HISTORIA MYŚLI EKONOMICZNEJ 

 

1. Metodologia nauki mówi o dwóch tradycjach: euklidesowo-kartezjańskiej i babilońskiej 
(stoickiej). Czym one różnią się i jakie ma to znaczenie dla nauki ekonomicznej? 
tradycja- przekazywanie pewnych sposobów myślenia i reguł postępowania.  
Współczesna metodologia nauk mówi o dwóch tradycjach, które w dziejach myśli naukowej 
zwalczały się i na przemian dominowały. 
A. TRADYCJA EUKLIDESOWO-KARTEZJAŃSKA 
Jak sama nazwa wskazuje przesłankami owej tradycji są poglądy dwóch myślicieli: Euklidesa i 
Kartezjusza. Inną stosowaną nazwa tej tradycji jest: 
podejście aksjomatyczno-dedukcyjne. 
EUKLIDES - opierał się na aksjomatach (twierdzeniach bez dowodów ) oraz metodach 
wnioskowania. W ten sposób zbudował cały gmach geometrii. 
KARTEZJUSZ -  usiłował sformułować metodę myślenia całkowicie niezawodną, opartą na 
wzorcach matematyki. Podstawową przesłanka w jego mniemaniu jest pewność naszego myślenia 
(cogito ergo sum). 
W tradycji tej mieści się również: 
• Mechanika klasyczna - utrwala ona podejścia aksjomatyczne i dedukcyjne, opisuje przyrodę 
jako układ deterministyczny tzn. uwarunkowany przyczynowo i rządzący się różnymi prawami 
• Myślenie redukcyjne - (atomizm)polega na dzieleniu badanego obiektu na coraz mniejsze części 
• Dualizm - skłonność do dwoistego ujmowania zagadnień  
B. TRADYCJA BABILOŃSKA 
Zrodzona została przez filozofów stoików i doktrynę religijną judaizmu opartą na wykładzie 
Talmudu babilońskiego. Podjęto tu próbę wyjaśnienia świata bez emocji, w zgodzie z przyrodą i 
rozumem oraz podkreśleniem znaczenia norm moralnych w życiu człowieka. Zwolennicy 
wychodzą z założenia, że każdy łańcuch rozumowania ma słabe ogniwa jeżeli rozumowanie to 
próbujemy skonfrontować z rzeczywistością. Myślicielem propagującym tę metodę jest 
FRANCIS BACON- zwalczał on metodę dedukcyjną i scholastykę popierając metodę empiryczna 
(doświadczenie i wnioskowanie indukcyjne).  
Wnioskowanie indukcyjne podzielił on na dwa rodzaje: 
• Eliminacyjne - gdy zgromadzone fakty usuwają pewne twierdzenia 
• Enumeratywne- gdy odpowiednia liczba faktów pozwala wyciągnąć ogólny 

wniosek. 

Bacon twierdził, że należy liczyć się z błędami wynikającymi z niepewności i z tym, że wyniki 
badań będą nieeleganckie i nieestetyczne gdyż badanego projektu nie da się wypreparować z 
otoczenia. Nosi to miano holizmu (ujęcie całościowe badanego zjawiska) 
Występowanie praw logiki uznawał on wyłącznie w ramach części badanych systemów. 
Myśl ekonomiczna zawsze związana była z dwiema tradycjami nauki. Spory, czy ekonomia jest 
nauka toczyły się tak jak w całej filozofii nauki. Poglądy będące przesłankami tradycji miały swoje 
odbicie w poglądach głoszonych przez ekonomistów. Przykładem może być tu spór w I połowie 
XIX w. O metodę nauki ekonomicznej, który powstał między przedstawicielami kierunku 
historycznego ci klasycznego. Spierano się czy należy szukać praw w ekonomii (klasycy) czy 
wystarczy dobry opis rzeczywistości społ -gosp i jej przemian (historycy ). Zarówno ten spór jak i 
wiele następnych pozostał nie rozstrzygnięty, obie tradycje miały bowiem swoich zwolenników i 
przeciwników.

 

 

2. Podaj definicje historii myśli ekonomicznej i doktryny ekonomicznej. Czym różnią się 
pojęcia „obiekt" i „przedmiot" w nauce ekonomicznej? 
Historia myśli ekonomicznej sygnalizuje związki naszej dyscyplina naukowej co najmniej trzema 
rodzinami nauk tj. historycznymi, filozoficznymi i ekonomicznymi. Obiektem badań historii jest 
proces rozwoju życia społecznego albo przeszłości. Natomiast przedmiot (program) badań to opis 
tej przeszłości lub poszukiwanie w niej pewnych prawidłowości. 
Filozofia za obiekt badań obrała całą rzeczywistość, a jej przedmiotem są rozważania nad szeroko 
rozumianą mysią Indyka. Obiektem badań ekonomii jest życie gospodarcze, przedmiotem zaś jego 
opis, poszukiwanie prawidłowości i zasad służących praktyce. Historia myśli ekonomicznej jest 
dyscyplina naukowa w zbiorze nauk społecznych, która bada przeszłości myśli ekonomicznej, 
opisuje ją i poszukuje prawidłowości służących praktyce gospodarczej. 
Często zdarza się, ze obiekt i przedmiot utożsamiane są ze sobą, co prowadzi do nieporozumień. 
Obiekt jest cząstką rzeczywistości wyodrębniona przez obserwatora. Od zdolności obserwatora i 
programu przez niego realizowanego zależy przede wszystkim jasna identyfikacja tj. ustalenie 
tożsamości obiektu i jego wyodrębnienie z wysoce złożonego świata zjawisk. Właśnie program 
badawczy nazywamy tu przedmiotem dyscypliny naukowe. Występuje makroskopowe tzw. 
„czarnej skrzynki" i mikroskopowe tzw. Otwarcie ”czarnej skrzynki" ujecie myśli ekonomicznej. 
 
3. Jaką rolę w koncepcjach myślicieli antycznej Grecji przypisywano instytucji państwa 
(polis)? 
Grecja rozwinęła się w ramach niewolnictwa, od VIII do VI p.n.e. niewolnictwo miało charakter 
patriarchalny (niewolnik pracował z właścicielem), podstawowym działem gosp. Było rolnictwo. 
Rozwijał się handel, trwały liczne wojny. Interesy rożnych warstw społecznych znajdowały się 
często w głębokiej sprzeczności i pojawiające się konflikty coraz częściej musiało rozwiązywać 
państwo. W Grecji pojawia się szczególny twór „miasio-państwo" głoszony jako polis. Było ono 
wspólnota skupioną wokół umocnionego centrum władzy i obejmującą stosunkowo mały obszar. 
Mała odległość od centrum pozwala zwoływać wszystkich dorosłych obywateli na zgromadzenia 
w celu omówienia spraw państwa, nie dotyczyło to niewolników i ludności napływowej czyli 
„metojków", którzy razem stanowili większość polis. Władza tu była w rękach obywateli i miała 
różne formy w rożnych okresach w zależności od układu sił społecznych: demokracja, tyrania, 
oligarchia i timokracja. Polis buło ośrodkiem życia kulturalnego. Zaczęły rozwijać się tam różne 
nauki. Kiedy zaczęto wzrastać niewolnictwo (w niewolę skazywano niewypłacalnych dłużników) 
polis zaczęto potrzebować więcej marynarzy i wojowników nie tylko ze względu na handel 
morski. kontakty z koloniami i obronę granic, lecz także ze względu na konieczność utrzymania 
lądu wewnętrznego w tym zapewnienia posłuszeństwa niewolników. Solon zaczął wprowadzać w 
polis reformy, które doprowadziły do timokracji (sprawowanie władzy przez osoby 
charakteryzujące się posiadaniem szczególnych wartości np. bogactwa). Demokryt uznawał 
państwo za wynik harmonizacji sprzecznych interesów jednostek, osiąganych w ramach 
demokracji i pod hasłem umiaru we wszystkich poczynaniach. Sokrates był żołnierzem. 
urzędnikiem, a także bezpłatnym nauczycielem. Głosił w polis, ze dobro moralne jest celem 
działań. Jednym z jego uczniów był Platon, który przedstawił koncepcję idealnego państwa. Było 
to po zlikwidowaniu ustroju greckiego polis przez Macedonię. Podstawy idealnego państwa 
opierały się na sprawiedliwości. Platon sadził, że społeczny podział pracy zależy od wykształcenia, 
tego czy pracuje w rzemiośle, rolnictwie, czy jest jako niewolnik „narzędziem". Struktura klasowa 
ma trzy części: potrzebująca, wojująca, myśląca, twierdził, ze pogoń za bogactwem prowadzi do 
demokracji i osłabia społeczeństwo. U schyłku życia postulował o zniesienie własności prywatnej. 
Rządy w państwie ma sprawować prawo przy pomocy wyznaczonych władz.

