44
REHABILITACJA W PRAKTYCE 3/2010
FIZYKOTERAPIA
O
zon to trzyatomowa, wysokoenergetyczna, allotropowa
odmiana tlenu o ciężarze właściwym 48. Jest bezbarwnym
lub niebieskim gazem, wyczuwalnym przy stężeniu 1:600, roz-
puszczalnym w wodzie (15 razy lepiej od tlenu) i posiadającym
bardzo silne właściwości utleniające. Wiązania w cząsteczce
ozonu są nietrwałe, łatwo przekształca się on w cząsteczkę tlenu,
wyzwalając przy tym aktywny tlen atomowy i pewną ilość energii.
Połowiczny czas rozpadu wynosi około 20 minut.
W przyrodzie ozon powstaje z tlenu atmosferycznego podczas
wyładowań elektrycznych lub pod wpływem promieniowania
ultrafioletowego według reakcji:
3 O
2
2 O
3
Jego maksymalne stężenie występuje w stratosferze na wysokości
20-30 km nad poziomem morza, gdzie powstaje na skutek reakcji
fotochemicznej pod wpływem promieniowania ultrafioletowego
o długości 240 μm. Warstwa ta, zwana ozonosferą, działa jak
wybiórczy filtr, pochłaniając zabójcze dla organizmów żywych
promieniowanie ultrafioletowe o długości pomiędzy 200-300 μm
(UV-B, UV-C). Zmniejszenie stężenia ozonu w stratosferze, czyli tzw.
„dziura ozonowa”, powoduje zwiększone przedostawanie się ww.
promieniowania do niższych warstw atmosfery, a w konsekwencji
ma niekorzystny wpływ na organizmy żywe, m.in. denaturacja
białka i kwasów nukleinowych. W żywych organizmach ozon
nie jest produkowany.
Za odkrywcę ozonu uznaje się Maruma, który w 1795 roku
jako pierwszy opisał występowanie charakterystycznego zapachu
podczas przechodzenia iskier elektrycznych przez powietrze.
W 1840 roku Schonbein podczas elektrolizy wody zauważył
powstawanie na anodzie gazu o charakterystycznym zapachu,
nadając mu grecką nazwę ozon (wąchać). Siemens stworzył
lampę ozonową (1857 r.), a w 1873 roku Fox odkrył zabójcze
działanie ozonu na mikroorganizmy. Za datę pierwszego zasto-
sowania ozonu w medycynie uznaje się rok 1894, kiedy to Labbe
i Oudin użyli go w leczeniu gruźlicy u ludzi. W 1915 roku Wolff
użył mieszaniny tlenowo-ozonowej w odkażaniu i gojeniu ran,
a w 1935 r. Payer i Auborg stosowali doodbytniczo mieszaninę
tlenowo-ozonową w leczeniu m.in. wrzodziejącego zapalenia jelita
grubego. W latach 60. XX wieku podstawy pod obecnie stosowaną
Ozonoterapia
we współczesnej medycynie
ozonoterapię stworzył wiedeński chirurg prof. Ottokar Rokitansky.
W Polsce po raz pierwszy zastosował ją prof. Zygmunt Antoszewski.
Współpracując z prof. Ariadną Gierek-Łapińską, jako pierwszy
na świecie zastosował ozonowane krople w leczeniu schorzeń
oczu, a w 1995 roku wspólnie z prof. Wieczorkiem zastosował
podaż gazowej mieszaniny tlenowo-ozonowej do komór bocznych
mózgu u dzieci z powikłaniami infekcyjnymi po wszczepieniu
zastawki Pudenza.
