Gram hebrajskiej gramatyki

Dariusz Dekiert

RZECZOWNIK:

1. Liczba i rodzaj

Nowohebrajski rozróŜnia trzy liczby: pojedynczą, mnogą i podwójną, oraz dwa
rodzaje gramatyczne: męski i Ŝeński.

KaŜdy rzeczownik teoretycznie jest w stanie utworzyć wszystkie trzy liczby, ale
występowanie liczby podwójnej (dual) jest dość mocno ograniczone – stosuje
się ją przy rzeczownikach naturalnie występujących podwójnie (np. części
ciała: oczy, uszy; garderoba: buty, skarpetki), oraz przy oznaczeniach czasu.

Tak więc, tłumacząc na hebrajski dwa samochody, dwaj ludzie, dwie ksiąŜki -
uŜyjemy liczby mnogiej, ale mówiąc o dwóch dniach, dwóch godzinach, dwóch
latach - podwójnej.

Rodzaj Ŝeński oznaczany jest najczęściej przez końcówkę ה-.

Rodzaj męski nie posiada w większości przypadków charakterystycznej
końcówki (oprócz określenia zawodów posiadających końcówkę יא-).

Rodzaj gramatyczny rzeczowników hebrajskich często nie odpowiada
rzeczywistemu, a rzeczowniki posiadające Ŝeńską końcówkę rodzajową i
tworzące Ŝeńskie formy liczby mnogiej mogą być rodzaju męskiego i odwrotnie
– rzeczowniki bez końcówek, tworzące męską liczbę mnogą mogą być rodzaju
Ŝeńskiego.

Dodatkowym problemem jest liczba mnoga, tworzona co prawda za pomocą
tylko dwóch przyrostków (męskiego םי- [im] i Ŝeńskiego תו- [ot]), nie
odzwierciedlająca jednak często rodzaju rzeczywistego – rzeczowniki bez
końcówek mające męską formę liczby mnogiej mogą być rodzaju Ŝeńskiego i
odwrotnie. Np.:

rzeczownik ןולח

[chalon] (=okno) jest rodzaju męskiego, tworzy jednak

Ŝeńską liczbę mnogą תונולח

[chalonot],

rzeczownik הרובד

[dwora] (=pszczoła) jest rodzaju Ŝeńskiego, ale tworzy

męską liczbę mnogą םירובד

[dworim],

rzeczownik הליל

[lajla] (=noc) ma końcówkę Ŝeńską i tworzy Ŝeńską

formę liczby mnogiej, jest jednak rodzaju męskiego.

Język hebrajski jest językiem kontekstowym – pojedyncze słowa bywają często
wieloznaczne. Na przykład הנוב

[bone] (=robotnik budowlany) moŜe być, w

zaleŜności od kontekstu tłumaczony takŜe jako: buduje, ona buduje, bóbr.
Prawidłowe określenie formy i rodzaju danego rzeczownika moŜliwe jest przy
pomocy słownika, lub innych wyrazów w zdaniu. Jedynym pewnym kryterium
pozwalającym ustalić gramatyczny rodzaj rzeczownika w zdaniu jest forma
przymiotnika (o ile został uŜyty) występującego w hebrajskim zawsze po
rzeczowniku i pozostającego w nim w związku zgody.

2. Odmiana

Fleksja rzeczowników hebrajskich jest bardzo uboga. Oprócz wspomnianych
wyŜej końcówek liczby mnogiej, do rzeczowników dołączane są czasami
charakterystyczne dla grupy języków semickich końcówki dzierŜawcze.
Np. תיב

[bajit] (=dom), יתיב

[bejti] (=mój dom).

Konstrukcje te są jednak coraz rzadsze w języku mówionym - występują tylko
przy członkach rodziny, oraz w wyraŜeniach idiomatycznych. Częściej uŜywane
są one jeszcze w literaturze, oraz w prasie, jednaki i tam ustępują miejsca
analitycznej konstrukcji z partykułą dzierŜawczą לש

[szel] w połączeniu z

odpowiednimi końcówkami osobowymi. Np. mój dom = ילש תיבה

–

[ha bajit

szeli] (zawsze z rodzajnikiem!).

