. Mańkowska, Gdańsk GWP, 2000

„Co to ma znaczyć?” – D. Tanner, przełoŜył A. Sylwanowicz, Zysk i S-ka
Poznań, (przyp. red)