Microsoft Word - Dogmat Niepokalanego Poczęcia - inspiracje dla chrześcijańskiej duchowości.doc

ks. Marek Chmielewski

DOGMAT NIEPOKALANEGO POCZĘCIA:

INSPIRACJE DLA CHRZEŚCIJAŃSKIEJ DUCHOWOŚCI

Jeszcze przed Soborem Watykańskim II obszar wiedzy teologicznej

w  zakresie  duchowości,  który  dziś  cieszy  się  metodologiczną  autono-
mią,  wiązano  niemal  wyłącznie  z  teologią  moralną.  Tymczasem  zda-
niem  wielu  teologów,  wśród  dyscyplin  teologicznych  dogmatyka  jest
bliższa duchowości niż teologia moralna. Toteż, na przykład, Hans Urs
von  Balthasar  nazywa  duchowość  „subiektywną  stroną  dogmatyki”

Oznacza to, że prawdziwe  życie  duchowe  jest  niczym innym, jak „do-
gmatem w akcji”, zaś nauka prawd wiary i duchowa egzystencja chrze-
ścijanina są sobie wzajemnie przyporządkowane: życie duchowe inspi-
ruje  bowiem  do  poszukiwania  dogmatycznej  formuły  wiary,  zaś  zdo-
gmatyzowane  treści  wiary  dynamizują  życie  duchowe  i  zabezpieczają
je przed wszelkiego rodzaju wypaczeniami.

Niemal klasycznym przykładem tej współzależności duchowości i

dogmatyki, lub — jak mówi Hans Urs von Balthasar — „subiektywiza-
cji dogmatu” jest prawda o niepokalanym poczęciu, ogłoszona uroczy-
ście przez bł. Piusa IX  w  dniu 8 XII 1854 roku bullą  Ineffabilis Deus.
Jak wiadomo, w przeszłości nawet wybitni teologowie i święci, w tym
także  wielcy  czciciele  Matki  Bożej  (m.in.  św.  Bernard  z  Clairvaux),
żywili  wątpliwości  co  do  możliwości  uzgodnienia  tej  prawdy  z  wyra-
żoną przez św. Pawła nauką o powszechności grzechu pierworodnego i

————————

Odczyt na Ogólnopolskim Sympozjum Mariologicznym z okazji 150. rocznicy

ogłoszenia dogmatu o Niepokalanym Poczęciu Matki Bożej nt. „Tota pulchra es Ma-
ria”, Licheń 17-20 V 2004, wydrukowany w: Tota pulchra es Maria. Materiały z ogól-
nopolskiego sympozjum mariologicznego z okazji 150 rocznicy ogłoszenia dogmatu o
Niepokalanym Poczęciu Matki Bożej, red. J. Kumala, Licheń 2004, s. 337-354.

„Spiritualität ist die subjektive Seite der Dogmatik”. — Verbum Caro, Einsiedeln-

Freiburg 1990, s. 227; tenże, Il vangelo come norma e critica di ogni spiritualità nella
Chiesa, „Concilium” (Brescia) 1965, nr 4, s. 68; por. S. Cannistra, Teologia spirituale e
teologia dogmatica, w: La Teologia spirituale. Atti del Congresso Internazionale OCD,
Roma 24-29 aprile 2000, bez. red., Roma 2001, s. 501-512.

powszechności odkupienia dokonanego przez Chrystusa (por. Rz 5, 12-
15)

. Niemniej jednak stale była ona żywo obecna w pobożności śro-

dowisk  chrześcijańskich.  Jak  podkreśla  Jan  Paweł  II,  „w  rozwoju  ma-
riologii  szczególną  rolę  odgrywa  lud  chrześcijański.  Wyznając  swoją
wiarę i dając o niej świadectwo, lud przyczynia się do rozwoju doktry-
ny maryjnej, tak że nie jest ona zazwyczaj zasługą samych tylko teolo-
gów, choć nadal odgrywają oni nieodzowną rolę w zakresie pogłębiania
i jasnego przedstawiania prawd wiary oraz chrześcijańskiego  doświad-
czenia”

. Tak więc ogłoszenie dogmatu o niepokalanym poczęciu było

usankcjonowaniem  wiary  ludu  Bożego,  wyrażającej  się  w  szczególnie
żywej  duchowości  maryjnej  i  odpowiadającej jej pobożności (por. RM
48).

Podejmując niniejszy temat odnośnie do inspiracji dla duchowości,

jakie  płyną  z  dogmatu  o  niepokalanym  poczęciu,  wypada  zastosować
coś  w  rodzaju  metody  inwersji,  to  znaczy  drogi  postępowania  anali-
tycznego odwrotnej od tej, dzięki której dojrzewała dogmatyczna świa-
domość Kościoła. Pytamy bowiem już nie o to, jak duchowość i poboż-
ność  maryjna  formowały  prawdę  o  niepokalanym  poczęciu,  ale  o  to,
czy  i  jak  ta  prawda  wpływa  na  kształt  duchowości  chrześcijańskiej.  O
ile  pierwsze  zagadnienie  należy  do  dziedziny  historii  dogmatów,  to
drugie zaś jest specyficznym przedmiotem badań ze strony teologii du-
chowości systematycznej.

Z uwagi na przejrzystość metodologiczną, wypada wpierw uściślić

pojęcie  duchowości  chrześcijańskiej,  zanim  wskażemy  przynajmniej
niektóre,  najważniejsze  inspiracje  płynące  z  prawdy  o  niepokalanym
poczęciu zarówno dla teologii duchowości, jak i życia duchowego.

Otóż mówimy o duchowości w ścisłym sensie teologicznym, a więc

o życiu duchowym, pozostawiając poza marginesem różne ujęcia an-
tropologiczno-filozoficzne i psychologiczne

. Przez życie duchowe —

————————

Szerzej na temat kontrowersji wokół prawdy o niepokalanym poczęciu zob. L.

Melotti, Maryja i jej misja macierzyńska, Kraków 1984, s. 70-86.

Jan Paweł II o Matce Bożej 1978-1998, red. A. Szostek, Warszawa 1999, t. 4,

s. 111.