 

 
 
 

6. Jaki wpływ wywierała etyka wczesnego chrześcijaństwa na koncepcje społeczno-
ekonomiczne patrystyki? 

PATRYSTYKA- nazwa przyjęta dla określenia poglądów najwybitniejszych postaci rodzącego 
się Kościoła. Rozróżnia się: 

• Patrystykę wsch. (język- greka, ośrodek- Aleksandria) 
• Patrystykę zach. (język- łacina, ośrodek- Rzym) Pierwsze 5 wieków n. e. to powstanie, rozkwit i 
upadek cesarstwa rzymskiego. Ogromna rolę w przemianach ustrojowych odegrało 
chrześcijaństwo, które w IV w. n. e. Uzyskało status religii państwowej. Była to rewolucja w 
sferze ideologii i etyki. Myśl społ-ekonom. Uzyskała nowe ramy. Sięgała ona do Pisma Świętego, 
które Ojcowie Kościoła starali się interpretować stosownie do potrzeb ówczesnej rzeczywistości. 
Rodząca się chrześcijańska nauka społeczno 
•ekonom, podejmuje wątki dotyczące: 
• Stosunku do bogactwa i nędzy 
• Stosunku do pracy 
• Stosunku do państwa i religii 
Myśliciele tamtej epoki (Augustyn, Klemens Aleksandryjski, Cyprian... ) 
postulowali: 
• Harmonię między cesarstwem i chrześcijaństwem (które są reprezentantami dwóch społeczności: 
ziemskiej i boskiej ), którą może zapewnić jedność etyki indywidualnej i społecznej 
• Jednostka i wspólnoty musza dokonać wyboru miedzy ułudami tego świata a szczęściem 
wiekuistym 
• Warunkiem zgody jest stan pokoju co odnosi się zarówno do relacji między państwami jak i 
jednostką 
• Konieczność wyrzeczenia się pogoni za bogactwem będącym tylko 

narzędziem, które można wykorzystać dobrze lub źle, własność prywatna jest moralnie 
uzasadniona 

• Bogaty ma obowiązek wobec wspólnoty ,wobec biednych i potrzebujących 
• Dostrzegano nadmierny przyrost naturalny będący przyczyną ubóstwa

 

 
 

7. Przedstaw główne cechy doktryny społeczno-ekonomicznej Tomasza z Akwinu, a 
zwłaszcza jego koncepcję ceny sprawiedliwej. 
Kościół będący potęga naukowo- gospodarczą rozwijał nauczanie zgodnie z patrystyką. Uczonych 
nazywano kanonistami. Uprawiali oni teologię, filozofię i etykę zwane łącznie scholastyką. Za 
klasyczne ujecie doktryny kanonistycznej uznaje się nauczanie Tomasza z Akwinu. Podjął on trud 
scalania myśli sakralnej i świeckiej, wykazania zgodności objawienia i doświadczenia, wiar\ i 
rozumu. Było to niezbędne z tego względu, że Kościół w owym czasie ostro zwalczał pojawiające 
się często koncepcję tzw. Awerroizmu łacińskiego, który był niebezpieczny ze względu na 
głoszoną teorię dwóch prawd: naukowej i religijnej. Według Tomasza z Akwinu występuje 
hierarchiczna spójność praw : 

• Wiecznego (z woli Boga) 
• Naturalnego (reguł prawa wiecznego „odciśniętych w rozumie") 
• Pozytywnego (stanowionego przez ludzi ale pod warunkiem zgodności z prawem naturalnym) 
• Boskiego (objawionego w Piśmie Świętym) Wokół tych praw i uznania Boga jako ostatecznego 
celu i miary czynów ludzkich zbudował on etykę, w ramach której wyróżniamy etykę społ- gosp 
ETYKA SPOŁ-GOSP.: 

 

- 4 - 

 
 

 
 
 
 
 
 

 

Teoria własności - nierówność posiadania nie jest sprzeczna z porządkiem natury jednak 
prawa własności nie wolno nadużywać i należy być hojnym dla ubogich i potrzebujących. 

Teoria stos. społ.- zaadaptowana na potrzeby ustroju feudalnego i jego głównej instytucji- 
poddaństwa głosiła, że urodzenie się w niższym stanie jest kara za grzech pierworodny zaś 
podporządkowanie jednego człowieka drugiemu zaś odbiciem porządku naturalnego. 

Obie teorie są pochodnymi teorii ceny sprawiedliwej, na która zapotrzebowanie zgłosiła 
rozwijająca się dynamicznie gospodarka towarowo-pieniężna. Powszechne nawoływanie do 
działań sprawiedliwych należało przełożyć na język zrozumiały dla sądów, kupców. Kościoła. 
Polegała ona na możliwości zaskarżenia sprzedawcy, który pobrał cenę mniejszą lub większą 
o 50% od uznanej za sprawiedliwą. 
Główna teza tej teorii była zasada ekwiwalentności wymiany czyli równości wymienianych 
dóbr. Pojawiła się więc kwestia jak mierzyć wartość. Tomasz z Akwinu określił ją jako sumę 
nakładów pracy, materiałów i usług. Przy czym: 

• W nakładach pracy występują dwa czynniki: 

- Ilościowy - można zmierzyć czasem pracy  
- Jakościowy - można jedynie opisać 

• W nakładach rzeczowych jako miernika można doszukać się uprzedmiotowionej pracy 
• Usługi również wiążą się z pewnym wysiłkiem  
Ponieważ Tomasz był wnikliwym obserwatorem zjawisk rynkowych oraz poczynań cechów 
mających często monopol uznawał więc przybliżony charakter postulowanej równości cen 
rynkowych z cena sprawiedliwą. 

 

8. Omów ewolucję nauki o pieniądzu i procencie, która dokonała się u schyłku 
średniowiecza. 
Nad zagadnieniem procentu długo ciążył grzech uprawiania lichwy. Sobór Laterański w 1139 
r. zabronił 
wszelkich pożyczek na "%”. Pierwszy wyłom uczynił już Tomasz z Akwinu wprowadzając 
rozróżnienie 
między dobrami konsumpcyjnymi a niekonsumpcyjnymi oraz pożyczką i dzierżawą. 
Dobra konsumpcyjne- ulegają zniszczeniu i można jedynie domagać się ich zwrotu bez 
dodatkowych 

 
 

Teoria własności 

Teoria 
stosunków społ. 

Teoria ceny
sprawiedliwej 

 

- 5 - 

korzyści. 
Dzierżawa domu (dobra niekonsump.) oznacza zaś pozbawienie korzyści i stad wynika 
uzasadnienie 
zwrotu wraz z nadwyżką za jej używanie. 
Pożyczka pieniężna i żądanie zwrotu zapłaty za używanie pieniądza uznano jednak za 
niesprawiedliwe. 
Po tym pojawiły się inne wyjątki zaś u schyłku średniowiecza rozpowszechniła się operacja 
kredytowa 
kupna- sprzedaży renty. Właściciel nieruchomości zaciągał pożyczkę pod jej zastaw i 
zobowiązywał się 
oddać  płynące z niej dochody spłacając dług ratami rocznymi, przy danej stopie %. Tym 
sposobem jakiś 
czas później % od pożyczek rozciągnął się również na lokaty kapitałowe. 
Pieniądz stał się źródłem zysku a nie tylko pośrednikiem. 
Podejmowano reformy ustroju monetarnego. W kolejnych krajach pojawiały się coraz to 
nowe monety. 
Na skutek „psucia monety" (zmiana składu, wartości, formy przez kolejnych władców ) 
pojawiła się 
konieczność ustalenia pewnych reguł. Ustalono, że biciem monety zajmować się będzie 
władza 
państwowa zaś zmiany ciężaru i znaku są dopuszczalne jedynie w interesie kraju. 
Przełomem w polityce monetarnej okazał się traktat niejakiego Mikołaja z Oresme z 1360 r., 
który jednak dopiero po pewnym czasie zdobył uznanie i począł być stosowany. Głosił on 
mianowicie, że podstawa polityki pieniężnej powinna być użyteczność monety jako środka 
wymiany. Moneta musi być: poręczna, lekka, zrobiona z substancji kosztownej i w miarę 
rzadkiej. Władca opatruje monetę swoim stemplem ale nie jest ona jego własnością. 
Właścicielem jej jest społeczeństwo i poszczególne jednostki. Mikołaj z o. Wskazuje też na 
skutki ekonomiczne psucia monety: 
• Utrudnienia w wymianie 
• Utrata zaufania do pieniądza 
• Odpływ złota i srebra z kraju 
• Przypływ fałszywych pieniędzy 
• Upadek handlu zagranicznego 
• Handel wewnętrzny bogaci nieuczciwych 
Na uwagę zasługują tez nowe ujęcia ceny sprawiedliwej: 
• Antonin z Florencji 
Na uwagę zasługują 3 stopnie ceny sprawiedliwej: 

• 

Niższy-gdy występuje wymiana ekwiwalentna 

• 

Średni- gdy występuje transakcja gotówkowa 

• 

Wyższy- gdy występuje zapłata późniejsza 

• Bernard ze Sieny 
Proponował uwzględnić w cenie spr.: 

• 

Wkład kwalifikacji 

• 

Rzadkość 

• 

Indywidualne gusty 

• Gabriel Biel 
Oprócz pracy, kosztów i rzadkości proponował on uwzględnić w cenie: 

• 

Konieczność 

 

- 6 - 

• 

Popyt  

• 

Ryzyko 

• 

Troski 

• 

Trud pozyskania 

• 

Możliwe szkody 

 

9. Przypomnij treść utopii społecznych Morusa, Campanelli o Bacona. 
Thomas Morus 
1516 r. „Prawdziwie złota książeczka o najlepszym urządzeniu rzeczypospolitej i o nowej 
wyspie Utopii". 
Jest to rozwinięcie koncepcji Platona, ale tez krytyka aktualnych przemian gospodarczych i 
szczegółowy opis idealnego porządku państwowego zwanego utopią. Ustrój w utopii polega 
na braku własności prywatnej i osobistej co umożliwia racjonalną organizację produkcji i 
podziału. Podstawową jednostką społeczną jest rodzin składająca się około czterdziestu osób. 
Jej pierwsza połowa pracuje w rzemiośle, druga zaś na roli. Po roku następuje zamiana. 
Ciężkie prace wykonują niewolnicy jeńcy wojenni, przestępcy. Sześć godzin pracy dziennie 
zaspokaja potrzeby wspólnoty. Wytworzone produkty znoszone są na plac miejski, gdzie 
każdy może wziąć bez zapłaty co jest mu potrzebne. Państwo jest federacją miast na której 
czele stoją dożywotnio książęta.  
Tomaso Campanella 1602 r. „Miasto słońca" 
W państwie tym panuje wspólna własność środków produkcji i konsumpcji. Władza należy 
do mędrców, którzy są jednocześnie kapłanami. 10 oni kwalifikują młodych obywateli do 
odpowiednich zawodów. Wszelkie decyzje podejmowane są na zgromadzeniu ludności. Trzy 
cztery godziny pracy dziennie wystarczy aby dostarczyć wspólnocie niezbędnych środków do 
życia. Reszta czasu przeznaczona jest na dyskusje, czytanie, spacery, gimnastykę. Francis 
Bacon 
1627 r. „Nowa Atlantyda" 
Bacon opisuje wyspę Bensalem na której żyje wspólnota. Instytut badań naukowych „Dom 
Salomona" świadczy wspólnocie usługi, liczeni instytutu prowadzą skomplikowane 
eksperymenty, budują maszyny, opracowują technologie. Sterowanie rozwojem badań i 
wdrażanie ich efektów należy do obowiązków światłej władzy. 
 