Wpływ mieszaniny tlenowo-ozonowej
Stosowanie mieszaniny tlenowo-ozonowej u ludzi działa w na-
stępujący sposób:
• zwiększa transbłonowy przepływ tlenu w komórkach, indukując
enzymy, takie jak katalaza, peroksydaza glutationowa, dysmutazy
nadtlenkowe (FeSOD, MgSOD, CuZnSOD);
• w kontakcie z erytrocytami ozon łączy się z częścią hydrofo-
bową błony komórkowej, powodując skrócenie łańcuchów
nienasyconych kwasów tłuszczowych, co ułatwia dyfuzję tlenu
i przesuwa krzywą dysocjacji oksyhemoglobiny w prawo;
• powoduje wzrost napięcia powierzchniowego błony komórkowej
krwinek czerwonych, co poprawia ich elastyczność i hamuje
rulonizację;
• zwiększa metabolizm erytrocytów, aktywując cykl pentozowy,
glikolizę i produkcję 2,3-DPG, czego konsekwencją jest ściślejsze
przyleganie do siebie łańcuchów hemoglobiny i rozluźnienie
połączeń Hb-O
2
, a tym samym ułatwienie odtlenowania;
• w trombocytach utlenia glutation, utrwalając wiązania S-S, które
to hamują agregację płytek;
• bezpośrednio indukuje procesy redukcyjne w mitochondrialnym
łańcuchu oddechowym i lepsze wykorzystanie tlenu zawartego
we krwi;
• zwiększa syntezę cytochromu P450 w płucach i w wątrobie;
• wpływa na gospodarkę lipidową poprzez wzrost frakcji HDL
cholesterolu, obniżenie poziomu lipidów całkowitych, chole-
sterolu i trójglicerydów. Zachodzą także zmiany w stężeniu
lipoprotein i prostanoidów;
• poprawia dyfuzję tlenu w pęcherzykach płucnych, a w konse-
kwencji wzrost pO
2
we krwi obwodowej, poprzez zwiększenie
Streszczenie
Ozon jest wysokoenergetyczną odmia-
ną tlenu. Jego czas półtrwania wynosi
20 minut. Wiązania w cząsteczce ozonu
są nietrwałe, łatwo przekształca się
on w cząsteczkę tlenu, wyzwalając przy
tym aktywny tlen atomowy i pewną ilość
energii. W żywych organizmach nie jest
produkowany. W 1873 roku Fox odkrył
jego zabójcze działanie na mikroorga-
nizmy. Pierwsze zastosowanie ozonu
w medycynie to rok 1894, kiedy to Labbe
i Oudin użyli go w leczeniu gruźlicy
u ludzi. Stosowany w medycynie ozon
jest wytwarzany z tlenu medycznego
i podawany w mieszaninie, w maksy-
malnym stężeniu 5% ozonu i 95% tlenu.
Może działać na organizm jako: gaz per
se lub tworząc związki z substancjami or-
ganicznymi. W chwili obecnej ze względu
na wielorakie oddziaływanie na organizm
ludzki ozonoterapię należy uznać za inter-
dyscyplinarną metodę leczniczą.
Słowa kluczowe: ozon, ozonoterapia,
infekcje ran
Summary
Ozone is a three-atom highly energetic allo-
tropic form of oxygen. Ozone’s molecules’
bonding is unstable, so it is transformed
easy into oxygen molecule. In that process
active atomic oxygen and some amount
of energy is liberated. Ozone’s half-period
is 20 minutes. In environment ozone
is formed from atmospheric oxygen during
electrical discharge and under the influence
of ultraviolet rays in reaction: 3 O
2
2 O
3.
Ozone is not produced in living organisms.
In medicine Labbe and Oudin as a method
of tuberculosis treatment used ozone first
time in 1894. Wolff used oxygen-ozone
mixture to disinfect and healing of wounds
in 1915 and Payer and Auborg applied oxy-
gen-ozone mixture rectally as a treatment
of ulcerative colitis, enterovesical fistula
and ostitis. Applied in medicine ozone
is produced from medical oxygen and
passed in mixture, in maximum concen-
tration 5% of ozone and 95% of oxygen.
