Mgr inŜ. architekt Ewa Dziekońska
prezes Koła PKE w Tychach
DRZEWA W MIASTACH
ŚWIADOMOŚĆ WARTOŚCI PRZESTRZENI
L. A. 21
motto : dom, miasto, przyroda to otoczenie dla człowieka
Czy moŜemy mieć wpływ na nasze środowisko, na nasze otoczenie - aby było piękne,
przyjazne i zdrowe?
W Art.5 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej jest zapisane, Ŝe: ”R. P. …zapewnia
ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównowaŜonego rozwoju.” Natomiast ustawa
o planowaniu przestrzennym w Art.1 przyjmuje zrównowaŜony rozwój jako podstawę
działań. Oczywiście Prawo Ochrony Środowiska i inne ustawy kierują się tą waŜną,
podstawową zasadą. Są one kompatybilne z dokumentem podstawowym który powstał
podczas „Szczytu Ziemi” w Rio de Janeiro w 1992 roku, to znaczy z Agendą 21 –
programem zrównowaŜonego rozwoju
na XXI wiek. Natomiast L.A.21 - Lokalna Agenda
21 to program ten realizowany lokalnie w myśl klasycznej juŜ zasady Fridjofa Capry :
„myśl globalnie – działaj lokalnie” (szerzej o zagadnieniach Agendy 21 i jej lokalnych
propozycjach omawiałam w referacie podczas pierwszego seminarium).
ZrównowaŜony rozwój , zwany teŜ ekorozwojem to dobro wspólne człowieka
i przyrody.
Przyroda, to co wokół nas, czysta woda, czyste powietrze, Ŝywność zdrowa, w ogóle
jakość środowiska - to dotyczy nas wszystkich , niezaleŜnie od poglądów, przekonań
politycznych, religii, rasy, miejsca na Ziemi…
To łączy, a nie dzieli. Wszyscy powinni zatem być tym zainteresowani - dla swego dobra
i skuteczni w zakresie swego działania.
A więc moŜemy mieć wpływ na nasze otoczenie, na piękną zieleń, na dorodne zdrowe
drzewa, piękne domy, ulice, drogi. Jednak w tym celu musi powstawać świadome
społeczeństwo
obywatelskie
zaangaŜowane
w
proces
współuczestniczenia
w podejmowaniu wspólnych decyzji na zasadzie współpracy, partnerstwa
i solidarności. Podkreślić naleŜy istotną rolę jaką spełnia przyjazna i dobra współpraca
z samorządem gminnym.
Drzewa w miastach są bowiem dobrem wspólnym mieszkańców miasta. Ochrona
przyrody jest zatem ochroną jakości Ŝycia obecnego i przyszłych pokoleń.
Prawidłowa gospodarka drzewostanem w miastach przyczyni się do jakości Ŝycia
mieszkańców i ich zdrowia oraz zachowania ekosystemów i ładu przestrzennego.
RównieŜ w związku z groźbą globalnego ocieplenia dbanie o kaŜde drzewo to mniej CO
2
.
Problematyką ograniczania CO
2
zajmuje się Koalicja Klimatyczna w ramach
przeciwdziałania globalnego ociepleniu klimatu. Składa się ona z kilkunastu organizacji
pozarządowych o profilu ekologicznym, do której naleŜy teŜ Polski Klub Ekologiczny
Okręg Górnośląski (Koło Tychy).
Prawidłowa lokalizacja i dobór oraz fachowa pielęgnacja drzew w miastach zapobiegać
będzie barbarzyńskim metodom przycinania drzew, które ostatnio nasiliły się w całym
kraju.
Marzeniem jest, aby tworzyły się w osiedlach, wspólnotach mieszkaniowych, grupy osób
wraŜliwych na tę patologię oraz zainteresowanych tym wielowątkowym zagadnieniem.
Liderzy pilnowaliby, aby było tak jak powinno być.
Sądzę równieŜ, Ŝe inicjatywy oddolne, krystalizowane przez takich liderów lub
organizacje pozarządowe, a właściwie społeczne stowarzyszenia będą wówczas
wyrazicielem potrzeb mieszkańców w danej gminie. Nawet istnieje Stowarzyszenie
Liderów Lokalnych Grup Obywatelskich, gdzie moŜna zasięgnąć informacji
praktycznych.
WaŜna jest dobra współpraca pomiędzy samorządem gminnym, a organizacjami
pozarządowymi i liderami takich grup. Chcę podkreślić istotną rolę jaką spełnia przyjazna
i dobra współpraca z samorządem gminy. Łączenie wysiłków wokół rozwiązywania
problemów zaleŜy takŜe od dobrej woli i zaufania z obu stron dla dobra wspólnego,
w tym przypadku prawidłowego drzewostanu, stanowiącego majątek gminy
Jest takie przysłowie chińskie: „Powiedz mi a zapomnę - pokaŜ ma a będę pamiętał,
zaangaŜuj mnie a będę rozumiał”.
Tereny zielone – DRZEWA w miastach, to przede wszystkim świadome projektowanie,
gospodarowanie – fachowe zabiegi pielęgnacyjne oraz nowoczesna inwentaryzacja
biorąca pod uwagę wycenę korzyści jakie dają drzewa na terenach zurbanizowanych.
Analizowanie przyczyn braku drzew i ich niszczenia oraz przeciwdziałanie temu
zjawisku jest bardzo waŜne. Szukanie drzew specjalnej troski oraz pomników przyrody
na terenie gminy i otoczenie ich szczególną opieką jest istotne.
WraŜliwość na otoczenie na przykładach drzew, pogłębi w bardziej świadomy sposób
postrzeganie przestrzeni, w której człowiek znajduje się. Wpłynie to na uczenie się ładu
przestrzennego, który jest zapisany w ustawie o samorządzie gminnym o zaspakajaniu
zbiorowych potrzeb wspólnoty, w rozdziale 2 Art.7punkt 1. KaŜda ingerencja
przestrzenna w otoczenie powinna być bardzo powaŜnie analizowana. Wszak Yi-Fu-Tuan
mądrze napisał: „...raz stworzona forma przestrzenna (architektoniczna) staje się
otoczeniem dla człowieka…’
Uczenie się świadomości wartości przestrzeni jest zasygnalizowane i ujęte w programie
DIALOG Z OTOCZENIEM, który jest interdyscyplinarny i wiąŜe się z działaniami na
rzecz poszanowania tradycji kulturowych, kształtowania krajobrazu i ochrony zasobów
natury. Realizowany jest przez Stowarzyszenie Akademia Łucznica, a skierowany jest
przede wszystkim do dzieci, młodzieŜy i nauczycieli. ( autorami programu są: historyk
sztuki - Zofia Bisiak, architekt – Dariusz Śmiechowski, Anna Wróbel – architekt
krajobrazu.)
Taka problematyka jest równieŜ zawarta w projekcie unijnym RAVE SPACE na temat:
„Podnoszenia świadomości wartości przestrzeni w procesie edukacji”, w zakresie
planowania przestrzennego i zrównowaŜonego rozwoju. Tematyka ta adresowana jest do
: nauczycieli, uczniów, władz centralnych i lokalnych-samorządowych, ekspertów oraz
organizacji pozarządowych.
Stowarzyszenie Architektów Polskich (SARP) wraz z Krajową Radą Izby Architektów
RP analizuje moŜliwości wprowadzenia systemu powszechnej edukacji architektoniczno–
przestrzennej.
Mamy w planie, jako Koło PKE w Tychach, współpracę o tematyce powyŜszej
z wymienionymi programami i ugrupowaniami na terenie miasta.
Grupa (17 osób): architektów, pedagogów, animatorów kultury, plastyków opracowała .
tzw Kartę Drahimską składającą się z siedmiu punktów pod hasłem ogólnym : KaŜdy ma
prawo do pięknego krajobrazu, Ŝycia w zdrowym środowisku i harmonijnym otoczeniu.
Wg Ustawy gdy mowa o gminie to: ...” naleŜy przez to rozumieć wspólnotę samorządową
oraz odpowiednie terytorium”…
Dobra współpraca między samorządem gminnym, a organizacjami pozarządowymi,
społecznymi, mieszkańcami, oprócz obligatoryjnych zapisów, zaleŜy takŜe od dobrej woli
i zaufania z obu stron oraz powinna opierać się na rozwiązywaniu problemów dla dobra
wspólnego. To są idee. Jak to osiągać?
Podaję rozwiązanie do naśladowania, poparte doświadczeniem, przedstawione
w opracowaniu architekta Wojciecha Chrabelskiego, (który współdziałał we Francji jako
mediator):
„Ankiety
Publiczne
we
Francji
jako
narzędzie
utrwalania
demokracji”,(materiały do wglądu w siedzibie Koła PKE w Tychach). Proponuje się
wprowadzić u nas funkcję niezaleŜnego mediatora-konsultanta. Byłaby to osoba godna
zaufania publicznego (lub grupa osób), która inspirowałaby i pośredniczyła
w zapewnianiu udziału ludności w dyskusjach i decyzjach zatwierdzających zamierzenia
inwestycyjne
i
plany.
Nie
ma
dobrej
urbanistyki
bez
współpracy
z ludźmi – mieszkańcami danej gminy. Urbanistyka w słuŜbie społeczeństwa
obywatelskiego drogą do ładu przestrzennego. Architekt W. Chrabelski uwaŜa, Ŝe
„Ankiety Publiczne” jako narzędzie utrwalania demokracji musiałyby jednak mieć
umocowanie prawne, moŜe nawet ustawowe. Nasuwają się podstawowe pytania. Kto
robiłby to, kto piastowałby taką funkcję mediatora? Osoba taka musi być niezaleŜna
i profesjonalna. MoŜe właśnie przedstawiciele organizacji pozarządowych – o zaufaniu
publicznym i te, które mają taką misję do spełnienia byłby właściwe?
Ś
wiadome postrzeganie tego, co jest wokół nas!!! Na początku wokół problematyki
drzew, a potem przejście do wszystkich zagadnień tworzących miasto.
Miasto to jego mieszkańcy..
Natomiast MIASTO, DOM, CZŁOWIEK, ŚRODOWISKO to nierozerwalny system.
Ewa Dziekońska
Mgr inŜ. kształtowania terenów zieleni Martyna Walker
Pracownia Architektury Krajobrazu „Arkadia”
TERENY ZIELENI MIEJSKIEJ – ZARYS ROZWOJU
„Tereny zieleni miejskiej” powstały wraz z osiedlami pierwszych rolników.
Początkowo funkcje taką pełniły tereny rolnicze, wśród nich za najstarsze moŜna uznać
pastwiska wokół miast Lewitów w Palestynie z XIII w. p.n.e.
5
.
Pierwsze tereny zieleni miejskiej o nowoczesnym programie społecznym powstały
na kontynencie europejskim w staroŜytnej Grecji
6
. Były to święte gaje i gimnaziony. Gaje
związane były z obiektami kultu religijnego lub miejscami pochówku
7
. Z opisów znane
są m.in.: gaj Apolla w Delfach i Milecie, gaj Asklepiosa w Epidaurze, gaj Posejdona
w Onchestosie. W gajach m.in. organizowano igrzyska obejmujące zawody sportowe
oraz popisy muzyczne i teatralne. Lokalizowane na terenach gajów, boiska i place
otaczano rzędami drzew lub alejami oraz ozdabiano statuami zwycięzców.
Najsławniejsze igrzyska odbywały się w Olimpii, w gaju Altis poświęconemu Zeusowi.
Gaje były równieŜ miejscem spotkań filozofów. Najbardziej znanym jest gaj, w którym
nauczał Platon poświecony Akademosowi
8
. Innym rodzajem terenów zieleni były
gimnaziony. SłuŜyły one wychowaniu, nauce i uprawianiu sportu. Początkowo były to
place, boiska i bieŜnie urządzone pod gołym niebem. Z czasem przekształciły się
w zespoły budynków połączonych z ogrodami w jedną całość. Jednym z najstarszych
gimnazjonów greckich był Platanistas w Sparcie. Był to gaj platanowy z miejscami do
ć
wiczeń fizycznych
9
.
Idea publicznych terenów zieleni wypracowana w staroŜytnej Grecji została
przeniesiona na cały staroŜytny świat znajdujący się pod wpływem kultury helleńskiej.
W staroŜytnym Rzymie ogrody dostępne dla mieszkańców nawiązywały formą do
greckich gimnazionów. Pierwszym ogrodem publicznym Rzymu był ogród Pompejusza
załoŜony ok. 51r. p.n.e. Na wzór grecki otoczony był portykiem. Znajdowały się w nim:
laski (laurowy i platanowy), aleje wysadzane bukszpanem oraz teatr. Do najbardziej
lubianych rzymskich ogrodów tego typu naleŜały portyki: Liwii, Vipsania, Oktawii
i Pompejusza. Ogrody publiczne były równieŜ częścią term - miejsc przeznaczonych do
kąpieli, gier sportowych i wypoczynku. Najwspanialsze termy znajdowały się
w Krakali. Zespół zajmował powierzchnie ok. 12 ha, z czego powierzchnia zabudowy
wynosiła 2,5 ha
10
.
Upadek cesarstwa rzymskiego spowodował zniszczenie staroŜytnych form
ogrodów publicznych. W miastach średniowiecznych – przeludnionych, otoczonych
murami i intensywnie zabudowanych - nie było miejsca na zieleń. Pierwsze tereny
zieleni, przeznaczone dla mieszczan, zaczęto zakładać dopiero w XII w. na obszarach
rolniczych poza murami miejskimi. Najczęściej były to duŜe łąki z cienistymi alejami
i stawem nazywane prato (pratum commune). W końcu XIII w. prato posiadały m.in.:
5
A. Z a c h a r i a s z, Ziele
ń
jako współczesny czynnik miastotwórczy ze szczególnym
uwzgl
ę
dnieniem roli parków publicznych, Kraków 2006, s.28
6
L. M a j d e c k i, L, Historia ogrodów, Warszawa 1981, s. 38-40
7
A. Z a c h a r i a s z. op. cit., s.28
8
L. M a j d e c k i, op. cit., s. 41
9
L. M a j d e c k i, op. cit., s. 39
10
L. M a j d e c k i, op. cit., s. 49-50
Sienna, Florencja i Padwa (Włochy). Zachowanym przykładem średniowiecznej tradycji
prato jest Prater w Wiedniu (Austria) i Prato w Madrycie (Hiszpania)
11
. Inną formą
ś
redniowiecznego ogrodu publicznego połoŜonego poza murami miasta była łąka
kwietna. Był to teren trawiasty otoczony drzewami lub bindaŜami, czasem ogrodzony,
wyposaŜony w zdroje i ławy darniowe, przeznaczony do zabaw i spotkań
12
.
W angielskich osadach ukształtowały się commons - błonia gminne lub miejskie,
tradycyjnie przeznaczone do rekreacji i ćwiczeń wojskowych
13
. Wyjątkowym obiektem
jest, znany jedynie z opisów, park rozrywki w Hesdin (Francja) załozony przez Roberta II
Artois pod koniec XIII w.
14
.
Okres renesansu to czas rozbudowy przepełnionych miast średniowiecznych. Pod
wpływem odradzających się idei świata staroŜytnego, w miastach, m.in. powstawały
place z fontannami
15
. Przy szkołach i ośrodkach naukowych zakładano ogrody botaniczne
dostępne dla mieszkańców. Za najstarszy ogród botaniczny w Europie uwaŜany jest
ogród w Pizie (Włochy) załoŜony w 1543r. (w 1562r. przeniesiony na nowe miejsce).
W 1545r. powstał ogród botaniczny przy katedrze botaniki Uniwersytetu w Padwie
(Włochy). Układ kompozycyjny tego ogrodu był naśladowany w wielu ogrodach
botanicznych
16
.
Kolejny przełom w rozwoju terenów zieleni miejskiej nastąpił za sprawą
twórczości André Le Nôtre`a (1613-1700), nadwornego ogrodnika Ludwika XIV – króla
Francji. André Le Nôtre tworzył geometryczne, monumentalne kompozycje obejmujące
krajobraz aŜ po horyzont
17
. Pod wpływem idei kompozycyjnych André Le Nôtre`a,
w XVII i XVIII w. miasta rozbudowały się poza mury obronne wchłaniając dawne
przedmieścia. Niewielkie do tej pory ogrody rezydencjonalne, za pomocą promenad
i placów, zaczęły wychodzić poza swoje granice, stając się „zielonymi” elementami
układu urbanistycznego miasta. Zaczęły powstawać rozległe załoŜenia urbanistyczno-
ogrodowe obejmujące ogród, zwierzyniec, zabudowania pałacowe, osiedla wiejskie lub
miejskie, a nawet całe miasteczka
18
. W myśl tych idei, m.in. w Nancy (Francja), za
sprawą Stanisława Leszczyńskiego, zrealizowano w latach 1752-1755 plan przebudowy
miasta, polegający na połączeniu, systemem publicznych promenad i placów, dwóch
odrębnych organizmów miejskich - średniowiecznego i renesansowego
19
. W Polsce
największym w skali rozwiązaniem barokowej kompozycji miejskiej były: Oś Saska
i załoŜenie ujazdowskie zrealizowane w Warszawie, w pierwszej połowie XVIII w.
20
.
Znanym przykładem barokowego połączenia rezydencji i miasta jest takŜe Rydzyna
przebudowana w latach 1750-1772. Na terenie województwa śląskiego podobne
rozwiązania zrealizowano w Szczekocinach i Pilicy (nieukończone). Poza wielkoskalową
przebudową lub rozbudową kwartałów miejskich, w XVII i XVIII w., jako nowe
„zielone” elementy kompozycji urbanistycznych miast, powstawały bulwary, promenady
11
Celem zało
Ŝ
enia prato było upi
ę
kszenie miasta oraz stworzenie miejsca zabaw dla
mieszka
ń
ców i przyjezdnych. Zob. L. M a j d e c k i, op. cit., s. 84-85
12
A. Z a c h a r i a s z. Op.cit., s.28
13
A. Z a c h a r i a s z. Op.cit., s.28
14
P. H o b h o u s e, Historia ogrodów, Warszawa, 2005, s. 107
15
A. B ö h m, Planowanie przestrzenne dla architektów krajobrazu. O czynniku kompozycji,
Kraków 2006, s. 28
16
Ogród był ogrodzony wysokim murem zwie
ń
czonym balustrad
ą
i ozdobiony popiersiami ludzi
zasłu
Ŝ
onych dla rozwoju ogrodu i botaniki. Zob. L. M a j d e c k i, op. cit., s. 144
17
Najbardziej znanym dziełem André Le Nôtre`a jest siedziba króla i dworu francuskiego
w Wersalu pod Pary
Ŝ
em. (Przyp. autora)
18
L. M a j d e c k i, op. cit., s. 384
19
A. B ö h m, op.cit., s. 36
20
L. M a j d e c k i, op. cit., s. 389
i skwery. Równolegle nadal zakładano ogrody botaniczne
21
. Promenady, obsadzane
wielorzędowymi nasadzeniami drzew, powstawały zazwyczaj na niepotrzebnych juŜ
wałach i fortyfikacjach ziemnych śródmieścia oraz na obrzeŜach miast
22
. Najbardziej
znane są promenady ParyŜa. Jedna z pierwszych powstała w 1613r., za sprawą Marii
Medycejskiej, poza murami miejskimi. Ludwik XIV, na niepotrzebnych juŜ
fortyfikacjach załoŜył bulwary
23
a nad Sekwaną - promenadę z pięknym widokiem na
miasto i rzekę
24
. W Polsce, w Warszawie powstał m.in. zespół alei dochodzących do
rezydencji w Ujazdowie oraz promenada łącząca koszary Gwardii Pieszej Koronnej
z Nowym Miastem. Szczególnie okazałą, zachowaną do dzisiaj promenadą jest podwójna
aleja z lip holenderskich, sadzona w latach 1760-1770, łącząca Gdańsk z Wrzeszczem
25
.
W Anglii, w XVII w., powstały pierwsze skwery. Były one zakładane na dawnych
terenach commons z czasem otaczanych zabudową
26
. Skwery były dostępne jedynie dla
mieszkańców otaczających je budynków. Najstarsze z nich to Covent Garden (1630)
i Leicester Square (1635)
27
. W początkach XVII w. w duŜych miastach zaczęto
udostępniać, dla mieszkańców, ogrody prywatne. W Londynie, w latach 30.
XVII w. udostępniono do jazdy konnej Hyde Park
28
. W ParyŜu, w 1640r., dla
publiczności udostępniono Jardin de Paleis Royal, a niedługo później Ogród Tuileries
i Luxemburg. W Warszawie, pierwszy ogród prywatny udostępniono, dla mieszkańców,
dopiero w 1727r. Była to część Ogrodu Saskiego. W 1768r, po konfiskacie przez państwo
i nowym urządzeniu, udostępniono Warszawiakom, dawny ogród rezydencji Jana
Dobrogosta Krasińskiego
29
. Pierwsze ogrody miejskie zakładane z przeznaczeniem do
spacerów i wypoczynku biernego mieszkańców powstały w początkach XVIII w.
30
.
W połowie XVIII w. zieleń zaczęto
wprowadzać na place
miejskie nadając im formę
ogrodunp. Place de la
Concorde (1755) w ParyŜu, z fontannami, lub Place de la Carriere
w Nancy ze szpalerami ciętych drzew
31
.
Wiek XVIII to czas nowego spojrzenia na otaczający krajobraz i wprowadzenia
nowych metod jego kształtowania. W miejsce obowiązującej dotąd geometrycznej formy
ogrodów zaczęto wprowadzać układy krajobrazowe. Nowy sposób kształtowania
przestrzeni ogrodowych zapoczątkowany został w Anglii i w niedługim czasie
21
Ogrody botaniczne powstawały m.in. we Francji (Jardine Royal des Plantem w Parzy -1635), ,
we Włoszech (Mesyna- 1636), w Niemczech (ogród uniwersytecki w Jenie - 1640); w Anglii
(Edynburg - 1670), w Szwecji (ogród uniwersytetu w Uppsali - 1655-1657); w Rosji (Moskwa
1706), w Polsce (Warszawa -1650). Zob. L. M a j d e c k i, op. cit., s. 301, 309, 321, 330, 336,
351, 399
22
A. Z a c h a r i a s z. op.cit., s.28
23
A. B ö h m, op.cit., s. 36
24
L. M a j d e c k i, op. cit., s. 296
25
L. M a j d e c k i, op. cit., s. 399
26
. Z a c h a r i a s z. Op.cit., s.28
27
Cztery kolejne skwery powstały do ko
ń
ca XVIIw., a ok. 15 nastepnych w XVIIIw. Zob.
L. M a j d e c k i, op. cit., s. 667-668
28
A. Z a c h a r i a s z. Op.cit., s.29
29
L. M a j d e c k i, op. cit., s. 399
30
Za najpi
ę
kniejsze ogrody miejskich tego okresu we Francji uwa
Ŝ
a si
ę
: ogród w Bordeaux
(1755), ogród w Nimes ( 1739-1760) zwany Le Jardin de la Fontaine zało
Ŝ
ony wokół ruin budowli
rzymskich oraz ogród w Montpellier zwany promenad
ą
Peyrou o charakterze placu-ogrodu. Pod
wzgl
ę
dem formy pierwsze ogrody publiczne nawi
ą
zywały do ogrodów pałacowych, z tym,
Ŝ
e
o
ś
rodkiem układu było zazwyczaj główne wn
ę
trze ogrodowe z obszernym parterem kwiatowym
L. Majdecki, op. cit., s. 298 W Polsce pierwszy ogród publiczny został zało
Ŝ
ony w Kaliszu w roku
1798. Był on poło
Ŝ
ony nad Prosn
ą
, obejmował teren dawnego ogrodu jezuickiego i przyległe
pastwiska. Zob. L. M a j d e c k i, op. cit., s. 708
31
A. Z a c h a r i a s z. Op.cit., s.28
zdominował estetykę kompozycji ogrodowych w Europie. Tendencja ta została określona
ruchem krajobrazowym (Landscape Movement). Nowe idee w projektowaniu ogrodów
szybko wprowadzono na tereny miast. JuŜ pod koniec XVIII w. zaczęły powstały
pierwsze skwery i parki miejskie o kompozycji krajobrazowej
32
. Elementy sztuki
krajobrazowego
komponowania
ogrodów
zaczęto
równieŜ
wykorzystywać
w rozwiązaniach urbanistycznych, początkowo jedynie przy realizacji nowych
eleganckich zespołów uzdrowiskowych i mieszkaniowych
33
.