10. Opisz koncepcje bulionistów i ich krytykę w rozprawach T. Muna. 
Bulioniści (ang. bullion – złoto lub srebro w sztabach) wprowadzili do historii myśli 
ekonomicznej koncepcję monetarną tzw. ilościową teorię pieniądza. Bulioniści 
zafascynowani byli pieniądzem kruszcowym (co wiązało się z dwoma zjawiskami: rewolucją 
cen i ujawnieniem się nowej funkcji pieniądza – tworzeniem kapitału). Przyczynami tego 
zjawiska było m.in. praktyka psucia monety (o czym pisał m.in. Mikołaj Kopernik w 
„Sposobie bicia monety”). 
Bulioniści uważali,  że wartość monety rośnie wtedy, kiedy popyt na nią przewyższa podaż. 
Odbija się to na cenach – rosną one w warunkach obfitości monety w obiegu, a spadają przy 
niedostatku kruszcu. Dlatego też bulioniści zaczęli kształtować politykę, której celem była 
akumulacja kruszcu we własnym kraju. John Hales twierdził, że jednostka powinna kierować 
sobą godnie i z własną korzyścią, podobnie musi działać rodzina i tak samo mają być 

 

- 7 - 

zarządzane miasta i państwo. Stosunki handlowe z zagranicą  są koniecznością, ale należy 
dbać o ich efekt końcowy – bogacenie własnego kraju. 
Thomas Mun (czołowy przedstawiciel angielskiego merkantylizmu) twierdził,  że dobrym 
lekarstwem jest raczej pobudzanie oszczędności, redukcja importu przedmiotów zbytku i 
wzrost eksportu, niż postulowana deprecjacja monety. Kraj powinien jak najwięcej 
eksportować, ale głównie wyroby przetworzone, a nie surowce. Importować należy tylko 
towary niezbędne i surowce pozwalające na reeksport. Mun przestrzegał przed nadmierną 
dyskryminacją kupców zagranicznych, ponieważ grozi to odwetem i spadkiem eksportu. 
 
 11. Jakie podobieństwa i różnice dostrzegasz w poglądach kolbertyzmu i kameralistyki. 
Kolbertyzm – merkanizm francuski 
Kameralistyka – system poglądów merkanistycznych, wyrastających na stosunkowo 
zacofanej strukturze gospodarczej, społecznej i politycznej krajów niemieckich. 
 
Podobieństwa: polityka protekcjonalizmu wychowawczego, odbudowa życia gospodarczego 
kraju, zapełnienie skarbca (poprzez nakładanie podatków, zwłaszcza na konsumpcję 
przedmiotów zbytku), rozwój prawa gospodarczego i administracji. 
Różnice:  
Kolbertyzm: polityka fiskalna obciążała głównie chłopów, zakazano emigracji z kraju, 
tworzono manufaktury królewskie, których produkcję chroniły cła importowe, popierano 
handel zamorski i tworzenie kolonii. 
Kameralistyka: tworzenie okresowych spisów ludności, tworzenie kolegi handlowych, gdzie 
były zatrudniane wszystkie stany, ochrona chłopstwa przed nadmiernym opodatkowaniem, 
poluzowanie przepisów cechowych w miastach. 
 
12. Czy zasadne jest nazywanie poglądów polskich ekonomistów XVI i XVII wieku 
mianem „szlacheckiego merkantylizmu” ? 
Tak, ponieważ również w Polsce rozwinęła się myśl merkantylistyczna, którą 
„reprezentowała” szlachta.  
Jan Ostroróg domagał się opodatkowania duchowieństwa, umocnienia władzy królewskiej, 
zwiększenie wpływów mieszczaństwa i chłopstwa. Potępiał praktyki związane z „psuciem” 
monety. 
Andrzej Frycz Modrzewski w dziele „O poprawie Rzeczypospolitej” wprowadził platońską 
tezę o potrzebie moralnej jedności wspólnoty, przestrzegania sprawiedliwości i 
ustanowionych praw. Bronił chłopów przed uciskiem pańszczyźnianym, mieszczan przed 
uzurpacją szlachty. Twierdził, że o bogactwie kraju decyduje pracowita ludność, zatrudniona 
w rolnictwie i rzemiośle. Państwo powinno ingerować w handel zagraniczny, zwłaszcza 
regulując cła na zboże. 
Jan Grodwagner twierdził,  że sam prawny zakaz wywozu kruszców jest nieskuteczny, 
istotne jest bowiem zapewnienie krajowi dodatniego bilansu handlowego. W tym celu należy 
wspierać rozwój rodzimego przemysłu, ograniczać eksport surowców i import produktów 
gotowych. 
Andrzej Maksymilian Fredro uważał,  że oprócz wydajnego rolnictwa konieczne są 
rozwinięte rzemiosło, handel i komunikacja. Warto organizować warsztaty dla włóczęgów, 
gromadzić fachowców zagranicznych i zakładać kompanie handlu zagranicznego.    
 
13. Opisz istotę „porządku naturalnego” i teorię produktu czystego w ujęciu 
fizjokratów. 
Według fizjokratów porządek naturalny to jedyny stan doskonały, wynika bowiem z praw 
przyrody. Koncepcja porządku naturalnego wywodzi się z filozofii Kartezjusza. Przyroda 

 

- 8 - 

rządzi się swoimi prawami, które człowiek poznaje w procesie doświadczenia, w kontakcie z 
naturą i za pomocą rozumu. Jednostka ludzka ma znaczny obszar wolności działania, 
ograniczony warunkami praw naturalnych człowieka. Ogólna idea wolności w procesie 
gospodarowania opiera się na dodatkowym kryterium, materialistycznym. „...prawo naturalne 
człowieka jest to prawo do rzeczy przynoszących mu pożytek, i które jest on w stanie uzyskać 
dzięki swojej pracy. Właściwe korzystanie z wolności oznacza czyny zgodne z porządkiem 
naturalnym i prawami przyrody.” 
  
Teoria czystego produktu (rpoduit net) głosi,  że tylko w rolnictwie zachodzi proces 
otrzymywania nadwyżki ponad wyłożone nakłady. Natura-ziemia dostarcza produkt fizyczny 
większy od wydatków i kosztów utrzymania. Nadwyżka ta utrzymuje nie tylko farmera, ale 
całe społeczeństwo. Sama ziemia, bez nakładów, też daje produkt, ale zwykle jest ona skąpa i 
daje niewiele. Nakłady podnoszą naturalną urodzajność gleby i można dowieść,  że są one 
także produktem ziemi-natury. 
 
14. Jakie walory analityczne miała Tablica ekonomiczna F. Quesnaya ? 
Tablica ekonomiczna zapoczątkowała w myśli ekonomicznej nowy rozdział – badanie 
procesów i cyrkulacji produktu społecznego. Można na niej prześledzić reprodukcję produktu 
społecznego oraz cyrkulację towarów i pieniądza, ujętą w pięciu kolejnych aktach: 

• 

Cyrkulacja między właścicielami a farmerami 

• 

Transakcje między właścicielami a klasą jałową (np. rzemieślnikami)  

• 

Cyrkulacja między klasą jałową a farmerami 

• 

Akt, w którym farmerzy kupują u klasy jałowej potrzebne narzędzia 

• 

Akt zakupu przez klasę jałową surowców u farmerów 

 
15. Dlaczego idee fizjokratów nie przyjęły się w Polsce ? 
Nasze rolnictwo tkwiło głęboko w strukturze feudalnej, nie miało gospodarstw farmerskich i 
warstwy dzierżawców-kapitalistów. Chłop egzystował w poddaństwie i pańszczyźnie.  Na 
luksus leseferyzmu można było pozwolić sobie w warunkach trwałości państwa, a nie w 
systemie anarchii zwanej demokracją szlachecką. Stan trzeci stanowił we Francji główną siłę 
reformatorską, a w Polsce dopiero się rodził. Nic dziwnego, że garść oświeconej arystokracji i 
nieliczni przedstawiciele szlachty nie doprowadzili dzieła naprawy Rzeczypospolitej do 
zwycięskiego końca. Rozbiory przekreśliły ostatecznie nadzieję na przebudowę struktury 
społecznej.  
 
16. Przypomnij wkład Williama Petty’ego do budowy zrębów ekonomii klasycznej. 
Zwróć uwagę na znaczenie jego „arytmetyki politycznej”. 
Petty wprowadził nową metodę dociekań – statystykę, zwaną przez niego „arytmetykę 
polityczną”. Mamy tu do czynienia z wprowadzeniem do badań ekonomicznych metody 
ilościowej, odwoływaniem się do nauk przyrodniczych i akceptacją kauzalizmu, tj. więzi 
przyczynowo-skutkowej w zjawiskach społeczno-gospodarczych.  
Statystyka opisowa pozwala m.in. porównywać wielkość i potęgę państw, z którymi Anglia 
prowadziła wojny lub konkurowała na rynkach zagranicznych. Centralne miejsce w systemie 
poglądów ekonomicznych Petty’ego zajmuje teoria bogactwa narodowego, która wyraźnie 
świadczy o zerwaniu z podejściem merkantylistów. Rola handlu zagranicznego zostaje 
ograniczona i ustępuje miejsca procesowi produkcji. Petty stał się prekursorem rachunku 
dochodu narodowego, ale zrozumienie wagi tego zagadnienia nastąpiło dopiero w XX w. Z 
teorii bogactwa naturalnego wypływają lub pozostają w ścisłym powiązaniu zręby 
pozostałych teorii: pieniądza, renty i ceny oraz słabo jeszcze zarysowanej teorii wartości. 

 

- 9 - 

Petty postulował tworzenie banku emitującego noty, a więc pieniądz papierowy wypełniający 
czasową lukę w okresach braku monety kruszcowej. 
  