It can acts into organism: like a gas per
se or creating relationships with organic
substances.
Key words: ozone, ozonetherapy, wound
infection
PRACA RECENZOWANA
45
REHABILITACJA W PRAKTYCE 3/2010
FIZYKOTERAPIA
upowietrznienia płuc i pobudzenie syntezy surfaktantu przez
pneumocyty II typu.
Ozon jest wykorzystywany jako środek wyjaławiający i odka-
żający. Poprzez wysoki potencjał oksydoredukcyjny ozon niszczy
większość struktur enzymatycznych mikroorganizmów, stąd jego
właściwości bakterio-, grzybo-, pierwotniako- i wirusobójcze. Jed-
nocześnie nie wykazano nabywania oporności drobnoustrojów
na stosowaną ozonoterapię.
Według najnowszych doniesień terapia ozonowa wywiera
również wpływ na układ immunologiczny, powodując wzrost
ogólnej i miejscowej odporności organizmu oraz hamując odczyny
immunologiczne towarzyszące stanom zapalnym (wzrost liczby
limfocytów T i TS, obniżenie liczby limfocytów B i TH). Stężenie
ozonu w mieszaninie rzędu 300-400 μg/zabieg ma mieć działanie
pobudzające układ odpornościowy, wyższe stężenia 3000-4000 μg/
zabieg mają działać immunosupresyjnie.
Terapia mieszaniną tlenowo-ozonową jest od lat wykorzystywana
w medycynie jako metoda wspomagająca w przypadkach, w których
leczenie rutynowe, nierzadko wieloletnie, nie daje zadowalających
wyników. W chwili obecnej ze względu na wielorakie oddziaływanie
na organizm ludzki ozonoterapię należy uznać za metodę leczniczą
interdyscyplinarną.
Schorzenia poddawane ozonoterapii
Leczeniem objęci są chorzy z następującymi schorzeniami:
• miażdżycą uogólnioną i/lub zarostowym zapaleniem tętnic koń-
czyn dolnych,
• chromaniem przestankowym w zakrzepowo-zarostowym zapa-
leniu naczyń krwionośnych,
• owrzodzeniami kończyn dolnych w przebiegu cukrzycy i schorzeń
naczyń żylnych,
• zmianami troficznymi kończyn dolnych różnego pochodzenia,
• zapaleniem tkanki kostnej, stawów, szpiku kostnego,
• trudno gojącymi się ranami i przetokami różnego pochodze-
nia,
• dermatozami, czyracznością, trądzikiem, opryszczką, półpaś-
cem,
• chorobami neurologicznymi, m.in.: stwardnieniem rozsianym,
polineuropatią, zespołem niedokrwiennym mózgu,
• chorobami oczu: zwyrodnieniem plamki żółtej, zwyrodnieniem
barwnikowym siatkówki, wirusowym zapaleniem rogówki,
• chorobami wątroby: u nosicieli po przebytym wirusowym zapale-
niu wątroby, u chorych z dodatnim HbS, marskością wątroby,
• w położnictwie i ginekologii: w zespole wewnątrzmacicznego
niedorozwoju płodu (IUGR), gestozie, w stanach zapalnych
miednicy mniejszej (PID-syndrom),
• w andrologii w zaburzeniach spermatogenezy,
• w urologii w stanach zapalnych pęcherza, stercza, nerek,
• w neurochirurgii w powikłaniach septycznych po wszczepieniu
zastawki Pudenza,
• w stanach zapalnych jelit i wrzodziejącym zapaleniu jelita gru-
bego,
• u chorych podtrzymywanych przy życiu za pomocą respiratora
(ARDS-syndrom),
• w chorobach o podłożu alergicznym (astma oskrzelowa),
• w chorobie wieńcowej, stanach przed- i pozawałowych,
• w transplantologii,
• w leczeniu opornych zakażeń bakteryjnych, wirusowych i grzybi-
czych (zgorzel gazowa, ropnie płuc, ropniaki opłucnej, zapalenia
oskrzeli).