Nowe podejście do kształtowania przestrzeni miejskiej zbiegło się w czasie
z gwałtownym rozwojem miast i wybuchem rewolucji przemysłowej. Lawinowo rosnąca
liczba mieszkańców miast i osad przemysłowych była przyczyną powstawania
i narastania konfliktów przestrzennych oraz problemów społecznych i zdrowotnych
mieszczan i robotników. Terenom zieleni zaczęto przypisywać rolę łagodzącą skutki
nadmiernego przeludnienia. W efekcie, w XIX w. nastąpił gwałtowny rozwój i zmiany
funkcji terenów zieleni miejskiej. Pierwszeństwo w tych działaniach przypadło Anglii.
W Londynie, za sprawą królowej Wiktorii, otwarto dla publiczności kolejne ogrody
królewskie: Kensington Garden, Greek Park i ST. Jamek Park, które łącznie z Hyde
Parkiem tworzyły duŜy, zwarty kompleks terenów zieleni. Poza tym udostępniano wiele
innych parków prywatnych, powstawały nowe parki municypalne oraz liczne skwery
34
.
W ciągu XIX w., w Londynie, powierzchnia ogólnie dostępnych terenów zieleni wzrosła
z ok. 500 ha w pierwszej połowie do 1483 ha w 1898 roku
35
. W Manchesterze juŜ w
1846r. istniały trzy parki miejskie. Koszty ich załoŜenia pokryto ze składek
mieszkańców
36
. W całej Anglii parki zakładano z inicjatywy władz centralnych
i lokalnych, dobroczyńców, przedsiębiorców i mieszkańców, najczęściej na obrzeŜach
miast, nieuŜytkach, kamieniołomach, obszarach podmokłych i bagiennych, a takŜe wokół
tradycyjnych terenów wypoczynku commons. Tendencję tą określono jako ruch parkowy
(park movement). Nowatorskie rozwiązanie łączące funkcje mieszkalną i zieleni
zaproponował Johan Nach projektując, w 1812r., Regen`s Park. W projekcie,
J. Nach, rozmieścił elegancką zabudowę mieszkalną wokół i na terenie parku
krajobrazowego
37
. Rozwiązanie Regen`s Park stało się modelem dla realizacji
ogrodowych przedmieść rozwijających się miast
38
. W ParyŜu, w latach 1852-1869,
przeprowadzono śmiałą przebudową miasta, wprowadzającą obok przedsięwzięć
urbanistycznych, szeroki program rozbudowy i budowy nowych ogólnie dostępnych
ogrodów. Działania te były prowadzone pod kierunkiem Georga E. Haussmanna.
32
A. Z a c h a r i a s z. Op.cit., s.29
33
Pierwszym tego typu rozwi
ą
zaniem był zrealizowany w uzdrowisku Bath, w latach 1727-1770,
przez ojca i syna Wood`ów, zespół budynków uło
Ŝ
onych w półksi
ęŜ
yc (crescend) wybudowanych
u szczytu łagodnie opadaj
ą
cego trawnika. Z zabudowa
ń
rozci
ą
gał si
ę
daleki widok, ponad
rosn
ą
cymi ni
Ŝ
ej drzewami, na krajobraz wiejski. Zob. A. B ö h m, op.cit., s. 39. W Londynie
pierwszym podobnym obiektem był Lansdowne Crescent projektu Johna Palmera (1780). Zob.
A. Z a c h a r i a s z. Op.cit., s.29
34
L. M a j d e c k i, op. cit., s. 672
35
L. M a j d e c k i, op. cit., s. 674
36
A. Z a c h a r i a s z. op. cit., s.32
37
Budynki mieszkalne na terenie parku nie zostały zrealizowane, w zamian powstały tam obiekty
u
Ŝ
yteczno
ś
ci publicznej. Zob. L. M a j d e c k i, op. cit., s. 673
38
, Efektem rozwi
ą
zania lokalizuj
ą
cego zabudow
ę
mieszkaniow
ą
w s
ą
siedztwie parku był wyra
ź
ny
wzrost cen działek budowlanych wokół parku. Mechanizm wzrostu cen działek s
ą
siaduj
ą
cych
z parkiem dał mo
Ŝ
liwo
ść
zało
Ŝ
enia pierwszego parku z wykorzystaniem funduszy publicznych.
Był to zało
Ŝ
ony w 1847r, w Liverpool`u, park Birhenhead. Projektantem parku był Joseph Paxton
J. Paxton w programie parku poł
ą
czył funkcje parkowe i mieszkaniowe (podobnie jak w Regen`s
Park J. Nash), przy czym po raz pierwszy rozdzielił komunikacje kołow
ą
i piesz
ą
. Zob. A. Z a c h
a r i a s z. op. cit., s.32
W kompozycji przestrzennej oprócz licznych parków i skwerów (dostępnych dla
wszystkich) duŜą role odgrywały bulwary. (Pola Elizejskie, Bulwar Cesarzowej, Avenie
de l`Observatoire i inne)
39
. Pod koniec okresu urzędowania Haussmana, dla publiczności
dostępne były tereny zieleni o pow. ok. 1932 ha, w tym dwa duŜe parki leśne, trzy
ś
redniej wielkości parki i 70 małych ogrodów, skwerów i zadrzewionych placów
40
.
W innych krajach europejskich od końca XVIII w. i w ciągu wieku XIX tereny zieleni
miejskiej zakładano, przede wszystkim, wzdłuŜ niepotrzebnych juŜ fortyfikacji
przekształcanych w promenady lub ciągi zieleni, tzw. planty. Jednym z najbardziej
rozbudowanych zespołów zieleni tego typu jest Ring Wiedeński (1857-1865). Tworzy go
bulwar biegnący wzdłuŜ dawnych fortyfikacji i rzeki Wiedenki oraz pięć parków
miejskich i skwer. WzdłuŜ bulwaru rozmieszczone są gmachy uŜyteczności publicznej.
W Polsce do najbardziej interesujących układów tego typu naleŜą planty krakowskie
(1817-1820) i wrocławskie (1813)
41
.
Efektem
gwałtownego
zwiększenia
się
powierzchni
terenów
zieleni
udostępnionych roŜnym grupom społecznym była specjalizacja ogrodów. W początkach
XIX w. powstały pierwsze, przeznaczone dla klasy średniej, parki ludowe tzw.
Volksgarden
42
(Wiedeń 1819-1823
43
, Berlin 1840-1846
44
). Z czasem normą stało się
zakładanie
terenów
zieleni
przeznaczonych
dla
robotników.
Pod
koniec
XIX w. w miastach istniały róŜne rodzaje parków w tym parki: miejskie, osiedlowe
(dzielnicowe), przy zakładach przemysłowych, dziecięce, (w Polsce - Ogrody
Jordanowskie), zdrojowe, dydaktyczne (botaniczne, zoologiczne), wystawowe i inne.
Upowszechnienie
ogrodów
spowodowało
ograniczenie
treści
znaczeniowych
w programach parków na rzecz ich funkcjonalności i atrakcyjności dla masowego
odbiorcy. Odwiedzający park z biernego obserwatora scen ogrodowych przeistoczył się w
aktywnego
uŜytkownika
elementów
wyposaŜenia
parku.
45
.
W
początkach
XX w. wiele XIX-wiecznych parków spacerowych upadło z powodu wysokich kosztów
utrzymania. W tym samym czasie wzrastało zapotrzebowanie na tereny rekreacyjne
z programem sportowym. Przykładem tego typu załoŜeń są Niemieckie Stadtpark
w Berlinie i Hamburgu (1910). Ruch zakładania terenów rekreacyjnych pozwolił na
szybki rozwój systemów terenów zieleni miejskiej
46
.
Pierwsze próby wprowadzenie „systemu terenów zieleni” w tkankę miejską były
prowadzone juŜ w początkach XIX w. jako odpowiedź na istniejące konflikty
przestrzenne oraz konieczność ograniczenia niekontrolowanego rozwoju miast.
W 1829r. John Claudius Loundon (1783-1843) zaproponował pierścieniowy układu
pasów zieleni w Londynie
47
. Projekt ten nie został zrealizowany. W planie przebudowy
ParyŜa, z lat 1852-1869, zakładano otoczenie miasta zielonym pierścieniem. Projekt ten
równieŜ nie został zrealizowany. Pierwszy pas zieleni wokół miasta powstał, w latach 60-
70 XIX w., w Liverpoolu
48
. Wcześniej bo juŜ w połowie XIX w. powstały w Anglii
osiedla robotnicze otoczone pasem zieleni (Saltair w West Yorkshire – 1853, Cadbury
39
L. M a j d e c k i, op. cit., s. 676-679
40
L. M a j d e c k i op. cit. s. 685
41
L. M a j d e c k i, op. cit., s. 673-714
42
Parki Ludowe
charakteryzowały si
ę
bogatym programem patriotycznym i funkcjonalnym.
W programach tych parków dominowały funkcje zwi
ą
zane z rozrywk
ą
. Znajdowały si
ę
tam tereny
do uprawiania sportów, miejsca koncertów i demonstracji. Zob. A. Z a c h a r i a s z. op. cit., s.35
43
L.M a j d e c k i op. cit. s. 695
44
L.M a j d e c k i op. cit. s. 686
45
A. Z a c h a r j a s z, op. cit. s. 35
46
A. Z a c h a r i a s z, op. cit.s. 53
47
A. B ö h m, op. cit., s. 43
48
A. Z a c h a r i a s z, op. cit.s. 39
Brother w Bourniville w West Midlands – 1879, Leser Brother w Port Sunlight
w Merseyside – 1887)
49
. DuŜy wkład w proces rozwoju systemów terenów zieleni
miejskiej miały działania podejmowane na innych kontynentach. JuŜ w 1837r. rozpoczęto
budowę miasta Adelajda w Australii według projektu płk. Williama Lighta. Miasto
zaprojektowano jako dwa zespoły zabudowy rozdzielone rzeką Torrens i otoczone
układem parków - Park`s Lands
50
. W Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej duŜe
znaczenie dla rozwoju nowych form terenów zieleni miejskiej oraz łączenia dzielnic
mieszkaniowych z zielenią miały działania Frederick`a Law Olmsted`a seniora. Dziełem,
które przyniosło mu rozgłos był opracowany wraz Calvert Vaux – angielskim
projektantem ogrodów – konkursowy projekt Central Parku w Nowym Yorku (1857)
51
.
W roku 1869 F.L. Olmsted zaprojektował Riverside – dzielnicę przedmieścia Chicago,
nadając jej formę podmiejskiej wioski.
52
. W Riverside F.L. Olmstetd po raz pierwszy
wprowadził tzw. parkway
53
. Później F.L. Olmsted zaprojektował jeszcze inne, podobne
osiedla: (Brooklyn pod Bostonem – 1884-92r., Sudbrook w Baltimore –1889r., Druid
Hills w Atlancie – 1905r.). W Buffalo (stan Nowy York), w 1868r., F.L. Olmsted, wraz
z partnerami, inspirowany planem ParyŜa, stworzył koncepcje metropolitarnych terenów
rekreacyjnych
54
. W latach 1880-1887 F.L. Olmsted zrealizował w Bostonie swój
najsłynniejszy projekt systemu parków miejskich – tzw. Szmaragdowy Naszyjnik
55
.
Wypracowane na przestrzeni XIX wieku związki terenów mieszkaniowych
(miast) i zieleni (środowiska przyrodniczego) na przełomie XIX i XX wieku zaczęły
oddziaływać na rozwój teorii urbanistycznych. W 1882 r Arturo Soria y Mata (1844-
49
A. B ö h m, op.cit., s. 45, Pierwszym zało
Ŝ
eniem, w którym podj
ę
to prób
ę
organizacji
przestrzeni ł
ą
cz
ą
c prace i mieszkanie dla robotników przy równoczesnym zapewnieniu im
mo
Ŝ
liwo
ś
ci wypoczynku, były zaprojektowane jeszcze w XVIII w. (1773-1779), Saliny Królewskie
Chaoux w Arc-et-Senas. Centralnie poło
Ŝ
ona fabryka, otoczona była kr
ę
giem domów
robotniczych, za którymi znajdowały si
ę
ogrody. Zało
Ŝ
enie to zostało cz
ęś
ciowo zrealizowane.
Zob. A. B ö h m, op.cit., s. 38
50
A. Z a c h a r i a s z, op. cit.s. 39
51
Celem projektantów było stworzenie „zielonej enklawy” b
ę
d
ą
cej schronieniem przed hałasem
i chaosem miasta. Zielone ł
ą
ki były miejscem spotka
ń
, uprawiania gier i sportów oraz integracji
mieszka
ń
ców. W Central Parku zastosowano po raz pierwszy bezkolizyjne przejazdy dróg
poprzecznych - drogi ruchu kołowego przecinaj
ą
ce park były zagł
ę
bione w terenie, nad nimi
przerzucono mostki ł
ą
cz
ą
c oddzielone cz
ęś
ci parku. Zob. A. Z a c h a r i a s z, op. cit. s. 36
52
W Riverside, na płaskim preriowym terenie, za pomoc
ą
nadrzecznego parku
i krzywoliniowych ulic ramowanych drzewami (znanych z parków krajobrazowych) F.L. Olmsted
stworzył romantyczny krajobraz. 44% powierzchni przedmie
ś
cia przeznaczona była do u
Ŝ
ytku
publicznego. Zob. A. Z a c h a r i a s z, op.cit. s. 43
53
Parkway to wprowadzone przez F.L. Olmsted rozwi
ą
zanie komunikacyjne, zainspirowane
szerokimi bulwarami Pary
Ŝ
a, b
ę
d
ą
ce krajobrazowym, linearnym przedłu
Ŝ
eniem parku. Parkway
posiadały wydzielone pasma ruchu dla ró
Ŝ
nych u
Ŝ
ytkowników. Koncepcja ta zintegrowała tras
ę
komunikacyjn
ą
i tereny otwarte. Mieszkanie w s
ą
siedztwie takiej trasy było znacznie bardziej
atrakcyjne ni
Ŝ
przy w
ą
skich uliczkach miasta. Parkway stały si
ę
popularnymi rozwi
ą
zaniami
komunikacyjnymi miast ameryka
ń
skich. Trasy te ł
ą
czyły ró
Ŝ
ne tereny i dawały mo
Ŝ
liwo
ść
podziwiania terenów otwartych, w tym chronionych. Zob. A. Z a c h a r i a s z , op. cit. s. 42. Idea
parkway przyj
ę
ła si
ę
w miastach europejskich i była nieprzerwanie stosowana do 1928 roku, gdy
zauwa
Ŝ
ono niekorzystny wpływ gwałtownie rozwijaj
ą
cej si
ę
motoryzacji na jako
ść
zamieszkania.
Nowe parkway nie mogły ju
Ŝ
ł
ą
czy
ć
funkcji drogi przelotowej i drogi zabudowanej. Zob. A. Z a c h
a r i a s z , op. cit. s. 46.
54
W Bufalo, w skład systemu wchodziło 6 parków publicznych oraz ł
ą
cz
ą
ce je parkway. System
obejmował ok. 75% terenów zieleni miasta. Zob. A. Z a c h a r i a s z, op. cit. s. 41
55
W Bostonie F. Olmsted zaproponował 8 km. ła
ń
cuch parków zało
Ŝ
onych wzdłu
Ŝ
czterech rzek
przecinaj
ą
cych miasto. Projekt, obok proponowanej krajobrazowej kompozycji metropolitarnych
terenów rekreacyjnych, rozwi
ą
zywał problemy hydrotechniczne miasta. Zob. A. Zachariasz, op.
Cit. s. 41
1920) przedstawił koncepcje miasta linearnego rozciągającego się wzdłuŜ linii
komunikacji szynowej. Koncepcja ta została zrealizowana w Madrycie na długości 5,2
km
56
. Inną propozycją była idea miasta przemysłowego Tony Garniera (1869-1949)
z lat 1899-1901. Miasto takie, przeznaczone maksymalnie dla 35 tys. mieszkańców,
charakteryzowało się wyraźnym podziałem funkcjonalnym. Bardzo silnie była tam
eksponowana rola terenów zieleni. Tony Garnier m.in. zaproponował realizację ogrodów
na tarasach i dachach budynków oraz sztuczne spiętrzenie wody wykorzystywanej
równieŜ do celów energetycznych
57
. Największą popularność zdobyła jednak koncepcja
miasta-ogród Ebenezera Howarda (1850-1928). Dla E. Howarda miasto stanowiło przede
wszystkim problemem społeczny i ekonomiczny, w mniejszym stopniu planistyczny.
Jego zamiarem była poprawa warunków Ŝycia robotników oraz powstrzymanie
niekontrolowanego rozwoju miasta. Koncepcję miasta-ogrodu E. Howard przedstawił
w ksiąŜce Tomorrow: A Peaceful Path to Real Reform (1898) i jej drugim wydaniu
Garden Cities of Tomorrow (1902)
58
. Towarzystwo Miast Ogrodów, załoŜone w 1899r.,
przy konsultacji E. Howarda, w 1919r., sformułowało definicje miasta ogrodu: „Miasto-
ogród – to miasto zaprojektowane dla zdrowego Ŝycia i przemysłu, w wielkości
zapewniającej pełnię Ŝycia społecznego, ale nie większej, otoczone rolniczym
pierścieniem”. Za sprawą Towarzystwa powstało pierwsze miasto-ogród w Letchworth
(Anglia) o pow. 1529 ha, przeznaczone dla 35 tys. mieszkańców, realizowane od 1903r.
według projektu Barryego Parkera i Raymonda Unwina. W 1919r. podjęto kroki w celu
utworzenia kolejnego miasta – Welwyn Garden City (Anglia), o pow. 1000 ha,
przeznaczonego dla 50 tys. mieszkańców
59
. Idea miasta-ogrodu szybko rozprzestrzeniła
się w Europie i na innych kontynentach. Miasta-ogrody powstały m.in.: W Stanach
Zjednoczonych - Radburn w New Jersey (Clerence Stein i Henry Wriight, 1928-32);
w Australii - Canberra (Walter Burleya Griffin, 1912). W Polsce miejscem realizacji tego
typu osiedli były m.in. okolice Warszawy: Ząbki (T. Tułowiński, 1912), Młociny
(I. Miskiewicz, 1914), Podkowa Leśna (Jawornicki, 1927)
60
. Na Górnym Śląsku w myśl
idei miasta-ogrodu realizowane były osiedla patronackie, z których najsłynniejszym jest
Giszowiec (G. i E. Zilmanowie,1906-1910), III kolonia w Knurowie -zrealizowana
częściowo (K. Henrici, 1904-1910), Rokietnica k/Zabrza (1908-1913), osiedla przy
kopalni Czeladź (1921) i Saturn (1922) w Czeladzi. Pomimo, Ŝe idea miasta ogrodu nie
spełniła celu zakładanego przez E. Howarda stała się waŜna dla rozwoju urbanistyki.
Wprowadziła zasadę rozwoju miasta przez satelity. Pochodną idei miasta-ogrodu jest
równieŜ green belt (zielony pas), a później green girdle (zielony pierścień) stanowiące
waŜne osiągnięcia urbanistyki lat 30. XX w. Pierwsze green belt realizowano w Anglii.
Początkowo, zakładano realizacje green belt na terenach wykupionych. W 1947 r. Town
and Country Planning Act włączyła do zielonego pasa równieŜ tereny prywatne. Zasada
green belt została powtórzona w wielu miastach Anglii stając się modelem dla
56
A. Z a c h a r j a s z, op. cit. s. 43
57
A. Z a c h a r j a s z, op. cit. s. 43
58
W zało
Ŝ
eniu całe terytorium miasta-ogrodu miało by
ć
własno
ś
ci
ą
publiczn
ą
lub we władaniu
gminy. Parki miały by
ć
dost
ę
pne dla wszystkich. Były to: ogród w centrum, park centralny
stanowi
ą
cy zielony pier
ś
cieni ograniczony budynkami publicznymi i wielka aleja. Cało
ść
otaczał
pas terenów rolniczych tworz
ą
c tzw. green belt. Stanowił on zaplecze
Ŝ
ywno
ś
ciowe oraz
zapewniał łatwy dost
ę
p do terenów otwartych i krajobrazu wiejskiego. Obiekty przemysłowe
znalazły si
ę
poza miastem. E. Howard zakładał konieczno
ść
modyfikowania miasta
w zale
Ŝ
no
ś
ci od lokalizacji. Zob. A. Z a c h a r j a s z, op. cit. s. 44
59
Plan Letchworth przypominał grup
ę
powi
ą
zanych ze sob
ą
wiosek okalaj
ą
cych centrum. Fabryki
odsuni
ę
to poza miasto. Ka
Ŝ
da z wiosek miała własne mini centrum.. Zob. A. Z a c h a r j a s z, op.
cit. s. 44-45
60
A. Z a c h a r j a s z, op. cit. s. 46
współczesnej urbanistyki m.in. dzięki zharmonizowaniu i scaleniu miasta z krajobrazem
oraz budownictwu wtopionemu w zieleń miejską
61
. W Polsce przykładem realizacji
zielnego pasa był utworzony w latach 60. XX w. Leśny Pas Ochronny wokół miast
Aglomeracji Górnośląskiej. W tym samym okresie w centrum tej aglomeracji załoŜono na
terenach poprzemysłowych Wojewódzki Park Kultury i Wypoczynku
62
. Obecnie, tereny
zieleni miejskiej i prywatnej, jako jeden z podstawowych składników środowiska
powinny naleŜeć do elementów kształtujących wizerunek miasta, być determinantą jego
formy oraz kształtować warunki ekologiczne w mieście. Zgodnie z Nową Karta Ateńska
(1998, uzupełniona w 2003r.) tereny zieleni powinny tworzyć układy ciągłe, budując
toŜsamość i przyczyniając się do trwałej równowagi środowiska miejskiego
63
.
Martyna Walker
61
A. Z a c h a r j a s z, op. cit. s. 47
62
Wojewódzki Park Kultury i Wypoczynku nale
Ŝ
y do grupy tzw. parków kultury, wywodz
ą
cych si
ę
z idei parków ludowych. Pierwsze tego typu zało
Ŝ
enia powstały w Zwi
ą
zku Radzieckim w lat 20-
tych XX wieku w okresie realizmu socjalistycznego (socrealizmu). Parki kultury były przeznaczone
dla mieszka
ń
ców wielkich miast i centrów przemysłowych. Zazwyczaj obejmowały obszar od
kilkudziesi
ę
ciu do kilkuset hektarów. Sytuowano je centralnie w stosunku do dzielnic miejskich.
W układach urbanistycznych tych jednostek pełniły znacz
ą
ce funkcje ekologiczne jako obszary
w
ę
złowe systemu zieleni. Programy parków kultury skierowane były do odbiorcy masowego
i realizowały nast
ę
puj
ą
ce funkcje: edukacyjne, naukowe, kulturalne, wypoczynkowe, sportowe
i rozrywkowe. Na terenach tych parków budowano m.in. takie obiekty jak: boiska i urz
ą
dzenie
sportowe, pawilony wystawowe, biblioteki,
ś
wietlice, kina, teatry, estrady koncertowe, kr
ę
gi
taneczne.
63
A. Z a c h a r j a s z, op. cit. s. 51
Dr n. przyrod. Barbara Buszman
Eco Consensus – Agencja Analiz i Strategii Systemowych Sp. z o.o.
Fundacja Przestrzeni Górnego Śląska
ZASADY TWORZENIA TERENÓW ZIELENI - LOKALIZACJA, ŁAD
PRZESTRZENNY, PRZEPISY.
Ponad połowa Polaków mieszka w miastach. Prawie połowa mieszkańców miast
nie wyjeŜdŜa nigdzie na urlop. Potrzebę kontaktu z naturą deklaruje prawie 100%
Polaków. Szansę na zaspokojenie tego pragnienia w mieście stwarzają tereny zieleni,
w postaci róŜnego typu załoŜeń lub pozostałości ekosystemów naturalnych. Od ich
dostępności będzie zaleŜało czy skorzystają z nich mieszkańcy wszystkich grup
wiekowych i społecznych.