 
 
 
 
 
22. Istota protekcjonizmu wychowawczego w ujęciu  F.Lista. 
F.List (1789-1846) - odrzucał klasyczny podział pracy na produkcyjną i nie produkcyjną. 
List w swych rozważaniach nie traci z pola widzenia postulowanej polityki protekcjonizmu 
wychowawczego. 
Pisze , że bariera celna może początkowo obniżyć dopływ dóbr świadczących o bogactwie , 
ale w dłuższym okresie zapewni także wzrost potencjału wytwórczego , który pomnoży 
bogactwo narodu. Chronić trzeba głównie przemysł , który pobudzac będzie rozwój rolnictwa 
i pozostałych działów gospodarki. 
 
23. Zalety i ograniczenia metody dedukcji i indukcji w świetle " sporu o metodzie". 
Schmoller(1838 - 1917) - twórca młodszej szkoły historycznej zasłużył się jako autor i 
wydawca literatury ekonomicznej oraz współzałożyciel   w 1872 towarzystwa polityki 
społecznej .Towarzystwo grupowało wielu naukowców i działaczy , którzy byli przekonani 
,że poprzez reformy państwowe uda się rozwiązać konflikty między pracą  a kapitałem . 
działalność tego towarzystwa miała charakter opiniotwórczy  i czasami wchodziła w konflikt 
z polityką kanclerza Bismarcka .Atak na Schmollera przyszedł , że strony założyciela nowej 
szkoły psychologicznej Carla Mengera  jednego z twórców nowego kierunku w myśli 
ekonomicznej. Polemika między Mengerem ,a Schmollerem przerodziałą się w ostrą dyskusje 
między ich zwolennikami , która otrzymałą nazwę "spór o metodę" . Typ dyskusji nie mógł 
przynieść zwycięstwa żadnej ze stron , ponieważ był to spór o dwóch kierunkach myśli 
ekonomicznej .   
 
24. Uzasadnienie polityki protekcjonizmu w koncepcjach amerykańskich ekonomistów 
H.C.Carey `a i H.Georga`a . 
Czołowym przedstawicielem amerykańskiego protekcjonizmu był Henry Charles Carey 
(1793-1879) Carey skoncentrował się na teori podziału bogactwa i funkcjonowaniu 
gospodarki amerykańskiej. Dowodził , że w ameryce jest możliwy szybszy wzrost kapitału i 
produkcji niż ludności , co zapewnia absolutny wzrost zysku oraz absolutny i relatywny 
wzrost płac .Carey w teori wartości opowiedział się , za jej wersją kosztową i tworzeniem 
wartości w procesie wymiany .Carey był zwolennikiem handlu łączącego bezpośrednio 
producenta z konsumentem i przeciwnikiem wielkiego handlu w którym występuje pośrednik 
i przewoźnik . 
H.George (1839-1897) - krytykował kapitalizm z pozycji drobnego wytwórcy zwłaszcza 
farmera .Podstawowe zło wynika jego zdaniem z instytucji własności ziemi i renty 
gruntowej.Głosił program nacjonalizacji ziemi za pomocą jedynego podatku gruntowego. 
 
25. Przypomnij główne poglądy Saint-Simon`a , Fouriera i Owena . Jakie słabości 
dostrzegasz w koncepcjach socjalizmu zrzeszeniowego? 
Saint-Simon(1760-1825) -  w swoim podstawowym dziele "O systemie industrialnym" 
wyłożył koncepcje historycznego industrializmu , która zasługuje na miano " Socjalizm 
technokratyczny". Zdaniem Saint-Simona motorem rozwoju społecznego jest działalność 

 - 

10 - 

klasy wytwórców i postępy ducha ludzkiego .Głosił on  program budowy doskonalszego 
ustroju , w którym prawdziwa władza należeć będzie do ciał kolegialnych i parlamentu. 
Fourier (1772-1837) - stworzył spójny system ideologiczny i dał wizję przebudowy ustroju , 
opartego na wspólnocie produkcyjno konsumpcyjnej . Światopogląd Fouriera opierał się na 
filozofii idealistycznej i przekonaniu o podobieństwie wszechświata do jego stwórcy 
.Szczególne wspólnoty organizowane przez Fouriera - falangi.  
Owen  (1771-1858)-podstawą nowych metod zarządzania jest teza , iż charakter człowieka 
jest pochodną wizerunków , w których jest on wychowywany .Owen postanowił zmienić 
wizerunki pracy i egzystencji ponad 2000 robotników. Skrócił dzień pracy do 10,5 h i zakazał 
zatrudnienia dzieci .pomógł utworzyć osiedlowy samorząd , propagował walkę z 
alkoholizmem .  
 
26. Omów krytykę wczesnego kapitalizmu  głoszona przez Sismondiego i Proudhona . 
Sismondi (1773-1842) uwagę jego przyciągnęły pierwsze kryzysy  związane z  nadprodukcją. 
Ekonomia polityczna jest wg Niego częścią nauki zarządzania. Bogactwem jest produkt pracy 
- zgromadzony, ale jeszcze nie skonsumowany. Bogactwo rośnie szybciej dzięki podziałowi 
pracy i zastosowaniu maszyn Sismondi otworzył dyskusje nad przyczynami kryzysów w 
gospodarce kapitalistycznej . Wg. Niego konieczna jest polityka podatkowa obciążajaca 
głównie bogatych. Sismondi opowiadał się za prawem robotników do zrzeszania się . 
Proudhon (1809-1865) usiłował rozwiązac sprzecznośc między instytucją własności środków 
produkcji a potrzebą wolności . likwidacja prywatnej własnosci zagraża wolności człowieka . 
Proudhon lansował postulat likwidacji władzy pieniądza dzięki utworzeniu specjalnego banku 
narodowego , który miałby udzielać robotnikom darmowych kredytów .Rządy rewolucyjne 
odrzuciły w 1849 projekt powołania specjalnego banku pomocy robotnikom.         
    
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
26. Omów krytykę wczesnego kapitalizmu, głoszoną przez Sismondiego i Proudhona. 
Sismondi początkowo zafascynowany nauką Adama Smitha, szybko zmienił cel swoich 
zainteresowań. Pod wpływem obserwacji negatywnych następstw wolnej gry rynkowej, która 
prowadziła do ruiny gospodarki chłopskiej i drobnego rzemiosła, zajął się krytyką 
kapitalizmu. Zadecydował o tym przede wszystkim problem z nadprodukcją, kiedy to 
zubożałe masy konsumentów nie zapewniają efektywnego popytu na towary wytwarzane 
przez coraz wydajniejsze maszyny. 
Najlepszym sposobem zwalczenia tego problemu jest przywrócenie równowagi pomiędzy 
popytem a podażą, a także właściwa relacja między zjawiskami demograficznymi a 
gromadzonym bogactwem. Konieczna jest polityka podatkowa obciążająca głównie bogatych 

 - 

11 - 

i chroniąca drobnych przedsiębiorców. Opowiadał się również za prawem robotników do 
zrzeszania się i stworzeniem im możliwości awansu do warstwy drobnych wytwórców.  
Natomiast Proudhon usiłował rozwiązać sprzeczność między instytucją własności środków 
produkcji a potrzebą wolności. Otóż jego zdaniem właściciel zabiera robotnikowi część jego 
produktu, która powstała dzięki społecznemu podziałowi pracy. Likwidacja prywatnej 
własności zagraża wolności człowieka. Ponieważ instytucja własności prywatnej pojawiła się 
wraz z instytucją wymiany, dlatego zniknie ona w procesie racjonalizacji wymiany. Taką 
właśnie wymianę mogą zapewnić  autonomiczne jednostki gospodarcze w ramach wzajemnie 
świadczonych usług. Opowiadał się również za postulatem likwidacji władzy pieniądza dzięki 
utworzeniu specjalnego banku narodowego, który udzielałby robotnikom darmowe kredyty na 
rozwinięcie własnej produkcji.  Jako środek wymiany byłyby jedynie bony.  
Poglądy socjalistów głównie opierały się na stworzeniu lepszego ustroju, opierającego się 
przede wszystkim na społecznej własności środków produkcji. 
 
 
 
 
 
29. Na podstawie „trójkąta Mengera" przedstaw ogólną zasadę optymalnego 
rozdysponowania zasobów. 

Składniki ogólnych zasad ekonomii: teoria potrzeb, teoria dóbr, mierzenie wielkości 

potrzeb i dostępnych dóbr.  

Podstawowa część systemu Mengera, - subiektywna teoria wartości. O wartości dobra 

gospodarczego decyduje subiektywny punkt widzenia jednostki gospodarującej. To ona 
dokonuje oceny znaczenia, czyli wartości dobra, posługując się znajomością rangi swoich po- 

trzeb i stopniem ich zaspokojenia. Zdaniem Mengera przy mierzeniu tak rozumianej 

wartości należy uwzględnić dwa momenty — subiektywny i obiektywny. Pierwszy pozwala 
wydzielić klasy potrzeb w zależności od ważności. Potrzeby ważniejsze wymagają 
intensywniejszego (ilościowego i jakościowego) zaspokojenia. Zasadą jest również to, że 
człowiek najpierw zaspokaja potrzeby pilniejsze i ważniejsze dla jego życia. Każdy akt 
zaspokojenia danej potrzeby przynosi mniejszą porcję zadowolenia.  
(np. jeżeli człowiek zakupi jakieś dobro np. mieszkanie to mimo iż to była jego dotychczasowo 
ważna potrzeba to teraz chciałby więcej np. dom i mimo tego ze powinien być zaspokojony to 
nie jest)  

Można więc kolejnym aktom zaspokajania potrzeb przypisać malejące znaczenia. Drugi 

moment — obiektywny — określa granice dostępnych zasobów dóbr gospodarczych. Oba 
momenty powinny być uwzględniane w rachunku podmiotu gospodarującego, pragnącego 
maksymalizować swoje zadowolenie w warunkach ograniczeń  

 
Trójkąt Mengera 

 

 