Istnieje wiele sposobów wykonywania ozonoterapii, zależnych
przede wszystkim od jednostki chorobowej:
• Ozonowanie krwi żylnej metodą autohemotransfuzji. Krew po-
biera się z żyły większego kalibru w ilości 200-300 ml do jałowej
butelki z konserwantem przy pomocy podciśnienia wytwarzanego
przez aparat do ozonoterapii. Następnie ozonuje się pobraną
krew, wytwarzając mieszaninę tlenowo-ozonową o żądanym
46
REHABILITACJA W PRAKTYCE 3/2010
FIZYKOTERAPIA
stężeniu ozonu (54-60 gamma O
3
/ml O
2
), w zależności od sposo-
bu leczenia. Następnie jest podawana do łożyska naczyniowego
nadciśnieniem wytworzonym i ściśle kontrolowanym przez aparat
do ozonoterapii.
• Dotętnicze podawanie mieszaniny tlenowo-ozonowej w gazie.
Podaje się jednorazowo 10 ml, maks. 40 ml, mieszaniny o stężeniu
54-60 gamma O
3
/ml O
2
do tętnicy udowej w czasie nie krótszym
niż 3-4 minuty.
• Domięśniowe podawanie mieszaniny tlenowo-ozonowej w gazie.
Podaje się mieszaninę o stężeniu jak wyżej w ilości 50-200 ml,
często uprzednio stosując znieczulenie miejscowe.
• Podskórne podawanie mieszaniny tlenowo-ozonowej w gazie.
Dawki i stężenie mieszaniny jak przy podawaniu domięśnio-
wym.
• Podawanie mieszaniny tlenowo-ozonowej w gazie do jam ciała.
Mieszanina o stężeniu 54-85 gamma O
3
/ml O
2
podawana w ilości
10-300 ml do jamy otrzewnej, opłucnej, macicy, pęcherza moczo-
wego, moczowodów, zatok czołowych i szczękowych, przewodu
słuchowego.
• Podawanie mieszaniny tlenowo-ozonowej do płynu mózgowo-
rdzeniowego. Dawka 1-20 ml w stężeniu jw.
• Stosowanie drenażu płuczącego naozonowanymi płynami infu-
zyjnymi. Stosuje się drenaż przerywany lub ciągły mieszaniną
o stężeniu 54-60 gamma O
3
/ml O
2
w ilości do 400 ml. W trakcie
ozonowania płynów infuzyjnych (0,9% NaCl, Sol. Ringeri) należy
wstrząsać butelką, co zapewnia lepszą rozpuszczalność ozonu.
• Stosowanie przymoczków nawilżonych naozonowanym roz-
tworem wodnym. Gazik nawilżony naozonowanym roztworem
przykładamy bezpośrednio na ranę.
• Stosowanie maści ozonowej (oliwka z oliwek). Jedyna postać
ozonu związanego z nośnikiem zachowująca swoje właściwości
lecznicze do 2 lat.
• Stosowanie kąpieli ozonowych. Kąpiele suche lub w wodzie
ozonowej. Polega na odcinkowym założeniu szczelnego mankietu
ozonoodpornego, do wnętrza którego podawana jest mieszani-
na o stężeniu 54-80 gamma O
3
/ml O
2
przez 30-45 minut.
• Podawanie dożylne naozonowanych płynów infuzyjnych
(0,9% NaCl, Sol. Ringeri) o stężeniu mieszaniny 54-60 gamma O
3
/
ml O
2
w ilości nawet do pełnego zapotrzebowania dobowego.
• Podawanie mieszaniny tlenowo-ozonowej doodbytniczo. Mie-
szanina o stężeniu 54-80 gamma O
3
/ml O
2
w ilości 500 ml przez
45 minut.