Ich przegląd można znaleźć m.in. w pracy zbiorowej pod red. P. Sochy, pt. Du-

chowy rozwój człowieka. Fazy życia. Osobowość. Wiara. Religijność. Stadialne koncep-
cje rozwoju w ciągu życia, Kraków 2000.

jak wskazuje Jan Paweł II — należy rozumieć „życie w Chrystusie, ży-
cie  według  Ducha  Świętego”  (VC  93);  „życie  ożywiane  i  kierowane
przez Ducha ku świętości i ku doskonaleniu miłości” (PDV 19; por. Ga
5, 25). Stanowi  ono szczególną postać życia wewnętrznego, jako  cało-
kształtu  psychoemocjonalnych,  poznawczych  i  decyzyjnych  funkcji
człowieka, i jest ukierunkowane na zażyłość z Bogiem, dlatego najpeł-
niej  wyraża  się  w  modlitwie  i  kontemplacji  oraz  sakramentach  (por.
PDV 49; NMI 33). Ta relacja miłości, jaka zachodzi między Bogiem w
Trójcy Osób a ochrzczonym,  w teologii  duchowości rozpatrywana jest
bardziej od strony przeżyciowej, stąd też w centrum uwagi teologii du-
chowości jest tzw. doświadczenie duchowe

. Z uwagi na wzorczą funk-

cję  osoby i życia Matki Bożej  w aktualizacji i  kształcie  doświadczenia
duchowego,  mówi  się  nie  tyle  o  duchowości  maryjnej,  jako  odrębnej
formie  chrześcijańskiego życia  duchowego, co raczej  o  maryjnym  wy-
miarze  chrześcijańskiej  duchowości.  Szczególna  rola  Maryi  w  ekono-
mii zbawienia sprawia bowiem, że jej wzorczość istotowa i funkcjonal-
na przenika wszystkie aspekty życia duchowego

Nie inaczej jest z dogmatem o niepokalanym poczęciu, który „sta-

nowi wspaniałą doktrynalną syntezę wiary chrześcijańskiej”, jak wyra-
ził się Jan Paweł II podczas modlitwy na Anioł Pański w dniu 8 XII
1988 roku

. Podejmowana tu analiza tego orzeczenia dogmatycznego

jak i jego konotacji teologicznych dotyczy zatem samej istoty życia du-
chowego, rozpatrywanego w aspekcie trynitarno-charytologicznym,
eklezjalnym i antropologiczno-personalistycznym.

————————

Zob. G. Moioli, Dimensione esperienziale della spiritualità, w: Spiritualità. Fi-

sionomia e compiti, red. B. Calati, B. Secondin, T. P. Zecca, Roma 1981, s. 53-54; ten-
że, L’acquisizione del tema dell’esperienza da parte della teologia e la teologia della
«spiritualità» cristiana, „Teologia” 6(1981), s. 145-153; M. Chmielewski, Metodolo-
giczne problemy posoborowej teologii duchowości katolickiej, Lublin 1999, s. 105-109.

Szerzej na ten temat zob. A. Amato, Problem „duchowości maryjnej”. Wprowa-

dzenie do dyskusji, „Salvatoris Mater” 3(2001) nr 4, s. 207-232; M. Chmielewski, Ma-
ryjny wymiar duchowości chrześcijańskiej. Kwestie metodologiczne, w: Signum ma-
gnum — duchowość maryjna („Homo meditans”, t. 23), red. M. Chmielewski, Lublin
2002, s. 19-33.

Jan Paweł II o Matce Bożej 1978-1998, dz. cyt., t. 5, s. 285.

1. Inspiracje w aspekcie trynitarno-charytologicznym

Zarówno sama formuła dogmatyczna prawdy o niepokalanym po-

częciu, jak i jej biblijno-doktrynalne podstawy jednoznacznie wskazują
na szczególne „zaangażowanie” całej Trójcy Przenajświętszej w dzieło
zachowania Maryi od skutków grzechu pierworodnego. Jest więc spra-
wą oczywistą, że trynitarną perspektywę mariologii wyraźnie postuluje
Sobór Watykański II w VIII rozdziale Konstytucji dogmatycznej o Ko-
ściele Lumen gentium. Czytamy tam m.in., że Maryja, która została
„Odkupiona w sposób wznioślejszy ze względu na zasługi swego Syna
i zjednoczona z Nim węzłem ścisłym i nierozerwalnym, obdarzona jest
tym najwyższym darem i najwyższą godnością, że jest mianowicie Ro-
dzicielką Syna Bożego, a przez to najbardziej umiłowaną córą Ojca i
świętym przybytkiem Ducha Świętego” (LG 53).

W takiej perspektywie trynitarnej również Jan Paweł II ujmuje wy-

darzenie niepokalanego poczęcia Maryi, zaliczając je do kategorii daru,
w jakim objawia się wszechmoc i miłosierdzie Przenajświętszej Trójcy.
Jak zauważa jeden z mariologów, tajemnica poczęcia Maryi stanowi dla
Papieża  zasadniczy  motyw,  aby  dziękować  i  uwielbiać  Trójcę  Świętą.
Tak  więc  dogmat  niepokalanego  poczęcia  ma  wymiar  doksologiczny,
co  wyraża  sama  uroczysta  introdukcja  orzeczenia  dogmatycznego  w
bulli  bł.  Piusa  IX:  „Na  chwałę  Świętej  i  Niepodzielnej  Trójcy…”

. W

swoich przemówieniach, zwłaszcza z okazji uroczystości Niepokalane-
go Poczęcia, Jan Paweł II często podkreśla, że Niepokalana jest „dzie-
łem Bożym szczególnym, wyjątkowym, jedynym”

. Natomiast w Re-

demptoris Mater Papież uczy, że jest Ona włączona w „opatrznościowy
plan  Trójcy  Przenajświętszej”,  który  „jest  centralną  rzeczywistością
Objawienia  i  wiary”  (RM  3).  Podobnie  dokument  Międzynarodowej
Papieskiej Akademii Maryjnej pt. Matka Pana. Pamięć — obecność —
nadzieja. Niektóre aktualne zagadnienia dotyczące postaci i misji Naj-
świętszej Dziewicy Maryi (z 8 XII 2000), zachęcając do uprawiania ma-
riologii  w  perspektywie  trynitarnej  (nr  39),  szczególnie  zwraca  uwagę
na dogmat niepokalanego poczęcia, który należy odczytywać „w świe-

————————

Zob. J. Kumala, Perspektywa trynitarna tajemnicy niepokalanego poczęcia Maryi

w nauczaniu Jana Pawła II, „Salvatoris Mater” 3(2001) nr 1, s. 201-202.