Klasa potrzeb: 

l 

II  III  IV  V  VI  VII  VIII  IX 

X 

Wskaźnik (ranga): 

10  9  8 

7 

6 

5  4 

3 

1 

1 

 

9  8  7 

6 

5  4  3 

2 

2 

0 

 

8  7  6 

5 

4  3  2 

1 

0 

 

 

7  6  5 

4 

3  2  1 

0 

 

 

 6 

5  4 

3 

2  1  0 

 

 

 

 

5  4  3 

2 

1  0   

 

 

 

 

4  3  2 

1 

0   

 

 

 

 

 

3  2  1 

0 

 

 

 

 

 

 

 

2  1  0 

 

 

 

 

 

 

 

 

1  0   

 

 

 

 

 

 

 

 

0   

 

 

 

 

 

 

 

 

 - 

12 - 

Całość potrzeb jednostki gospodarującej jest podzielona na klasy oznaczone cyframi 

rzymskimi, od najważniejszej I do najmniej ważnej X. Z kolei ranga każdego aktu 
zaspokojenia potrzeb (ich kolejność jest liczona od góry w dół) jest oznaczona cyframi 
arabskimi od 10 do 0. Na zaspokojenie swych potrzeb podmiot ma ograniczony zasób 
pieniądza, np. 3 zł, a nakład na jeden akt (porcję) wynosi l zł. Chcąc maksymalizować 
zadowolenie otrzymujemy kombinację zakupu dwóch porcji dobra I klasy i jednej porcji II 
klasy. Optymalne rozdysponowanie dostępnych zasobów wymaga wyrównania krańcowych 
przyrostów zadowolenia w każdym z dostępnych zastosowań. 
Menger odmiennie niż klasycy definiował treść i rolę czynników produkcji oraz podział 
dochodu społecznego między nimi. „Kapitał" w danym okresie to podporządkowanie zasobu 
dóbr dalszych rzędów, które w przyszłości zapewnią uzyskanie dóbr bliższego rzędu. 
Następnie Menger kreśli oryginalną teorię komputacji (zarachować, przypisać), zgodnie z 
którą wartość dóbr dalszego rzędu jest następstwem przeniesienia na te dobra subiektywnych 
wartości dóbr pierwszego rzędu. Menger zalecał określać wkład poszczególnych czynników 
produkcji tzw. metodą reszty, odejmując od aktualnej kombinacji dóbr tworzących dobro 
pierwszego rzędu ich poprzednią kombinację. Subiektywna teoria wartości tłumaczy także 
istotę wymiany, jako otrzymywanie przez obie strony dóbr wyżej przez siebie szacowanych. 
Cena jest tylko odbiciem wartości wymiennej. 
 

30. Wskaż podobieństwa i różnice w ujęciu i modelach równowagi rynkowej, 
stosowanych przez Cournota i Walrasa. 

Cournot stosował analizę funkcjonalną i sformułował prawo popytu, uznając, że wtedy 

popyt wzrasta, kiedy cena spada. Oznaczając popyt efektywny przez D, pewną funkcję przez 
F, a cenę przez p, to prawo popytu możemy zapisać w postaci: 

D = F (p). Podobnie, cena jest funkcją popytu efektywnego: p =f(D). Jako sprawę 

oczywistą Cournot przyjmuje zasadę ciągłości funkcji i ogólne reguły jej badania. 

Dalsze rozważania Cournot prowadził na prostym modelu przedsiębiorstwa, badając 

relacje między popytem, podażą i ceną w komplikujących się warunkach i sytuacjach: 
monopolu, duopolu i konkurencji doskonałej. Sugestywny obraz właściciela naturalnego 
źródła wody mineralnej, który pragnie zmaksymalizować utarg, wyznaczając racjonalną cenę, 
prowadzi do formalnego ujęcia jego decyzji w kategoriach rachunku różniczkowego. Jak 
wiadomo, najpierw trzeba określić ekstremum funkcji, czyli spełnić warunek, aby pierwsza 
pochodna równała się zeru, a następnie określić maksimum, tj. spełnić warunek, aby druga 
pochodna była mniejsza od zera. Zapisuje się to w prostych wzorach: 

U^. = [p • F (p)]' = F (p) + pF'(p) = O, 

2F'(p)+pF"(p)<0. 
W tym duchu idą kolejne rozważania nad komplikującą się sytuacją monopolisty —

pojawiają się koszty i konkurent. Cournot stał się prekursorem teorii duopolu, objaśniającej 
współzależność konkurentów w procesie wyznaczania ceny. 

Obiektem badań nauki ekonomicznej, zdaniem Walrasa, jest gospodarstwo społeczne, 

rozumiane jako zbiór rzeczy materialnych i niematerialnych, które są rzadkie, użyteczne i 
dostępne w ograniczonych ilościach. Ekonomia dzieli się na: ekonomię polityczną stosowaną, 
która zajmuje się produkcją i stosunkiem ludzi do rzeczy; ekonomię społeczną, badającą 
proces podziału bogactwa i relacje gospodarcze między ludźmi; i ekonomię polityczną czystą, 
która zajmuje się relacjami wymiany, stosunkami między rzeczami. Pierwsze dwa człony 
ekonomii mają normatywny charakter i nie dają się sformalizować. Natomiast ekonomia 
polityczna czysta ma charakter ilościowy i może być równie ścisła jak matematyka. Walrasa 
interesuje przeto wartość wymienna jako taka cecha rzeczy, która uniemożliwia ich 

 - 

13 - 

oddawanie lub otrzymywanie za darmo, ale wymusza kupno i sprzedaż. Stosował ujęcie 
statyczne, zakładając jednoczesność występowania zjawiska i pewien stan badanego w danym 
momencie układu. Jako stan uprzywilejowany w analizie występuje stan równowagi 
procesów i systemów gospodarczych. Kolejność wywodów Walrasa jest odwrotna w stosunku 
do przyjętej przez Cournota. Walras zaczyna od najprostszego modelu wymiany na rynku 
doskonałej konkurencji, aby następnie budować modele równowagi na coraz szerszym polu 
działalności gospodarczej. 

Najprostszy model wolnej wymiany obejmuje dwóch osobników A i B, wymieniających 

swoje dobra, odpowiednio — a i b. Relacje obu wymienianych ilości dóbr — q^ i ^ — 
stanowią ich ceny: relacja q^lqy odpowiada cenie dobra a wyrażonej w ilości dobra b; relacja 
qJqi, — cenie dobra b, wyrażonej w ilości dobra a. Po prostym przekształceniu otrzymujemy 
postać: py = 1/p,, [p,, = l/p„. Pozwala to twierdzić, że ceny, albo relacje wartości 
wymiennych, są do siebie odwrotnie proporcjonalne. Wyznaczenie ceny pozwala ustalić 
równowagę popytu i podaży. Efektywny popyt i podaż określa iloczyn ilości wymienianych 
dóbr przez ich ceny. Ponieważ wielkością podstawową, i w pewnym 

sensie przyczynową, jest popyt, przeto wystarczy zająć się ustaleniem zależności 

funkcjonalnej popytu i ceny. Popyt na dane dobro — D jest funkcją jego ceny: 

D^=FM\D^F^p,). 
Podobnie zapisujemy zależności funkcjonalne podaży danego dobra — O i odpowiednio 

warunek równowagi, że popyt na dane dobro równa się jego podaży: Z>„ = 0^ i Ą = 0^. 
Ostatecznie mamy do rozwiązania układ czterech równań (dwa równości wymiany i dwa 
równości popytu i podaży). Ponieważ mamy w tym układzie cztery niewiadome (/»„, p,,, Ą, 
Ą) i cztery równania, więc zadanie jest rozwiązalne. 

Następnie Walras powiększa model do trzech osobników, wymieniających trzy dobra, 

więc liczba niewiadomych sięga dwunastu i trzeba tworzyć już całą macierz, aby zapewnić 
rozwiązanie, liczba niewiadomych przy m dóbr wyniesie: 

m (m-l) cen i m (m-l) ilości tych dóbr, a więc razem 2m(m-\). Układ powinien mieć tyle 

samo równań. 

Dla pełnego opisu równowagi na danym rynku Walras wprowadził jeszcze dodatkowy 

warunek — aby, oprócz równości relacji wymiennych dwóch dóbr, zachodziła także relacja 
równości każdego z nich wobec jakiegoś dobra trzeciego. Takie dobro spełnia wyłącznie rolę 
wspólnego mianownika czy też liczmana (numeraire), przypominającego żeton pozwalający 
się rozliczać graczom. Tak można traktować pieniądz, pozostawiając mu tylko funkcję 
pośrednika wymiany. Wprowadzenie numeraire nie zmienia podstawowego układu macierzy 
i wymogów formalnych. 
Tak zarysowana teoria równowagi na rynku dóbr była następnie przenoszona na rynki 
kapitałów i pracy, aby wreszcie przekształcić się w ogólną teorię równowagi, stanowiącą 
element „jądra" paradygmatu neoklasycznego. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
31. Jak  można dowieść, że a. marshall przerzucił  pomost  między  ekonomią  klasyczną  
a marginalizmem? 

 - 

14 - 

Alfred  Marshall ( 1842 – 1924 ) był założycielem szkoły myśli ekonomicznej. 
Potrafił on rozwinąć i scalić osiągnięcia trzech szkół kierunku marginalistycznego, 
nawiązując do tradycji ekonomii  klasycznej, nie tracąc więzi z rzeczywistością i przekazując 
swoje koncepcje całej generacji uczniów. 
Marshall rezygnował z makro podejścia  - analizy agregatowych procesów  gospodarki 
narodowej na rzecz rozważań w skali różnorodnych  rynków, a więc mikro podejścia. 
Obiektem jego zainteresowania stała się  codzienność otaczająca człowieka. 
„Ekonomika” jest  -  według jego definicji  -  nauką o tym jak ludzie żyją, działają i myślą w 
codziennym życiu gospodarczym. 
Marshall używał prostych definicji , które były rozumiane nawet przez ludzi gorzej 
wykształconych.  
Metoda stosowana przez Marshall’ a była swego rodzaju kompromisem, próbą godzenia 
tradycji euklidesowo – kartezjańskiej z opisowym podejściem historyzmu. 
Marshall starannie dokonywał identyfikacji obiektu badawczego, zdając sobie sprawę ze 
złożoności zjawisk społeczno gospodarczych . 
Stosował technikę analizy znaną w matematyce i logice jako warunek ceteris  paribus – przy 
innych warunkach równych. 
W początkowym stadium rozważań należy przyjąć pewne okoliczności i wielkości za stałe, w 
celu skupienia uwagi tylko na  elementach zmiennych i zbadać ich powiązania. 
 