Szczątkowo zachowało się tzw. hej locale, wymawiane tak samo jak końcówka

Słownik

Podstawy

Gramatyka

Historia

Muzyka

Forum

Inne

Page 1 of 5

Gram hebrajskiej gramatyki (www.iwrit.pl)

2008-05-20

http://www.iwrit.pl/gram.php

Ŝeńska i słuŜące do określania kierunku, np. התיב

–

[bejta] (=do domu).

Odmiana rzeczowników przez przypadki w hebrajskim nie występuje, mimo Ŝe
zachowała się szczątkowo w innych językach semickich, np. w arabskim.

3. Status

Cechą odróŜniającą język hebrajski, jako język semicki, od grupy języków
indoeuropejskich jest występowanie form rzeczownika zwanych status. KaŜdy
rzeczownik hebrajski posiada dwie takie formy: status absolutus i status
constructus (heb. תוכימס

[smichut]). Szczątki trzeciej formy widoczne są

jeszcze w hebrajskim biblijnym.

Status absolutus jest podstawową formą rzeczownika.

Status constructus słuŜy do tworzenia złoŜeń dwóch rzeczowników, których
znaczenie jest pochodną obu członów. Pierwszy wyraz jest wyrazem
określanym, drugi określającym. Np.:

באה תיב

[bejt ha-aw] = dom ojca

תיבה בא

[aw ha-bajit] = ojciec domu

Najłatwiej zapamiętać, Ŝe kolejność wyrazów (określany - określający) jest tu
taka sama jak w angielskiej konstrukcji z wyrazem of (house of the father,
father of the house). Czyli odwrotna niŜ w najbliŜszym angielskim
odpowiedniku status constructus - konstrukcjach typu compound noun, np.:
boyfriend, book shop, space pilot, gun shot, horse raddish (bez of).

Często znaczenie takiego tworu bywa dość odległe od pierwotnego znaczenia
poszczególnych wyrazów, np.:

תיב

רפס

[bejt sefer] = szkoła (dosł. dom ksiąŜki)

ףכ

לגר

[kaf regel] = stopa (dosł. łyŜka nogi).

Zwróćmy uwagę, Ŝe czasami wymowa formy status constructus jest nieco inna
niŜ formy podstawowej (inne samogłoski, np. [bajit - bejt]).

Ponadto w przypadku rzeczowników rodzaju Ŝeńskiego kończących się na ה-
[hej] w formie status constructus zamiast końcowego ה- pojawia się ת- [taw],
np.:

הבוב

[buba] = lalka

ץע תבוב

[bubat ec] = drewniana lalka (ץע

= drewno).

I znów - ale tylko dla potrzeb mnemotechniki - moŜna zapamiętać, Ŝe to
końcowe ת- pełni tu rolę zbliŜoną angielskiego of.

Więcej przykładów uŜycia status constructus w tabelce:

RODZAJNIK:

W hebrajskim występuje tylko jeden rodzajnik określony, taki sam dla
wszystkich rodzajów i liczb. Jest nim przedrostek -ה

, odpowiednik angielskiego

the. Jednak zakres uŜycia rodzajnika -ה

w hebrajskim jest szerszy niŜ

przedimka the w angielskim.

W status constructus rodzajnik określony -ה

występuje tylko przy drugim

Zło

enie: Wymowa:

Dosłownie:

Znaczenie:

די ףכ

kaf jad

ły

ka r

dło

לגר ףכ

kaf regel

ły

ka nogi

stopa

תורבק תיב

bejt kwarot

dom grobów

cmentarz

תסנכ תיב

bejt kneset dom spotka

synagoga

םיתמ ןורא

aron metim szafa zmarłych

trumna

בכר ילכ

kli rechew narz

dzie jazdy

pojazd

Page 2 of 5

Gram hebrajskiej gramatyki (www.iwrit.pl)

2008-05-20

http://www.iwrit.pl/gram.php

członie złoŜenia, np.:

תיב

רפס

[bejt sefer] = a school

רפסה תיב

[bejt hasefer] = the school

Rodzajnik nieokreślony (opowiednik angielskiego a/an) w języku hebrajskim
nie występuje (i bardzo dobrze :-).