Jan Paweł II o Matce Bożej 1978-1998, dz. cyt., t. 2, s. 128.

tle zbawczej miłości Boga Trójcy”. Niepokalane poczęcie Maryi było
bowiem rzeczywiście „owocem samej łaski, czystym darem Ojca, Syna
i Ducha” (nr 47). Tak więc zarówno Jan Paweł II jak i współcześni teo-
logowie zajmujący się mariologią zgodnie podkreślają ścisły związek
Maryi z poszczególnymi Osobami Boskimi

Zarysowane powyżej konstatacje trynitarne w odniesieniu do ma-

riologii, a zwłaszcza  dogmatu niepokalanego poczęcia, są cenną inspi-
racją dla duchowości chrześcijańskiej, która w istocie jest duchowością
trynitarną.  Odnośnie  do  tego  należy  zauważyć,  że  podręczniki  ducho-
wości  z  początku  dwudziestego  wieku  doskonałość,  świętość  i  życie
Boże istniejące w człowieku traktowały jakby autonomiczne i statyczne
rzeczywistości.  Dużo  mówiło  się  wtedy  o  przyczynach  sprawczych,
które  ze  swej  natury  pozostają  na  zewnątrz  skutku,  który  wywołują

Miało  to  posmak  swoistego  deizmu.  Stosując  pewne  uproszczenia  i
analogie należałoby przezeń rozumieć sytuację, w której Bóg wyciska-
jąc  sakramentalną  pieczęć  chrztu  inicjuje  życie  duchowe,  wyposaża
człowieka  w  odpowiednie  środki,  czyli  tzw.  organizm  duchowy,  i  dal-
szy  jego  rozwój  uzależnia  od  ascetycznej  efektywności  podmiotu.  Na-
tomiast  w  najnowszych  ujęciach  doskonałość,  świętość  czy  w  ogóle
duchowość  chrześcijańska  widziana  jest  dynamicznie,  jako  stale  aktu-
alizowana  komunia  z  Bogiem  Trójosobowym.  Cała  Trójca  i  poszcze-
gólne  Osoby  Boskie  inicjując  i  dopełniając  wolny  akt  człowieka,  są
współtwórcami tej komunii

. Nie tylko że zaistniała ona na mocy łaski

chrztu św., ale stale jest rozwijana aż po szczyty mistycznego zjedno-
czenia.

Otóż Maryja w tajemnicy swego niepokalanego poczęcia jest

szczególnie wymownym przykładem i wzorem tej komunii z Trójcą
Przenajświętszą. Jak pokazuje biblijno-teologiczna konotacja tego do-

————————

Zob. P. Liszka, Maryja we współczesnych traktatach o Trójcy Świętej, „Salvato-

ris Mater” 2(2000) nr 3, s. 62-93; Trójca Święta a Maryja („Biblioteka Mariologiczna”,
t. 2), red. T. Siudy, K. Pek, Częstochowa 2000.

Zob. np. A. Tanquerey, Zarys teologii ascetycznej i mistycznej, t. 1-2, Kraków

1928; R. Garrigou-Lagrange, Trzy okresy życia wewnętrznego, t. 1-2, Poznań 1960; A.
Marchetti, Zarys teologii życia duchowego, t. 1-3, Kraków 1996; A. Royo Marín, Teo-
logia della perfezione cristiana, Cinisello Balsamo 1987, wyd. 7.

Zob. J. W. Gogola, Teologia komunii z Bogiem, Kraków 2001, s. 37-64.

gmatu,  świętość  Maryi  jest  nie  tyle  efektem  Jej  kenotycznej  wiary  i
ascezy (por. RM 18), ale nade wszystko dziełem Trójcy Świętej stale w
niej zamieszkującej, na co wskazuje m.in. anielskie pozdrowienie: „Ła-
ski pełna” (Łk 1, 28). Zarówno  istotowa  jak  i funkcjonalna  wzorczość
Niepokalanie Poczętej dobitnie pokazuje, że życie duchowe jest całko-
wicie  darmowym  dziełem  łaski  w  człowieku,  a  nie  rezultatem  asce-
tycznych czy samowychowawczych zabiegów. Nie zmienia to faktu, że
im doskonalszy dar, tym większe moralno-ascetyczne zobowiązanie do
jego  interioryzacji. To,  że  inicjatywa  życia  duchowego  należy  wyłącz-
nie  do Trójcy  Boskich  Osób  nie  znosi  potrzeby  wysiłku  ascetycznego.
Jednakże nadaje mu inny sens: nie tyle hamartiologiczno-soteriologicz-
ny,  co  raczej  charytologiczno-eschatologiczny.  Oznacza  to,  że  asceza
ma  na  celu  nie  tyle  przezwyciężenie  skutków  grzechu  dla  zdobycia
zbawienia, co raczej coraz pełniejsze otwieranie się na łaskę Bożą anty-
cypującą  stan  życia  zbawionych  w  niebie.  Dogmat  niepokalanego  po-
częcia  inspiruje  więc  do  przesunięcia  akcentów,  co  rzutuje  także  na
praktykę życia duchowego.

Na marginesie tego warto jeszcze zauważyć, że uproszczony język

katechetyczno-kaznodziejski, przenikający niekiedy do opracowań teo-
logicznych, opisuje chrześcijańskie życie  duchowe  jako odniesienie  do
Boga w  ogóle.  Ujawnia więc pewnego rodzaju tendencje  monistyczne,
nie  troszcząc  się  zanadto  o  doprecyzowanie,  kim  i  jakim  jest  ów  Bóg,
jako cel życia duchowego. Toteż wiele z tego typu wyrażeń z powodze-
niem  mogłoby  znaleźć  zastosowanie  w  doktrynach  pozachrześcijań-
skich,  niekoniecznie  monoteistycznych.  Jak  wiadomo,  w  dobie  post-
modernistycznej  relatywizacji  prawdy  i  wartości,  mówienie  o  Bogu
„bezimiennym” niesie ze sobą poważne niebezpieczeństwo popadnięcia
w  indyferentyzm  religijno-duchowy.  Wiele  osób,  zwłaszcza  młodych,
szukając odpowiedzi na dręczące ich pytania egzystencjalne, szuka nie
Chrystusa z Jego  misterium paschalnym, ale  Boga „efektownego”,  od-
powiadającego aktualnym potrzebom.