■ Lokalizacja terenów zieleni miejskiej
Zadanie jakim jest tworzenie lub teŜ zagospodarowanie terenów zieleni wymaga
zróŜnicowanego podejścia w zaleŜności od charakteru przestrzeni miejskiej. Jednym
z głównych wyzwań w gospodarowaniu przestrzenią, jakie stoi przed urbanistami,
architektami i gospodarzami miejsca, jest troska o właściwą lokalizację i proporcje
terenów zielonych w mieście.
Z przyrodniczego punktu widzenia, który jest prezentowany w niniejszym
komunikacie, lokalizacja terenów zieleni powinna zapewnić ciągłość, w czasie
i przestrzeni, systemu ekologicznego jakim jest miasto. Integrowanie przestrzeni miasta
i zarządzanie powierzchnią ziemi zgodne z zasadą ekorozwoju, pozwoli osiągnąć wysoką
jakość Ŝycia z równoczesnym zachowaniem równowagi przyrodniczej środowiska, dzięki
zachowaniu trwałości podstawowych walorów i procesów przyrodniczych.
Podstawą planów zagospodarowania kaŜdej przestrzeni (niezaleŜnie od jej
wielkości) powinno więc być rozpoznanie środowiska przyrodniczego w zakresie jego
funkcjonowania (czyli rozpoznanie systemu ekologicznego) i takiego wbudowania
w nie struktur technicznych (czyli systemu technicznego), aby go nie degradować
w zakresie funkcji zaspakajania potrzeb przyrodniczych i społecznych. W miarę
moŜliwości nawet je usprawniać w pełnieniu tych funkcji. Taką kolejność działań
wymuszają ekologiczne podstawy gospodarki przestrzennej. Jest kilka kluczowych
zagadnień, w rozwiązywaniu których urbanistyka powinna współdziałać z ekologią, jeden
z czołowych polskich ekologów R. Andrzejewski (1995) wymienia następujące:
I.
skutki zwiększenia się liczby mieszkańców w miastach,
II.
aktywne kształtowanie warunków klimatycznych w miastach, szczególnie
w aspekcie prognozowanych i obserwowanych zmian klimatu w Polsce
(w wyniku zmian globalnych),
III.
ograniczenie przestrzennego rozwoju urbanizacji na obszarach miejskich
i wiejskich, postulowanego w Zachodniej Europie,
IV.
narastającą synurbizację, głównie fauny i skutki tego dla mieszkańców
miast, przyrody poza miastami.
Wszystkie wymienione zagadnienia mają ścisły związek z zasadami tworzenia
zieleni miejskiej. Cechą charakterystyczną w zagospodarowaniu miasta jest jego
strefowość, czyli obecność przestrzennie wyodrębnionych kompleksów (jednostek)
róŜniących się funkcjonowaniem i strukturą dwóch wcześniej wymienionych systemów:
ekologicznego i technicznego. Interesującą definicję stref podaje A.J. Matuszkiewicz
(1990, 1992), autorka uwaŜa, Ŝe miejskie środowisko przyrodnicze funkcjonuje
w oparciu o kompleksy krajobrazowo-roślinne uznając, Ŝe istnieją tutaj pewne
powtarzalne układy, charakteryzujące się względną jednorodnością strukturalną.
W kompleksach wyróŜnia się funkcjonalnie powiązane facje rozumiane jako: fitocenozy
(czyli zbiorowiska roślinne), tereny pozbawione roślinności, tereny zabudowane
(o róŜnych formach zabudowy). Głównym kryterium podziału na kompleksy
krajobrazowo-roślinne jest udział roślinności w ich budowie. Badaczka wyróŜnia
następujące, trzy czytelne grupy takich kompleksów:
1.
którym charakter nadaje roślinność,
2.
gdzie roślinność stanowi mozaikę z zabudową,
3.
w których roślinność pełni znikomą rolę.
Mapa rozmieszczenia wymienionych kompleksów obrazuje rodzaj i stopień
nasilenia oddziaływania człowieka (antropopresji) na system przyrodniczy miasta. Jest to
cenna informacja dla urbanistów i architektów krajobrazu, gdyŜ wskazuje w których
miejscach przestrzeń miejska wymaga uzupełnienia o składnik roślinny, odbudowy
systemu przyrodniczego (rewitalizacji). Od ekologów oczekuje się odpowiedzi w jaki
sposób naleŜy zminimalizować niekorzystny wpływ urbanizacji na środowisko
przyrodnicze, mając na uwadze fakt, Ŝe przestrzeń jest coraz bardziej ograniczonym
zasobem. Lokalizacja terenów zieleni miejskiej będzie więc odpowiedzią na
rozmieszczenie i charakter kompleksów krajobrazowo-roślinnych w miejskim
ś
rodowisku
przyrodniczym.
WyróŜnianie
składnika
roślinnego
jest
jedynie
uproszczeniem pojęciowym, gdyŜ wraz z pojawieniem się (czy wprowadzeniem)
zbiorowisk roślinnych wkracza na dany teren takŜe fauna – charakterystyczna dla danej
fitocenozy. Mogą się pojawić gatunki zwierząt poŜądane w sąsiedztwie człowieka, ale
takŜe związane z ekosystemami naturalnymi, których obecność w centrach miast
przysparza problemów. Do takich naleŜą np. dziki – mogące w okresie wychowu
młodych zagraŜać uŜytkownikom terenów zielonych, czy nawet zaskrońce, które mylone
ze Ŝmiją budzą niepokój mieszkańców. Takie sytuacje, gdy fauna znajduje w mieście
siedliska zastępcze nie naleŜą do rzadkości, jest to wspomniany wcześniej proces
synurbizacji (lub urbanizacji – patrz pkt IV), który jest wynikiem ograniczania przestrzeni
Ŝ
yciowej fauny przez człowieka. Proces ten naleŜy przewidzieć podczas tworzenia
planów zagospodarowania przestrzennego.
Powszechnie wiadomo, Ŝe obecność terenów zagospodarowanych zielenią wysoką
wpływa korzystnie na:
•
warunki klimatyczne w mieście poprzez zmniejszanie amplitudy temperatur, czyli
łagodzenie skutków tzw. „wyspy ciepła” jaką jest miasto, ograniczanie prędkości
wiatru, regulację wilgotności powietrza, co ma szczególne znaczenie w aspekcie
zmian klimatu (patrz pkt II),
•
stan sanitarny powietrza dzięki zatrzymywaniu zanieczyszczeń pyłowych
i pochłanianiu niektórych zanieczyszczeń gazowych, wydzielaniu fitocydów -
substancji lotnych o działaniu bakteriobójczym i pobudzających właściwe
funkcjonowanie układu oddechowego, odnawianiu zasobów tlenu w atmosferze,
•
klimat akustyczny niektórych terenów, zwłaszcza sąsiadujących z duŜymi
załoŜeniami,
•
higienę psychiczną mieszkańców zapewniając warunki do odpoczynku,
kontemplacji, kontaktu z przyrodą, warunki rekreacji ruchowej, wszystkie
wymienione czynniki minimalizują skutki przegęszczenia w miastach
(patrz pkt I).
Lokalizację terenów zieleni miejskiej naleŜy przewidywać na etapie tworzenia
planów zagospodarowania przestrzennego, poprzedzonego wnikliwym studium do planu,
wykonanym
m.in.
w
oparciu
o
waloryzację
przyrodniczą
i
opracowanie
ekofizjograficzne. Tworzone plany zagospodarowania przestrzennego powinny
uwzględniać liczne i tak zlokalizowane obszary zieleni, aby nie tylko dostęp
mieszkańców był do nich powszechny, ale takŜe aby istniał kontakt między nimi
i otaczającymi miasto ekosystemami. W wielu miastach brakuje ciągów zieleni, zwanych
korytarzami ekologicznymi, które łączyłyby większe tereny zieleni miejskiej (takie jak
parki i obszary leśne) mimo, Ŝe na ich znaczenie od co najmniej kilku dziesięcioleci,
zwracają uwagę ekolodzy.
Korytarze, jak podaje Forman (1983) mają róŜne pochodzenie i charakter,
wyróŜnia on: A. korytarze reliktowe (pozostałości bardzo starych załoŜeń w postaci
Ŝ
ywopłotów i pasów drzew), B. korytarze towarzyszące drogom i infrastrukturze
technicznej (np. liniom wysokiego napięcia), C. korytarze naturalne wzdłuŜ cieków
wodnych, ścieŜek bydlęcych, D. korytarze świadomie zakładane, np. w postaci ciągów
zieleni wysokiej w mieście. Struktura korytarzy pozwala wyróŜnić obiekty liniowe –
bardzo wąskie oraz pasowe – na tyle szerokie, aby wytworzyły się w nich specyficzne
warunki siedliskowe. Sieć korytarzy łączących tereny zielone ułatwia migracje roślin
i zwierząt w obrębie sytemu przyrodniczego miasta i jego otoczenia, jeŜeli są właściwie
zlokalizowane likwidują one efekt izolacji „wysp zieleni” i przyczyniają się do wzrostu
bioróŜnorodności, usprawniając funkcjonowanie całego systemu przyrodniczego.
Właściwa lokalizacja, struktura i zagęszczenie korytarzy ekologicznych ogranicza
w znacznym stopniu zjawisko „zabłąkanych” zwierząt, poniewaŜ mając do wyboru
naturalny ekosystem lub namiastkę ekosystemu w postaci terenu zagospodarowanego
zielenią wysoką, dzikie zwierzę nie będzie chciało osiedlić się w mieście, oczywiście
poza gatunkami synantropijnymi, towarzyszącymi od wieków człowiekowi. Przykładem
gatunku, który „idzie za człowiekiem” jest, objęty ochroną prawną, bocian biały. Szacuje
się, Ŝe synantropizacja tego gatunku nastąpiła ok. 500 lat temu. Jednak i on wybiera
obszary z duŜym zapleczem przyrodniczym. Dziś takŜe obserwuje się zjawiska
zajmowania nisz miejskich przez gatunki związane dotychczas z ekosystemami
naturalnymi (np.: jerzyk, pustułka).
■ Ład przestrzenny a system przyrodniczy miasta
Przyjmuje się, Ŝe ład przestrzenny w skali miasta to harmonijny układ jego
elementów (określony porządek zagospodarowania jego obszaru), który uwzględnia
powiązania między nimi, ale takŜe potrzeby rozwoju społecznego, ekonomicznego,
przestrzennego
oraz
uwarunkowania
przyrodnicze
(tzw.
ład
zintegrowany),
z zachowaniem wymogów kompozycyjnych i estetycznych. Z przyrodniczego punktu
widzenia ochrona i kształtowanie ładu przestrzennego są podporządkowane zachowaniu
i odtwarzaniu walorów przyrodniczych miasta.
Miasto nie jest ekosystemem analogicznym do naturalnych systemów, poniewaŜ
nie spełnia podstawowego warunku jakim jest ciągłość łańcucha troficznego i co za tym
idzie ciągłość przepływu energii. Jest układem złoŜonym z wielu ekosystemów,
tworzących „wyspy” i „korytarze” w krajobrazie. Powierzchnie leśne, zadrzewienia,
zakrzaczenia, stawy i oczka wodne z otoczeniem, trzcinowiska i torfowiska, obszary
polne i łąkowe oraz parki i zieleńce, w krajobrazie miejskim stanowią „wyspy”. Są one
oddzielone od siebie powierzchniami, które nie sprzyjają występowaniu gatunków
związanych z wyspami. Niekorzystne powierzchnie stanowi przede wszystkim zabudowa
róŜnego typu i te tereny, w obrębie których udział powierzchni biologicznie czynnej jest
znikomy. Dlatego niezbędnym uzupełnieniem tego układu są korytarze ekologiczne. Te,
zdefiniowane we wcześniejszej części, zespoły zieleni o charakterze liniowym lub
pasowym, stanowią równocześnie ciągi komunikacji pieszej i rowerowej dla
mieszkańców miasta, przemieszczających się między róŜnymi jego strefami.
Wymienione w poprzednim rozdziale strefy miasta czyli kompleksy
krajobrazowo-roślinne róŜnią się udziałem roślinności w ich budowie, frekwencją
gatunków fauny i stopniem zabudowy. W strefie śródmiejskiej koncentracja zabudowy
tradycyjnie jest najwyŜsza. Zadaniem ekologów i urbanistów w nowo tworzonych
planach zagospodarowania przestrzennego obserwuje się dbałość o zachowanie
nieprzekraczalnych odległości między zabudową, zapewniających ciągłość przestrzenną
i funkcjonalną systemu przyrodniczego miasta, w oparciu o formy naturalne (takŜe
odtwarzane), uzupełniane zielenią kreowaną przez człowieka.
Im dalej od dzielnic śródmiejskich, tym udział zbiorowisk naturalnych w zieleni
miasta jest wyŜszy. Jednak proces rozprzestrzeniania się miast trwa, nasila się takŜe
urbanizacja dzielnic podmiejskich, zajmowanych dotychczas przez sprawne ekosystemy.
Stąd apel środowisk przyrodników o zachowanie zasad zrównowaŜonego rozwoju
przestrzennego, którego celem powinna być ochrona walorów przyrodniczych otoczenia
i kształtowanie ładu przestrzennego poprzez ich zachowanie lub odtwarzanie dzięki
zwiększeniu efektywności gospodarowania przestrzenią i łagodzeniu skutków
antropopresji takich jak: efekt miejskiej „wyspy ciepła”, oraz zanieczyszczenie powietrza,
gleby i wód.
Szczególną rolę w łagodzeniu wymienionych uciąŜliwości odgrywają rośliny –
organizmy pierwszego poziomu troficznego (= autotrofy), a zwłaszcza drzewa, które ze
względu na swój pokrój mogą stanowić element architektoniczny współgrający z kaŜdą
budowlą. Dlatego zrównowaŜony rozwój przestrzenny i kształtowanie ładu
przestrzennego powinny uwzględniać tworzenie terenów zielonych w kaŜdej wolnej
przestrzeni. W działalności inwestycyjnej, naleŜy takŜe zachowywać wszelkie juŜ
istniejące tereny zieleni miejskiej, a zwłaszcza te najstarsze. Tak skoordynowane
działania na rzecz terenów zielonych mogą doprowadzić do powstania zintegrowanego
systemu zieleni miejskiej. Wydaje się, Ŝe waŜnym etapem tworzenia tego systemu jest
inwentaryzacja istniejących zasobów i ich monitoring, który usprawnia ich kontrolę,
ochronę prawną i przyczynia się do zaangaŜowania społecznego na rzecz terenów
zielonych w mieście.
■ Atrakcyjność załoŜeń zieleni z przyrodniczego punktu widzenia
Od niepamiętnych czasów człowiek zakładał ogrody, pielęgnując wydzielone
obszary zieleni. Początkowo wykorzystywał w tym celu naturalne składniki szaty
roślinnej (B.M. Buszman, 2004), potem coraz staranniej dobierał gatunki i odmiany roślin
łącząc je z elementami architektonicznymi. Ta twórcza działalność przerodziła się
w sztukę zakładania ogrodów.
W miastach duŜą popularnością cieszą się takŜe trawniki, odpowiednio zadbane
poprzez podlewanie, zasilanie nawozami, dosiewanie i koszenie, stanowią estetyczną
powierzchnię biologicznie czynną. Jednak w porównaniu z bujną runią spontanicznych
łąk, ubogaconych roślinami zielnymi, są one bardzo ubogie. Zioła zdobią barwą
i zapachem kwiatów, róŜnorodnością liści, wydzielają fitoncydy (olejki eteryczne)
o działaniu leczniczym. Produkując znacznie więcej tlenu, zatrzymują równocześnie
więcej kurzu. Stanowią poŜywienie wielu bezkręgowców (zwłaszcza owadów)
i kręgowców. Są piękniejsze, bardziej bujne, a przy tym nie wymagają szczególnej
pielęgnacji, poniewaŜ zostały dobrane w drodze długotrwałej sukcesji, są więc roślinami
najlepiej przystosowanymi do swojego siedliska. Warto więc oddać część miejskiej
przestrzeni roślinności spontanicznej, która sama się wysiewa i nie wymaga kosztownych
zabiegów, charakteryzuje się natomiast wysoką bioróŜnorodnością.
O atrakcyjności krajobrazu decyduje w duŜej mierze jego zróŜnicowanie, oczka
wodne, niewielkie bagienka, torfowiska, zarośla, kamieńce są poŜądanym składnikiem
pejzaŜu nawet w mieście. Jako pozostałości naturalnych ekosystemów obecnie
obejmowane są ochroną prawną w formie uŜytku ekologicznego, dawniej traktowane
jako nieuŜytek.
Wzorując się na naturze, człowiek projektuje załoŜenia zieleni złoŜone z wielu
składników, a ich róŜnorodność gatunkowa jest najwyŜszą wartością. Warto, za
przykładem mieszkańców Wysp Brytyjskich, pozostawić chociaŜ część nieskoszonego
trawnika, gdzie rośliny będą rosły całe lato, a skoszone zostaną dopiero jesienią. JuŜ po
roku pojawią się w tych miejscach zioła i kwiaty. TakŜe parki wzbogacone atrakcyjnymi
nasadzeniami drzew, róŜnorodnych pokrojowo, kolorystycznie i fenologicznie, równieŜ
krzewów i roślin zielnych tworzą namiastkę naturalnych ekosystemów leśnych z piętrową
strukturą. Okazuje się, Ŝe kaŜde z tych pięter jest zasiedlane przez stosowne dla danej
warstwy gatunki zwierząt, w warunkach miejskich przede wszystkim ptaków. Wzorując
się na układach naturalnych, warto pozostawić fragmenty załoŜeń zieleni, gdzie
ingerencja ogrodnika będzie ograniczona do minimum niezbędnego dla bezpieczeństwa
uŜytkowników. Znane przykłady takich załoŜeń potwierdzają, Ŝe przyroda rządzi się tam
własnymi prawami, z korzyścią dla bioróŜnorodności. Dostosowanie załoŜeń zieleni do
funkcji miejskich wymaga uzupełnienia ich o obiekty małej architektury: ławki, kosze na
ś
mieci, elementy oświetlenia (jak dekoracyjne latarnie), fontanny, place zabaw dla dzieci.
Spełniają one szczególną rolę, jednak ich lokalizacja nie moŜe wykluczać istnienia stref
ciszy.
Warto przytoczyć tutaj wyniki badań prowadzonych przez I. Szumacher (2005),
których celem była ocena funkcji ekologicznych wybranych parków miejskich. Do badań
wybrano parki miejskie połoŜone w dolinach: Hyde Park w Londynie, Tiergarten
w Berlinie, Clara Zetkin Park w Lipsku, Park Królewskie Łazienki w Warszawie.
Autorka stwierdziła, Ŝe parki o typie roślinności leśnej, o częściowo zachowanej
strukturze przyrodniczej, posiadające wyŜszy potencjał biotyczny, lepiej spełniają swe
funkcje ekologiczne niŜ parki o przewadze trawników. Oddziaływanie to polega na duŜej
intensywności procesów glebowych, skutecznej absorpcji zanieczyszczeń, korzystnym
wpływie na warunki klimatyczne w porze wieczornej do wczesnej porannej przy
pogodzie radiacyjnej. Drugi typ parków ma natomiast stosunkowo duŜy zasięg
bezpośredniego oddziaływania, ze względu na łatwiejszy przepływ powietrza. ZałoŜenia
te są jednak bardziej naraŜone na degradację.
Reasumując, naleŜy podkreślić, Ŝe w mieście kaŜdy większy teren zielony spełnia
bardzo waŜną funkcję przyrodniczą gdyŜ korzystnie wpływa na poprawę jakości
warunków środowiskowych. Zlokalizowany w pobliŜu zabudowań mieszkalnych czy
szkoły moŜe być dodatkowo miejscem cennych obserwacji przyrodniczych i zajęć
dydaktycznych w terenie (B.M. Buszman i wsp. 2002).
■ Tworzenie terenów zieleni miejskiej obowiązkiem prawnym gminy
Z natury miasta wynika potrzeba zagospodarowania pewnych terenów zielenią
komponowaną, w tym zielenią wysoką. Nawet miasta, lub ich dzielnice, połoŜone
w otoczeniu naturalnych ekosystemów, takŜe wymagają działań w zakresie tworzenia lub
zagospodarowania terenów zieleni. Obowiązek ten nakłada przede wszystkim Ustawa
z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo Ochrony Środowiska (Dz.U. Nr 62, poz.627,
z późniejszymi zmianami), odsyłając do szczegółowych zapisów w Ustawie z dnia 16
kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz.U. Nr 92, poz. 880 z późniejszymi zmianami),
w art. 78 czytamy, Ŝe: Rada gminy jest obowiązana zakładać i utrzymywać w naleŜytym
stanie tereny zieleni i zadrzewienia. Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków
i opiece nad zabytkami (Dz.U. Nr 162, poz. 1568, z późniejszymi zmianami) określa
warunki gospodarowania załoŜeniami i obiektami zieleni zabytkowej lub towarzyszącej
zabytkom. NajwaŜniejszym dokumentem dla ustanowienia systemu przyrodniczego gmin
jest studium do planu zagospodarowania przestrzennego, wykonane zgodnie z zapisami
Ustawy z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz.U.
Nr 80, poz. 717 z późniejszymi zmianami), m.in.. na podstawie opracowania
ekofizjograficznego, którego wykonanie jest obowiązkiem prawnym kaŜdej gminy,
nałoŜonym
Rozporządzeniem
Ministra
Ś
rodowiska
w
sprawie
opracowań
ekofizjograficznych, z dnia 9 września 2002 r. (Dziennik Ustaw z 2002 r. Nr 155 poz.
1298) Świat przyrody nieoŜywionej i oŜywionej naleŜy chronić ustaleniami planu
zagospodarowania przestrzennego, który jest aktem prawa lokalnego oraz zgodnie
z wymogami Ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody. Na podstawie
Rozporządzenia Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa
z dnia 9 marca 1995 r. w sprawie określenia wymagań, jakim powinna odpowiadać
prognoza skutków wpływu ustaleń miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego
na środowisko przyrodnicze (Dziennik Ustaw z 1995 r. Nr 29 poz. 150) istnieje
obowiązek wnikliwej analizy tego dokumentu w odniesieniu do warunków
przyrodniczych.
■ Zakończenie
W zakończeniu warto zwrócić uwagę na aspekt ekonomiczny obecności drzew
w otoczeniu. Wykazano, Ŝe ich obecność pozwala na istotne oszczędności,
m.in. dlatego, Ŝe:
•
transpiracja jednego duŜego drzewa daje efekt chłodzący porównywalny z pracą
kilku klimatyzatorów przeciętnej wielkości, pracujących około 20 godz./dobę,
•
osłona budynków przed wiatrem, złoŜona z drzew, moŜe skutkować
oszczędnością opału, wynoszącą od 10 do 20%,
•
drzewa stanowią znakomity regulator wilgotności podłoŜa, działają jak pompy
ssąco-tłoczące usuwając nadmiar wody, natomiast w przypadku jej deficytu
zatrzymują ją w podłoŜu,
•
opóźniając spływ powierzchniowy, drzewa przeciwdziałają powodziom
i spłukiwaniu gleby,
•
ograniczają rozprzestrzenianie hałasu,
•
obecność dorodnych drzew podnosi wartość terenu,
•
urządzone tereny zieleni miejskiej sprawiają, ze wzrasta komfort Ŝycia
mieszkańców.
Omawiane zagadnienia stanowią zakres tematyczny na styku ekologii z urbanistyką,
jednak z niepokojem trzeba powiedzieć, Ŝe w naszym kraju dziedzina ta jest w regresie.
Prawidłowe kształtowanie środowiska przyrodniczego w miastach zapowiada wymóg
wspomnianych opracowań ekofizjograficznych. Z drugiej strony błędnie pojęte korzyści
ekonomiczne płynące z obrotu nieruchomościami powodują urbanistyczną degradację
polskiej przestrzeni na znaczną skalę. Ta sytuacja bardzo często prowadzi do pogorszenia
warunków przyrodniczych w miastach m.in. poprzez uszczuplanie zasobów zieleni
miejskiej.
