1

FRANCISZEK DIONIZY KNIAŹNIN WYBÓR POEZJI (BN) oprac. Wacław Borowy 
 
ś

YCIE KNIAŹNINA 

 
DZIEŁA KNIAŹNINA 
 
Carmina 
 
- pocz. pisał po łacinie i z tych wierszy zasłynął w kolegium jezuickim, drukiem ogłosił je dopiero 
w 1781 r. (jako Carmina) 

 dwie księgi elegii: 

kilka przekładów z gr., z pol. (Muza Kochanowskiego, oda Do ojczyzny Naruszewicza), 

z fr. (urywek powiastki prozą Świątynia w Knidos Monteskiusza)

 

 12 ód 

 łac. przekład Trenów Kochanowskiego 

- tematyka wierszy: 

 wspomnienia młodości, uczucia rodzinne, przyjacielskie 

 cześć  dla  znakomitych  ludzi  współczesnych 

(St.  Konarskiego,  Fr.  Bohomolca,  A. Naruszewicza, 

Józefa  Andrzeja  Załuskiego,  hetm.  Wacława  Rzewuskiego,  Fr.  Karpińskiego,  Adama  Kazimierza 
Czartoryskiego)

, troski obywatelskie 

 sztuka poetycka, rozmyślania nad losami duszy 

- tematyka jest róŜnorodna, ale wyraŜona w sposób konwencjonalny, są to gł. parafrazy 
 
Tłumaczenia Horacego 
 
- w Horacjusza pieśniach wszystkich przekładania róŜnych (1773) pod red. Naruszewicza 

 ponad 50 ód 

 kilka epod 

- sposób tłumaczenia: 

 wzorował się na dawnych tłumaczach (gł. Naruszewiczu) 

 próbował róŜnych stylów przekładu: staropolskiego, unowocześniającego, sentymentalnego 

- tłumaczenia były dość dobre, choć nie za wiernie oddawały ducha horacjańskiego 
 
Bajki (1776) 
 
- pierwsza osobno wydana ksiąŜeczka Kniaźnina (21 bajek) 
- znów są to gł. parafrazy 

 czerpie z La Fontaine’a 

 są to jednak parafrazy nie byle jakie 

(Góra w połogu była omyłkowo przypisywana Trembeckiemu, Lis 

i kozieł oraz śaby o króla proszące podobały się Mickiewiczowi)

 

 słabo mu wyszła bajka oryginalna, o I rozbiorze - Orzeł Biały i trzy Orły Czarne 

 
Erotyki (1779) 
 
-  zbiór  10  ksiąg,  gł.  anakreontyki 

(Anakreon  –  VI  w.  p.n.e.,  beztroskie  i  wykwintne  pieśni  sławiące  miłość  i 

wino)

, opiewające gł. miłość 

(dedykacja do Wenery) 

- róŜnorodność zbioru: 

 o  radościach  i  niepokojach,  triumfach  i  spustoszeniach,  o  wszechwładztwie  miłości,  o  jej 

wewn. sprzecznościach i dziwactwach 

 liryczne wyznania, retoryczne apele do zdroju, kaskady, echa, konwalii, tulipana, mirtu itp., 

monologi sceniczne 

(w róŜnych formach powracają te same wątki, ale nie jest to nuŜące)

 

 poeta:  tkliwy  kochanek,  entuzjasta,  złośliwiec,  gł.  marzyciel  i  humorysta,  a  pod  koniec 

zbioru: „filozof z biedy”, Ŝyjący w samotności i melancholii, pominięty przez miłość 

 

 

2

- barokowe, XVII-wieczne środki stylistyczne 

 obrazowanie: płomień, strzała, pociski, blizny, pęta, katusze, trucizny, słodycze 

 mitologia: Wenus, Kupidyn, nimfy 

 koncepty: poeta Ŝyje bez serca, bo ono zbiegło do Rozyny, pasterka opatruje Kupidyna, a on 

kaŜe jej się przejrzeć w sadzawce i dziewczyna zakochuje się we własnej piękności, kwiaty 
są białe i szkarłatne od rąk i ust Hyelli, która je zerwała i pocałowała, cierń ukłuł Kupidyna, 
co jest karą za to, Ŝe ludzie są bezsilni wobec miłości 

 koncepty  dot.  motywu  sprzeczności  kochania:  I  znam  i  nie  znam  miłą  Eufrozynę;  znam 

postać  lica,  ale  nie  znam  serca,  miłość  jest  słodka  i  gorzka  zarazem,  gdyby  nie  przemiany 
łez i ognia wewn., poeta albo by utonął, albo by się spalił 

- bardziej się podobały starszym poetom niŜ młodemu pokoleniu 
 
Wiersze (1783) 
 
- w 3 księgach: Krotofile i miłostki 

(podobne do erotyków, erotyk Myśl z Safony pod nowym tytułem – Sielanka, 

później drukowany jako Krosienka; z nowych wierszy znany jest Do dziecięcia, później jako Matka obywatelka)

 

- w czwartej i ost. księdze: śale Orfeusza (wiersze Ŝałobne po śm. Ŝony Fr. Zabłockiego) 

 parafrazy Trenów Kochanowskiego 

 zimne i bezbarwne, bo próbował pisać prościej (jak mu radził Karpiński) 