Tymczasem nieredukowalną specyfiką chrześcijańskiego życia du-

chowego  jest  jego  wymiar  trynitarny.  Zapoczątkowanie  życia  ducho-
wego  we  chrzcie  oznacza  zamieszkanie  Przenajświętszej  Trójcy  w
człowieku, w dnie jego duszy (por. 1 Kor 3, 16; 6, 19). Źródłem uświę-
cenia i miarą udoskonalenia jest Bóg Trójosobowy (por. Mt 5, 48; Łk 6,
36).  Kresem  zaś  duchowego  rozwoju,  osiągającego  swój  szczyt  w  do-

świadczeniu mistycznym jest partycypacja w Jego życiu wewnątrztry-
nitarnym.

Dogmat o niepokalanym poczęciu niezmienne przypomina, że Naj-

doskonalsza z ludzi nie jest dziełem jakiegoś boskiego demiurga, uoso-
bieniem bliżej nieokreślonej boskiej energii, ale arcydziełem wspólnoty
Boskich  Osób:  Ojca,  Syna  i  Ducha  Świętego.  Napełniona  łaską  od
pierwszej  chwili  swego  zaistnienia  na  ziemi,  jest  przybytkiem  Trójcy
Świętej — Boga, który ma swe niewymowne Imię. Ponadto przesłanki
biblijno-teologiczne  pozwalają  stwierdzić,  że  Jej  udziałem  było  mi-
styczne  doświadczenie  zjednoczenia  z  Boską  Trójcą

. Dlatego po-

prawnie ukształtowana pobożność względem Niepokalanej będzie
znajdować swój wyraz m.in. nie w modlitwie „do” Maryi, ale w modli-
twie do Boga w Trójcy Osób „razem” z Maryją, co trafnie Jan Paweł II
nazywa „szkołą Maryi” (por. RVM 1. 14). Innymi słowy, Niepokalanie
Poczęta uczy, kim jest Bóg, który dokonał w Niej wielkich rzeczy (por.
Łk 1, 49). Odkrycie i świadomość tego, kim jest Bóg i jaki On jest, sta-
nowi samo jądro życia duchowego.

Co więcej, dogmat niepokalanego poczęcia rozpatrywany z punktu

widzenia duchowości uwrażliwia na chrystocentryzm. W centrum bo-
wiem chrześcijańskiej duchowości jest Jezus Chrystus

. Jak uczy So-

bór  Watykański  II,  Maryja  w  swym  niepokalanym  poczęciu  została
„odkupiona w sposób wznioślejszy ze względu na zasługi swego Syna”
(LG 53. 56. 59), toteż „Kościół święty […] w Maryi podziwia i wysła-
wia  wspaniały  Owoc  odkupienia”  (SC  103).  Mówi  się  nawet,  że  dok-
tryna  o  niepokalanym  poczęciu  jest  podwójnie  chrystocentryczna.  Z
jednej bowiem strony pokazuje, że każdy jest zbawiony w Chrystusie i
dotyczy  to  ludzi  wszystkich  czasów,  także  żyjących  na  wiele  wieków
przez  narodzeniem  Zbawiciela,  a  z  drugiej  strony  dogmat  ten  przypo-
mina,  że  odkupienie  zachowawcze  Maryi  jest  całkowicie  nadzwyczaj-

————————

Zob. M. Chmielewski, Duchowe i mistyczne doświadczenie Maryi zamieszkiwa-

nia w Niej Trójcy Świętej, „Salvatoris Mater” 2(2000), nr 3, s. 251-267; J. Misiurek,
Doświadczenia mistyczne Maryi, w: Signum Magnum — duchowość maryjna, dz. cyt.,
s. 144-147.

Zob. M. Chmielewski, Chrystocentryzm, w: Leksykon duchowości katolickiej,

red. M. Chmielewski, Lublin-Kraków 2002, s. 121-123.

nym darem, której Trójosobowy Bóg udzielił Jej jako przyszłej Matce
Chrystusa”

Ponadto kontemplacja tajemnicy niepokalanego poczęcia prowadzi

do odkrycia, że Bóg, jako Komunia Boskich Osób, chcąc dać człowie-
kowi  udział  w  swoim  życiu,  jest  zarazem  przyczyną  sprawczą  i  wzor-
czą jego uświęcenia. Przypomnienie tego ma swe uzasadnienie w anali-
zie zarówno dawniejszej, jak i współczesnej literatury pobożnej, służą-
cej na ogół jako pomoc w rozwoju życia duchowego. Dawniejsza litera-
tura  pobożna  nierzadko  była  obarczona  pozostałościami  jansenizmu,
wskutek czego  w swej różnorodności stylów  i treści postulowała asce-
tyczny  rygoryzm.  Natomiast  współczesna  literatura  pobożna,  zdomi-
nowana  przez  wielopostaciową  psychologię

, grzeszy swoistym pela-

gianizmem duchowym, polegającym na przeświadczeniu, że dla osią-
gnięcia chrześcijańskiej doskonałości wystarczy zaktualizować pozy-
tywne energie tkwiące w ludzkiej naturze, do czego skutecznym narzę-
dziem mają być odpowiednie techniki psychorelaksacyjne

Tymczasem dogmatyczna prawda o niepokalanym poczęciu poka-

zuje,  że  skoro  Bóg  z  suwerennej  inicjatywy  zbawczej  postanowił  dla
przewidzianych  zasług  Jezusa  Chrystusa  uchronić  Maryję  od  skutków
grzechu  prarodziców  i  napełnił  ją  łaską,  to  także  dzieło  duchowego
udoskonalenia  chrześcijanina  jest  nie  tyle  sprawą  ascetycznej  determi-
nacji  podmiotu,  co  przede  wszystkim  łaską.  Odnośnie  do  tego  św.  Pa-
weł pisze, że „Bóg jest w nas sprawcą i chcenia i działania” (Flp 2, 13).
Szczególna rola w tym dziele przypada Duchowi Świętemu, głównemu
sprawcy  uświęcenia  człowieka,  stąd  życie  duchowe  jest  w  istocie  ży-
ciem  w  Duchu  Świętym.  Jego  pełnia  była  udziałem  Maryi  Niepokala-
nej,  jak  bowiem  czytamy  w  dokumencie  Papieskiej  Międzynarodowej
Akademii Maryjnej „Maryja, Cała Święta, jest pierwszym stworzeniem
całkowicie  ukształtowanym  przez  Ducha  Uświęciciela  (pneumatofor-
me)  (LG  56);  jest  pierwszą  nosicielką  Ducha  (pneumatofora),  której

————————

L. Melotti, dz. cyt., s. 80.

Chodzi tu m.in. o cieszące się dużą popularnością publikacje niemieckiego be-

nedyktyna Anselma Grüna czy włoskiego salezjanina Amadeo Cenciniego.