Barbara Buszman
Mgr Ewa Trzcionka
rzeczoznawca SITO NOT,
Ś
ląski Ogród Botaniczny – Mikołów
JAK REALIZOWAĆ ZASADY NASADZEŃ I PIELĘGNACJI
DZRZEW W MIASTACH
„Drzewa sadzić dla ozdoby Gościńca radzi się Obywatelom…”
Uniwersał Komisji Porządkowej Cywilno-Wojskowej
Ziemi ŁomŜyńskiej (29 maja 1790).
Pielęgnacja drzew a porządek kulturowy.
Drzewa mogą być postrzegane jako twory biologiczne w porządku przyrodniczym
lub twory kulturowe. Pielęgnowanie drzew występuje jedynie w porządku kulturowym
gdzie drzewo postrzegane jest jako:
o
waŜny element kształtowania krajobrazu kulturowego przekształcanego przez
człowieka,
o
w środowisku kulturowym występuje wspólnie z innymi tworami natury i kultury
(roślinami, drzewami, infrastrukturą, budynkami itp.),
o
w układzie kulturowym śmierć drzewa jest czymś negatywnym,
o
w porządku kulturowym drzewa muszą koegzystować z człowiekiem i jego
wytworami niejednokrotnie będąc z nimi w konflikcie,
o
współczesna egzystencja drzewa w środowisku kulturowym jest niezwykle
ograniczona poprzez liczne uciąŜliwości cywilizacyjne, a zwłaszcza postępującą
urbanizację.
Zasady nasadzeń i pielęgnacji drzew w miastach.
1.
Cele wykonywania regularnych zabiegów:
o
utrzymanie drzew w stanie Ŝywotności i rozwoju,
o
zapewnienie bezpieczeństwa dla ludzi, mienia, ruchu ulicznego,
o
poprawienie stanu zdrowotnego drzew,
o
zabezpieczanie drzew,
o
kształtowanie warunków siedliskowych,
o
kształtowanie warunków przestrzennych drzewostanu,
o
ograniczanie warunków rozwoju patogenów i szkodników.
2.
Podstawowe działania składające się na pielęgnowanie drzew
Pielęgnowanie drzew powinno być szeroko rozumianym programem
obejmującym:
o
poznanie (diagnozę),
o
zapobieganie (profilaktykę),
o
leczenie (terapię).
Podstawowe działania składające się na program pielęgnacji drzew:
Pielęgnowanie drzew
Profilaktyka
(zapobieganie)
Diagnoza
(poznanie)
Terapia
(leczenie)
dobór,
produkcja
dyspozycja
zwalczanie chorób i
szkodników
projektowanie
urządzanie
predyspozycja
chirurgia
zabezpieczanie drzew
symptomy
formowanie
konstrukcji pokroju i
wymiarów
syndromy
kształtowanie i sanacja
warunków
siedliskowych
prognoza
kształtowanie
warunków
przestrzennych
drzewostanu
rokowania efektywności
zabiegów
ograniczanie
warunków rozwoju
patogenów i
szkodników
Profilaktyka na etapie zakupu i sadzenia roślin
1.
Jakość materiału roślinnego
Zakupiony materiał roślinny powinien być przede wszystkim:
o
zdrowy, bez śladów szkodników i chorób,
o
bez uszkodzeń,
o
odpowiedniej wielkości dla danego gatunku.
2.
Cechy roślin określane w obrocie szkółkarskim
W wymaganiach szczegółowych wobec róŜnych gatunków ozdobnych drzew
i krzewów w obrocie szkółkarskim określa się następujące cechy roślin:
o
formę (np.: naturalną, krzewiastą, pienną),
o
klasę wielkości, wysokość części nadziemnej,
o
długość przewodnika,
o
wysokość pnia,
o
ś
rednicę pnia,
o
liczbę pędów korony,
o
liczbę korzeni szkieletowych, ich długość itp.
Na podstawie tych cech rośliny kwalifikuje się do I lub II wyboru.
3.
Wybór i transport roślin
o
sadzone drzewa powinny być minimum 5 letnie w pojemnikach lub z bryłą
korzeniową (im większe rośliny, tym mniejsze nakłady na ich późniejszą
pielęgnację oraz mniejsze ryzyko zniszczenia i kradzieŜy),
o
w czasie transportu rośliny powinny być zabezpieczone, osłonięte przed
osuszającym działaniem wiatru i promieni słonecznych, które powodują
wysychanie wody w korzeniach, pędach i liściach oraz zabezpieczone przed
skaleczeniami kory, złamaniami gałęzi, korzeni itp.,
o
w czasie transportu naleŜy unikać wstrząsów, gdyŜ powodują one rozbicie brył.
4.
Sadzenie roślin
W trakcie sadzenia roślin, aby drzewa i krzewy się dobrze przyjęły i rozwijały
konieczne jest:
o
odpowiednie przygotowanie i uprawa gleby (zwłaszcza, Ŝe drzewa i krzewy rosną
w tym samym miejscu wiele lat),
o
zastosowanie
właściwej
techniki
sadzenia
(problem
opisany
szeroko
w specjalistycznej literaturze),
o
zachowanie odpowiednich terminów sadzenia zwłaszcza drzew i krzewów bez
bryły korzeniowej,
o
po posadzeniu i uformowaniu miski wokół drzewa naleŜy podlać je tak, aby woda
przesączyła się w głąb dołu, w którym zostało posadzone,
o
konieczne jest zastosowanie palików, prawidłowych wiązań oraz osłonek pni
i korzeni,
o
zmniejszanie części nadziemnej przez skrócenie pędów i gałęzi zwłaszcza
u roślin iglastych i zimozielonych oraz sadzonych bez bryły korzeniowej,
o
nowo posadzone drzewa wymagają pielęgnacji nie tylko w pierwszych tygodniach
i miesiącach po posadzeniu, ale nawet do trzech lat, aŜ do pełnej adaptacji drzewa
w nowym miejscu,
o
zaleca się sadzenie drzew z zastosowaniem nowoczesnych metod konstrukcyjnych
takich jak system nawadniający i odprowadzający wodę, napowietrzający
umoŜliwiający odpowiednie nawoŜenie roślin.
5.
Podstawowe zabiegi pielęgnacyjne po posadzeniu drzew
o
ochrona korzeni przed nadmiernym wysuszaniem (spulchnianie ziemi, osłona np.:
korą, ściółką),
o
osłanianie pni drzew przed uszkodzeniami,
o
zwilŜanie, nawadnianie, podlewanie ok. 3 razy w tygodniu przez pierwsze dwa
tygodnie, a następnie co tydzień – lub dwa w pierwszym sezonie wegetacyjnym
(nadmiar wody moŜe być równieŜ niekorzystne dla drzewa),
o
prawidłowe regularne cięcie gałęzi w celu uformowania korony,
o
usuwanie uszkodzonych części roślin, uzupełnianie braków roślin, które nie
przyjęły się, uzupełnianie palików, wiązań itp.,
o
walka z chwastami,
o
nawoŜenie, ale w późniejszych latach (nie od razu po posadzeniu), poniewaŜ
nawozy azotowe mogą ograniczać rozwój drobnych korzeni powodując nadmierny
wzrost gałęzi kosztem korzeni (Szczepanowska 2001).
Profilaktyka drzew wieloletnich
Rodzaje zabiegów pielęgnacyjnych drzew wieloletnich:
1.
Formowanie konstrukcji pokroju i wymiarów poprzez cięcia przyrodnicze
i nieprzyrodnicze w koronach drzew z uwzględnieniem cech poszczególnych
gatunków.
2.
Kształtowanie i sanacja warunków siedliskowych poprzez:
o
nawadnianie i nawoŜenie przy uwzględnieniu miejscowych warunków
siedliskowych i wymagań danego gatunku drzewa, po wcześniejszym określeniu
potrzeb nawozowych drzewa (na terenach miejskich występuje zjawisko
nadmiernego przesuszenia i wyjałowienia gleby),
o
utrzymywanie optymalnych warunków egzystencjalnych obejmujące róŜne
rozwiązania agrotechniczne i konstrukcyjne np.: systemy napowietrzające
(w terenach miejskich jest ograniczona powierzchnia gleby w obrębie systemu
korzeniowego, przez którą odbywa się wymiana gazowa i pobierana woda
opadowa),
o
ochrona gleby przed zasoleniem, ubiciem, zanieczyszczeniem itp. (w warunkach
miejskich zwłaszcza w pasach przyulicznych występuje silne zasolenie gleby
spowodowane odladzaniem jezdni w sezonie zimowym, co powoduje tzw. suszę
fizjologiczną),
o
spulchnianie gleby, a czasem nawet jej wymiana (w warunkach miejskich struktura
gleby, niejednokrotnie jest tak zniszczona, Ŝe nie odpowiada wymaganiom roślin,
w takich warunkach zakłócona jest moŜliwość wymiany tlenu, nieodpowiednia
wilgotność, zasobność w składniki mineralne i pokarmowe.
3.
Prawidłowe
kształtowanie
otoczenia
wokół
drzewa
(dotyczy
warunków
siedliskowych i przestrzennych)
o
ochrona drzew podczas robót drogowych, ziemnych, remontowych, na placach
budowy, podczas których zachodzi przemieszanie warstw glebowych, zaburzenie
warunków wodnych, ograniczanie przestrzeni rozwoju korzeni,
o
pozostawianie przestrzeni niezbędnej do wzrostu i prawidłowego rozwoju drzew,
zastosowanie płyt perforowanych, ułoŜenie instalacji napowietrzającej pod
nawierzchnią z płyt chodnikowych przy nowo budowanych parkingach, ulicach
i placach.
Zabezpieczanie drzew na placu budowy
1.
Plan ochrony drzew
Niezbędnym dokumentem opracowanym przed przystąpieniem do robót
budowlanych powinien być plan ochrony drzew na placu budowy zawierający:
o
opis miejsca robót,
o
projekt technik ochronnych i działań rehabilitacyjnych,
o
wycenę kosztów ochrony drzewostanu.
2. Niezbędne prace zabezpieczające
o
zabezpieczanie pni drzew na placu budowy,
o
zabezpieczanie pni poprzez oszalowanie deskami lub obwinięcie matami ze słomy,
o
deski powinny przylegać szczelnie na całej powierzchni pnia, a wysokość
oszalowania powinna wynosić 1,50 m a nawet 2 m. Najkorzystniej jest, gdy
ochrona taka sięga do pierwszych konarów,
o
dolna część deski powinna opierać się na podłoŜu np.: moŜe być lekko wkopana do
podłoŜa, a jeśli to jest niemoŜliwe poprzez nabiegi korzeniowe osłona taka
powinna być obsypana ziemią lub umocowana dodatkową opaską z drutu,
o
opaski mocujące całość osłony powinny być ułoŜone co 40-60 cm,
o
jeŜeli powstanie przestrzeń pomiędzy pniem i deskami to naleŜy ją wypełnić jutą,
o
zabezpieczanie koron drzew,
o
podwiązanie naraŜonych na uszkodzenie gałęzi do górnych konarów, a jedynie
w ostateczności ich usunięcie,
o
zaprojektowanie komunikacji na placu budowy w taki sposób aby nie naraŜać
gałęzi na uszkodzenie,
o
wykonanie dodatkowych osłon,
o
zabezpieczanie korzeni,
o
zorganizowaniu ruchu pojazdów cięŜkich tak, aby odbywał się poza rzutami koron
a nawet w odległości 1,5 m o rzutu korony lub po specjalnie ułoŜonych drogach.
CięŜki sprzęt pracujący na placu budowy powoduje ubijanie gleby i miaŜdŜenie
korzeni odŜywczych,
o
nie naleŜy magazynować Ŝadnych materiałów budowlanych pod koronami drzew,
o
w razie konieczności wykonania wykopu w obrębie korony drzew to nie powinien
być zlokalizowany bliŜej niŜ 2 m od pnia drzewa w przeciwnym przypadku naleŜy
zastosować metodę tzw. przeciskania ( dotyczy to wykopów pod wszelkiego
rodzaju rury, kable, przewody itp.),
o
prowadzenie prac w obrębie systemy korzeniowego poza sezonem wegetacyjnym
(od października do marca). Nie powinno się tego typu prac wykonywać zwłaszcza
w pełni lata kiedy wysoka temperatura otoczenia zwiększa deficyt wody w glebie,
o
w razie konieczności wykonania w/w prac w pełni lata naleŜy zabezpieczyć
korzenie i glebę w ich otoczeniu, aby do minimum ograniczyć starty wody oraz
naleŜy pamiętać o utrzymywaniu odpowiedniej wilgotności gleby,
o
w przypadku konieczności przeprowadzenia w rejonie drzew prac ziemnych
związanych z remontem naleŜy te prace wykonywać ręcznie, w formie wykopów
wąsko przestrzennych, czyli na niezbędną szerokość,
o
w trakcie odkrywania korzeni zabezpieczyć je przed skaleczeniem i stratą wody,
o
zastosować przegrody ochronne pomiędzy systemem korzeniowym a kanałem np.:
ciepłowniczym.
Realizacja zasad nasadzeń i pielęgnacji drzew w mieście
1.
Opracowanie programu gospodarowania drzewostanem spójnego z zarządzaniem
terenami zieleni miejskiej zawierającego:
o
określenie chronologii działań na terenach zieleni i w drzewostanie - wieloletnie
plany pielęgnacji obejmujące nawet 50 lat,
o
wytyczenie konkretnych czynności wg przyczyny, czasu i miejsca,
o
ustalenie cykliczności kontroli dla kaŜdego terenu zieleni w mieście.
2.
Przeprowadzanie w/w kontroli.
3.
Prowadzenie obserwacji i doskonalenie proponowanych działań.
4.
Konsekwentna realizacja w/w działań.
5.
Traktowanie terenów zieleni miejskiej jako na niezbędnego elementu całego układu
przestrzennego miasta, który posiadająca określone prawa i wymogi, a nie tylko
poprzez pryzmat koszenia trawników, grabienia liści czy cięcia Ŝywopłotów.
6.
Zatrudnianie wykwalifikowanej kadry w urzędach miast i gmin oraz inspektorów
nadzoru ds. budowy terenów zieleni.
7.
Zatrudnianie specjalistycznych firm posiadających wykwalifikowaną kadrę.
Ewa Trzcionka
Mgr Anna Fabiańczyk
Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Katowicach
PARKI ZABYTKOWE
DRZEWOSTANY
Zabytkowe parki – co to jest?
Parki zabytkowe to przestrzeń zakomponowana zielenią wraz z całą infrastrukturą.
Tworzone w ramach zamkniętych okresów historycznych (od gotyku po manieryzm
modernistyczny) zgodnie z obowiązującymi w tym czasie zasadami filozoficznymi
i formalnymi. Nazwa została wprowadzona we francuskiej sztuce ogrodowej XVII
i XVIII w. na oznaczenie naturalnych partii regularnego ogrodu i została przyjęta dla
określenie ogrodów krajobrazowych w Anglii a następnie w całej Europie. Od połowy
XIX w. termin ten rozszerzono na róŜne załoŜenia ogrodowe o duŜych rozmiarach
niezaleŜnie od ich formy przestrzennej oraz właściwości powiązań z otaczającym
krajobrazem. Parki zabytkowe są w Polsce objęte ochroną prawną w tym najcenniejsze
przez wpisanie do rejestru zabytków lub rejestru pomników przyrody.
Trochę statystyki
W Polsce zewidencjonowano do tej pory 9.249 zabytkowych parków o łącznym
obszarze 50.354,65 ha. W województwie śląskim znajduje się 421 parków liczących
3.696,80 ha co stanowi 4.55 % liczby i 7,34 % powierzchni ogólnej załoŜeń parkowych
w kraju. Porównując z innymi województwami zauwaŜamy, Ŝe wyraźnie przodujemy
w tym względzie wbrew ogólnie panującemu przekonaniu o niewielkim zazielenieniu
Ś
ląska. Z ogólnej liczby parków 42 o powierzchni 311,34 ha zlokalizowane są na terenie
dawnego województwa bielskiego, 111 o powierzchni 406,63 ha na terenie
częstochowskiego zaś 268 o powierzchni 2.978,83 ha katowickiego.
Ochrona zieleni zabytkowej – akty prawne
Ochronę zabytkowych parków i innych kompleksów zieleni zorganizowanej normują:
•
Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami
(Dz.U. nr 162, poz. 1568),
•
Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 9 czerwca 2004 r. w sprawie prowadzenia
prac konserwatorskich, restauratorskich, robót budowlanych, badań konserwatorskich
i architektonicznych, a takŜe innych działań przy zabytku wpisanym do rejestru
zabytków oraz badań archeologicznych i poszukiwań ukrytych lub porzuconych
zabytków ruchomych (Dz.U. nr 150, poz. 1579),
•
Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz.U. nr 92, poz. 880),
•
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 6 maja 2003 r. w sprawie jednostkowych
stawek opłat za usuwanie drzew lub krzewów (Dz.U. nr 99, poz. 906),
•
Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 13 października 2004 r. w sprawie stawek
opłat dla poszczególnych rodzajów i gatunków drzew (Dz.U. nr 228, poz. 2306),
•
Obwieszczenie Ministra Środowiska z dnia 12 października 2006 r. w sprawie stawek
opłat za usunięcie drzew i krzewów oraz kar za zniszczenie zieleni na rok 2007 (M.P.
nr 73, poz. 733),
•
Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu przestrzennym ( Dz.U. nr 80,
poz. 717),
•
Ustawa z dnia 17 maja 1990 o podziale zadań i kompetencji określonych w ustawach
szczególnych pomiędzy organy gminy a organy administracji rządowej oraz zmianie
niektórych ustaw (Dz.U. nr 34, poz. 198),
Podstawy prawidłowego wykonywania prac w zabytkowym parku
Dla
prawidłowego
wykonania
prac
na
terenie
zabytkowego
parku,
w szczególności zaś parku wpisanego do rejestru zabytków niezbędne jest spełnienie
wskazanych poniŜej warunków. Wykonanie planowych działań naleŜy poprzedzić
opracowaniem dokumentacji pt.
Szczegółowa inwentaryzacja szaty roślinnej
z opisem kaŜdego drzewa i krzewu w nomenklaturze łacińskiej i polskiej wraz z oceną
jego stanu zdrowotnego i uwagami odnoszącymi się do jego przynaleŜności
i przydatności w stosunku do kompozycji parku, a takŜe uwagami określającymi zakres
zabiegów.
Projekt
uwzględniający:
−
zachowane materiały archiwalne (zdjęcia, materiały kartograficzne, projekty
pierwotne i wtórne, dokumenty, wydawnictwa)
−
charakter historycznej kompozycji parku,
−
styl komponowania dendroflorą, w tym specyfikę regionalną uŜytych
historycznie gatunków,
−
indywidualne warunki środowiskowe w obrębie kompozycji.
Po opracowaniu dokumentacji najistotniejsze jest, aby prace przy starodrzewie
wykonywane były przez fachowców.
Fachowi wykonawcy
To osoby posiadające kwalifikacje i odpowiednią praktykę. Dotyczy to zarówno osób
fizycznie wykonujących prace przy drzewostanie jak i tym bardziej kierujących pracami.
Dla parków wpisanych do rejestru zabytków zarówno pracownicy technicznie jak
i kierujący pracami powinni spełniać wymogi wskazanego wyŜej Rozporządzenia
Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Dla prac o charakterze technicznym winny
to być osoby które posiadają średnie wykształcenie w zakresie pielęgnacji zieleni albo
odbyły co najmniej 12-miesięczną praktykę zawodową przy pielęgnacji tego rodzaju
zabytków (§ 8.1 pkt 4). Kierowanie pracami przy restauracji lub konserwacji zieleni
zabytkowej (w tym pojęciu mieszczą się równieŜ prace pielęgnacyjno-sanitarne) moŜe
być powierzone osobie posiadającej tytuł zawodowy magistra uzyskany po ukończeniu
wyŜszych studiów, obejmujących widomości w tym zakresie oraz odbyły co najmniej 12-
miesięczną praktykę zawodową przy konserwacji i pielęgnacji tego rodzaju zabytków
(§ 8.1 pkt 3). Osoby które uzyskały zaświadczenie o kwalifikacjach na podstawie § 19
rozporządzenia Ministra Kultury i Sztuki z dnia 24 sierpnia 1964 r. oraz § 17 -19
rozporządzenia Ministra kultury i Sztuki z dnia 11 stycznia 1994 r. zachowują
uprawnienia wskazane w tym zaświadczeniu we wskazanym zakresie.
Typy kompozycji parków rezydencjonalnych na terenie województwa śląskiego
Na terenie województwa śląskiego mamy do czynienia z pełnym spektrum typów
kompozycji parkowych od baroku po późny modernizm.
Zachowane do dziś zespoły parkowe na terenie województwa śląskiego, mimo
znacznego zróŜnicowania, wykazują jednak wiele wspólnych cech stanowiących o ich
odmienności w stosunku do reszty kraju. Większość z nich pomiędzy końcem XVIII
a połową XIX w. Nie oznacza to oczywiście, Ŝe zaistniał w tym okresie boom
powodujący tworzenie wielkiej ilości parków na tzw. “surowym korzeniu”. Wiele
z istniejących załoŜeń parkowych ma swoje początki w znacznie wcześniejszym okresie,
jak np. parki pałacowe w Rudach czy w Pilicy. Kształtowano je w oparciu
o pierwotne zadrzewienia, wielokrotnie przekształcając w miarę zmian mód
ogrodniczych. Jednak niemal 100% parków, których rodowód dałoby się prześledzić
niekiedy aŜ od XVI w. uzyskało swój ostateczny, widoczny do dzisiaj kształt właśnie
w wieku XIX. Ma to związek z jednej strony z napływem odmiennej kulturowo
magnaterii przemysłowej pragnącej nobilitować swoje pochodzenie przez tworzenie
neostylowych rezydencji, a takŜe z powszechnym przyjęciem filozofii romantyzmu, zaś
z drugiej z Ŝywą tradycją miejscową. Ciągłość tradycji historycznej najwyraźniej
występuje w niewielkich załoŜeniach dworsko-parkowych w północno wschodniej
i południowej części województwa. Zachowane relikty pozwalają potwierdzić
powtarzanie w ich kompozycjach ogólnego schematu siedziby szlacheckiej wspólnego
dla całej Polski. Tradycja historyczna w niektórych z tych siedzib była na tyle silna, Ŝe
mimo zmieniającej narodowości kolejnych właścicieli “wymuszała” kontynuację
dotychczasowych kompozycji. W sytuacjach, kiedy tradycja miejsca była słabsza lub teŜ
nie istniała, poszczególne kompozycje odzwierciedlają przede wszystkim terytorialne
związki emocjonalne fundatorów oraz ich powiązania gospodarcze. Związki te
w znacznym stopniu odpowiadają zasięgom terytorialnym poszczególnych zaborów i są
szczególnie widoczne w obrębie pruskiego i austriackiego. Prusko- niemieckie
pochodzenie niemal wszystkich właścicieli zachodnich terenów województwa śląskiego
spowodowało zakładanie przez nich parków z wyraźnym piętnem szkoły berlińskiej
(np. Sławików, Pławniowice, Modzurów, Koszęcin). W części centralnej i częściowo
południowej województwa znacznie silniej zaznaczyły się wpływy szkoły wiedeńskiej
(np. Parki Dietla i Schöna w Sosnowcu, Łubie Górne, Kochcice, Pawłowice). Nie
wszystkie kompozycje parkowe moŜna wiązać bezpośrednio z konkretnymi szkołami
sztuki ogrodowej. Dotyczy to szczególnie wielkich kompozycji krajobrazowych, których
twórcy, ze względu na swoją pozycję społeczną korzystali ze wszelkich najlepszych
dostępnych wzorców. Takie były komponowane układy parkowo- krajobrazowe
Ŝ
ywieckich Habsburgów, pszczyńskie Hohbergów, świerklanieckie i bytomskie
Donnersmarcków czy rudzkie ksiąŜąt von Hessen-Rothenburg.
Rezydencjonalne- powstające przy siedzibach wiejskich i miejskich.