32. Przypomnij koncepcje „ typu idealnego”, „ ducha gospodarczości” i „stylu 
gospodarowania” głoszone przez czołowych przedstawicieli historyzmu w Niemczech. 
Artur Spiethoff  ( 1873 – 1957) 
Włączał się on również aktywnie w poszukiwania sił sprawczych, kształtujących ustroje  
społeczne i gospodarcze. 
Według Spiethoffa teoria ekonomiczna jest tworem historycznym, gdyż odzwierciedla realny 
styl gospodarczy danego okresu. 
Styl gospodarowania jest więc jedną z konstrukcji badawczych opierających się na 
charakterystyce postaw osób i wspólnot, która pozwala zrozumieć konkretne procesy 
społeczno – gospodarcze   
 
Max Weber ( 1864  - 1920 ) 
Weber wiązał narodziny nowego nurtu socjologiczno – historycznego z ruchem reformacji, 
jej radykalna moralnością, kultem dobrej roboty oraz oszczędzania. 
Weber skonstruował różne  narzędzia w celu poznania zjawisk społecznych i gospodarczych. 
Jednym z nich był właśnie Typ Idealny. 
Jest to konstrukcja pojęciowa,  która odgrywa rolę wzorca potrzebnego do systematyzacji i 
porządkowania zjawisk oraz opisu pewnej rzeczywistości. 
Max Weber   zaznaczał iż pojęcia typologiczne używane w humanistyce mają często 
charakter typów idealnych utworzonych w drodze idealizacji badanych zjawisk i 
doprowadzających ich cechy charakterystyczne do postaci krańcowej. 
Typ ten jest nieostrym zbiorem cech występujących w empirii. 
Podkreślał on, że operowanie typami  idealnymi jest niezbędne  dla realizacji celów 
badawczych nauk humanistycznych. 
 
Werner  Sombart  ( 1863 – 1941 ) 
Szukał on dowodów na potwierdzenie hipotezy iż czynnikiem sprawczym przemian 
społecznych jest „ duch gospodarczości ”W wielu rozprawach dowodził istnienia 
zagadkowego  ducha. 

 - 

15 - 

W książce „ Żydzi i życie  gospodarcze „ twierdził, że tego ducha przynieśli Żydzi jeszcze z 
czasów  biblijnych do powstającego w europie kapitalizmu. 
Według  teorii Sombarta  przyczyny  I  Wojny Światowej tkwiły w różnicy „ ducha ”  narodu 
angielskiego ( handlarze ) i narodu niemieckiego ( bohaterowie ) . 
Sombart operował pojęciem "system gospodarczy”, wyróżniając trzy składniki pozwalające 
badać jego strukturę  i morfologię  a dokładniej ducha, formę i technikę. 
Ducha cechują zawłaszczanie konkurencja i racjonalność . 
Formą jest układ wolnych, zdecentralizowanych, rynkowo zorientowanych przedsiębiorstw. 
Technika jest następstwem postępu w celu podnoszenia wydajności produkcji. 
Sombart uznał iż rola „ ducha  gospodarczości „ jako siły sprawczej przemian ustrojowych 
jest bardzo  duża . 
 
33. Poglądy Veblena  na rozwój społeczno – gospodarczy. Jego krytyka rozwoju, 
zawarta w teorii klasy próżniaczej. 
Thorstein Bunde Veblen  ( 1857 – 1929 ) - - był jednym z największych amerykańskich 
ekonomistów i socjologów.  
Veblen interesował się głównie  rozwojem wielkich przedsiębiorstw  w formie spółek 
akcyjnych, gwałtownym postępem w dziedzinie form organizacyjnych rynku kapitałowego 
oraz kryzysami cyklicznymi. 
Sławę i uznanie oraz ostre ataki polemistów przyniosła mu wydana w roku 1899 Teoria klasy    
próżniaczej . (  The  Theory  of the Leisure Class ) 
Jego krytyka kultury pieniężnej obejmowała tak zwaną klasę próżniaczą – bankierów, 
spekulantów, finansistów, manipulatorów, itp. 
Krytyce poddawał głównie hedonizm oraz zasadę postępowania homo-oeconomicus. 
Homo-oeconomicus – człowiek kierujący się w swym postępowaniu tylko motywacja   
ekonomiczną , dążeniem do osiągnięcia maksymalnego zysku i minimalizacji strat. 
Systm społeczno – ekonomiczny w ujęciu Veblena  składa się z różnych instytucji, które 
można podzielić na użyteczne i nieużyteczne w zależności od osiąganych przez nie celów. 
Instytucje użyteczne związane są za światem przemysłu ( industry ), określanym jako część 
układu, w której klasa pracująca pobudzana instynktem  dobrej roboty realizuje proces 
wytwórczy. 
Natomiast klasa próżniacza i jej świat interesu (business ) skupia instytucje nieużyteczne, 
kieruje się motywem zysku i celem konsumpcji ostatecznej. 
Między tymi światami wykształciły się stosunki oparte głównie na instytucji prywatnej 
własności środków produkcji. 
Źródłem i motorem wszelkich przemian jest technologia, którą ciągle doskonalą ludzie 
obdarzeni instynktami dobrej roboty i czystej ciekawości. 
 
System społeczno – ekonomiczny według T. Veblena 
 

 

 

INSTYTUCJE 

      Klasa próżniacza    

Motyw zysku 

                 
              Świat  interesu 

                                                              (  Business ) 

zysk i konsumpcja 
ostateczna 

 - 

16 - 

 

 

Klasa pracująca    
 
Instynkt dobrej roboty           

 
              
             Świat przemysłu 

                        ( industry ) 

Produkcja 

 
 
 
 
 
 
35. Znaczenie Księstwa Warszawskiego, Królestwa Polskiego i autonomii Galicji dla 
rozwoju polskiej myśli ekonomicznej w czasie rozbiorów. 
 Rozbiory 

były tragedią narodową, która zahamowała normalny rozwój społeczny i 

gospodarczy, pozostawiając nas w tyle za Europą Zachodnią i Środkową. Likwidacja państwa 
postawiła także polską myśl ekonomiczną w sytuacji nie mającej praktycznego zastosowania, 
wszak każda doktryna ekonomiczna musi określać swoje stanowisko wobec instytucji 
państwa. W skrajnych przypadkach wyraża się to bądź w postulacie objęcia przez rząd 
kontroli nad całym  życiem społeczno-gospodarczym, bądź pozostawienia pełnej swobody 
mechanizmowi gospodarczemu i tylko czuwaniu nad systemem prawa gwarantującym taką 
wolność. W naszej sytuacji nie można było  żądać od myśli ekonomicznej, aby adresowała 
swoje koncepcje do rządów państw zaborczych. Ekonomistów podporządkowano przeto 
walce o byt narodowy i odzyskanie niepodległości, nie wymagając od nich rozwijania teorii 
nie służących temu zadaniu. 
 

Po upadku I Rzeczpospolitej na jej terenach powstały trzy twory zasługujące na 

szczególną uwagę, gdyż tylko na ich terenach mogła się rozwijać w ograniczonym stopniu 
polska myśl ekonomiczna. 
 

Pierwszy to Księstwo Warszawskie, powołane do życia wolą zwycięskiego Napoleona 

i uznane przez siły postępowe kraju za szansę na odzyskanie niepodległości. Warto 
wspomnieć,  że na naszych ziemiach znalazła się armia rewolucyjnej Francji, co sprzyjało 
przynajmniej zniesieniu poddaństwa, chociaż nie doprowadziło do uwłaszczenia. Namiastka 
własnego państwa pozwoliła na ograniczone działania reformujące administrację kraju i 
kształcenie fachowców na potrzeby gospodarcze. 
 

Drugi twór, który powstał w miejsce poprzedniego to Królestwo Polskie. Ustrój, na 

której zasadzie działało Królestwo Polskie, dawał znacznie mniejsze szanse na obronę 
naszych interesów narodowych. Wprawdzie namiestnik cara godził się na istnienie 
narodowego wojska i uprawianie lokalnej polityki gospodarczej, ale Królestwo stanowiło 
część imperium rosyjskiego i było pozbawione systemu oświaty i posiadaniem wyższej 
uczelni. 
 

Trzecim tworem była autonomia Galicji, gdzie zaborca dał szansę do rozkwitu myśli 

ekonomicznej. 
 Cały dorobek wybitnych polskich ekonomistów okresu rozbiorowego tj. Surowiecki i 
Krysiński trzeba oceniać pod kątem przydatności dla umocnienia procesów likwidujących 
zacofanie gospodarcze, zwłaszcza rozwiązujących kwestię chłopską, a w ostatecznym 
rozrachunku przybliżających niepodległość. Odkryto także znaczenie posiadania własnych 

 - 

17 - 

ośrodków kształcenia kadr dla gospodarki krajowej i rangę ekonomii uprawianej w takich 
uczelniach. Bez Szkoły Głównej Prawa i Administracji, a następnie Uniwersytetu 
Warszawskiego, nie byłoby chyba największego osiągnięcia tego okresu, jakim stała się 
nauka gospodarstwa narodowego w ujęciu Fryderyka Skarbka. 
 