Szeroko ten problem omawia William Kirk Kilpatrick w książce pt. Psycholo-

giczne uwiedzenie (tł. R. Lewandowski, Poznań 1997).

życie było ożywiane i kierowane przez Boską Pneuma (MC 26), do te-
go stopnia, że uważa się Ją za ikonę Ducha”

Nie dziwi zatem, że w każdej epoce misterium niepokalanego po-

częcia z taką siłą fascynuje pod względem duchowym. Dotyka ono bo-
wiem samego nerwu chrześcijańskiej duchowości, jaką jest relacja
człowieka do Osób Boskiej Trójcy.

2. Inspiracje w aspekcie eklezjalnym

Ósmy rozdział Konstytucji dogmatycznej o Kościele Lumen gen-

tium nosi znamienny tytuł: „Maryja obecna w tajemnicy Chrystusa i
Kościoła”. Nawiązuje do tego wspomniany wyżej dokument Międzyna-
rodowej Papieskiej Akademii Maryjnej, w którym czytamy, iż „Matka
Pana jest czynnie obecna w wydarzeniach, w których Kościół nieustan-
nie się formuje” i jest to proces tak głęboki, że „nadprzyrodzone zarysy
Kościoła są już antycypowane w obliczu Maryi z Nazaretu”

. Dotyczy

to  zwłaszcza  misterium  niepokalanego  poczęcia,  które  ma  charakter
funkcjonalny  i  dynamiczny.  Oznacza  to,  że  Maryja  jest  cała  święta  od
chwili swego  zaistnienia zarówno ze  względu  na swego Syna, jak  i ze
względu  na  całą  ludzkość,  która  ma  być  zbawioną.  Nie  można  zatem
odłączać przywileju Maryi od jej misji

. Ustrzeżenie od skutków grze-

chu pierworodnego, to znaczy — w pozytywnym wymiarze tego przy-
wileju — napełnienie łaską, zostało udzielone Maryi ze względu na Jej
macierzyństwo. Niepokalane poczęcie nie jest łaską udzieloną jedynie
dla osobistego piękna i doskonałości osoby Maryi, co często bywa
przeakcentowywane w kaznodziejstwie oraz pobożności ludowej.

Taki funkcjonalny charakter przywileju niepokalanego poczęcia po-

twierdza Archanioł Gabriel podczas Zwiastowania, kiedy po pozdro-
wieniu Maryi specyficznym imieniem: „Łaski pełna”, powierza jej mi-
sję w słowach: „Oto poczniesz i porodzisz Syna…” (Łk 1, 31). Tytuł
„łaski pełna” podporządkowany jest misji macierzyńskiej, dlatego oso-

————————

Papieska Międzynarodowa Akademia Maryjna, Matka Pana. Pamięć — Obec-

ność — nadzieja. Niektóre aktualne zagadnienia dotyczące postaci i misji Najświętszej
Dziewicy Maryi, Watykan 2000, nr 16 („Salvatoris Mater” 4(2003) nr 3, s. 311-398).

Papieska Międzynarodowa Akademia Maryjna, Matka Pana…, nr 17.

Zob. L. Melotti, dz. cyt., s. 72-80.

ba Maryi niepokalanie poczętej powinna być ujmowana w perspekty-
wie Jej współpracy w dziele Odkupienia.

Odnośnie do tego Jan Paweł II przemawiając na Anioł Pański w

dniu 8 XII 1991 roku w Watykanie, powiedział: „Niepokalane Poczęcie
nie jest zatem tylko indywidualnym przymiotem Maryi, ale ma donio-
słe znaczenie dla całego Kościoła i skłania nas wszystkich do głębokiej
zadumy nad stwórczą i odkupieńczą wolą Boga oraz nad dramatem
ludzkich dziejów, które mogą osiągnąć swą pełnię tylko w świetle Ob-
jawienia”

. W tych słowach zawarty jest postulat pod adresem ducho-

wości, aby nigdy nie redukować życia duchowego, które jest darem ła-
ski,  do  wymiaru  indywidualnego  czy  tym  bardziej  prywatnego.  Du-
chowość chrześcijańska ma bowiem charakter komunijny — eklezjalny
i  zarazem  charyzmatyczny,  co  zostało  mocno  wyrażone  przez  Sobór
Watykański  II  w  Konstytucji  dogmatycznej  o  Kościele  Lumen  gen-
tium

, a ostatnio powtórzone i rozwinięte przez Jana Pawła II w liście

apostolskim Novo millennio ineunte. Ojciec święty aż trzy punkty (43-
45) tego dokumentu poświęca duchowości komunii, która jako odwzo-
rowanie  misterium Trójcy Świętej,  ma być  doświadczeniem  i budowa-
niem braterskich więzi „w wierze dzięki głębokiej jedności Mistyczne-
go  Ciała”  (NMI  43).  W  praktyce  oznacza  to  m.in.  gotowość  do  wza-
jemnego  posługiwania  według  powierzonych  sobie  charyzmatów,
wśród  których  na  pierwszym  miejscu  jest  nadprzyrodzona  miłość  —
sedno wszystkich form i przejawów duchowości (por. NMI 44-45).

Wzorem takiej służebnej postawy wobec braci jest Maryja, która

bezpośrednio  po  zwiastowaniu,  nierozerwalnie  łączącym  się  z  Jej
przywilejem niepokalanego poczęcia, udaje się w góry do św. Elżbiety
(por.  Łk  1,  39-40).  W  momencie  spotkania  z  Matką  Jana  Chrzciciela,
Niepokalana wyśpiewuje hymn uwielbienia Boga Magnificat, który jest
pewnego  rodzaju  orędziem  ewangelizacyjnym.  Ten  przykład  Maryi,
obdarowanej  w  momencie  poczęcia  pełnią  łaski,  wskazuje,  że  spraw-

————————

Jan Paweł II o Matce Bożej 1978-1998, dz. cyt., t. 5, s. 356.