•
dworskie - formowane w sąsiedztwie dworów w wieku XVIII i XIX. Z reguły
niewielkich rozmiarów o kompozycji krajobrazowej z niezbyt rozbudowanym
programem i mało urozmaiconym zestawem gatunków drzew i krzewów jak Góra,
Udórz, Kokoszyce, Rychwałd, Nieznanice.
•
pałacowe - zakładane w sąsiedztwie pałaców w wieku XVIII i XIX . Mają kompozycję
krajobrazową z rozbudowanym programem i urozmaiconym zestawem gatunków
drzew i krzewów często z pawilonami i elementami małej architektury: Brynek, Pilica,
Repty, Nakło Śląskie, Bytom – Miechowice, Kozy, Łodygowice, Górki Wielkie,
Grodziec Śląski.
•
kompozycje
wielkoprzestrzenne
-
Sieć
majątków
powiązanych
ze
sobą
i rozmieszczonych w zakomponowanej zielenią przestrzeni z centralną siedzibą
główną, której ranga jest podkreślona bogactwem architektury i jej otoczenia.
Przykłady: Dominium Pszczyńskie, Dobra Donnersmarcków (Świerklaniec),
Latyfundium Rudzkie, księstwo śywieckie, dominium Koszęcińskie
Specyfiką województwa jest w XIX w. duŜa ilość bogatych właścicieli ziemskich
i przemysłowych, którzy bez względu na swoje pochodzenie etniczne czuli się
eksterytorialnymi obywatelami Europy. Tworząc kompozycje nie sięgali do wzorców
i tradycji miejscowych, lecz bezpośrednio do źródeł stylowych angielskich
i francuskich, zatrudniając często ogrodników i projektantów parków o europejskiej
sławie. DąŜyli oni do uporządkowania przestrzennego i architektonicznego majątków.
Powstały aleje łączące poszczególne jednostki gospodarcze w obrębie ich dóbr. Powstały
teŜ wzorowane na głównych rezydencjach parki wokół zarządcówek, willi dyrektorów,
osiedlowe, zakładowe czy szpitalne. Są one znacznie mniejsze i uboŜsze kompozycyjnie
od pierwowzorów.
Dzisiejsze województwo śląskie jest jedynym w Polsce, w którego granicach
znajdują się tereny wchodzące w XIX w. w skład trzech zaborów. Co zatem idzie ścierają
się tutaj tendencje wynikające z mody, obyczaju i obowiązujących ówcześnie przepisów
prawnych Prus, Austrii i Rosji. ZałoŜenia wielkoprzestrzenne przewaŜają na terenach
dawnych zaborów pruskiego i austriackiego. Powoduje to wyraźne róŜnice pomiędzy
nimi a parkami na ziemiach dawnego zaboru rosyjskiego. RóŜnice międzyzaborowe
odzwierciedlają się nie tylko w kompozycjach załoŜeń zieleni, ale równieŜ w doborze
stosowanych w nich gatunków drzew. DuŜy wpływ na preferencję gatunków miała
mitologia.
Stąd
zapewne
częste
pojawianie
się
w
parkach
północnych
i wschodnich rejonów województwa katowickiego lipy drobnolistnej (Tilia cordata) jako
dominanty kompozycyjnej. Z kolei na pozostałych terenach podobną funkcję spełniają:
dąb szypułkowy (Quercus robur), jesion wyniosły (Fraxinus excelsior) lub platan
klonolistny (Platanus acerifolia). Symbolikę lipy moŜna wiązać z tradycją wypływającą
z mitologii słowiańskiej, a dębu i jesionu z wpływami mitologii germańskiej
i skandynawskiej. Odrębności te są szczególnie czytelne w przypadku drzew
opiekuńczych i heraldycznych (drzewo o koronie kształtowanej na wzór korony
baronowskiej, hrabiowskiej czy ksiąŜęcej, gdzie ilość konarów odpowiada ilości pałek
{ostrzy} korony). W parkach na obszarze byłego zaboru rosyjskiego sadzono przede
wszystkim drzewa rodzime pozostawiając je w formie naturalnej. W byłych zaborach
pruskim i austriackim w kompozycjach dominują drzewa egzotyczne sprowadzane
z Zachodniej Europy, Azji i Ameryki. Dobierano gatunki o róŜnorodnym, odmiennym od
zielonego zabarwieniu liści. Sadzone drzewa poddawano procesowi kształtowania koron
w celu uzyskania ich nietypowych kształtów.
Kilka najciekawszych
Brynek, gm. Tworóg, park pałacowy, pow. 56 ha
Pałac został wzniesiony przez hrabiów Henckel von Donnersmarck linii
ś
wierklanieckiej w 1829 r. Wtedy teŜ na bazie istniejącego lasu, o czym świadczą licznie
występujące kilkusetletnie dęby, załoŜono park krajobrazowy. Centrum parku stanowi
istniejące do dziś, wzorowane na kórnickim arboretum (ogród lub park przeznaczony do
uprawy
róŜnych
gatunków
i
odmian
drzewiastych
i
krzewiastych
w celach kolekcjonerskich i naukowych). Kierując się panującą ówcześnie modą
Donnersmarckowie stworzyli w parku kolekcję roślin obejmującą kilkaset egzotycznych
gatunków drzew i krzewów kwitnących. Pałac przebudowano w 1905 r. wg projektu
architekta Karola Grosera w związku z oczekiwaną wizytą cesarza Wilhelma II.
Pilica, park pałacowy, pow. 13 ha
Powstanie w XVII w. ogrodu w obrębie twierdzy bastionowej w Pilicy wiązane
jest z ówczesną właścicielką dóbr Marią Józefą wdową po królewiczu Jakubie Sobieskim.
Ogród został rozbudowany w barokowy park przez jej syna Teodora Wessel’a, w połowie
XVIII w. Ostateczna, krajobrazowa forma parku została mu nadana przez Leona Epsteina
w pierwszych latach XIX w. Wszystkie etapy kształtowania parku są do dzisiaj czytelne.
Park barokowy z symetrycznymi poczwórnymi szpalerami dwustuletnich lip
drobnolistnych (Tilia cordata) znajduje się w obrębie zachowanej twierdzy bastionowej,
u stóp której rozpościera się późniejszy park krajobrazowy. Elementem łączącym obie
części jest aleja ze znajdującym się w zamknięciu pałacem, którego historia sięga
późnego średniowiecza. Obok niego rośnie drzewo heraldyczne - lipa drobnolistna (Tilia
cordata). Świadectwem wyjątkowych wartości parku jest uznanie go za pomnik przyrody
juŜ 1928 r.
Pszczyna - kompozycja wielkoprzestrzenna, pow. parku pałacowego 48 ha
Od połowy XIII w. Pszczyna, wraz z zamkiem, stanowiła lokalne centrum
gospodarcze i administracyjne, od 1517 r stając się stolicą “wolnego państwa
stanowego”. W 1562 r Stanisław Promnitz (Pramnic) przekształcił gotycki zamek nadając
mu renesansową formę podkowy. Obok zamku załoŜył geometryczny ogród.
W XVIII w. ksiąŜęta von Anhalt Zoethen rozbudowali kompozycję o barokowy park
z promienistym układem alej zakończonych dominantami optycznymi: gotyckiego
kościoła p.w. Św. Jadwigi, pałacem Ludwikówka i dworem na Kępie. W latach
siedemdziesiątych XIX w. kolejni właściciele, którymi są wówczas herzogowie
Hohbergowie z KsiąŜa, przebudowują pałac według projektu architekta francuskiego
Hipolita Aleksandra Doestoilleur wzorując go na baroku francuskim. Wtedy teŜ zostają
przekształcone zachowane dotąd ogród renesansowy i park barokowy. Powstała
krajobrazowa kompozycja o charakterze kaligraficznym z rozbudowanym systemem
stawów z wyspami i łączącymi je malowniczymi mostkami o róŜnych formach.
Z poprzedniej kompozycji zachowano otwarcia widokowe. W parku rozmieszczono
pawilony o ciekawej formie architektonicznej np. herbaciarnia, lodownia. Sięgając
bezpośrednio do wzorów angielskich utrzymano przewagę gatunków rodzimych
w zwartych grupach drzew i obsadzeniach alej wprowadzając liczne dominanty drzew
egzotycznych np. tulipanowiec amerykański (Liriodendron tulipifera) buk czerwony
(Fagus silvatica atropurpurea) czy platan klonolistny (Platanus acerifolia). Kompozycję
uzupełniono
licznymi
grupami
krzewów
i
roślin
kwitnących.
Ogółem
w parku zarejestrowano ponad 300 gatunków drzew i krzewów.
Pałac pszczyński stanowił centrum rozległego dominium, początki którego naleŜy
wiązać z rodziną Promnitzów. Obszar dominium pokryty był siecią dróg obsadzanych
dębami i później jesionami. Łączyły one siedzibę główną i przyłączane kolejno od XVI
w. poszczególne jednostki gospodarcze oraz pałacyki myśliwskie. Te ostatnie (Poręba,
Promnice), połoŜone w rozległym kompleksie lasów, powiązane były siecią
malowniczych duktów spacerowo-konnych z baŜanciarniami i Ŝubrowiskiem.
Sosnowiec, miasto, park pałacowy Schoenów, pow. 4,8 ha
W okresie boomu przemysłowego w latach 70. XIX wieku powstaje wiele
rezydencji magnaterii przemysłowej otoczonych parkami. Jednym z nich jest rezydencja
mającej swoje korzenie we Flandrii rodziny Schoenów, przy ul. Chemicznej w Sosnowcu.
Nie znamy nazwiska architekta tworzącego park, lecz niewątpliwie jego kompozycja
mieści się w nurcie stylu kaligraficznego chińskiego w jego odmianie powstałej w 2 poł.
XIX wieku zwanej pretzelgarten charakteryzującej się sinunosoidalnym układem alej
i przenikających się wnętrz parkowych (np.: salony, gabinety, polany widokowe).
Kompozycja ta była stosowana głównie przez szkołę berlińską oraz architektów
warszawskich. NiezaleŜnie od typu kompozycji park na Chemicznej sytuuje się wśród
fabrykanckich parków przypałacowych, pozostających w bezpośrednim związku
kompozycyjno – widokowym z zakładem produkcyjnym. W przypadku parku
sosnowieckiego związek ten jest nawet bardziej ścisły gdyŜ z parku na teren przędzalni
moŜna było dodatkowo przejść przez grotę romantyczną.
Świerklaniec - kompozycja wielkoprzestrzenna, pow. parku 148 ha
Na początku XVIII w. w miejscu dawnego zamku piastowskiego wzniesiono zapewne
według projektu Schinkla zamek otoczony parkiem. W latach siedemdziesiątych XIX w.
Donersmarckowie budują nowy pałac zgodnie z projektem Hektora Lefuela
i zakładają nowy park krajobrazowy, projekt którego przypisywany jest Peterowi Lenné,
twórcy ogrodów królewskich między innymi w Poczdamie i Kolonii. W parku dominują
duŜe otwarte przestrzenie trawiaste z pojedynczymi drzewami lub ich grupami, gaje
o bogatym, nieregularnym konturze. Charakteryzują go dalekie malownicze widoki
z ogrodu na otaczający krajobraz. Na terenie parku rośnie ponad 100 niezwykle
ciekawych gatunków drzew i krzewów tworzących swoisty rodzaj arboretum. Na
szczególną uwagę zasługuje zespół fontann z rzeźbami dłuta Emmanuela Fremieta
i mauzoleum projektu Juliusa Raschdorffa.
Pałac wraz z parkiem stanowiły centrum zespołu pałaców, dworów i folwarków (im teŜ
towarzyszyły parki) np. Nakło Śląskie, Tarnowskie Góry, Tarnowice Stare, Repty
połączonych systemem alei o wyróŜniających się walorach krajobrazowych. Kompozycję
tą urozmaicono dominantami terenowymi (ruiny romantyczne w Orzechu, kościół
pielgrzymkowy w Piekarach Śląskich).
Złoty Potok, gmina Janów, park pałacowy, pow. ok. 5 ha
ZałoŜony przez rodzinę Krasińskich, najprawdopodobniej w połowie XVIII wieku
jako centrum wielkiej kompozycji krajobrazowej i wielokrotnie przekształcany. Przekazy
i nieliczne zachowane dokumenty wskazują na znaczący udział poety Zygmunta
Krasińskiego w tworzeniu kompozycji, która sądząc po zachowanych reliktach naleŜała
do typu beautyfull. Następni właściciele zespołu, rodzina Raczyńskich uszanowała
historyczny układ parku nie zmieniając go aŜ do 2 wojny światowej. Obecnie w stanie
nienaruszonym pozostało jedynie przedpole pałacu ze stawem Irydion, długa oś
widokowa na otaczający krajobraz oraz fragmenty alei widokowych obsadzonych dębami
i lipami drobnolistnymi.
śywiec, miasto, park pałacowy, pow. 38 ha
Pierwsze wzmianki o ogrodzie zamkowym rodziny Wielopolskich pochodzą
z drugiej połowy XVII wieku, choć zapewne juŜ w XV wieku przy pierwszym zamku
Jana Spytka Komorowskiego istniał niewielki hortus conclusus. Zachowany plan ogrodu
zamkowego z ok. 1800 roku oprócz małego ogrodu przy zamku i sadzawki przedstawia
typowy rozbudowany, regularny ogród włoski z kwaterowym podziałem. Na skraju
ogrodu istniała altana, której lokalizacja pozostała niezmieniona. Dziś jest to tzw.
„chiński domek” Gruntowne przekształcenie układu kompozycyjnego nastąpiło na
początku XIX wieku. Powstał wówczas park angielski w typie swobodnym. Park
powiększył swoją powierzchnię niemal dwukrotnie. Pod koniec XIX wieku, wraz
z budową tzw. nowego zamku nastąpiło kolejne przekształcenie kompozycji parku.
Wyspę na kanale parkowym obsadzono róŜanecznikami. Powstaje rosarium., pergola
i domek chiński. Oprócz drzew rodzimych posadzono liczne egzemplarze egzotyczne.
Niektóre mniejsze fragmenty parku uległy zmianie w okresie międzywojennym.
W duchu modernizmu wykonano niektóre elementy małej architektury, mostki. Na
głównej osi pałacu powstała wielka polana widokowa, na wschód od wyspy zbudowano
basen z fontanną. Roślinność parku jest bardzo bogata tak pod względem jakościowym
jak i ilościowym. Spośród 121 taksonów drzew, krzewów i pnączy 71 stanowią rośliny
drzewiaste egzotyczne, a 49 rodzime. Trzon drzewostanu pod względem ilościowym
stanowią lipy drobnolistne i dęby szypułkowe. Są to równieŜ okazy najstarsze.
Anna Fabiańczyk
PARK ZABYTKOWY
PRACE KONSERWATORSKIE
KIERUJĄCY
PRACAMI
WYKONAWCA
PRAC
TECHNICZNYCH
WYKSZTAŁCENIE
WYśSZE
+
12 MIESIĘCY
PRAKTYKI
WYKSZTAŁCENIE
ŚREDNIE
LUB
12 MIESIĘCY
PRAKTYKI
Mgr inŜ. ogrodnik Witold Góralczyk
leśnik – rzeczoznawca Ryszard Góralczyk
ZASADY I TECHNIKA WYKONYWANIA CIĘĆ
PIELĘGNACYJNO-SANITARNYCH
KORON DRZEW ROSNĄCYCH W CIĄGACH ULICZNYCH
WSTĘP
Cięcie bywa zabiegiem koniecznym, ale zawsze jest mniej lub bardziej
szkodliwym dla drzewa. Niestety w przypadku drzew przydroŜnych zabieg ten jest
nagminnie naduŜywany. Musimy pamiętać iŜ cięcie koron drzew wpływa ujemnie na
równowagę biologiczną, co w sposób ujemny odbija się na jego stanie sanitarnym
i technicznym. Ponadto nadmierne cięcie koron powoduje powstanie duŜej ilości
i często duŜych ran. Rany te zrastają się powoli, infekowane są przez róŜnego rodzaju
patogeny powodujące rozkład drewna. Poza tym wbrew powszechnemu mniemaniu
cięcie koron wymaga sporej wiedzy i umiejętności.
RODZAJE I TECHNIKA CIĘĆ
Usuwanie i skracanie gałęzi i konarów
Miejsce i dokonanie cięcia ma zasadnicze znaczenie dla zdrowia i zalania przez
kallus rany. Cięcie powinno być wykonane tuŜ za naturalnym zgrubieniem u nasady
gałęzi, tzw. Obrączką. NaleŜy pamiętać, Ŝe naruszając lub usuwając obrączkę,
uszkadzamy niepotrzebnie tkanki pnia lub macierzystej gałęzi, które znajdują się
w obrączce. Jasno wynika z tego iŜ cięcie płaskie (nieprawidłowe), często kończy się
rozkładem drewna i jest niedopuszczalne.
Usuwanie gałęzi z wewnętrzną korą róŜni się od usuwania gałęzi z „obrączką”.
Aby usunąć gałąź z zakorkiem naleŜy ciąć tak nisko rozwidlenia jak to tylko moŜliwe bez
uszkodzenia drewna pnia. Aby usunąć gałąź z obrączką naleŜy ciąć tuŜ za krawędzią
obrączki bez uszkodzenia jej.
Usuwanie grubych gałęzi i konarów
Odcinanie duŜych i cięŜkich gałęzi (grubszych od 7-8cm) od pnia drzewa jest
zabiegiem trudnym, a bywa Ŝe i niebezpiecznym, dlatego pracę tę powinni wykonywać
fachowcy. Nieumiejętność wykonania takiego cięcia prowadzi często do bardzo
powaŜnych uszkodzeń. Jeśli gałęziom pozwala się upaść bez podparcia moŜe dojść do
rozdarcia pnia lub gałęzi. Właściwy sposób polega na wykonaniu tego za pomocą trzech
cięć.
a.
od spodu gałęzi wykonuje się płytkie nacięcie w pewnej odległości (10-40cm) od
pnia zaleŜnej od grubości usuwanego konaru
b.
przecina do końca główną część gałęzi
c.
odcina się piętek od pnia. Cięcie wykonuje się tuŜ przy zgrubieniu
Grube gałęzie z szerokimi rozwidleniami naleŜy ciąć z góry na dół, zaś z wąskimi
rozwidleniami z dołu do góry.
Redukowanie pnia i długości gałęzi
Cięcia redukcyjne są potrzebne dla uformowania dominującego przewodnika
w koronie drzewa. Jeśli skracana jest gałąź, cięcie wykonuje się u nasady gałęzi bocznej
lub pąka. Nigdy nie tniemy między pąkami (węzłami) lub między gałęziami, gdyŜ
prowadzi to do rozkładu pnia i wyrastania odrostów.
Ograniczanie rozmiarów korony – redukcja masy korony
Zdarzają się sytuacje gdy zachodzi potrzeba ograniczenia a czasem zmniejszenia
wielkości korony drzewa w celu stworzenia przestrzeni dla linii napowietrznych lub
usunięcia kolizji z budynkami.
Ograniczenie wielkości korony drzewa nie polega na wykonaniu cięć ogławiających lecz
na umiejętnym wykonaniu cięć redukcyjnych w wybranych miejscach korony.
Ograniczenie wysokości lub szerokości korony najlepiej osiągnąć przez skrócenie
przewodnika i gałęzi wierzchołkowych aŜ do rozwidlenia z gałęziami bocznymi, które są
wystarczająco grube aby mogły przejąć rolę gałęzi wierzchołkowych. Dobrze wykonane
cięcie pozwala zachować pokrój i strukturę drzewa. Podczas jednokrotnego cięcia
redukcyjnego nie naleŜy usuwać więcej niŜ 30% masy korony.
Podnoszenie korony
Cięcia te polegają na usunięciu najniŜszych gałęzi w celu stworzenia przestrzeni
pod koroną drzewa na budynki, pojazdy, drogi i ścieŜki. Zamiast zbyt wysokiego
podnoszenia korony drzewa rozwaŜyć naleŜy usunięcie kilku gałęzi lub zredukowanie
długości najniŜszych gałęzi. Usunięcie zbyt duŜej ilości gałęzi w tym samym czasie
powoduje przesunięcie środka cięŜkości ku górze drzewa, podnosząc ryzyko jego
złamania. Nadmierne cięcie powoduje rozwój silnie wybijających się pędów zwanych
„wilkami”.
Prześwietlanie koron
Polega na selektywnym usuwaniu gałęzi w celu zwiększenia dostępu światła
i powietrza do wnętrza korony. Prześwietlenie odsłania liście drzew, zmniejsza cięŜar
duŜych konarów i pozwala zachować naturalny pokrój drzewa. Prawidłowe
prześwietlenie polega na usuwaniu gałęzi o niewielkich średnicach w zewnętrznej części
korony.
Cięcia sanitarne
Cięcia te polegają na usuwaniu gałęzi martwych, suchych, poraŜonych,
nadmiernie zagęszczonych, wadliwie rozgałęzionych, i osłabionych z korony drzewa.
W ramach tego typu cięć usuwamy: gałęzie martwe, poraŜone (zainfekowane chorobami
lub poraŜone szkodnikami), pęknięte, złamane, ocierające się o siebie, krzyŜujące się.
Gałęzie poraŜone jemiołą o niewielkiej średnicy powinny zostać usunięte, aby
ograniczyć infekcję. Jeśli poraŜenie jest powaŜne, albo jemioła pokazała się na grubych
gałęziach lub konarach ograniczenie infekcji moŜe być utrudnione. Cięcie wykonujemy
wtedy co najmniej 30cm za miejscem wykwitu.
Rys. Zasady i rodzaje cięć koron drzew
Witold Góralczyk
Ryszard Góralczyk
Dr Maria Lipok-Bierwiaczonek
Muzeum Miejskie w Tychach
DRZEWA - KONTEKST KULTUROWY
O, cóŜ jest piękniejszego niŜ wysokie drzewa.
Leopold Staff
W pejzaŜu wiejskich okolic Śląska znaleźć moŜna taki charakterystyczny motyw:
zagroda pośród pól, rozłoŜyste zabudowania, rytm dwuspadowych dachów i wieniec
wyniosłych drzew ponad nimi. W czasie róŜnych podróŜy i wędrówek po śląskiej ziemi,
po jej wiejskich krainach, z upodobaniem szukam w krajobrazie takiego właśnie widoku.
Ocieniony starymi drzewami dom z cegły i zagroda z wielką stodołą, wokół łany zbóŜ -
taki jest mój prywatny symbol śląskiego krajobrazu. W obrazie takim jest kojąca
harmonia. Mamy oto krajobraz, w którym zaznacza się obecność człowieka i jego
gospodarcza działalność (pola uprawne) – w pełnym zespoleniu z przyrodą. Dominantą są
w nim ogromne drzewa zasadzone ręką człowieka w bezpośrednim sąsiedztwie jego
siedziby.
Wielką wyobraźnię mieli nasi pradziadowie sadząc przy domach drzewa –
wyobraźnię, pierwotną mądrość, cierpliwość i umiejętność czekania. Patrząc na rosnący
powoli, wątły zrazu badyl, mieli świadomość, Ŝe za pół wieku lub wiek da cień
i ochłodę ich wnukom. Dzisiejsi lokatorzy nowych domów jednorodzinnych sadzą obok
nich przede wszystkim krzewy ozdobne i szybko rosnące gatunki iglaków, nie
zastanawiając się nad moŜliwością posadzenia na przykład lipy.
Lipy tymczasem na naszych ziemiach od dawna towarzyszą ludzkim siedzibom
jako najbardziej charakterystyczne drzewo „udomowione”. Wystarczy przypomnieć
najsławniejsze drzewo w literaturze polskiej – czarnoleską lipę Jana Kochanowskiego:
Gościu, siądź pod mym liściem, a odpoczni sobie!
Nie dojdzie cię tu słońce, przyrzekam ja tobie,
Choć się nawysszej wzbije(...)
Lipa Kochanowskiego to nasz symbol narodowy. Po paru wiekach poświęcił jej
strofy Juliusz Słowacki:
Lubiłem lipę, co nad sławnym Janem
Cień rozstrzelony zbierała pod siebie
I co rok miodu obdarzała dzbanem (...)
Lipa trafiła teŜ do poezji ludowej. Pisząca chętnie gwarą zaolziańska poetka Aniela
Kupiec z Nydku, wsi połoŜonej u stóp StoŜka, włączyła to drzewo w symbolikę domu
rodzinnego:
Pokłóń się, synku, niskim progóm,
co wiejskich chałup wiernie strzegły (...)