CZASOWNIK:

Odmiana czasowników odbywa się w dwóch liczbach (pojedynczej i mnogiej),
oraz w trzech czasach:

przeszłym - zwanym w literaturze perfect (heb. רבע

[avar]),

przyszłym - zwanym, trochę myląco, imperfect (heb. דיתע

[atid]),

teraźniejszym (heb. הווה

[hove]).

Z czysto gramatycznego punktu widzenia czas teraźniejszy nie jest osobną
formą czasownika. Tworzy się go przy pomocy imiesłowu czynnego oraz
zaimka osobowego.

Samo pojęcie czasu gramatycznego pojawiło się w hebrajskim dość późno,
najprawdopodobniej przejęte z języków indoeuropejskich. W hebrajskim
biblijnym, tak jak w innych językach semickich, czas nie występował.
Znaczenie gramatyczne posiadał tylko aspekt, czyli zakończenie (lub brak
zakończenia) danej czynności (jak w polskich czasownikach dokonanych i
niedokonanych). Stąd teŜ formy perfect mogły oznaczać czynność będącą
dokonaną w przyszłości (zrobię), a formy imperfect czynność niedokonaną w
przeszłości (robiłem).

Osobne formy posiada równieŜ tryb rozkazujący, wychodzi on jednak w
nowohebrajskim z uŜycia i jest zastępowany przez formy czasu przyszłego.
Wyjątkiem jest tu - tworząca nieregularne formy - grupa tzw. czasowników
słabych.

Podstawą kaŜdego czasownika jest trójzgłoskowy korzeń (rdzeń) - heb. שרוש

[szoresz], będący - co bardzo istotne - nośnikiem znaczenia danego
czasownika oraz utworzonych na jego podstawie innych części mowy.

Na przykład korzeń בתכ

(KTB) jest podstawą odmiany czasownika (pisać) i

tworzy wiele wyrazów pochodnych:

בתכמ

[michtav] = list,

תבותכ

[ktovet] = adres, itd.

ZauwaŜmy, Ŝe transkrypcji fonetycznej literami łacińskimi – wspólny korzeń
wyrazów pokrewnych przestaje być wyraźnie widoczny.

Występują teŜ korzenie cztero-, a nawet pięciozgłoskowe, są one jednak mniej
liczne i powstały w wyniku wtórnych procesów językowych, lub zapoŜyczeń.

Koniugacje

Korzeń moŜe być odmieniany we wszystkich czasach, osobach i liczbach - w
siedmiu koniugacjach (heb. םינינב

[binjanim] ). Teoretycznie kaŜdy korzeń

moŜe tworzyć formy w kaŜdej z koniugacji, w praktyce jednak rzadko które
odmieniają się przez wszystkie siedem.

Historycznie, koniugacje mają ściśle określoną rolę semantyczną - w kaŜdej z
nich korzeń nabiera innego znaczenia. Właściwość ta nie zachowała się w pełni
w nowohebrajskim, jest jednak bardzo pomocna przy tworzeniu nowych słów,
gdy znaczenie poszczególnych korzeni modyfikowane jest poprzez odmianę w
odpowiedniej koniugacji.

Niektóre ze spółgłosek korzenia zanikają podczas odmiany. Takie czasowniki
nazywane są słabymi. Słabe są wszystkie czasowniki, których korzeń:

kończy się na ה- [hej],

rozpoczyna od -י

[jud] lub -נ

[nun],

posiadaja ו

waw lub י

[jud] jako drugą spółgłoskę.