„W każdym wprawdzie czasie i w każdym narodzie miły jest Bogu, ktokolwiek

się  Go  lęka  i  postępuje  sprawiedliwie  (por.  Dz  10,  35),  podobało  się  jednak  Bogu
uświęcić i zbawiać ludzi nie pojedynczo, z wykluczeniem wszelkiej wzajemnej między
nimi  więzi, lecz  uczynić  z  nich  lud,  który  by  Go  poznawał  w  prawdzie  i  zbożnie  Mu
służył”. — LG 9.

dzianem  dojrzałego  życia  duchowego  jest  realna  służba  bliźniemu  i
ewangelizacja.  Ujmując  problem  z  punktu  widzenia  mistyki,  można
powiedzieć, że człowiek doskonale zjednoczony z Chrystusem, miłują-
cy  Go  jako  Głowę  Kościoła,  nie  może  nie  miłować  Jego  Mistycznego
Ciała  ze  wszystkimi  członkami,  zwłaszcza  jeśli  są  chore  czy  niegodne
troski (por. 1 Kor 12, 23-24)

W nauczaniu Kościoła, zwłaszcza od Soboru Watykańskiego II, ak-

centuje  się  prawdę,  że  Maryja  Dziewica  jest  pierwowzorem  Kościoła
(por. LG 63; RM 42), dlatego Jej kult — jak uczy Jan Paweł II — „za-
wiera w sobie i wyraża tę głęboką więź, jaka zachodzi pomiędzy Matką
Chrystusa  a  Kościołem”  (RM  42).  Naśladując  dziewicze  macierzyń-
stwo  Maryi  Kościół  sam  staje  się  dziewicą  i  matką  w  porządku  łaski.
Jak Maryja już  w  chwili swego  niepokalanego poczęcia została napeł-
niona  Duchem  Świętym,  aby  być  w  służbie  tajemnicy  Wcielenia,  tak
Kościół ożywiany tchnieniem tego samego Ducha Świętego „pozostaje
w  służbie  tajemnicy  «usynowienia»  przez  łaskę”  (RM  43).  Nie  dziwi
zatem,  że  Ojciec  święty  programując  działalność  Kościoła  na  trzecie
tysiąclecie, prowadzenie do świętości uznał za „szczególnie pilne zada-
nie duszpasterskie” (NMI 30). Rozwijając tę myśl w późniejszych swo-
ich dokumentach, m.in. w liście apostolskim Rosarium Virginis Mariae,
który  jest  programowym  dopełnieniem  listu  Novo  millennio  ineunte
(por. RVM 3. 5. 28. 41. 43), zachęca do włączenia się w „szkołę Mary-
i”, Niepokalanie Poczętej, jako najdoskonalszego wzoru świętości całe-
go Kościoła i poszczególnych jego członków.

Zarysowana powyżej paralela dziewiczego macierzyństwa Maryi i

Kościoła, ukazana między innymi w encyklice Redemptoris Mater (por.
RM  42-45),  znajduje  potwierdzenie  w  duchowości  współczesnych
zrzeszeń  chrześcijańskich,  których  jedną  z  charakterystycznych  cech
jest  właśnie  „zupełnie  wyjątkowy”  kult  Niepokalanej  Dziewicy  (por.
RM  42).  Inspiruje  on  do  „stawiania  na  pierwszym  miejscu  powołania
każdego chrześcijanina do świętości” (ChL 30), co Jan Paweł II uznaje
za podstawowe kryterium eklezjalnego charakteru zrzeszeń laikatu.

Mówiąc o inspiracjach dogmatu o niepokalanym poczęciu dla du-

chowości, ujmowanych w aspekcie eklezjalnym, nie można pominąć

————————

Zob. H. Boulad, Mistyka a zaangażowanie społeczne, tł. T. Semczuk, Kraków

2002, s. 51-58.

jakże  cennego  wzoru  Maryi  dla  osób  konsekrowanych,  zwłaszcza  ko-
biet.  Zwięźle,  a  przy  tym  z  właściwą  sobie  teologiczną  głębią  pisze  o
tym Jan Paweł II w posynodalnej adhortacji apostolskiej Vita consecra-
ta. Wychodząc od tego, że Maryja „od momentu niepokalanego poczę-
cia najdoskonalej odzwierciedla Boże piękno”, Papież stwierdza, że jest
Ona  „wzniosłym  przykładem  doskonałej  konsekracji,  wyrażającej  się
pełną przynależnością do Boga i całkowitym  oddaniem się Jemu. Wy-
brana przez Pana, który postanowił dokonać w Niej tajemnicy Wciele-
nia,  przypomina  osobom  konsekrowanym  o  pierwszeństwie  Bożej  ini-
cjatywy. Zarazem Maryja, która wyraziła przyzwolenie na Boże Słowo
Wcielone w jej łonie, jawi się jako wzór przyjęcia łaski przez człowie-
ka”  (VC  28).  Stwierdzenie  to  należy  odczytywać  w  kontekście  słów
zawartych  na  początku  tejże  adhortacji,  gdzie  Ojciec  święty  pisze,  iż
„życie  konsekrowane  znajduje  się  w  samym  sercu  Kościoła  jako  ele-
ment  o  decydującym  znaczeniu  dla  jego  misji,  ponieważ  wyraża  naj-
głębszą istotę powołania chrześcijańskiego oraz dążenie całego Kościo-
ła-Oblubienicy  do  zjednoczenia  z  jedynym  Oblubieńcem”  (VC  3).
Osoba  konsekrowana,  reprezentująca  oblubieńczy  rys  Kościoła,  istotę
swego powołania najwyraźniej  odczytuje pochylając się  nad tajemnicą
niepokalanego poczęcia.

Jak widać, dogmat o niepokalanym poczęciu ma doniosłe znaczenie

dla  życia  Kościoła.  Uświęcająco-odkupieńcza  inicjatywa  Boga  Trójcy,
jaką  wspólnota wierzących  kontempluje  w Maryi,  jest źródłem  niewy-
czerpanych  inspiracji  dla  świętości,  w  służbie  której  pozostają  różne
formy duchowości stanów życia w Kościele.