Pokłóń się lipie starej nisko,
co się ku chmuróm downo dźwigo(...)
A więc jest lipa prawdziwym drzewem domowym, sadzonym przy domostwach
częściej niŜ wszystkie inne drzewa. W starych śląskich zagrodach widać, Ŝe lipom
towarzyszą dęby, jesiony, leszczyny, jarzębiny, brzozy, kasztanowce, a w sąsiedztwie
przydomowych stawków kaczoków olchy.
We wsiach beskidzkich jednak lipa jako drzewo domowe ustępuje miejsca równie
często sadzonemu jesionowi, w Beskidzie Śląskim zwanym jasieniem, oraz bukowi. Stare
jesiony o potęŜnych pniach zobaczyć moŜna przy kaŜdej niemal starej zagrodzie
góralskiej w Wiśle czy w Istebnej - o ich pień opierają się zazwyczaj tyki i orstwie,
czekające na sianokosy. Góralskie zagrody chronią zatem wieńcem swych koron lipy,
jesiony i buki.
Wiele spośród potęŜnych drzew osłaniających dziś zagrody wyrosło dzięki temu, Ŝe
sadzenie ich włączone było w obrzędowość rodzinną. Jak pisze Dorota Simonides
w dawnych śląskich wierzeniach Ŝycie człowieka utoŜsamiano często z drzewem, toteŜ
gdy rodziło się dziecko sadzono nowe drzewko. Wodą z pierwszej kąpieli noworodka
chłopca oblewano młody dąb, aby chłopak był silny, jak to drzewo. Wodą z pierwszej
kąpieli dziewczynki oblewano krzak róŜy, aby zapewnić maleńkiej panience urodę.
W niektórych okolicach młode drzewko sadzili nowoŜeńcy; miało rosnąć jako symbol
nowo załoŜonej rodziny.
W chłopskich społecznościach śląskich panowały zatem zwyczaje analogiczne do
pańskich. Wszak w pięknych parkach przy pałacach wiele drzew rośnie dzięki
podobnemu obyczajowi. Na przykład w Krasiczynie: Sapiehowie, właściciele tego zamku
od początku XIX wieku, sadzili w parku dąb, gdy rodził im się syn, a lipę, gdy rodziła się
córka.
Stosowana przez Sapiehów zasada zgodna jest z prastarą symboliką tych drzew:
dąb kojarzony jest z pierwiastkiem męskim, a lipa z Ŝeńskim. Oba drzewa skupiają
w sobie zresztą przebogatą symbolikę, opozycyjną wobec siebie.
Dąb jako drzewo, w które szczególnie często uderzają pioruny, uwaŜany był
w dawnych wierzeniach za drzewo wybrane przez boga Gromowładcę. Powiązane
z niebiosami – nabierało cech świętości. Wielkie rozmiary i rozłoŜystość,
majestatyczność, a takŜe twardość i trwałość jego drewna wpływały na przekonanie
o jego niezniszczalności. Kazimierz Moszyński, znakomity badacz kultury ludowej
Słowian, zwrócił uwagę na wierzenia, związane z tym drzewem: dębu nie wolno ściąć ani
uszkodzić, bo byłaby to profanacja. Dąb powinien usychać powalony wiekiem, rozsypać
się. Nie wolno go rąbać, „bo krew by z niego pociekła”. Nie do pomyślenia było, aby
dębiną palić - pień drzewa spłonąć mógł tylko od ognia niebieskiego.
Dąb ma poczesne miejsce w wierzeniach i mitologii ludów germańskich. Według
Skandynawów w drzewach tych mieszkały dusze zmarłych przodków, które pomagały
zbierającym się pod dębami męŜczyznom w podejmowaniu waŜnych decyzji. Itd., itd.
Ulubionym drzewem na naszej ziemi jest jednak lipa. Lipa w kulturze wielu ludów
uznawana była za drzewo bóstw miłości, Ŝycia rodzinnego, płodności. Jest to wszakŜe
drzewo Ŝeńskie – w sensie symbolicznym. Jego łacińska nazwa brzmi równieŜ kobieco
i pięknie - tilia.
Lipa kojarzy się nam z wszystkim, co najlepsze. Miododajne kwiaty, ich odurzający
zapach, brzęczenie pszczół wśród listowia – przypomina lato, ciepło, wakacje i dom
rodzinny. Nie trzeba wertować leksykonów symboli, Ŝeby rozpoznać przyjazną moc tego
drzewa. Wystarczy rozejrzeć się - osłania prawie wszystkie stare domy wiejskie.
Dobre drzewo. Kwiaty lipy nasze babki i matki zbierały, by parzyć z nich zimowe
herbaty, nie tylko w czasie choroby. Pszczołom ustawiano w ogrodach ule, Ŝeby móc
korzystać z dobrodziejstwa lipowego miodu. Z drewna lipy wykonywano kołyski dla
niemowląt, Ŝeby przynosiły dobry sen. Z tegoŜ drewna - miękkiego, podatnego
i zdrowego - rzeźbiono figurki Chrystusów Frasobliwych i Panienek, ustawiane
w kapliczkach.
Z kapliczkami lipa wiąŜe się szczególnie. Na całym Śląsku (a takŜe w innych
regionach Polski) lipy towarzyszą większości kapliczek i krzyŜy przydroŜnych. Ogromne,
rozłoŜyste chronią święte domeczki i krzyŜe przed palącym słońcem i deszczem. Chronią
teŜ przed piorunami, bowiem w powszechnym przekonaniu ludowym w lipy nie uderzają
gromy.
Kapliczki i krzyŜe nasi przodkowie wznosili w miejscach nieobojętnych, waŜnych:
w centralnym punkcie osady, na skraju jej zabudowy, na granicy pól naleŜących do wsi.
Te znaki święte tworzyły specyficzną strukturę przestrzeni, wyznaczały symboliczne
centrum własnego, oswojonego świata i jego granice. Taka symboliczna struktura
przestrzeni w wielu śląskich miejscowościach czytelna jest równieŜ dziś, a jej szczególną
cechą jest połączenie świętego znaku z drzewami. PoniewaŜ drzewa sadzono zazwyczaj
w momencie fundacji kapliczki, a te mają najczęściej dwieście czy sto lat – tyleŜ lat mają
towarzyszące jej drzewa. W rezultacie sylwetka wielkich drzew i przytulonej do nich
kapliczki jest charakterystycznym elementem pejzaŜu wiejskiego, znakiem otwierającym
drogę do wsi, a widoczna daleko w polu wskazuje granicę gruntów wsi..
Spośród wszystkich drzew naszej ziemi właśnie lipa ma najwyrazistszy charakter
epifaniczny. Lipy osłaniają kapliczki, towarzyszą świętym źródłom i studniom. Rosną
wokół kościołów i cmentarzy rozdzielając przestrzenie o róŜnej specyfice – święte od nie-
ś
więtych. Gałązki lipy, splecione w wianki, poświęcano w oktawę BoŜego Ciała;
zatknięte za obraz w izbie utrzymywały spokój w domu i bezpieczeństwo. To wreszcie
lipa w ludowych apokryfach była częstym miejscem objawień Matki Boskiej. Potwierdza
to chociaŜby legenda o powstaniu kościoła i sanktuarium, opowiadana w Świętej Lipce
koło Olsztyna.
W zgodzie ze swym epifanicznym charakterem lipy rosną często wokół starych
kościołów wiejskich, równieŜ tych najpiękniejszych, drewnianych, których na Śląsku
mamy prawdziwe bogactwo. Zabytkowy kościół w wieńcu potęŜnych, pomnikowych
drzew to cenny zespół kulturowo-przyrodniczy, skupiający w sobie wielorakie wartości.
Jest zatem lipa drzewem w naszej kulturze waŜnym, niezwykłym. Według
racjonalnie myślących interpretatorów głównie dlatego, Ŝe jako drzewo z natury zdrowe
Ŝ
yje długo (do 600 lat) i rośnie wysoko (do 30 m).
Niepokoi zanikający szacunek dla wielkich, starych drzew, równieŜ tych, które były
wiernymi towarzyszami domostw, do których dziadowie mieli stosunek naboŜny. Coraz
częściej słyszę, Ŝe mieszkańcom wsi przeszkadzają drzewa rosnące przy ich domu, bo
zbyt zacieniają dom, bo jesienią sypią suchymi liśćmi i trzeba te liście grabić i palić.
Najprościej więc wyciąć lipy, jesiony i brzozy, a w to miejsce posadzić modne obecnie
iglaki. Drzewka iglaste szybko rosną, są zawsze zielone, nie gubią liści - same zalety. Czy
zatem zmieni się wkrótce pejzaŜ naszych wsi?
Mam nadzieję, Ŝe nie spełni się wizja takich śląskich wsi, w których wprawdzie
przyciągają wzrok zadbane ogródki pełne kwiatów i osobliwych gatunków krzewów
i drzewek iglastych - ale bez potęŜnych koron lip, jesionów i kasztanowców.
Mam nadzieję - ale na razie obserwuję trzebienie lip i kasztanowców przy wielu
kapliczkach. A to zły znak...
Maria Lipok-Bierwiaczonek
Mgr inŜ. Marzena Suchocka
Instytut Gospodarki Przestrzennej i Mieszkalnictwa
Warszawa
ILE ZARABIAJĄ DRZEWA W MIEŚCIE?
Pytanie jest pytaniem przewrotnym i wydawałoby się nie jest moŜliwa na nie
odpowiedź. W naszym kraju nikt nie wycenia korzyści płynących z drzew
w złotówkach. Jednak kraje zachodnie (głównie USA) podejmują rozliczne próby
wyceny monetarnej korzyści z drzew od wielu lat. Zagadnienie to staje się szczególnie
waŜne w obliczu pogarszających się warunków Ŝycia mieszkańców miast (choroby
cywilizacyjne, uciąŜliwości płynące z Ŝycia w „wyspach ciepła”, które tworzą się
w centrach wielkich miast), co wiąŜe się równieŜ problem globalnego ocieplenia. To
tylko niektóre przykłady niekorzystnych zjawisk, które są powiązane w duŜym stopniu ze
zmniejszającą się ilością drzew w naszych miastach i krajobrazie otwartym.
PoniŜej przedstawię próbę podsumowania korzyści płynących z drzew wraz
z przykładami wyceny monetarnej tych korzyści jako odpowiedzi na pytanie czy drzewa
są nam potrzebne.
Komisja ONZ przyjęła w 1987 r. definicję zrównowaŜonego rozwoju. Uznano, Ŝe
„ZrównowaŜony rozwój to zaspokajanie potrzeb społeczeństwa bez ograniczania potrzeb
przyszłych pokoleń” W tym kontekście zmniejszające się zasoby drzew pomniejszają
szanse przyszłych pokoleń na zdrowe środowisko Ŝycia.
Drzewa kształtują mikro- i makroklimat. W odniesieniu do klimatu globalnego
drzewa mają wpływ na redukcję gazów cieplarnianych, poprzez zdolność pochłaniania
dwutlenku węgla, jednego z głównych gazów odpowiedzialnych za powstawanie efektu
globalnego ocieplenia.
Wśród podstawowych
korzyści związanych ze wzrostem i funkcjonowaniem
drzew moŜna wymienić:
Regulację temperatury powietrza
Oczyszczanie zanieczyszczenia powietrza
Ograniczanie spływu wód powierzchniowych
Ograniczenie hałasu
Drzewa i ich skupiska są ostoją dzikiej przyrody
Ich obecność wiąŜe się równieŜ z korzyściami społecznymi.
Regulacja temperatury powietrza:
Drzewa obniŜają temperaturę powietrza przez ocienianie i transpirację. Podczas
gorącego letniego dnia przy temp. 32
o
C, gdy płyty chodnika są nagrzane do 42
o
C, pod
koronami pobliskich drzew panuje temperatura 28
o
C. Efekt chłodzący jednego drzewa
przyrównuje się do pracy pięciu klimatyzatorów przez 20 godzin na dobę. Drzewa
posadzone przy domu jako osłona od wiatrów mogą obniŜyć koszty ogrzewania
o 10-12%. Nasadzenia muszą być oczywiście przeprowadzane we właściwy sposób –
z uwzględnieniem przewaŜających kierunków wiatrów, optymalnych odległości nasadzeń
oraz zastosowaniem najwłaściwszych gatunków. Jednak właściwe posadzenie
i utrzymanie drzew powodują wymierne oszczędności energii słuŜącej do ogrzewania
i chłodzenia pomieszczeń a co za tym idzie oszczędności nakładów przeznaczonych na
ten cel.
Bardzo dobrym przykładem zastosowania teorii w praktyce jest Atlanta.
W mieście tym przez posadzenie 5 tys. większych drzew (śr. pnia 30 cm) oraz 60 tys.
mniejszych (śr.7cm) zmniejszono o 1/3 zasięg wysp ciepła co przełoŜyło się na wyraźne
efekty ekonomiczne w oszczędnościach energii do chłodzenia pomieszczeń. Dzwonkiem
alarmującym do wprowadzenia tych kroków i rozpoczęcia kosztownych nasadzeń była
niewydolność systemu klimatyzacyjnego i ogromne przeciąŜenia sieci związane z pracą
klimatyzatorów. Problem został rozwiązany za pomocą drzew, uzyskano znaczne
oszczędności energii i jednocześnie zmniejszona została emisja gazów cieplarnianych
powstających przy jej powstawaniu.
Oczyszczanie powietrza
Drzewa redukują zanieczyszczenia pyłowe i gazowe znajdujące się w powietrzu
oraz pochłaniają dwutlenek węgla wydalając Ŝyciodajny tlen. 100 drzew usuwa 454 kg.
zanieczyszczeń rocznie, w tym 181 kg. CO
2
i 136 kg zanieczyszczeń pyłowych. Na ulicy
pozbawionej drzew moŜe być trzykrotnie więcej pyłów w powietrzu, niŜ na ulicy
zadrzewionej i dziesięciokrotnie więcej niŜ w pobliskim parku.
Obliczono, Ŝe w duŜym mieście jak Chicago, drzewa usunęły w ciągu sezonu
wegetacyjnego 5575 ton zanieczyszczeń. Wartość tej „jednorocznej pracy” wyniosła
ponad 10 mln dolarów.
Drzewa wzbogacają równieŜ powietrze o substancje lotne, które mają charakter
bakteriobójczy, stymulujący proces oddychania i krąŜenia oraz regulujący działanie
układu nerwowego u ludzi.
NaleŜy jednak podkreślić, Ŝe rezultaty oczyszczania powietrza przez duŜe drzewa
są 60-80 razy większe niŜ przez małe.
Ograniczanie spływu wód powierzchniowych
Polska obok Czech i Belgii ma najmniejsze zasoby wód powierzchniowych
w przeliczeniu na głowę w Europie. Nasze zasoby są porównywalne do zasobów Egiptu
oraz południowej Hiszpanii. Jednym z powodów niedoborów wody w naszym kraju jest
bardzo szybki spływ powierzchniowy. Woda opadowa spływa w miastach po
nieprzepuszczalnych nawierzchniach, w terenach otwartych odprowadzana jest systemem
rowów melioracyjnych.
Drzewa w znacznym stopniu mogą ograniczać spływ wód opadowych.
W czasie opadów liście przechwytują wodę, która pozostaje w obrębie korony, pod
koroną w resztkach organicznych oraz w tkankach drzewa. Cześć wody wyparowuje nie
osiągając gruntu lub powoli skapuje z liści i gałązek lub spływa wzdłuŜ pnia i gałęzi.
Drzewa redukując natęŜenie i tępo spływu powierzchniowego mają wpływ na
zmniejszenie niebezpieczeństwa powodzi. MoŜliwość magazynowania wody w obrębie
korony duŜego drzewa określa się na 280 do 450 litrów. Przy czym powierzchnia liści
100-letniego buka, odpowiada 6-7 lipom o średnicy korony ok. 10m i aŜ 1700 młodym
bukom o średnicy korony 1m.
Pokrycie koronami drzew redukuje spływ wód opadowych, co wpływa na
oszczędność budowy instalacji burzowych. Badania w stanie Arkansas dowiodły, Ŝe
zwiększenie powierzchni zajmowanej przez drzewa z 27 do 40% spowodowało spadek o
31 % spływu wód powierzchniowych. W rejonie Baltimore-Waszyngton (USA)
obliczono oszczędności z redukcji spływu wód powierzchniowych na ponad 4,68
bilionów $.
Dodatkowe pozytywne działanie drzew, zwłaszcza szybko rosnących polega na
ich zdolnościach detoksyfikacyjnych, które np. polegają na oczyszczaniu wody m.in.
z metali cięŜkich.
Ograniczenie hałasu
Badania wykazują, Ŝe właściwie posadzone drzewa i krzewy redukują nawet
o 50% odczucie hałasu. Skuteczność barier z roślinności jest w duŜym stopniu związana
z percepcją walorów krajobrazowych. Subiektywne odczucie natęŜenia hałasu jest
niwelowane przez wraŜenia estetyczne – zwiększenie „psychologicznej” skuteczności
bariery akustycznej jest moŜliwe nawet o 75%. Wizualne walory barier z roślinności
uwaŜa się za waŜniejsze dla zmniejszenia odczucia słuchowego hałasu, niŜ surowe
bariery sztuczne
Ostoja dzikiej przyrody
Tereny zadrzewione przyciągają ptaki i innych przedstawicieli dzikiej przyrody.
Badania awifauny wykazały, Ŝe na terenach pokrytych co najmniej w 50% przez drzewa
i inną roślinność występowały róŜne gatunki ptaków. Tereny te zasiedlane są teŜ przez
wiewiórki. Na terenach bez drzew dominują myszy i szczury.
Korzyści społeczne
Mieszkańcy duŜego miasta zapytani, jakie z 25 róŜnych rzeczy są waŜne dla ich
szczęścia wybrali drzewa i kwiaty ze względu na ich piękno i pozytywne oddziaływanie
psychologiczne. Stwierdzono, Ŝe otoczenie przyrodnicze poprawia nastój, zwiększa
poczucie wartości, poprawia koncentrację, wpływa na lepsze stosunki międzyludzkie
i tworzenie wspólnoty mieszkańców. Pacjenci szpitali „zdrowieją” szybciej po
operacjach, kiedy ich pokój ma widok z okna na drzewa. Stwierdzono łagodzące
działanie zieleni na dzieci z ADHD oraz agresję osób z chorobą Alzheimera.
W Wielkiej Brytanii, Holandii i USA stwierdzono wpływ parków załoŜonych
wokół domów na zmniejszenie przestępczości o 38 do 55% oraz na stymulowanie
organizacji grup mieszkańców dla utrzymania tych terenów. Właściwie posadzone
drzewa wpływają na bezpieczeństwo ruchu przez zmniejszenie monotonii trasy
i redukcje oślepiania ze strony pojazdów.
Wielkie i silne drzewa są odbierane jako dziedzictwo narodowe i nadają miejscom
(często w powiązaniu z architekturą) monumentalna jakość.
Korzyści ekonomiczne dotyczące wzrostu wartości terenów:
Walory krajobrazu, którego jednym z głównych elementów są drzewa, stanowią
istotny czynnik wzrostu gospodarczego. Przyczyniają się do rozwoju turystyki, która
w aspekcie międzynarodowym skutecznie rywalizuje z przemysłem naftowym
w światowej gospodarce.
Turystyka i obsługa wypoczynku znacznie przyczyniają się do wzrostu
zatrudnienia. W Niemczech liczba koni wierzchowych sięga ok. 800 tys., liczba jeźdźców
przekroczyła 1,3 mln. Gałąź ta zatrudnia obecnie więcej ludzi, niŜ cale górnictwo
niemieckie. Chęć korzystania z tej formy wypoczynku zgłasza kolejne 1,5 mln amatorów.
Badania nad wzrostem wartości działek porośniętych drzewami prowadzone
w krajach zachodnich wykazują, Ŝe wartość posesji z domami otoczonymi drzewami
moŜe wzrosnąć o 4 do 33%, niŜ domów bez urządzonego krajobrazu. Bliskość parków do
500 metrów moŜe podnieść wartość mieszkań w granicach od 10 do 15%, bliskość
płaszczyzn wodnych nawet do 28%. Widok z okna na zieleń podnosi wartość mieszkań
o 14%.
Aby dojść do konkluzji prezentowanych powyŜej analizowane są konkretne
przypadki. W Holandii przeprowadzono analizy, które wykazały, Ŝe park o powierzchni
4 ha podniósł wartość mieszkań w osiedlach o zasięgu 100 m o kwotę, od której
zwiększone podatki pokrywają koszty budowy tego parku. W wyniku innych badań
obliczono, Ŝe wycięcie 4-ro hektarowego terenu zadrzewionego otoczonego działkami
z domami jednorodzinnymi, spowodowałoby 2,5 razy większy spadek wartości tych
działek, niŜ uzyskane monetarne korzyści z wyciętego drewna. Znany jest fakt, Ŝe
wysokie ceny czynszów i mieszkań wokół Central Parku i wpływy w podatków z tym
związane po 30 latach zrekompensowały straty z podatków, które wpłynęły by do kasy
miasta jeŜeli obszar ten zostałby rozparcelowany pod budownictwo. Obecnie Central
Park uwaŜany jest przez mieszkańców miasta za cud świata.
Redukcja efektu cieplarnianego:
W okresie od 1987 roku zanotowano dziewięć najgorętszych lat. Szacuje się Ŝe
ś
rednia światowa temperatura będzie zwiększać się rocznie o 1,8 do 6,3 st.F.
Przewidywania naukowców mówią, Ŝe ocieplenie moŜe spowodować podniesienie
poziomu wód, zmiany klimatyczne, zmiany ilości i częstotliwości opadów wpływające na
moŜliwość zaników lasów i określonych upraw.
Jako jeden z głównych gazów uznawanych za gaz powodujący ocieplenie
uznawany jest dwutlenek węgla. Całkowita emisja CO
2
w 1995r. wyniosła w skali
ś
wiatowej 6,46 miliarda ton, w roku 2035 moŜe przynieść 11,71 miliarda ton
(Abdollahi i in., 2000), czyli moŜe zostać podwojone. Około 7 miliardów ton CO
2
jest
emitowane przez spalanie węgla, pozostałe 2 biliony na skutek oddrzewiania (Nowak,
2002).
Drzewa mają zdolność pochłaniania CO
2
i wbudowywania w swoje tkanki
(sekwestracja węgla). Zdolność ta pomaga obniŜyć sumę dwutlenku węgla
w atmosferze. Wielkie długo Ŝyjące, umiarkowanie rosnące drzewo moŜe zgromadzić
3 tony węgla, to jest 1000 razy więcej niŜ zgromadzone przez małe, krótko Ŝyjące drzewo
(Wagner, 2003)
W jaki zatem sposób wycenić korzyści płynące z posiadania drzew?
Podejmowane są róŜnorodne próby. Korzyści dotyczące jakości powietrza były
szacowane przy uwzględnieniu kosztów transakcji, odzwierciedlających średnią wartość
rynkową opłat za emisję zanieczyszczeń w stosunku do zdolności wychwytywania przez
drzewo o określonej wielkości korony i wskaźników wychwytywania zanieczyszczeń
przez drzewo. Wyceniano wartość „uniknięcia emisji”, czyli przeliczenie oszczędności
energii na wartość emisji CO
2
, którą udało się uniknąć w ten sposób.
Oszczędność energii przeliczana była za pomocą symulacji komputerowej
z uwzględnieniem wyposaŜenia budynku do ogrzewania, chłodzenia i zuŜycia gazu lub
prądu, powierzchni budynku, liczby pięter, izolacji powierzchni okien, odległości drzew
od budynków, pokrycia koronami oraz redukcję emisji CO
2
.
Warunkiem uzyskania opisanych korzyści z drzew na terenach zurbanizowanych
jest poniesienie nakładów finansowych na ich sadzenie i utrzymania. Aby obliczyć
właściwie zyski z drzew część z wymienionych korzyści, moŜliwa do obliczenia
w pieniądzach, była porównywana z kosztami sadzenia i utrzymania drzew. Okazało się,
Ŝ
e monetarna wycena tylko „fragmentu” korzyści z drzew jest 2 do 24 razy większa od
poniesionych kosztów w zaleŜności od gatunku drzew i miejsca ich lokalizacji. Rozkład
relacji korzyści – koszty („Benefis-Cost Ratios BCR”) poszczególnych gatunków drzew
wyceniany był w grupach wielkości określonych średnicą pnia (na podstawie badań
McPhersona, 2003).
