9. Architektura starożytnego Rzymu (akwedukty, łuki, termy, świątynie, plany miast, teatry, typy willi) 

Dzieje paostwa Rzymskiego dzielą się na  

Epokę królewską od V w. p.n.e. 

Okres republiki do 31 roku p.n.e. 

Okres cesarstwa do V w. n.e. 

Spojrzenie na miasto rzymskie mówi o przemyślanym  założeniu całości: regularny plan, ulice 
przecinające się pod kątem prostym, forum stanowiące centrum  na którym  budowano 
najważniejsze budowle (początkowo ustawiane chaotycznie a w okresie cesarstwa stosowano 
rygorystyczną symetrię układów wielkich brył. 

Świątynie: W architekturze sakralnej   już w VI  wieku wyróżnid można dwie zasadnicze formy: 
świątynię na planie koła (np. Westy na Kapitolu) i świątynię na planie prostokąta (Fortuny Wirilis.) 
Przykładem wielości rozwiązao jest Panteon (dzieło Apollodora z Damaszku, na założeniu centralnym, 
kryty kopułą) . Te formy przyjęły się na stałe.  Formy na planie prostokąta były powszechniej  
stosowane. Był to typ świątyni przejęty jeszcze od Etrusków będącej przekształceniem greckiej 
świątyni w porządku doryckim. Taki typ składał się z wysokiego postumentu, wejścia w krótszym 
boku, otoczony był kolumnadą toskaoską podtrzymującą dwuspadowy dach. Cechą 
charakterystyczną takiej świątyni była przysadzistośd w proporcjach oraz niewielka wysokośd. W 
świątyniach rzymskich najpopularniejszy był porządek kompozytowy (głowica o motywach korynckich 
i jooskich) oraz toskaoski (odmiana porządku doryckiego z kolumną o gładkim trzonie, której dodano 
bazę). Dekoracyjną nowością były pilastry. 

Przykłady ważniejszych świątyo: 

Świątynia Saturna na Forum pocz. V w 

Świątynia Kastorów (mitycznych bliźniaków założycieli miasta) na Forum  

Świątynia Apollina  na Polu Marsowym za murami miasta (z powodu greckiego pochodzenia boga) 
431 rok 

Akwedukty 

Pod koniec  IV wieku zastąpiono cysterny na wodę właśnie akweduktami. Pierwszym akweduktem był 
Aqua Appia czyli wodociąg  doprowadzający wodę do miasta. Był to wodociąg podziemny, 
prowadzony na zasadzie  minimalnego stałego spadku, ułożony z rur terakotowych w obudowie z 
drążonych bloków tufu. 

Plan miasta 

Liczne miasta zakładano na wzór obozu rzymskiego castrum romanum (jednak sam Rzym nie był 
zbudowany na takim wzorze ze względów na swój rozmiar). Podstawą układu stanowiły dwie ulice  
przebiegające w kierunku północ- południe (cardo) i wschód- zachód (decumanus) oraz prostopadłe 
do nich ulice boczne z kwadratowymi lub prostokątnymi działkami. Na skrzyżowaniu  większych ulic 
znajdowały się place (fora). Na forum wznosiła się świątynia Jowisza Kapitolioskiego. W najbliższym 

otoczeniu bazylika (miejsce spotkao, sądów i zgromadzeo zazwyczaj w sprawach handlowych)  i 
bazar. Bazyliki były wielkimi gmachami budowanymi na planie prostokąta podzielonego wzdłuż na 3 
lub 5 części kolumnadą. W głębi  w części środkowej znajdowało się podwyższenie dla urzędnika 
(trybunał).  

Amfiteatry 

Były przeznaczone do oglądania walk gladiatorów i dzikich zwierząt. Miały formę kilkupiętrowych 
kolistych budynków. Pod areną mieściły się pomieszczenia dla zwierząt i urządzenia kanalizacyjne. 
Zachowany jest do dzisiaj amfiteatr Flawiuszów, Koloseum. 