Powstanie listopadowe dowiodło raz jeszcze ogromnego wpływu stanu gospodarczego 

na siłę militarną. Klęska powstania to także świadectwo naszego zacofania gospodarczego i 
braku radykalnego rozwiązania kwestii społecznej. Dla myśli ekonomicznej był to dodatkowy 
impuls, aby pogłębić analizę przyczyn klęski i odpowiednimi wnioskami uzupełnić programy 
walki tworzone na emigracji i konspiracji. Takie były powody, dla których poniechano 
działań na rzecz teorii ekonomicznej.  
 Okres 

między klęską powstania styczniowego a odzyskaniem niepodległości 

pogorszył jeszcze bardziej warunki uprawiania nauki ekonomicznej w skali ogólnonarodowej 
. Zróżnicowanie sytuacji w trzech zaborach groziło pełnym wchłonięciem polskich ziem do 
organizmów społecznych i gospodarczych państw zaborczych. Germanizacja i rusyfikacja 
oznaczały zakusy na likwidację polskiej kultury w Poznańskiem, na śląsku i w Kongresówce. 
Tylko w Galicji powstała szansa na uprawianie nauki ekonomicznej w spolonizowanych 
uniwersytetach Krakowa i Lwowa. Tam też powstawały koncepcje ekonomii „akademickiej” 
i pojawiły się wielkie nazwiska polskiej myśli ekonomicznej – Dunajewskiego, 
Czerkawskiego, Bilińskiego i Ochenkowskiego, którzy pozostawili godnych następców, 
służących później odrodzonej Polsce. W zaborze austriackim narodziła się także koncepcja 
polskiej szkoły gospodarstwa społecznego, która mimo słabej warstwy teoretycznej stała się 
poważnym bodźcem do zdynamizowania myśli ekonomicznej w Kongresówce. Pod koniec 
tego okresu właśnie zabór rosyjski zaczynał się stawać terenem rozwoju i starć różnych 
nurtów myśli ekonomicznej. 
 

Istotne znaczenie miał natomiast fakt wysunięcia się na czołowe miejsce zaboru 

rosyjskiego w dynamice przekształceń struktury gospodarczej i społecznej. Uwłaszczenie 
chłopów, coraz szybsze uprzemysłowienie, urbanizacja i rozbudowa infrastruktury 
komunikacyjnej zmieniły wyraźnie układ sił społecznych i orientacji politycznej elit.  
 Mimo 

iż zalążki państwowości polskiej powstającej po rozbiorach nie były czymś 

zadowalającym, to i tak to właśnie dzięki tym „tworom” polska myśl ekonomiczna mogła 
mimo wszystko rozwijać się. Gdyby jak wspominałem wyżej tereny rozbiorowe zostały 
zasymilowane z państwami zaborców Polska jako „państwo” i wszystko co się z nim wiązało 
przestało by istnieć.  
 Na 

zakończenie trzeba powiedzieć,  że polska myśl ekonomiczna doby rozbiorowej 

była wierną towarzyszką walki o zachowanie bytu narodowego, tradycji i kultury. Starała się 
wykorzystać wszystkie szanse, aby dotrzymać kroku powszechnej myśli ekonomicznej i 
tworzyć  własne koncepcje przede wszystkim na użytek praktyki. Po odzyskaniu 
niepodległości była ona w dość dobrej kondycji.  
 

 

37. Omów koncepcje przedstawicieli kierunku historycznego w zaborze austriackim. 
Julian Antoni Dunajewski (1824-1907) - potępiał powstanie styczniowe ,był pierwszym 
polakiem , który został ministrem skarbu Austrii. Dunajewski opierał się na ekonomi 
klasycznej postulaty Dunajewskiego obejmowały kontrolę banków , wprowadzenie ceł 
zaporowych i upaństwowienie kolei . Uznawał równorzędność nazw : ekonomia poltyczna , 
nauka gospodarstwa narodowego  lub społecznego . Dunajewski powtarza sayowskie prawo 
rynków  , które neguje możliwość powstania ogólnej nadprodukcji towarów , a źródła zysków 
upatruje w różnicy między teraźniejszością a przyszłą wartością kapitału .  
Józef Milewski (1859-1916) poseł na sejm krajowy i austriacki .W duchu historyzmu 
krytykował liberalizm ekonomi klasycznej za oderwanie od rzeczywistości . 

 - 

18 - 

W .Ochenkowski (1840-1908) 
S.Głąbiński (1862-1943) poseł w parlamencie austriackim . Należał do twórców stronnictwa 
narodowo demokratycznego na terenie Galicji Zwolennik historyzmu pragnący uwzględnić 
interesy  narodowe w formułowaniu zasad polityki gospodarczej. 
 
 
37. Omów koncepcje przedstawicieli kierunku historycznego w zaborze austriackim 
Ferdinando Galiani (1728-1787), który w swoich rozprawach, zwłaszcza w Dialogach o 
handlu zbożem, zajął się rozwikłaniem starego paradoksu dlaczego chleb mimo tak wysokiej 
„użyteczności" uzyskuje niższą wartość wymienną w porównaniu z prawie bezużytecznym 
diamentem. Galiani kazał rozróżniać dwa pojęcia: „użyteczności", związanej z subiektywnym 
odczuciem zadowolenia, i „rzadkości", a więc obiektywnej relacji ilości danej rzeczy do 
liczby możliwych jej zastosowań. Diament uzyskuje wysoką wartość w wymianie dlatego, że 
jest dobrem rzadkim, podczas gdy chleba jest znacznie więcej. Głębsze uogólnienie tego 
zagadnienia znajdujemy w dziele Handel a państwo, ich stosunki wzajemne, którego autorem 
był Etienne Bonnot de CondiIIac (1715-1780). Według niego wartość dobra istnieje tylko w 
odniesieniu do potrzeb podmiotu. To nasze pożądania i wrażenia zmysłowe nadają rzeczom 
wartość. Wymiana jest ekwiwalentna tylko z punktu widzenia subiektywnych ocen osób 
wymieniających dobra.  
Kari Heinrich Rau (1792-1870), wykładowca nauk państwowych na niemieckich uczelniach 
w Erlangen i Heidelbergu. Przeniósł on na grunt niemiecki ekonomię klasyczną. Rau był 
szeroko znany jako autor trzytomowego Podręcznika ekonomii politycznej, w którym wyłożył 
teorię ekonomii, politykę gospodarczą i naukę o finansach publicznych. Rau odrzucał teorię 
wartości opartą na pracy i lansował znaczenie wartości użytkowej, jaką jest uznanie przez 
nabywcę pożyteczności danego dobra. Wartość może być mierzona ilością innego dobra 
otrzymanego w wymianie. 
Carl Menger (1840-1921), który urodził się w Nowym Sączu w rodzinie austriackiego 
urzędnika. Studiował w Wiedniu, Pradze i Krakowie, a następnie poświęcił się pracy w 
administracji rządowej. W roku 1871 ukazało się dzieło jego życia — Zasady nauki 
ekonomicznej, które przyniosło mu sławę i stanowisko profesorskie na Uniwersytecie 
Wiedeńskim. W latach osiemdziesiątych Menger zainicjował głośny „spór o metodę". Menger 
opowiedział się za nomotetycznym charakterem nauki ekonomicznej, a przeciwko metodzie 
opisowej, uprawianej przez szkoły historyczne.  

− 

teoria potrzeb punktem wyjścia. Menger pisał, że wszystkie poszukiwania teoretyczno-
gospodarcze zaczynają się od uświadomienia faktu istnienia „potrzebującej natury 
ludzkiej". Potrzeby wywodzą się z pierwotnych popędów i pożądań, następnie potrzeby 
indywidualne przekształcają się w potrzeby różnych wspólnot, aby ostatecznie stać się 
ogólnospołecznymi. 

− 

teoria dóbr, która wychodzi od zbioru rzeczy stanowiących środowisko człowieka. 
Menger rozpatruje prosty stosunek: człowiek-rzecz. Jeśli istnieje u człowieka wiedza o 
potrzebie lub jej przewidywanie, jeżeli rzecz ma obiektywne właściwości zaspokojenia 
jego potrzeb, a człowiek o tym wie, i wreszcie, jeśli dana rzecz jest dostępna, to stanowi 
ona dobro. Mamy tu już odwołanie się do kategorii użyteczności. Zbiór dóbr dzieli się na 
bezpośrednio dostępne w nieograniczonych ilościach i na dobra gospodarcze, które 
cechuje rzadkość, ograniczona ilość. Menger rozwija dalej podział dóbr gospodarczych 
według kryterium ich „odległości" od aktu zaspokojenia potrzeb. Dobrami pierwszego 
rzędu są dobra gospodarcze, które możemy wykorzystać bezpośrednio do zaspokojenia 
naszych potrzeb, np. potrawy, napoje i odzież. Dobrami drugiego i dalszych rzędów są te, 
bez których nie można pozyskać dóbr pierwszego rzędu. Dobra niższego rzędu mają, jak 
widzimy, charakter środków produkcji. 

 - 

19 - 

− 

subiektywnej teorii wartości podstawowa część systemu Mengera. Użyteczność i 
rzadkość są tylko przesłankami ogólnymi, ponieważ o wartości dobra gospodarczego 
decyduje subiektywny punkt widzenia jednostki gospodarującej. To ona dokonuje oceny 
znaczenia, czyli wartości dobra, posługując się znajomością rangi swoich potrzeb i 
stopniem ich zaspokojenia. Zdaniem Mengera przy mierzeniu tak rozumianej wartości 
należy uwzględnić dwa momenty: subiektywny i obiektywny. Pierwszy pozwala 
wydzielić klasy potrzeb w zależności od ważności. Potrzeby ważniejsze wymagają 
intensywniejszego (ilościowego i jakościowego) zaspokojenia. Zasadą jest również to, że 
człowiek najpierw zaspokaja potrzeby pilniejsze i ważniejsze dla jego życia. Każdy akt 
zaspokojenia danej potrzeby (każda porcja odpowiednich dóbr) przynosi mniejszą porcję 
zadowolenia. Można przeto kolejnym aktom zaspokajania potrzeb przypisać malejące 
znaczenia. Drugi moment: obiektywny określa granice dostępnych zasobów dóbr 
gospodarczych. Oba momenty powinny być uwzględniane w rachunku podmiotu 
gospodarującego, pragnącego maksymalizować swoje zadowolenie w warunkach 
ograniczeń.  