W Chicago okres zwrotu kosztów wynosił średnio 9 lat dla drzew posadzonych
i utrzymywanych na terenach osiedli komunalnych, do 15 lat dla drzew sadzonych
w parkach i wzdłuŜ autostrad. Wcześniejszy zwrot nakładów moŜe być uzyskany przez
zastosowanie szybko rosnących gatunków o niskiej śmiertelności, odpowiednio
sadzonych i pielęgnowanych w okresie ich adaptacji i wzrostu, dostosowanych do
warunków miejskich.
Jak wynika z powyŜszego tekstu drzewa oddziaływają korzystnie na środowisko Ŝycia
ludzi (równieŜ środowisko miast) w sposób wielokierunkowy. Korzyści z drzew są
jednak często nie uświadamiane i przez to niedoceniane przez mieszkańców. Jak wynika
z badan korzyści z posiadania drzew są moŜliwe do wyliczenia, równieŜ korzyści
w odniesieniu do poniesionych kosztów, przy czym korzyści wyraŜone monetarnie
wielokrotnie przewyŜszają koszty.
W społeczeństwach powoli wykształca się świadomość korzyści płynących z drzew.
Przejawia się to np wzrostem wartości działek z dobrze urządzonym krajobrazem lub
promowaniem tych gałęzi gospodarki, które są związane z krajobrazem, drzewami
i naturą, jak turystyka lub formy rekreacji związane z terenami otwartymi.
Odpowiednie kształtowanie nasadzeń i troska o nie powoduje wymierne korzyści
dotyczące oszczędności w ogrzewaniu, unikaniu emisji O
2
, poprawie stanu zdrowia,
oszczędności powodowane przez brak konieczności rozbudowy infrastruktury
(np. kanalizacji burzowych) i wiele innych.
Marzena Suchocka
Mgr Irena Chojnacka
Naczelny Sąd Administracyjny
Warszawa
KORZYŚCI DLA ŚRODOWISKA WYNIKAJĄCE
Z KOMPETENCJI GMINY
Gospodarowanie środkami finansowymi z opłat za usunięcie drzew i krzewów
1.
Opłaty i administracyjne kary pienięŜne
Zgoda na gospodarcze korzystanie ze środowiska, a takim jest ubieganie się
o usunięcie drzew lub/i krzewów, moŜe być uzaleŜnione od poniesienia opłat.
Obowiązek uiszczenia opłat za ww. korzystanie wprowadza ustawa o ochronie przyrody,
w art. 84. Wysokość opłat określają przepisy art. 85 ustawy o ochronie przyrody
64
oraz
rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 13 października 2004 r. w sprawie stawek
opłat dla poszczególnych rodzajów i gatunków drzew (Dz.U. Nr 228, poz. 2306 ze zm.).
warunki uiszczenia opłat określone zostały w art. 87 ustawy o ochronie przyrody.
64
Art. 85. 1. Opłatę za usunięcie drzew ustala się na podstawie stawki zależnej od obwodu pnia oraz
rodzaju i gatunku drzewa.
2. Stawki opłat za usuwanie drzew nie mogą przekraczać za jeden centymetr obwodu pnia mierzonego na
wysokości 130 cm:
1)
270 zł - przy obwodzie do 25 cm;
2)
410 zł - przy obwodzie od 26 do 50 cm;
3)
640 zł - przy obwodzie od 51 do 100 cm;
4)
1.000 zł - przy obwodzie od 101 do 200 cm;
5)
1.500 zł - przy obwodzie od 201 do 300 cm;
6)
2.100 zł - przy obwodzie od 301 do 500 cm;
7)
2.700 zł - przy obwodzie od 501 do 700 cm;
8)
3.500 zł - przy obwodzie powyżej 700 cm.
3. Jeżeli drzewo rozwidla się na wysokości poniżej 130 cm, każdy pień traktuje się jako odrębne drzewo.
4. Minister właściwy do spraw środowiska określi, w drodze rozporządzenia:
1)
stawki dla poszczególnych rodzajów i gatunków drzew,
2)
współczynniki różnicujące stawki w zależności od obwodu pnia
- kierując się zróżnicowanymi kosztami produkcji poszczególnych rodzajów i gatunków drzew oraz
wielkościami przyrostu obwodu pni drzew.
5. Stawkę za usunięcie jednego metra kwadratowego powierzchni pokrytej krzewami ustala się
w wysokości 200 zł(19).
6. Opłaty za usunięcie drzew lub krzewów z terenu uzdrowisk, obszaru ochrony uzdrowiskowej, terenu
nieruchomości wpisanej do rejestru zabytków oraz terenów zieleni są o 100 % wyższe od opłat ustalonych
na podstawie stawek, o których mowa w ust. 4 pkt 1 i ust. 5.
7. Stawki, o których mowa w ust. 2, ust. 4 pkt 1 i ust. 5, podlegają z dniem 1 stycznia każdego roku
waloryzacji o prognozowany średnioroczny wskaźnik cen towarów i usług konsumpcyjnych ogółem,
przyjęty w ustawie budżetowej.
8. Minister właściwy do spraw środowiska, w terminie do dnia 31 października każdego roku, ogłasza,
w drodze obwieszczenia w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej "Monitor Polski", wysokość
stawek, o których mowa w ust. 7 i art. 89 ust. 8.
Poza opłatami ustawodawca wprowadził administracyjną karę pienięŜną
wymierzaną w sytuacji określonej w art. 88 ust. 1. ustawy o ochronie przyrody,
a mianowicie za: 1) zniszczenie terenów zieleni albo drzew lub krzewów spowodowane
niewłaściwym
wykonywaniem
robót
ziemnych
lub
wykorzystaniem
sprzętu
mechanicznego albo urządzeń technicznych oraz zastosowaniem środków chemicznych
w sposób szkodliwy dla roślinności; 2) usuwanie drzew lub krzewów bez wymaganego
zezwolenia; 3) zniszczenie spowodowane niewłaściwą pielęgnacją terenów zieleni,
zadrzewień, drzew lub krzewów. Ustawodawca w ust. 3 tego artykułu przewidział
sytuacje łagodzące tę sankcję poprzez wprowadzenie moŜliwości odroczenia terminu
płatności kar na okres 3 lat, jeŜeli stopień uszkodzenia drzew lub krzewów nie wyklucza
zachowania ich Ŝywotności oraz moŜliwości odtworzenia korony drzewa i jeŜeli
posiadacz nieruchomości podjął działania w celu zachowania Ŝywotności tych drzew lub
krzewów. W ust. 4 postanowiono, Ŝe kara jest umarzana po upływie 3 lat od dnia wydania
decyzji o odroczeniu kary i po stwierdzeniu zachowania Ŝywotności drzewa lub krzewu
albo odtworzeniu korony drzewa, natomiast w ust. 5 postanowiono, Ŝe karę uiszcza się
w pełnej wysokości w razie stwierdzenia braku Ŝywotności drzewa lub krzewu albo
nieodtworzenia korony drzewa chyba Ŝe drzewa lub krzewy nie zachowały Ŝywotności
z przyczyn niezaleŜnych od posiadacza nieruchomości. W ust. 6 postanowiono, Ŝe karę
nałoŜoną za zniszczenie terenów zieleni umarza się w całości, jeŜeli posiadacz
nieruchomości odtworzył w najbliŜszym sezonie wegetacyjnym zniszczony teren zieleni.
Wysokość administracyjnej kary pienięŜnej, zgodnie z art. 89 ustala się,
z zastrzeŜeniem ust. 5, w wysokości trzykrotnej opłaty za usunięcie drzew lub krzewów
ustalonej na podstawie stawek wymienionych w art. 85 ust. 4 pkt 1, ust. 5 i 6. JeŜeli
ustalenie obwodu lub gatunku zniszczonego lub usuniętego bez zezwolenia drzewa jest
niemoŜliwe, z powodu wykarczowania pnia i braku kłody, dane do wyliczenia
administracyjnej kary pienięŜnej ustala się na podstawie informacji zebranych w toku
postępowania administracyjnego, powiększając ją o 50%. JeŜeli ustalenie obwodu
zniszczonego lub usuniętego bez zezwolenia drzewa jest niemoŜliwe, z powodu braku
kłody, obwód do wyliczenia administracyjnej kary pienięŜnej ustala się, przyjmując
najmniejszy promień pnia i pomniejszając wyliczony obwód o 10%. JeŜeli ustalenie
wielkości powierzchni zniszczonych lub usuniętych bez zezwolenia krzewów nie jest
moŜliwe, z powodu usunięcia gałęzi i korzeni, wielkość tę przyjmuje się na podstawie
informacji zebranych w toku postępowania administracyjnego. Stawki kar za zniszczenie
jednego metra kwadratowego terenu zieleni wynoszą: dla trawników - 46 zł, dla
kwietników - 395 zł.
Tryb nakładania kar określony został w rozporządzeniu Ministra Środowiska
z dnia 22 września 2004 r. w sprawie trybu nakładania administracyjnych kar pienięŜnych
za usuwanie drzew lub krzewów bez wymaganego zezwolenia oraz za zniszczenie
terenów zieleni, zadrzewień albo drzew lub krzewów (Dz.U. Nr 219, poz. 2229).
Opłaty za wycięcie drzew i krzewów oraz kary za naruszenia wskazane w art. 88
ustawy o ochronie przyrody stanowią przychody funduszu celowego, o którym mowa
w rozdziale 4 Działu II Tytułu VII Prawa ochrony środowiska, zwanym gminnym
funduszem ochrony środowiska i gospodarki wodnej. Zgodnie z art. 402 ust. 5 Prawa
ochrony środowiska wpływy z tytułu opłat i kar za usuwanie drzew i krzewów stanowią
w całości przychód gminnego funduszu gminy, z której terenu usunięto drzewa lub
krzewy.
2.
Gminny fundusz ochrony środowiska
Zgodnie z art. 403 Prawa ochrony środowiska gminne i powiatowe fundusze są
funduszami celowymi w rozumieniu ustawy o finansach publicznych, a przychody
funduszy są gromadzone na odrębnym rachunku bankowym.
Jako, Ŝe fundusz ochrony środowiska jest funduszem celowym, to środki
zgromadzone na tym rachunku mogą być przeznaczone na finansowanie zadań
określonych w ustawie. I tak, zgodnie z art. 406 Prawa ochrony środowiska środki
funduszy gminnych funduszy przeznacza się, między innymi, na: edukację ekologiczną
oraz propagowanie działań proekologicznych i zasady zrównowaŜonego rozwoju;
przedsięwzięcia związane z ochroną przyrody, w tym urządzanie i utrzymanie
terenów zieleni, zadrzewień, zakrzewień oraz parków; działania z zakresu rolnictwa
ekologicznego bezpośrednio oddziałujące na stan gleby, powietrza i wód,
w szczególności na prowadzenie gospodarstw rolnych produkujących metodami
ekologicznymi połoŜonych na obszarach szczególnie chronionych na podstawie
przepisów ustawy o ochronie przyrody oraz inne zadania ustalone przez radę gminy,
słuŜące ochronie środowiska i gospodarce wodnej, wynikające z zasady zrównowaŜonego
rozwoju, w tym na programy ochrony środowiska.
PowyŜsze przepisy umoŜliwiają gminie realizację przedsięwzięć związanych
z ochroną przyrody w zakresie dbałości o tereny zieleni. Istotne jest, by środki finansowe
były przeznaczone na cele strategiczne, np. inwentaryzację przyrodniczą, plan
gospodarowania składnikami przyrody, w którym określono by jasne kryteria odnoszące
się do moŜliwości usunięcia niektórych składników (np. drzew i krzewów) oraz
planowane rozwiązania kompensacyjne. Plany takie są niezbędne dla prawidłowego
gospodarowania składnikami przyrody. Ułatwiłyby w znacznym stopniu wydawanie
decyzji zezwalających na usunięcie drzew lub krzewów niwelując tzw. uznanie
administracyjne.
Fakt, Ŝe za usunięcie drzew lub/i krzewów ponoszone są opłaty, które
przysparzają gminie środków finansowych nie oznacza, Ŝe kryterium ekonomiczne
powinno przewaŜać nad dbałością o stan środowiska. Ustanawiając opłaty ustawodawca
stworzył pewną barierę zapobiegającą usuwaniu drzew. Zatem celem wprowadzenia opłat
nie była chęć przysporzenia gminie środków finansowych a stworzenie bariery
zapobiegającej usuwaniu drzew i krzewów. Świadczy o tym takŜe wprowadzenie w art.
83 ust. 3 ustawy o ochronie przyrody rozwiązań alternatywnych w postaci nałoŜenia na
podmiot ubiegający się o wydanie zezwolenia obowiązku przesadzenia drzew w inne
miejsce lub teŜ wydania decyzji warunkowej nakazującej dokonanie nasadzeń w liczbie
nie mniejszej niŜ liczba wycinanych drzew. Ustawodawca wprowadził w art. 84
moŜliwość odroczenia na okres 3 lat terminu uiszczenia opłaty za ich usunięcie, jeŜeli
zezwolenie przewiduje przesadzenie ich w inne miejsce lub zastąpienie innymi drzewami
lub krzewami. JeŜeli przesadzone albo posadzone w zamian drzewa lub krzewy
zachowały Ŝywotność po upływie 3 lat od dnia ich przesadzenia albo posadzenia lub nie
zachowały Ŝywotności z przyczyn niezaleŜnych od posiadacza nieruchomości, naleŜność
z tytułu ustalonej opłaty za usunięcie drzew lub krzewów podlega umorzeniu przez organ
właściwy do naliczania i pobierania opłat.
3.
Kompensacja przyrodnicza
Rozwiązania ustawowe w zakresie wprowadzenia moŜliwości przesadzenia
drzewa/krzewu w inne miejsce lub nasadzenia zastępcze wyraźnie wskazują na fakt, ze
wyraŜenie zgody na usunięcie drzewa/krzewu moŜe nastąpić w sytuacji, gdy jest to
niezbędne i brak jest innych rozwiązań. Alternatywą jest przesadzenie lub nasadzenia
zastępcze. NaleŜy zwrócić uwagę, Ŝe zastosowanie rozwiązań alternatywnych,
w szczególności dla podmiotów obowiązanych do ponoszenia opłat, zaleŜy od
swobodnego uznania administracyjnego. Nie oznacza to, Ŝe moŜna dowolnie nakazać
nasadzenia zastępcze lub nie. Organ wydający decyzję powinien mieć na uwadze
omówione w pierwszej części wykładu obowiązek ochrony środowiska na zasadach
zrównowaŜonego rozwoju, o którym stanowi Konstytucja, a takŜe rozwiązania zawarte
w ustawie Prawo ochrony środowiska, w tym instytucję kompensacji przyrodniczej.
Ustawa - Prawo ochrony środowiska wprowadza definicję legalną (normatywną)
kompensacji przyrodniczej (art. 3 pkt 8) przez którą naleŜy rozumieć działania
obejmujące w szczególności roboty budowlane, roboty ziemne, rekultywację gleby,
zalesianie, zadrzewianie lub tworzenie skupień roślinności, prowadzących do
przywrócenia równowagi przyrodniczej lub tworzenie skupień roślinności, prowadzących
do przywrócenia równowagi przyrodniczej na danym terenie, a takŜe wyrównania szkód
dokonanych w środowisku przez realizację przedsięwzięcia i zachowanie walorów
krajobrazowych. Ponadto w ustawie zdefiniowano szereg innych pojęć, takich jak
równowaga przyrodnicza i innych wskazujących na potrzebę konkretnego i rzetelnego
podejścia do zagadnienia.
Do kompensacji przyrodniczej nawiązuje ustawodawca przy regulacji zawartości
merytorycznej prognozy oddziaływania na środowisko (art. 41), w której naleŜy
przedstawiać rozwiązania mające na celu zapobieganie, ograniczanie lub kompensację
przyrodniczą negatywnych oddziaływań na środowisko, mogących być rezultatem
realizacji inwestycji. W raporcie oddziaływania na środowisko, o którym mowa w art. 51,
który ma zawierać rozwiązania wariantowe i między innymi opis przewidywanych
działań mających na celu zapobieganie, ograniczanie lub kompensację przyrodniczą
negatywnych oddziaływań na środowisko. Przy wydawaniu decyzji o środowiskowych
uwarunkowaniach (art. 56) organ określa warunki wykorzystywania terenu w fazie
realizacji i eksploatacji, ze szczególnym uwzględnieniem konieczności ochrony cennych
wartości przyrodniczych, zasobów naturalnych i zabytków oraz ograniczenia uciąŜliwości
dla terenów sąsiednich i ustawodawca moŜe nałoŜyć na wnioskodawcę obowiązki
dotyczące
zapobiegania,
ograniczania
oraz
monitorowania
oddziaływania
przedsięwzięcia na środowisko, a takŜe wykonania kompensacji przyrodniczej.
W dalszych przepisach ustawodawca nakazuje inwestorowi zapewnienie oszczędnego
korzystanie z terenu (art. 74). W trakcie prac budowlanych inwestor jest obowiązany
uwzględnić ochronę środowiska, a w szczególności ochronę gleby, zieleni, naturalnego
ukształtowania terenu i stosunków wodnych. Ustawodawca dopuszcza wykorzystywanie
i przekształcanie elementów przyrodniczych wyłącznie w takim zakresie, w jakim jest to
konieczne w związku z realizacją konkretnej inwestycji, a jeśli ochrona elementów
przyrodniczych nie jest moŜliwa, naleŜy podejmować działania mające na celu
naprawienie wyrządzonych szkód, w szczególności przez kompensację przyrodniczą
(art. 75). Wymagany zakres kompensacji przyrodniczej w przypadku przedsięwzięć, dla
których przeprowadzone było postępowanie w sprawie oceny oddziaływania na
ś
rodowisko, określa decyzja o środowiskowych uwarunkowaniach.
Zaprezentowane rozwiązania prawne zabezpieczają prawidłowe gospodarowanie
zasobami środowiska, w tym zapewniają ochronę drzew, a jeśli jest to niemoŜliwe
nakazują podjęcie działań kompensacyjnych. Stanowią one bardzo konkretne wytyczne
dla organów administracji publicznej właściwych w sprawach ochrony środowiska. Jeśli
do tego jeszcze dodać zasadę ogólna zawartą w Prawie ochrony środowiska
o kompleksowości ochrony środowiska (art. 5) i niewaŜności decyzji wydanej
z naruszeniem przepisów ochrony środowiska (art. 11), moŜna powiedzieć, Ŝe organy
mają w tym zakresie kompleksowe uregulowania prawne. Warto takŜe wspomnieć
o moŜliwości ustanowienia zabezpieczenia roszczeń z tytułu wystąpienia negatywnych
skutków w środowisku przy wydawaniu decyzji (art. 187 ust. 1).
4.
Konkluzja
Gospodarowanie zasobami i składnikami przyrody naleŜy do władczych
kompetencji organów administracji publicznej. Konstytucja w art. 5 stanowi, Ŝe
Rzeczypospolita Polska (…..) zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą
zrównowaŜonego rozwoju.
Konstytucja posługując się zasadą zrównowaŜonego rozwoju nie definiuje tego
pojęcia. Legalna definicja zasady zrównowaŜonego rozwoju znajduje się w art. 3 pkt 50
ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (Dz.U. z 2006 r. Nr 129,
poz. 902 ze zm.). Z definicji tej wynika, Ŝe korzystanie ze środowiska w celu
zagwarantowania moŜliwości zaspokajania podstawowych potrzeb poszczególnych
społeczności lub obywateli istnieją, ale ustalone w sposób kompleksowy w planach
rozwoju społeczno-gospodarczego, w którym następuje integracja działań politycznych,
gospodarczych i społecznych w taki sposób, by gospodarowanie zasobami środowiska
następowało z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych
procesów przyrodniczych, zarówno współczesnego pokolenia, jak i przyszłych pokoleń.
NaleŜy zatem stwierdzić, Ŝe drzewa w mieście stanowią bardzo waŜny element
ś
rodowiska. Są prawnie chronione. Organy administracji publicznej, czyli władze
samorządowe gminy, mają instrumenty prawne umoŜliwiające ich ochronę
i prawidłowe gospodarowanie poprzez wyraŜanie/niewyraŜanie zgody na ich usunięcie
oraz gromadzenie środków finansowych umoŜliwiających podejmowanie działań
ochronnych, w tym zabiegów pielęgnacyjnych. Ponadto organy mogą korzystać
z moŜliwości powiększania tych zasobów przyrodniczych poprzez wykorzystanie
instytucji kompensacji przyrodniczej.
Pamiętać naleŜy, ze celem wyszczególnionych w tym opracowaniu przepisów
prawa jest głównie dbałość o właściwy stan drzew i krzewów w mieście
i gospodarowanie nimi w taki sposób, by spełniały swoje zadanie jako element
ś
rodowiska przyrodniczego. To powinno być głównym przesłaniem przy podejmowaniu
decyzji przez organy uprawnione w zakresie wskazanym przepisami prawa.
Irena Chojnacka
Mgr inŜ. Witosław Grygierczyk
leśnik – rzeczoznawca
„Park Leśny” - Gliwice
Międzynarodowe Towarzystwo
Uprawy i Ochrony Drzew
KOMPUTEROWY PROGRAM
DO EWIDENCJI I ZARZĄDZANIA ZIELENIĄ
„ARBORYSTA 2.0”
Wstęp
Codzienne kontakty z dokumentacjami o zasobach zieleni na poziomie ich wykonawcy
i uŜytkownika, pozwalają dokładnie poznać wady tradycyjnie przygotowanych
inwentaryzacji i dokumentacji analizujących stan zieleni. Dokumentacja opracowana
w tradycyjny sposób jest zamknięta i zawiera tylko elementy "zaprogramowane" podczas
jej opracowywania. Obejmuje określony teren, jest aktualna na dzień opracowania,
zawiera z góry ustalone analizy. Do podstawowych i zasadniczych wad takiej
dokumentacji zaliczyć moŜna:
•
brak moŜliwości bieŜącej aktualizacji danych,
•
brak moŜliwości rozszerzenia obszaru objętego dokumentacją,
•
brak moŜliwości uzyskania analiz na bieŜące potrzeby,
•
zajmują sporo miejsca w szafach i są uciąŜliwe w uŜytkowaniu.
Wady te eliminuje program "ARBORYSTA 2.0", który otwiera nowe moŜliwości
tworzenia i korzystania z bazy danych o zasobach zieleni, dotychczas niemoŜliwe do
uzyskania.
1. Zalety programu.
Największymi zaletami programu są:
•
szybka moŜliwość uzyskania analiz na dowolnie wybrany temat o zasobach
zieleni - taki, jaki jest nam aktualnie potrzebny,
•
moŜliwość systematycznego aktualizowania i uzupełniania bazy danych,
•
równoczesna praca na podkładzie mapowym i tabeli opisującej cechy wybranego
obiektu. Eliminuje to dotychczasowe przeskakiwanie z odczytywania mapy
i wertowania tabel inwentaryzacyjnych,
•
wykonanie map analitycznych i analiz tekstowych w interesującym nas w danej
chwili temacie,
•
uzyskanie materiałów do np. przetargów, programowania zadań i rozliczania
wykonanych prac,
•
moŜliwość automatycznego korzystania ze słownika nazw gatunkowych (polskich
i łacińskich),
•
prosta obsługa i niewielkie wymagania sprzętowe.
Program jest wygodnym narzędziem pracy osób odpowiedzialnych za gospodarkę
zasobami zieleni, uwalnia od konieczności korzystania z opasłych, często nieaktualnych
i niewygodnych w uŜyciu tradycyjnych dokumentacji.
2. MoŜliwości programu.
Program "ARBORYSTA 2.0" umoŜliwia:
Utworzenie ewidencji i bazy informacji (inwentaryzacji) o zasobach zieleni.