 
Liryki (1787-8) 
 
- 3 tomy: Poezje. Edycja zupełna, dedykowane ks. gen. ziem podolskich (jak Bajki) 

 12 erotyków 

 15 utworów z Wierszy 

 reszta  skazana  została  na  niepamięć,  wydawcy,  stosując  się  do  woli  Kniaźnina,  drukowali 

wiersze, które zawarł  tej edycji zupełnej 

 liryki, śale Orfeusza nad Eurydyką, bajki 

(przerobione w duchu większej zwięzłości)

 

- tom 1: Liryki w 4 księgach 

 stare i nowe 

 wśród  nowych  są  teŜ  miłosne,  ale  pełne  niedomówień,  bez  dawnego  humoru,  mówiące 

obrazami 

 przewaŜają  wiersze  okolicznościowe,  gł.  do  przyjaciół  i  do  wybitnych  osobistości 

współczesnych 

(tematy drobne lub związane z doniosłymi wydarzeniami Ŝycia narodu)

 

 poetyckie medytacje nad zagadnieniami moralnymi, jak prawdomówność stosunek czynów 

do haseł, wartość nadziei 

 wiersze religijne 

(Ŝarliwa  i  korna  wiara,  kilka  parafraz  psalmów  biblijnych,  hymn  Do  Boga  jest  na  czele 

liryków)

 

 
Poematy dworskie, opery, sielanki sceniczne 

(wszystkie równieŜ w edycji zupełnej)

 

 
- dwa poematy: Balon, Rozmaryn 
- dwie opery: Cyganie, Matka Spartanka 

 Cyganie: motyw dzieci zgubionych i po latach odnalezionych 

 doskonale zobrazowane środowisko cygańskie 

 wspomnienia czasów I rozbioru 

(wtedy to dzieci chłopskie zostały zabrane przez cygankę Jawnutę)

 

 Matka Spartanka: inscenizacja staroŜytnego podania o bohaterskiej matce 

 przepełniona nastrojem obywatelskim i patriotycznym 

- jedna z sielanek, pisanych dla teatru dworskiego w Puławach: Troiste wesele 

(późniejszy tytuł: Trzy gody)

 

 wątek  dram.:  miłość  3  par  wieśniaków  i  wieśniaczek  i  przeszkody  w  ich  pobieraniu  się, 

które usuwa na koniec łaskawa dobroć państwa 

 cała akcja jest tylko pretekstem do wprowadzenia muzyki i pieśni 

 motywy ludowe: pieśni stylizowane na ludowe, ukazywał cierpienia ludu 

 

3

Późniejsze przekłady 
 
- przekładał na nowo utwory raz juŜ przełoŜone  

 3 pieśni Horacego 

 Pieśni  Anakreona 

(sztuka  Anakreon  na  imieniny  ks.  Izabeli  Czartoryskiej  –  nikła  akcja  była  zbiorem 

pretekstów do śpiewania i recytowania pieśni)

 

 sielanka Teokryta 

 sielanki: Gresseta (Francuz), Gessnera (Niemiec) , Metastiasa (Włoch) 

 opera-tragedia Temistokles Metastiasa 

 Pieśni Ossjana z fr. 

(rzekomy zabytek celtycki, w rzeczywistości – falsyfikat stworzony przez szkockiego 

pisarza Macphersona w l. 1760-65)

 

 wiersz biały, które Kniaźnin był propagatorem 

 
Ody pośmiertnie zebrane 
 
- pod koniec Ŝycia przygotowywał zbiorowe wydanie utworów (starych i nowych) w 12 księgach 
- takie wydanie zebrane przygotował i wydał potem Dmochowski, ale cenzura nie puściła kilku ód, 
kilka zaś Dmochowski przeoczył 

 Ody 

(czyli nowe wiersze)

 zebrane były w tomie 7 Dzieł Kniaźnina 

- Ody wydane pośm. a Liryki: 

 kilka utworów z Krotofil ze zmianiami 

 kilka wierszy w starym stylu 

(np. Do Amarylli, która zdenerwowała się z proszenia o drugi pocałunek, bo 

gdy juŜ raz pozwoliła, to znaczy, Ŝe zgadza się na kolejne sto tysięcy)

 – nieliczne 

 miłość jest tu przewaŜnie tęskna, smutna (nawet bardziej niŜ w Lirykach), wylewna 

 mało wierszy dworskich 

 mnóstwo  liryki  obywatelskiej  i  patriotycznej 

(uczuciowy  dziennik  Ŝycia  ogólnonarodowego, 

nawoływał do zgody, pisał na cześć Konstytucji, powstania kościuszkowskiego)

 

 publicystyka wiersz. 

 najwięcej  jest  wierszy  religijnych 

(hymny,  parafrazy  psalmów,  których  treść  dawała  się  odnieść  do 

Polski)

 

 Ŝarliwość religijna + patriotyczna 

- poezja patriotyczna: 

 widząc okropności współczesne i czarne chmury nad przyszłością, nie uległ rozpaczy 

 wszystkie utwory kończą się tonami nadziei 

 był przeświadczony o siłach narodu i jego zdolności do odrodzenia 

 wierzył w sprawiedliwość BoŜą 

 choć rozpacz złamała go w Ŝyciu osobistym 

 

** E.Z.**