Termy 

Łączyły funkcję łaźni i palestry. Składały się z budynku łaźni i przylegających  do niego terenów 
odkrytych, zagospodarowanych i ogrodzonych. Od I wieku termy budowano we wszystkich miastach 
rzymskich. Zawierały pomieszczenia: westybul z szatnią, pomieszczenie zimne (basen z zimną wodą), 
pomieszczenie ciepłe, łaźnia sucha i parowa.  Każda duża łaźnia dzieliła się na częśd kobiecą i męską. 

Willa 

Rozwój rzymskiego domus (dom wielorodzinny w zabudowie miejskiej) w III-II w. prowadzi do 
wytworzenia się typu willi. Wille miejskie (urbanae) były zazwyczaj jednopiętrowe, na wysokich 
fundamentach. Typowy układ dla nich to wiele pomieszczeo  z licznymi oknami.  Otaczały one atrium 
(wewnętrzny dziedziniec) oraz perystyl czyli wewnętrzny ogród otoczony kolumnowym portykiem. 
Nie była ona zatem izolowana od otoczenia w przeciwieostwie do domusu. Wyposażeniem will były 
bogate ogrody i sadzawki oraz fontanny (np. willa Misteriów w Pompejach, II w). W I wieku 
wykształcił się typ willi wiejskiej (willa rustica). Były budowane na palnie prostokąta z prostokątnych 
wewnętrznym dziedziocem i szeregiem izb rozmieszczonych po bokach. Pod wspólnych dachem 
znajdowały się pomieszczenia mieszkalne i gospodarcze. W części mieszkalnej oprócz  izb 
mieszkalnych i jadalni znajdowała się duża kuchnia. Częśd gospodarcza to liczne tłocznie wina, 
magazyny, spichrze piekarnia, chlew itp. Wille rzymskie są idealnym przykładem połączenia 
architektury z wodą i zielenią. 

Teatr 

Teatr rzymski inspirowany był greckim. W  ostatecznej swej formie wykształcił się  dopiero w I w. 
Zespół zabudowao składał się z:  widowni (theatrum), sceny (pulpitum) i budynku scenicznego 
(scaena). Za budynkiem mieścił się zazwyczaj duży prostokątny dziedziniec otoczony portykiem 
(miejsce wypoczynku w czasie przerwy). Widownia wybudowana była na planie półkola z 
amfiteatralnymi siedzeniami oraz półkolistym placykiem orchestrą. Fasadę widowni stanowił mur 
arkadowy o kilku kondygnacjach.  Novum w teatrze rzymskim była kurtyna. Najstarszym teatrem 
rzymskim jest  Mały Teatr w Pompejach . Inne to teatr wzniesiony przez Pompejusza na Polu 
Marsowym  (miał on  duży przylegający ogród otoczony z czterech stron portykiem). Istniały również 
odeony czyli mniejsze teatry przeznaczone na popisy muzyczne. Przykryte były  one  dachami. Od 
nich wywodzą się późniejsze europejskie teatry.  

 

Łuki 

Były to najpopularniejsze formy pomników. To wolnostojące bramy. Posiadały 1, 3 lub 5 przejśd 
zwieoczonych półkolistymi łukami. W centralnej części widniał wykuty w kamieniu napis chwalący 
bohaterskie czyny. Wnętrze przejśd również dekorowano kamiennymi reliefami. Na szczycie łuku 
stawiano statuę cesarza z brązu. Do dzisiaj zachowało się ok. 300 łuków. Najpopularniejsze to łuk 
Tytusa i Trajana.  

Wynalazki budowlane 

Jednym z nich jest zaprawa murarska z wapna i piasku (lub pyłu wulkanicznego) oraz wody. Spajano 
nią kamienie lub cegły. W konstrukcji najważniejszym wynalazkiem był półkolisty łuk ułożony z 
kamiennych klioców. Forma łuku ma dużą siłę rozporu więc wymagała masywnych ścian lub 
sąsiedztwa następnego łuku. Łuki znalazły zastosowanie w konstrukcji mostów, akweduktów, łuków 
triumfalnych a na bazie łuku półkolistego powstawało sklepienie kolebkowe i kopuła.