Podkładem mapowym dokumentacji mogą być mapy rastrowe i wektorowe. Daje to
moŜliwość uŜywania map skanowanych (format "tif", takŜe zdjęć lotniczych) lub
cyfrowych (format "dxf" i "dwg").
Wprowadzanie nowych obiektów na mapy jest niesłychanie proste i moŜna wykonać je
na 3 sposoby, poprzez:
•
potwierdzenie istnienia wcześniej naniesionego geodezyjne obiektu,
•
wpisanie współrzędnych geodezyjnych do odpowiedniej tabelki,
•
domiar liniowy od dowolnie wybranego stałego punktu widocznego na mapie.
Inwentaryzowane mogą być, jako odrębne warstwy, następujące elementy zieleni:
•
drzewa,
•
skupiny drzew,
•
krzewy,
•
kwietniki,
•
trawniki,
•
mała architektura (element towarzyszący zieleni),
•
drogi (element towarzyszący zieleni).
Po umieszczeniu obiektu na mapie automatycznie otwiera się tabela opisowa, zawierająca
niezbędne informacje o tym obiekcie.
Wszystkie wprowadzone elementy moŜna edytować, usuwać a takŜe zmieniać treść ich
zapisu.
Wykorzystanie
i
przetwarzanie
informacji
zawartych
w bazie
danych.
Informacje zawarte w bazie mogą być wykorzystane do uzyskania szybkiej informacji
o obiektach.
•
funkcja "szukaj" wskazuje nam lokalizację obiektu na mapie,
•
szybki podgląd - po przesunięciu kursora na interesujący nas obiekt,
automatycznie wyświetla się informacja o jego zadeklarowanym parametrze, np.:
numerze inwentaryzacyjnym, gatunku, itp.
•
szybka identyfikacja - po wskazaniu wybranego obiektu uzyskujemy o nim pełną
informację w uproszczonej wersji,
•
edycja danych - po wskazaniu wybranego obiektu uzyskujemy o nim pełną
informację wyświetloną w tabeli opisowej. Edycja danych, umoŜliwia nam
dokonywanie wszelkich zmian i uzupełnień w tabeli.
Podstawą i tematem utworzenia mapy analitycznej, mogą być wszystkie umieszczone
w bazie informacje o obiektach. Do przygotowania tych map wykorzystuje się zakładki
edycji legendy:
•
"pojedynczy" - umoŜliwia wybór jednakowego, graficznego przedstawienia
wszystkich obiektów wybranej warstwy.
•
"legenda" - umoŜliwia tworzenie mapy tematycznej w oparciu o interesujący nas
element. Np.: wyróŜnienie graficzne drzew pomnikowych lub rosnących w pasie
drogowym, albo bardzo rozbudowane przedstawienie graficzne kaŜdego gatunku
innym znakiem lub kolorem.
•
"opis standardowy" - wyświetla opis graficznego symbolu obiektu wybranym
parametrem. MoŜemy zdefiniować czcionkę, jej wielkość i kolor, oraz tło opisu
i jego lokalizację względem graficznego symbolu.
•
"opis rozszerzony" - umoŜliwia bardziej zaawansowany sposób wyświetlania
opisu obiektu zadeklarowanym parametrem.
Na uwagę zasługuje moŜliwość tworzenia warstwy koron drzew, którą moŜemy
przygotować do edycji niezaleŜnie od ustawienia edycji warstwy drzew.
Ponadto, ciekawą funkcją jest moŜliwość znalezienia obiektów - poprzez selekcję
przestrzenną - spełniających zadane kryteria, np.: drzew zagroŜonych (przewidzianych do
usunięcia) w związku z budową drogi, znajdujących się w np. 5 metrowym pasie
buforowym.
Wydruk mapy.
Po opracowaniu grafiki mapy tematycznej program umoŜliwia jej wydruk, który moŜe
być wykonany na trzy sposoby:
•
bezpośrednio z programu - w dowolnie wybranej skali, dowolnie wybrany
fragment lub całą mapę,
•
eksport przygotowanej mapy tematycznej do formatu BMP i moŜliwość
wykorzystania jej do w aplikacjach Windows, np. wklejenie mapki do Worda lub
Excela. Jest to funkcja niesłychanie przydatna w przygotowaniu dokumentacji,
w której w tekście chcemy umieścić mapkę, np.: karta ewidencyjna pomników
przyrody, załączniki do specyfikacji informujące o lokalizacji przedmiotu
przetargu.
•
eksport przygotowanej mapy tematycznej do formatu EMF i poddaniu dalszej
obróbce graficznej w programie COREL
Tworzenie i wydruk tabel inwentaryzacyjnych lub tematycznych
Wszystkie informacje opisującej cechy wybranych obiektów mogą zostać wydrukowane
w postaci tabeli. Wykonuje się to poprzez eksport danych do Excela. Zastosowane
rozwiązanie wydruku tabel, umoŜliwia tworzenie nieograniczonej ilości kombinacji
zestawień tematycznych. Poprzez wykorzystanie funkcji Excela, takich jak: sortowanie
i filtrowanie, moŜemy opracować analityczną tabelę, np.: drzewa do wycinki
uszeregowane wg gatunków i obwodów - co niesłychanie ułatwi nam naliczanie opat za
ich usunięcie. Po wpisaniu odpowiednich stawek za 1 cm obwodu dla poszczególnych
gatunków, w odpowiednich przedziałach grubości, opłaty wyliczane są automatycznie.
3. Podsumowanie.
Program jest narzędziem niezwykle skutecznym. Właściwie organizuje zapisy i katalogi
danych. Jego prosta i wydajna, a przez to i przyjemna obsługa, daje duŜą satysfakcję
w pracy. Program uwalnia od dotychczasowego, pracochłonnego przygotowania
wszelkiego rodzaju informacji i dokumentów, często niemoŜliwych do opracowania
w tradycyjny sposób. Z całą pewnością program moŜe stać się standardem
w zarządzaniu zielenią np. Gminy. Jego stosowanie w Urzędach na większą skalę
pozwala dzięki funkcjom analitycznym, na wykonywanie opracowań dot. przyrody
danego regionu, rozmieszczenia drzew pomnikowych, rozpoznania występowania
ciekawych gatunków, itp. Zapraszam do pobrania pliku prezentacyjnego, w którym
szczegółowo przedstawiono działanie i moŜliwości wykorzystania wszystkich funkcji
programu.
Witosław Grygierczyk
Mgr inŜ. Joanna Mieszkowicz
Prezes Fundacji Aeris Futuro
ZMIANY KLIMATU, PRZECIWDZIAŁANIA –
LOKALNE STRATEGIE
KaŜda działalność człowieka wiąŜe się z oddziaływaniem na środowisko,
poniewaŜ jesteśmy jego elementem. śyjemy w świecie, w którym liczy się czas
i wygoda - korzystamy z rozmaitych coraz szybszych urządzeń i środków transportu,
potrzebujemy coraz więcej energii. Obecnie, w dobie globalizacji, jedną z czołowych
aktywności ludzkich jest przemieszczanie się, czyli transport - do pracy, na zakupy, na
wakacje, w podróŜy słuŜbowej i wiele, wiele innych. Wymaga to ogromnego nakładu
energii, w wyniku czego emitowane są gazy cieplarniane, głównie dwutlenek węgla,
przyczyniające się do globalnych zmian klimatu, które mogą prowadzić do
nieodwracalnych zmian w środowisku, a tym samym stanowić zagroŜenie dla Ŝycia
człowieka. Obecnie notuje się najwyŜszy poziom stęŜenia dwutlenku węgla na świecie od
co najmniej 650 000 lat. Tylko w ciągu ostatnich 160 lat nastąpił 30 procentowy wzrost
stęŜenia CO
2
w atmosferze, co niebezpiecznie intensyfikuje efekt cieplarniany. Te
wzmoŜone emisje juŜ doprowadziły do wzrostu temperatury powietrza o ok. 0,5˚C
i wg prognoz IPCC (Międzyrządowy Panel ds. Zmian Klimatu) średnia temperatura
wzrośnie o kolejne 1,4 do 5,8˚C do 2100 r. Ekstremalne zjawiska pogodowe takie jak fale
upałów zagraŜające Ŝyciu ludzi oraz wywołujące susze na przemian z powodziami juŜ
teraz nawiedzają Europę coraz częściej, a ich intensywność moŜe się jeszcze zwiększyć.
Program CZAS NA LAS to innowacyjne w Polsce przedsięwzięcie, które
umoŜliwia róŜnym organizacjom oraz osobom indywidualnym rekompensatę emisji
dwutlenku węgla poprzez sadzenie drzew i tym samym włączenie się do działań na rzecz
ochrony klimatu. Idea projektu w bardzo prosty i czytelny sposób przekłada się na
konkretne działania, wspomagające zarówno ochronę środowiska naturalnego, jak
i zrównowaŜony rozwój.
Realizując Projekt Fundacja Aeris Futuro zachęca do fundowania drzew, w celu
neutralizacji emisji dwutlenku węgla, pochodzących z transportu i zuŜycia energii. W ten
sposób zarówno osoby prywatne, jak i podmioty gospodarcze, mają moŜliwość podjęcia
skutecznych
i konkretnych
działań
powstrzymujących
zmiany
klimatu
oraz
przyczyniających się do ochrony i zwiększania róŜnorodności biologicznej środowiska
naturalnego. Patronat honorowy nad projektem objął Minister Środowiska.
Pierwszym etapem realizacji projektu jest identyfikacja źródeł emisji dwutlenku
węgla, który ma zostać zneutralizowany. Emisja CO
2
moŜe pochodzić z transportu,
zuŜycia energii w biurze lub w wyniku produkcji przemysłowej. Następnie ślad
klimatyczny (ang. carbon footprint), czyli wielkość emisji CO
2
zostaje oszacowana
w zaleŜności od róŜnorodności środków transportu, nośników energii, bądź
wykorzystywanych technologii. Istotny jest tu równieŜ zakres czasowy – czy jest to
jednorazowa emisja, czy dotyczy ona miesiąca, kwartału, roku. Kalkulacji moŜna
dokonać za pomocą Kalkulatora CO
2
(dostępnego na stronie internetowej Fundacji
www.aeris.eko.org.pl), bądź zwracając się bezpośrednio do przedstawicieli Fundacji.
Na bazie określonej wielkości emisji, a takŜe po uwzględnieniu dostępnych
funduszy, które firma bądź osoba chce przeznaczyć na projekt, wyliczona zostaje liczba
drzew niezbędnych do posadzenia, aby ową emisję zneutralizować w określonym czasie.
Fundacja zneutralizuje w Państwa imieniu daną ilość wyemitowanego CO
2
poprzez posadzenie i pielęgnację odpowiedniej liczby drzew po przekazaniu przez
Państwa darowizny na ten cel.
Jedno drzewo w ciągu swojego Ŝycia pochłania 750 kg CO
2
, czyli tyle ile zostaje
wyemitowane do atmosfery podczas codziennej, 20-kilometrowej podróŜy samochodem
do pracy w czasie jednego roku. Wydawałoby się, Ŝe potrzeba niewyobraŜalnej liczby
drzew, by cokolwiek zmienić. Ale moŜna wyobrazić sobie, Ŝe kaŜde kolejne posadzone
drzewo zbliŜa nas do tej liczby. I jest to wystarczająca podstawa by działać.
Miejsca sadzenia drzew są dobierane według potrzeb i we współpracy
z właścicielami gruntów, jak teŜ ekspertami w zakresie leśnictwa i architektury
krajobrazu. Miejscem sadzenia drzew są tereny w województwie małopolskim, łódzkim,
a w najbliŜszym czasie mazowieckim i śląskim.
Potwierdzeniem udziału w Projekcie jest specjalny Certyfikat, zaświadczający
o wniesionym wkładzie w przeciwdziałanie globalnym zmianom klimatu oraz w ochronę
róŜnorodności biologicznej i krajobrazowej. Współpracujące firmy mają równieŜ
moŜliwość komunikowania udziału w projekcie i uŜywania logo Projektu w swoich
materiałach reklamowych. Zgodnie z Ŝyczeniem Fundacja zamieszcza opis
ekologicznego działania danej firmy na stronie internetowej, oraz przekazuje taką
informacje do innych portalach internetowych, a takŜe prasy ogólnopolskiej, lokalnej
i branŜowej jako przykład działania odpowiedzialnego społecznie. Stworzenie przez
Fundację tablicy pamiątkowej oraz kampanii informacyjnej dla pracowników to kolejne
działania pozwalające na wzmocnienie ekologicznego wizerunku firmy, która bierze
odpowiedzialność za swoje działania.
Do tej pory w Projekt CZAS NA LAS włączyły się takie instytucje i firmy jak:
DELL, Rockwool Polska, Fortis Foundation Polska, Fortis Bank, IKEA, Radisson SAS
Kraków, Fundacja Sendzimira, Gazeta Prawna, MPK Lublin oraz kilkaset osób
indywidualnych.
Zadedykuj Drzewko
To wyjątkowy projekt, w którym mogą Państwo zadedykować drzewko waŜnej
dla siebie osobie. Drzewko, to doskonały prezent dla kaŜdego - oryginalny
i długowieczny, nadaje się równieŜ na kaŜdą okazję. Oto kilka przykładowych wydarzeń,
w których drzewo - prezent oprócz uczuciowej wartości, zyskuje równieŜ znaczenie
symboliczne: urodziny, imieniny; zaręczyny; ślub; narodziny dziecka, wnuków; Dzień
Dziecka, Ojca, Matki; rocznice waŜnych wydarzeń; załoŜenie lub rocznica załoŜenia
firmy.
KaŜdy, komu zadedykowano drzewka otrzyma od Fundacji Aeris Futuro specjalną
Kartkę, na której znajdzie się odpowiednia Dedykacja oraz informacja o miejscu
zasadzenia drzewek. Ofiarodawca moŜe skorzystać zarówno z przygotowanych przez nas
wzorów graficznych jak i tekstowych albo przesłać własną treść dedykacji. Kartkę
przesyłamy na wskazany adres po przekazaniu darowizny na rzecz naszej Fundacji, zaś
zdjęcie drzewka po jego zasadzeniu. Gwarantujemy otoczenie zadedykowanego drzewka
fachową opieką, bowiem na tych terenach współpracujemy z naszym sprawdzonym
partnerem zalesieniowym.
Program dotacyjny
Celem programu dotacyjnego jest realizacja działań na rzecz zazieleniania kraju
poprzez sadzenie drzew i lasów, organizację inicjatyw społecznych, prowadzenie działań
informacyjnych i edukacyjnych.
Fundacja Aeris Futuro poszukuje terenów, na których mogłaby realizować swój
program zadrzewiania lub zalesiania w formie udzielenia dotacji przeprowadzającym
takie działania podmiotom. Zapraszamy do współpracy: gminy, organizacje pozarządowe
i inne podmioty publiczne (np. placówki oświatowe, parki narodowe), które mają tereny
pod zadrzewienia lub zalesienia bądź są w stanie wskazać właściciela takiego terenu oraz
koordynować lokalnie przebieg przedsięwzięcia.
Podmioty zainteresowane udziałem w programie dotacyjnym proszone są
o wypełnienie formularza zgłoszeniowego dostępnego na stronie internetowej Fundacji.
Będziemy
wdzięczni
za
przekazanie
informacji
o
Programie
potencjalnym
zainteresowanym (właścicieli gruntów) w celu zgłoszenia potrzeb sadzenia drzew
w róŜnych formach – zalesień, odnowień, zadrzewień, tworzenia korytarzy ekologicznych
itp.
Program dotacyjny jest programem ciągłym, jednak z uwagi na termin realizacji
projektów wiosną lub jesień 2008 roku, prosimy o moŜliwe najszybsze skontaktowanie
się z Ewą Krawczyk, wiceprezes Fundacji – ekrawczyk@aeris.eko.org.pl.
Przykłady i inspiracje
Projekty redukujące emisje gazów cieplarnianych poprzez sadzenie drzew są
bardzo popularne na świecie w ramach konwencji klimatycznej.
Wśród ciekawych inicjatyw znajdują się „carbon neutral” (pol. t
•
um.
„zeroemisyjne”) spotkania pa szczyty G8, Mistostrza Świata w Piłce NoŜnej
w Niemczech w 2006 roku. TakŜe, artyści tacy, jak wokalista Pink Floyd lub zespół Pearl
Jam
O Fundacji
Naszą nazwę definiuje nasze motto: „Stwórzmy klimat dla przyszłości”, dlatego
pragniemy angaŜować do współpracy partnerskiej róŜne firmy, instytucje, a takŜe osoby
indywidualne.
Misja Fundacji to: skuteczne przeciwdziałanie globalnym zmianom klimatu,
ochrona i zwiększanie róŜnorodności biologicznej i krajobrazowej, wspieranie rozwoju
społeczności lokalnych oraz promowanie odpowiedzialnego biznesu.
F
UNDACJA
A
ERIS
F
UTURO
przeprowadziła juŜ kilkanaście akcji edukacyjnych
i zalesieniowych oraz konferencji. Współpracuje z wieloma instytucjami, organizacjami
pozarządowymi i ekspertami z kraju i zagranicy, jest członkiem dwóch ogólnopolskich
Koalicji – Klimatycznej oraz Lanckorońskiej na rzecz ZrównowaŜonego Transportu.
Joanna Mieszkowicz
Mgr inŜ. ogrodnik Witold Góralczyk
leśnik – rzeczoznawca Ryszard Góralczyk
ZASADY I TECHNIKA WYKONYWANIA CIĘC
PIELĘGNACYJNO-SANITARNYCH
KORON DRZEW
WSTĘP
Dlaczego drzewa wymagają cięć? Czy jest to korzystne dla drzewa? Drzewa mogą
z powodzeniem rozwijać się bez pomocy człowieka. Dostosowują się przy tym do
panujących
warunków
otoczenia
odrzucając
niepotrzebne
gałęzie.
Dopiero
w warunkach kształtowanych przez człowieka powstała konieczność pielęgnowania
koron drzew. Szczególnie na osiedlach i ciągach przyulicznych musimy usuwać posusz,
kształtować korony, według kryteriów estetycznych, kontrolować drzewa nie
dopuszczając do nadmiernego zagroŜenia dla otoczenia. KaŜde cięcie drzewa oznacza
zmniejszenie masy aparatu asymilacyjnego i co za tym idzie ograniczenie procesów
fotosyntezy. Tym samym ograniczamy wzrost drzewa i skracamy okres Ŝycia.
Dodatkowo powstają rany, które będą musiały być zabliźnione przez drzewo. Ogrodnik
wykonujący ciecia koron drzew musi znać mechanizmy i reakcje ochronne na rany
powstające podczas cięcia. Jest to najlepsza gwarancja dostosowania techniki cięcia do
wymogów drzewa. Ciecia wykonywane winny być tylko w uzasadnionych przypadkach,
w celu kształtowania zdrowej i bezpiecznej korony, z zachowaniem typowego dla
gatunku pokroju z uwzględnieniem wymogów jakie narzuca lokalizacja (np. skrajnie nad
ciągami komunikacyjnymi).
RODZAJE CIĘĆ
1.
Cięcia sanitarne – zabiegi pielęgnacyjne w koronach drzew, polegające na
usuwaniu pędów, gałęzi i konarów chorych, martwych lub połamanych.
2.
Ciecia korygujące – cięcia zmierzające do niwelowania wad budowy korony,
poprawiające statykę drzewa lub zapobiegające rozłamaniom.
3.
Cięcia prześwietlające – ciecia rozluźniające zbyt zagęszczoną koronę. Mają na
celu lepsze wykorzystanie przez drzewo światła oraz lepsze przewietrzenie
korony, a tym samym poprawę warunków Ŝycia drzewa.
4.
Cięcia formujące – cięcia zmierzające do uzyskania określonej formy pokrojowej
krzewu lub niektórych drzew.
5.
Cięcia odmładzające – są to zabiegi polegające na sukcesywnym usuwaniu pędów
najstarszych, zastępowanych wyrastającymi w ich miejsce pędami młodymi.
6.
Cięcia techniczne – cięcia konarów i gałęzi wymuszone znajdującymi się
w kolizji z innymi urządzeniami technicznymi lub architekturą, umoŜliwiające
wzajemne optymalne współistnienie drzewa i będącego z nim w konflikcie
obiektu.
7.
Cięcia redukcyjne – cięcie to słuŜy do redukcji korony lub gałęzi. Musi być
zawsze wykonywane w rozwidleniach. Nie powinno się usuwać więcej niŜ 1/3
ogólnej masy liści.
PORA CIĘĆ
Drzewa iglaste moŜna ciąć przez cały rok. Drzewa liściaste równieŜ moŜna ciąć przez
cały rok za wyjątkiem Ŝywych części drzew z rodzaju: brzoza, grab, orzech, klon
u których cięcia naleŜy wykonywać cięcia po rozwoju liści w miesiącach od czerwca
do października ( z uwagi na fakt występowania u tych gatunków tzw. płaczu
wiosennego).
TECHNIKA CIĘĆ
KaŜde cięcie drzewa musi być poprzedzone dokładnymi oględzinami. NaleŜy przy
tym zwrócić uwagę na stan zdrowotny, strukturę drzewa i jego pokrój, zagroŜenie
ruchu komunikacyjnego lub kolizję z architekturą. Wyniki oględzin stanowią
podstawę wyjściową dla decyzji o zakresie ciecia drzewa. Drzewa wykształciły
naturalny mechanizm obronny zabezpieczający przed infekcją organizmów
rozkładających drewno. Podczas odrzucania gałęzi tworzona jest u jej nasady strefa
ochronna, zapobiegająca rozprzestrzenianiu się zgnilizny z gałęzi do drewna pnia.
Podczas usuwania gałęzi strefa ochronna musi być bezwzględnie zachowana.
W celu uniknięcia obrywania kory pnia naleŜy zmniejszyć cięŜar usuwanej gałęzi
poprzez jej cięcie sekcyjne lub wykonanie tzw. cięcia na trzy.
1.
ś
ywa gałąź z obrączką – drewno pnia obrasta nieraz nasadę gałęzi, tworząc wtedy
obrączkę. Wytworzenie obrączki przebiega u poszczególnych drzew róŜnie.
Obrączka składa się w przewaŜającej części z drewna pnia. Dlatego podczas
usuwania gałęzi obrączki nie wolno zranić.
2.
ś
ywa gałąź bez obrączki – cięcie rozpoczyna się na zewnętrznym brzegu
krawędzi i listwy korowej gałęzi po jej górnej stronie i prowadzone jest w dół.
Cięcie powinno powodować jak najmniejszą ranę.
3.
Gałąź obumierająca lub martwa – obrączka powiększa się do tzw. kołnierza
z reguły wokół nasady martwej lub obumierającej gałęzi. Gałąź powinna być
obcięta bezpośrednio przy kołnierzu.
4.
Gałąź z wrośniętą korą – cięcie rozpoczyna się od zewnętrznego brzegu krawędzi
listwy korowej gałęzi, po jej górnej stronie i prowadzone jest w dół. Cięcie musi
przebiegać jak najbliŜej pnia. Cięcie powinno powodować jak najmniejszą ranę.
NaleŜy równieŜ pamiętać iŜ podczas wykonywania redukcji masy korony
maksymalna masa jaką moŜemy zdjąć jednorazowo nie powinna przekraczać 30%
masy ogólnej korony drzewa. Mocniejsze redukcje naraŜają znacząco drzewo na
infekcje oraz mogą doprowadzić do zamarcia drzewa wskutek powstania zbyt duŜych
róŜnic pomiędzy częścią nadziemną a podziemną (zmniejszenie produkcji
asymilatów) oraz zachwiania gospodarki wodnej. Kolejną waŜną zasadą o której
naleŜy pamiętać przy cięciu gałęzi jest to aby najbliŜsza gałąź, która ma przejąć role
usuniętej miała minimum 1/3 średnicy usuwanej gałęzi.
KaŜdy gatunek drzewa odmiennie reaguje na cięcia, są gatunki które nie tolerują
takich zabiegów (np. Betula pendula). Następną rzeczą, którą trzeba mieć na uwadze
jest fakt iŜ drzewa równieŜ z wiekiem tracą zdolności regeneracyjne, im starsze
drzewo tym trudniej zabliźniają się rany po cięciach.
Witold Góralczyk
Ryszard Góralczyk