1. Koniugacja kal (pa´al)

Page 3 of 5

Gram hebrajskiej gramatyki (www.iwrit.pl)

2008-05-20

http://www.iwrit.pl/gram.php

Najpopularniejsza ze wszystkich koniugacji. Teoretycznie najprostsza - nie
wyróŜnia się Ŝadnymi cechami szczególnymi, a przedrostki i przyrostki
poszczególnych czasów dołączane są bezpośrednio do korzenia. Posiada jednak
wiele podkoniugacji, w zaleŜności od znaczenia czasownika – inne formy mają
czasowniki oznaczające czynności (np. בתכ

ktv = pisać), inne czasowniki

oznaczające stany (np. דבכ

kvd = być cięŜkim).

Koniugacja pa’al w nowohebrajskim nie jest juŜ produktywna (nie tworzy
nowych czasowników), pozostaje jednak najliczniejszą koniugacją.

2. Koniugacja nifal

W większości przypadków tworzy ona stronę bierną koniugacji kal, rzadziej
formy zwrotne ( שגפ

[pagasz] = spotkać, שגפנ

[nifgasz] = spotykać się).

Charakterystyczną cechą koniugacji nifal jest przedrostek -נ

[ni-] w czasie

przeszłym.

3. Koniugacja pi’el

W nowohebrajskim jest to najbardziej produktywna koniugacja – odmienia się
w niej większość nowotworzonych czasowników, oraz wszystkie o
czteroliterowym rdzeniu.

Pi’el naleŜy do tzw. cięŜkich koniugacji – co oznacza Ŝe druga spółgłoska
rdzenia jest "podwajana" przez dagesz (nie widać tego oczywiście w pisowni
bez samogłosek). W odróŜnieniu od zwykłego dagesz występującego w
zaleŜności od pozycji litery w wyrazie, tutaj mamy tzw. dagesz chazak,
występujący niezaleŜnie. Ma to oczywiście konsekwencje dla wymowy
niektórych spółgłosek begadkefat (פ כ ב) oraz dla czasowników słabych, z
samogłoskowym jud lub waw jako drugą literą korzenia, wymawianych wtedy
jak spółgłoski (wiem, wiem, trochę skomplikowane).

Przykładowo: korzeń ליח

odmieniany jest w koniugacji kal jako לח

[chal] =

trząsł się ze strachu, a w koniugacji piel jako ליח

[chajal] = zaciągnął się do

wojska. Zjawisko to nie dotyczy czasowników o rdzeniu czterozgłoskowym.
W pisowni bez samogłosek pi'el pisana jest często z dodatkowym jud po
pierwszej samogłosce (w formach czasu przeszłego).

4. Koniugacja pual

Strona bierna koniugacji pi'el. W nowohebrajskim praktycznie nieuŜywana,
tworzy jedynie imiesłowy. WyróŜnia się poprzez dodanie (po pierwszej
samogłosce) waw wymawianego jako [u] i równieŜ naleŜy do koniugacji
cięŜkich.

5. Koniugacja hitpael

Koniugacja ta ma wiele zastosowań. Tworzy czasowniki:

zwrotne ( ץחרתהל

[lehitrachec] = myć się),

wzajemne (בתכתהל

[lehitkatev] = korespondować, pisać ze sobą),

interaktywne (זגרתהל

[lehitragez] = denerwować się).

Hitpael wyróŜnia się przedrostkiem -תה

[hit-] w czasie przeszłym i równieŜ

naleŜy do koniugacji cięŜkich.

6. Koniugacja hifil

Główną jej funkcją jest tworzenie czasowników przyczynowych od form
przechodnich koniugacji kal, np.:

קחצ

[cahak] (śmiać się) ==> קיחצה

[hic-hik] (rozśmieszać),

קלד

[dalak] (palić się) ==> קילדה

[hidlik] (rozpalić).

Hifil wyróŜnia się przedrostkiem hej i dodatkowym jud po drugiej spółgłosce
korzenia w czasie przeszłym. NaleŜy do koniugacji cięŜkich.

7. Koniugacja hofal

Podobnie jak pual dla koniugacji piel, tak hofal jest stroną bierną koniugacji
hifil. W nowohebrajskim praktycznie nieuŜywana, tworzy jedynie imiesłowy.

Page 4 of 5

Gram hebrajskiej gramatyki (www.iwrit.pl)

2008-05-20

http://www.iwrit.pl/gram.php