• Podawanie mieszaniny tlenowo-ozonowej dostawowo. Podawanie
gazu o stężeniu 30-54 gamma O
3
/ml O
2
w ilości 10-30 ml.
• Podawanie naozonowanych kropli do oczu. Ozonuje się wodę
podwójnie destylowaną mieszaniną o stężeniu 54-60 gamma
O
3
/ml O
2
.
• Podawanie mieszaniny tlenowo-ozonowej do przetok. Podawanie
przez wprowadzone dreny mieszaniny o stężeniu 60-80 gamma
O
3
/ml O
2
.
• Ozonowanie krwi żylnej dawcy bezpośrednio po pobraniu i przed
jej przetoczeniem biorcy.
Kliniczne zastosowanie ozonoterapii było poprzedzone wielo-
letnimi badaniami doświadczalnymi na zwierzętach. Uzyskane
wyniki badań spowodowały wprowadzenie tej metody leczniczej
u ludzi. W aparatach do ozonoterapii ozon wytwarzany jest z tlenu
medycznego podczas tzw. cichych wyładowań w specjalnych rurach
wyładowczych. Cały proces odbywa się pod ścisłą kontrolą napięcia,
temperatury i przepływu gazu (tlenu), co umożliwia precyzyjne
dawkowanie i generowanie ozonu w szerokim zakresie stężeń
od 1 do 80 gamma O
3
/ml O
2
. W zastosowaniu klinicznym stosowana
jest mieszanina tlenowo-ozonowa o stężeniach od 20 do 75 μg/ml.
Maksymalne stężenie odpowiada zawartości około 7,5% ozonu
w tlenie.
Cząsteczka ozonu jest stosunkowo nietrwała. Jej czas połowicznego
rozpadu wynosi około 20 minut. Trwałość wiązania ozonu z oliwką
z oliwek wynosi według różnych autorów od 6 do 24 miesięcy. Jest
to jedyna postać ozonu związanego z nośnikiem o tak długiej trwałości,
a jednocześnie w pełni zachowanych właściwościach leczniczych.
Metoda ta jest szczególnie szeroko stosowana ze względu na swą
prostotę i uniezależnienie od aparatu wytwarzającego ozon.
Mówiąc o klinicznym zastosowaniu ozonoterapii, należy
wspomnieć o przeciwwskazaniach do stosowania tej metody.
Należy tu wymienić: nadczynność tarczycy, świeży zawał mię-
śnia sercowego, nieleczone nadciśnienie tętnicze, ciąża, zatrucie
alkoholem.
Podczas ozonoterapii wykazywano wzrost poziomu nadtlenków
we krwi, stąd zaleca się u tych pacjentów stosowanie antyoksydantów
(witamina C, E, -karoten). Mają one zdolność degradacji nadtlen-
ków, a w konsekwencji powodują normalizację ich poziomu.
G
RZEGORZ
K
AŁUŻA
, P
IOTR
S
ZYBER
Katedra i Klinika Chirurgii Naczyniowej, Ogólnej i Transplantacyjnej AM we Wrocławiu
Piśmiennictwo
1. Antoszewski Z., Madej P.: Ozonoterapia i jej zastosowanie w medycynie.
-Medica Press, Bielsko-Biała 1997.
2. Bocci V.: Ozone as a bioregulator. Pharmacology and toxicology of ozone-
therapy today. „Journal of Biological Regulators and Homeostatic Agents”,
1996; 10: 31-53.
3. Bocci V.: Biological and clinical effects of ozone. Has ozone therapy a future
in medicine? „Br. J. Biomed. Sci.”, 1999; 56: 270-279.
4. Antoszewski Z., Sakiel S., Wypych Z. i in.: Zastosowanie ozonoterapii
w leczeniu trudno gojących się troficznych owrzodzeń podudzi. „Pol. Przegl.
Chir.”, 1998; 60, 5: 437-441.