3. Inspiracje w aspekcie antropologiczno-personalistycznym

Oceniając Sobór Watykański II z perspektywy czterdziestu lat,

zwraca się uwagę, że jednym z wielu jego znaczących dokonań był tzw.
„zwrot antropologiczny”, polegający na wyraźnym i mocnym podkre-
śleniu godności osoby ludzkiej oraz jej centralnego miejsca w dziele
stworzenia i historii zbawienia

. Zwłaszcza Konstytucja duszpasterska

————————

Zob. J. Castellano Cervera, Los grandes temas de la espiritualidad „tradicio-

nal” en la doctrina del Vaticano II, „Revista de Espiritualidad” 34(1975), s. 174-175;
A. Guerra, Espiritualidad e historia en el Vaticano II. Reflexiones en torno a la „Gau-

o Kościele  w świecie  współczesnym podkreśla, że  człowiek,  który zo-
stał stworzony „na obraz Boży” (Rdz 1, 27), zdolny jest do poznawania
i  miłowania  swego  Stwórcy.  Przez  niego  też  człowiek  został  ustano-
wiony  panem  wszystkich  stworzeń  (por.  GS  12).  Ojcowie  Soborowi
przywołują w ten sposób patrystyczną doktrynę  o człowieku jako ima-
go  Dei,  u  podstaw  której  jest  antropologia  biblijna,  pokazująca  nie-
ustanną troskę Boga o człowieka (por. Ps 8, 5)

Współtwórca soborowej konstytucji Gaudium et spes, Jan Paweł II

próbie  antropocentrycznej  reorientacji  daje  mocny  fundament  chrysto-
logiczny, czego znamiennym wyrazem są słowa z encykliki Redemptor
hominis,  iż  „Chrystus-Odkupiciel,  […]  objawia  w  pełni  człowieka  sa-
memu  człowiekowi.  To  jest  ów  […]  ludzki  wymiar  Tajemnicy  Odku-
pienia. Człowiek odnajduje w nim swoją właściwą wielkość, godność i
wartość swego człowieczeństwa. Człowiek zostaje w Tajemnicy Odku-
pienia na nowo potwierdzony, niejako wypowiedziany na nowo. Stwo-
rzony na nowo!” (RH 10).

Tak wyartykułowana antropologia chrystologiczna otwiera nowe

horyzonty  dla  teologii  duchowości,  która  wbrew  temu  co  zwykło  się
dawniej uważać nie tylko koncentruje się na wąsko pojętych „sprawach
duszy”, ale szeroko uwzględnia kontekst życia chrześcijanina, dostrze-
gając  w  cielesności  i  płciowości,  w  pracy  zawodowej,  w  zaangażowa-
niu  społecznym  i  polityce  cenne  „miejsca  doświadczenia  duchowe-
go”

. W tej też perspektywie dogmat o niepokalanym poczęciu wnosi

do  teologii  duchowości  ważne  treści  protologiczne,  dotychczas  nie
zawsze dostatecznie zauważone i docenione. Jak słusznie twierdzi Karl
Rahner,  ta  właśnie  protologiczna  prawda  maryjna  omawia  coś  więcej
niż tylko doktrynę mariologiczną in se. W tajemnicy niepokalanego po-
częcia  należy  bowiem  dostrzegać  ustanowioną  przez  Boga  regułę  an-

————————
dium et spes”, tamże, s. 222-228; A. Kraxner, Elemente einer neuen Spiritualität. Ein
richtungsweisendes Modell, Freiburg-Basel-Wien 1977, s. 34-36.

Zob. M. A. Schreiber, L’uomo immagine di Dio. Principi ed elementi di sintesi

teologica, Roma 1987, s. 15-20.

Zob. A. Guerra, Natura e luoghi dell’esperienza spirituale, w: Corso di spiritu-

alità. Esperienza. Sistematica. Proiezioni, red. B. Secondin, T. Goffi, Brescia 1989, s.
25-55; M. Chmielewski, Metodologiczne problemy posoborowej teologii duchowości
katolickiej, Lublin 1999, s. 119-124.

tropologiczną, która jest jakby „oknem na misterium człowieka”

Prawda o człowieku stworzonym na „obraz Boży”, to znaczy w zamy-
śle Boskiej Opatrzności stworzonym  na obraz przewidzianego Wcielo-
nego Syna Bożego, swoją kulminację znajduje właśnie w niepokalanym
poczęciu.  Dogmat  ten  —  jak  mówił  Jan  Paweł  II  do  członków  Papie-
skiej  Akademii  Maryjnej  w  1994  roku  —  „[…]  ukazuje  człowiekowi
naszej epoki ideał człowieczeństwa zamierzony w planie Boga”

Pełnia łaski udzielona Maryi w chwili Jej poczęcia wskazuje na

optymistyczną  wizję  człowieka,  który  zaczyna  istnieć  nie  w  mrokach
grzesznego  buntu  wobec  swego  Stwórcy,  ale  w  blasku  usynowienia  w
Synu,  toteż  na  mocy  Chrystusowego  Odkupienia  jest  od  początku  po-
wołany  do  wspólnoty  z  Bogiem.  Oznacza  to,  że  choć  Maryja  stanowi
wyjątek, to  jednak  w Niej  odsłania się pierwotny  zamysł Stwórcy, aby
każdy  człowiek  miał  pełny  udział  w  życiu  Bożym.  Człowiek  bowiem
już  w  samym  swoim  zaistnieniu  ogarnięty  jest  Chrystusowym  Odku-
pieniem, dlatego są w nim zalążki życia duchowego — życia w Duchu
Uświęcicielu.  Wobec  tego  chrzest  jawi  się  nie  tyle  jako  absolutny  po-
czątek  życia  duchowego,  jak  uczy  klasyczna  teologia  duchowości,  ale
jako potwierdzająca to życie sakramentalna pieczęć, która iskrę Bożego
życia  w  człowieku  zabezpiecza  przez  włączenie  jej  w  nurt  życia  ekle-
zjalnego. To otwiera nowe horyzonty do dyskusji nad pojęciem ducho-
wości, a zwłaszcza nad tym, czy  o duchowości  w sensie teologicznym
można mówić wyłącznie w obszarze wiary chrześcijańskiej.

Misterium niepokalanego poczęcia zasadnie kojarzy się z począt-

kiem stworzenia świata, kiedy Duch unoszący się nad bezmiarem wód,
wprowadza ład i piękno. Jan Paweł II mówi wprost, że „w tajemnicy
poczęcia Maryi narodziny z człowieka zbiegają się z odrodzeniem z
Ducha, a ludzkość powraca do początków stworzenia”

. Ten sam Duch

Boży  jest  obecny  w  momencie  zaistnienia  Maryi,  jako  ten,  który  apli-
kuje  w  serca  wierzących  depozyt  Chrystusowego  Odkupienia,  skoro
wierzymy,  że  jest  ona  pre-redempta.  On  Ją  kształtuje  i  czyni  nowym
stworzeniem  (por.  LG  56),  ustanawiając  zarazem  swoim  sanktuarium

————————

Zarys tego zagadnienia zob. W. Łaszewski, Karl Rahner i jego antropologiczna

próba rozumienia niepokalanego poczęcia, „Salvatoris Mater” 3(2001) nr 1, s. 215-237.

Jan Paweł II o Matce Bożej 1978-1998, dz. cyt., t. 2, s. 182.

Jan Paweł II o Matce Bożej 1978-1998, dz. cyt., t. 5, s. 111.

(por. LG 53). Słusznie więc egzegeci biblijne słowa o przedwiecznej
Mądrości, istniejącej przed stworzeniem świata, odnoszą do Niepokala-
nej (por. Prz 8, 22-31)

. Ona bowiem w ekonomii zbawienia z racji

swego  przeznaczenia  do  Bożego  Macierzyństwa  jest  pierwszym  i  naj-
doskonalszym  stworzonym  obrazem  Boga  (imago  creato),  a  jako  na-
pełniona łaską jest zarazem pierwszym odkupionym człowiekiem (ima-
go  recreato)

. Jest więc w pewnym sensie modelem odkupienia czło-

wieka dokonanego przez Chrystusa. Z uwagi na harmonię wewnętrzną,
która  jest  efektem  uświęcającego  działania  Ducha  Świętego,  a  także  z
uwagi  na  osobowe  piękno  Niepokalanej  (tota  pulchra),  w  odniesieniu
do  Niej  można  byłoby  zatem  mówić  o  antycypacji  zmartwychwstania.
Wszak  zmartwychwstanie  ciał  przywróci  im  zamierzone  przez  Boga
harmonię i piękno.

Wynika z tego, że protologiczną treść dogmatu o niepokalanym po-

częciu należałoby odczytywać w kluczu paschalnym, jak postuluje cy-
towany dokument Papieskiej Międzynarodowej Akademii Maryjnej

Jest to — jak się wydaje — cenna inspiracja nie tylko dla teologii du-
chowości, ale dla teologii w ogóle.

Oryginalną pod tym względem jest intuicja polskiej mistyczki,

współzałożycielki  Zgromadzenia  Niepokalanego  Poczęcia  bł.  Marceli-
ny  Darowskiej  († 1911).  Opisując  jedno  z  wielu  przeżyć  mistycznych,
dotyczących relacji pomiędzy  niepokalankami a zmartwychwstańcami,
stwierdza  ona,  że  niepokalane  poczęcie  prowadzi  do  Zmartwychwsta-
nia  i  niejako  otwiera  mu  drogę,  dlatego  Maryję  Niepokalanie  Poczętą,
Matkę Zbawiciela nazywa Matką Zmartwychwstania

Wnioski, jakie z takiego toku myślenia narzucają się, skutecznie

neutralizują pozostałości dawnej ascetyki, uprawianej w duchu pasyj-

————————

Papieska Międzynarodowa Akademia Maryjna, Matka Pana…, nr 41.

Por. M. A. Schreiber, dz. cyt., s. 115-125.

Dzisiejsza teologia woli odczytywać poczęcie Maryi bez zmazy w kluczu chry-

stologicznym, soteriologicznym, paschalnym, czyli raczej jako konieczność wynikającą
z  Boskiej  Osoby  Chrystusa  i  z  Jego  misji  Baranka  Odkupiciela,  niż  jako  przywilej
przyznany  stworzeniu  —  Maryi  z  Nazaretu  —  z  racji  którego  odróżnia  się  Ona  od
wszystkich innych stworzeń”. — Matka Pana…, nr 47.

List do o. H. Kajsiewicza z 05 IV 1864, (Arch. Zgromadzenia, sygn. P.5.2.I.197,

mps, t. 17, s. 42-43).

no-ekspiacyjnym,  natomiast  otwierają  nowe  przestrzenie  dla  uprawia-
nia ascezy w duchu paschalno-dziękczynnym. Zamiast skupiania uwagi
na  grzechu  i  jego  skutkach,  wznoszenia  modlitw  w  tonie  miserere,
współczesna duchowość, inspirująca się  dogmatyczną prawdą o niepo-
kalanym poczęciu, bardziej skłania się ku kontemplacji Bożego piękna
w  stworzeniu,  a  zwłaszcza  w  człowieku,  odrodzonym  blaskiem  zmar-
twychwstania, dlatego częściej pragnie on śpiewać alleluja. W tym sen-
sie Maryja Niepokalana dla wszystkich kroczących drogą życia ducho-
wego staje się „Przyczyną radości”.

Paradoksalnie, lakoniczna formuła dogmatu o niepokalanym poczę-

ciu, wcale nie wolna od interpretacyjnych trudności ze względu na teo-
logiczny kontekst, w jakim została przyjęta przez Kościół, po stu pięć-
dziesięciu  latach  wnosi  w  obszar  współczesnej  teologii,  także  teologii
duchowości, wiele  cennych świateł, spośród  których zaledwie  wskaza-
liśmy  na  kilka.  Zapewne  w  ten  sposób  także  realizuje  się  zamysł  bł.
Piusa  IX, aby  żywiołową  pobożność  imakulinistyczną  minionych  wie-
ków  niejako  skanalizować  i  uporządkować.  Jak  spiętrzona  woda  w
zbiorniku retencyjnym nie tylko że się nie rozlewa zatapiając żyzne po-
la, ale  oczyszcza się  i gromadzi w sobie potężną  energię, zdolną poru-
szać  turbiny  elektrowni  wodnych,  tak  uroczyście  ogłoszona  prawda  o
niepokalanym poczęciu zabezpiecza  maryjną duchowość przed rozmy-
waniem się  w ckliwej  dewocji, a  jednocześnie  dostarcza jej potężnych
impulsów  do  owocnego  rozwoju.  A  zatem  dogmat  niepokalanego  po-
częcia Maryi, wyrosły z wielowiekowej wiary Kościoła, nie przestaje tę
wiarę twórczo kształtować.