5. Beck E.G., Wasser G., Viebahn-Hansler R.: Current status of ozone therapy.
Empirical developments and basic research. „Forschende Komplementar-
medizin”, 1998; 5: 61-75.
6. Bębenek M., Wawrzykiewicz M., Zagrobelny Z.: Zastosowanie ozonu w me-
dycynie. „Pol. Przegl. Chir.”, 1995; 67: 212-214.
7. Ceccherelli F.: Oxygen-ozone therapy. „Rivista Medica”, 1999; 5:146.
8. Rokitansky O., Rokitansky A.: Der biochemisches Wirkungsmechanismus
der Ozon-Sauerstoff gemisches in Blut. Kongresbericht zur Ozon-Therapie
Tagung. Baden-Baden 1981.
9. Antoszewski Z., Tomanek E., Wypych Z. i in.: Wpływ ozonu na wzrost pa-
togennych hodowli bakterii i Candida species. „Pol. Przegl. Chir.”, 1988; 60:
29-32.
10. Antoszewski Z., Sakiel S., Wachowski J. i in.: Zastosowanie miejscowej ozo-
noterapii u chorych z trudno gojącymi się ranami. Sympozjum „Oparzenia
86”, 1986, 12.
11. De Benito F.J., Rovira Duplaa G.: Topical ozonotherapy as an alternative to skin
grafting in postsurgical slow-healing wounds. „Cir. Plast. Ibero Latinoam.”,
1994; 20: 53-57.
12. Giunta R., Coppola A., Luongo C. i in.: Ozonized autohemotransfusion improves
hemorheological parameters and oxygen delivery to tissues in patients with
peripheral occlusive arterial disease. „Ann. Hematol.”, 2001; 80: 745-748.
13. Ponikowska I., Rość D., Paczuski R.: Terapia mieszanką ozonowo-tlenową nie
powoduje uszkodzenia śródbłonka naczyniowego u chorych z makroangiopatią
cukrzycową kończyn dolnych. „Diabetologia Polska”, 1999; 6: 34-38.
14. Romero Valdes A., Blanco Gonzalez R., Menendez Cepero S. i in.: Obliterant
atherosclerosis and ozone therapy. Various ways of administration. „Angio-
logia”, 1993; 45: 177-179.
15. Sroczyński J., Antoszewski Z., Krupa G. i in.: Niektóre parametry hemostazy
po leczeniu ozonem w grupie chorych na miażdżycę zarostową tętnic kończyn
dolnych oraz w grupie chorych na cukrzycę. „Polski Tygodnik Lekarski”,
1991; 46: 694-696.
16. Tylicki L., Niewęgłowski T., Biedunkiewicz B. i in.: Beneficial clinical effects
of ozonated autohemotherapy in chronically dialysed patients with atherosclerotic
ischemia of the lower limbs. Pilot study. „Int. J. Arti. Org.”, 2001; 24: 79-82.
17. Kałuża G., Rybak Z., Skóra J. i in.: Ocena skuteczności ozonoterapii miejsco-
wej w eliminacji patogenów bakteryjnych zasiedlających owrzodzenia żylne.
„Przegląd Flebologiczny”, 2003; 11: 7-11.
18. Antoszewski Z., Sakiel S., Wypych Z. i in.: Wpływ ozonoterapii ogólnej
na naskórkowanie resztkowych ran oparzeniowych. Sympozjum „Oparzenia
86”, 1986, 12.
19. Turczyński B., Sroczyński J., Antoszewski Z. i in.: Ozonoterapia a lepkość
krwi i osocza, dystans chromania przestankowego oraz niektóre składniki
biochemiczne osocza u chorych na miażdżycę zarostową tętnic kończyn
dolnych. „Pol. Tyg. Lek.”, 1991; 46: 700-703.
20. Marchetti D., La Monaca G.: An unexpected death during oxygen-ozone
therapy. „American J. For. Med. Pathol.”, 2000; 21: 144-147.