Friedrich Wieser (1851-1926) przejął katedrę ekonomii po Mengerze i szeroko 
popularyzował jego koncepcje. Za cenny wkład do nauki ekonomii subiektywnej uznaje się 
jego prawo użyteczności krańcowej, wyłożone w rozprawach: O pochodzeniu i prawach 
wartości gospodarczej i Wartość naturalna. Wieser rozwija myśl o nasycalności potrzeb 
człowieka i dowodzi, że w warunkach ograniczoności dostępnych zasobów trzeba przerwać 
proces zaspokojenia potrzeb nie w punkcie pełnego nasycenia, ale po zużyciu ostatniego 
(krańcowego) dostępnego dobra i uzyskaniu ostatniej porcji użyteczności, właśnie 
„użyteczności krańcowej". 
Eugen von Bóhm-Bawerk (1851-1914). Podobnie jak Wieser studiował pod kierunkiem 
profesorów niemieckich, głoszących koncepcje młodszej szkoły historycznej, ale nie uległ ich 
wpływom. Wykładał na uniwersytetach w Innsbrucku i Wiedniu oraz trzykrotnie był 
ministrem skarbu. Bóhm-Bawerk poprawił zapis Wiesera dotyczący kalkulacji wartości 
całkowitej zapasu dóbr. Wieser operował iloczynem użyteczności krańcowej dobra w zapasie 
przez liczbę dóbr w tym zapasie. Bóhm-Bawerk natomiast przyjął, że wartość całkowita 
zapasu dóbr jest sumą użyteczności wszystkich dóbr tego zapasu. 

− 

teoria procentu punktem wyjścia jest twierdzenie, że istnieją tylko dwa elementarne 
czynniki produkcji - ziemia i praca. Kapitał jest czynnikiem pochodnym, który tylko 
wiąże czynniki elementarne i umożliwia realizację wydłużonych w czasie, ale 
przynoszących wyższe efekty, procesów produkcji. Czynnik czasu ułatwia zrozumienie 
istoty zysku z kapitału i natury procentu. Przez procent Bóhm-Bawerk rozumie wszelki 
dochód stanowiący wynagrodzenie kapitału. W procesie produkcji uzyskuje się tzw. 
procent pierwotny, natomiast pożyczka daje procent pochodny. Procent pierwotny dzieli 
się na procent surowy, stanowiący wynagrodzenie za ryzyko, poniesione koszty i 
niezbędną amortyzację, oraz na procent czysty - wynagrodzenie z tytułu prawa własności. 
Kategoria procentu czystego jest podstawą tzw. pozytywnej teorii procentu, która opiera 
się na twierdzeniu, że ludzie wyżej cenią dobra teraźniejsze niż dobra przyszłe. Powstaje 
przez to nadwyżka wartości dóbr obecnych w stosunku do dóbr przyszłych. W ocenie 
dóbr preferuje się dobra teraźniejsze z przyczyn psychicznych (słabość wyobraźni, 
skończoność życia), ekonomicznych (niedostatek) i ze względu na pozytywne efekty 
wydłużonej produkcji. 

 
38. Jakie główne nurty występowały w polskiej myśli ekonomicznej u schyłku doby 
rozbiorowej? 
Przedstawicielem nurtu zachowawczego hrabia Andrzej Zamoyski (1800-1874), wybitny 
działacz polityczny i gospodarczy, który po upadku powstania skupił energię na 

 

- 20 - 

reformowaniu własnych majątków rolnych, na szerzeniu oświaty i postępu technicznego w 
krajowym rolnictwie. Wprowadził on oczynszowanie, organizował wystawy sprzętu 
rolniczego i dyskusje fachowców, założył Towarzystwo Rolnicze. Zamoyski krzewił idee 
typowe dla okresu włączania tradycyjnego rolnictwa do systemu gospodarki rynkowej, a 
jednocześnie sam podejmował śmiałe decyzje, inwestując np. w budowę pierwszych statków 
parowych i w żeglugę na Wiśle. 
Umiarkowany program społeczno-gospodarczy głoszono także w zaborze pruskim, który 
stworzyli Karol Libelt (1807-1875) i hrabia August Cieszkowski (1814-1894). Polsce 
przypisano rolę nowego Mesjasza, a za podstawę działania uznano filozofię „czynu", 
będącego przede wszystkim kategorią moralną. Do programu włączono elementy socjalizmu 
utopijnego, jak np. postulat dopuszczenia robotników do udziału w zyskach. W rozprawie 
Cieszkowskiego O kredycie i obiegu znalazły się bardziej realistyczne propozycje emisji 
biletów rentowych, zabezpieczonych na hipotece majątków ziemskich, która ułatwiłaby 
kredytowanie rozwoju gospodarczego.  
Nurt rewolucyjny miał dwóch wybitnych przedstawicieli. Pierwszy z nich Piotr Ściegienny 
(1800-1890) był księdzem, który próbował wzniecić powstanie chłopskie na Kielecczyźnie. 
W agitacyjnej broszurze Złota Książeczka domagał się likwidacji obszarnictwa i wzywał do 
wspólnej z ludem walki z caratem. Za swoją działalność Ściegienny zapłacił katorgą. 
Edward Dembowski (1822-1846), krytyk literacki i działacz polityczny, który zginął w 
czasie powstania lwowskiego. Pragnął likwidacji obszarnictwa i uwłaszczenia chłopstwa, te 
miało być podstawową siłą w walce o wyzwolenie narodowe. Ostro krytykował nurty 
zachowawcze i współdziałał ze Ściegiennym organizowaniu powstania. 
Największy przedstawiciel polskiej myśli ekonomicznej w tym okresie Henryk Michał 
Kamieński (1812-1865), który był także wybitnym filozofem. Od roku 1851 przebywał we 
Francji.  

Kamieński dokonał swoistej syntezy elementów klasycznej filozofii niemieckiej, francuskiego 

socjalizmu utopijnego, polskiego historyzmu demokratycznego i klasycznej ekonomii 
politycznej. Osią przewodnią tej syntezy jest przekonanie o koniecznym postępie ludzkości 
walczącej z przyrodą. Zdaniem Kamieńskiego nauki społeczne obejmują:  

ekonomię moralną, która jest pewną psychologią społeczną generującą ducha czasu, opinię 

powszechną, wyobrażenia religijne, poglądy naukowe i artystyczne; 

ekonomię materialną, której treść wypełnia działalność ludzkiego ducha w walce z materią, 

tj. przyrodą; 
ekonomię polityczną, zajmującą się stosunkami między różnymi wspólnotami ludzkimi. 
Zagadnieniem podstawowym ekonomii materialnej jest problem bogactwa, rozpatrywany 
przez pryzmat kategorii własności. 

Bogactwo stanowi to wszystko, co społeczeństwo zdobędzie od przyrody. Jest ono także 

własnością powszechną, natomiast własność prywatna i osobista oznaczają podział bogactwa 
powszechnego między członków społeczeństwa. Podział ten określa strukturę wspólnoty 
ludzkiej. Jeżeli tworzenie i użytkowanie bogactwa są wyrazem stosunku człowieka do rzeczy, 
to sama własność jest relacją człowieka do człowieka i odzwierciedla stan rozwoju 
społecznego. Źródłem bogactwa jest praca, natomiast wartość powstaje w procesie 
ekwiwalentnej wymiany dóbr i usług. Kamieński pojmował kapitał jako prosty zasób narzędzi 
i materiałów. Ustrój kapitalistyczny był progresywny w stosunku do feudalnego, ale 
wykazywał także szkodliwą tendencję do tworzenia monopoli i nie był wolny od zjawiska 
wyzysku człowieka przez człowieka  
Radykalne poglądy miał: Stanisław Gabriel Worcell (1799-1857) W rozprawie O 
własności (1854) dowodził zmienności form własności i przedstawił program zastąpienia 
własności prywatnej przez własność kolektywną. Tylko w takim społeczeństwie zniknie 

 - 

21 - 

sprzeczność interesów jednostki i społeczeństwa. Zdaniem Worcella Polska może ominąć 
stadium kapitalizmu i od razu budować lepszy ustrój. 
 
39. Bilans otwarcia po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. Potrzeby gospodarcze i 
możliwości polskiej ekonomii. 
Bilans potrzeb i możliwości, według którego przebiegał rozwój myśli ekonomicznej w II 
Rzeczpospolitej, był zawsze napięty, a na początku wręcz ujemny. Zapotrzebowanie 
społeczne i instytucjonalne było ogromne, podczas gdy potencjał otrzymany w spadku po 
okresie rozbiorowym był wyjątkowo słaby. Przyjrzyjmy się krótko obu stronom bilansu. 

Potrzeby społeczne i pilność ich zaspokojenia w momencie odzyskania niepodległości 

wysuwały na plan pierwszy konieczność likwidacji systemu gospodarki wojennej. Ludność 
znalazła się na granicy zagłady biologicznej, głodujące miasta nie mogły uzyskać pomocy od 
zniszczonego rolnictwa, systemy kontroli gospodarczej wprowadzone przez zaborców i 
okupantów rozpadły się wraz z ich klęską militarną, a lokalne samorządy dopiero uczyły się 
sztuki administrowania 

Od myśli ekonomicznej społeczeństwo domagało się programu likwidacji zacofania 

gospodarczego, wyrażającego się w słabym uprzemysłowieniu, wadliwej strukturze agrarnej i 
niewydolnej infrastrukturze komunikacyjnej. Konieczna była wielka akcja scalająca tak 
zróżnicowane gospodarczo dzielnice. Oczekiwano również wsparcia dla tych koncepcji, które 
łagodziły konflikty społeczne, grożące nawet rewolucją socjalną. Nędza mas pracujących była 
źródłem tych zadrażnień, przemysł i usługi bowiem nie mogły zaradzić przeludnieniu 
agrarnemu. Kraj nie miał własnego kapitału na podjęcie koniecznych inwestycji, a kapitał 
obcy nie chciał u nas inwestować. 
Zapotrzebowanie instytucjonalne koncentrowało się wokół państwa i jego ogniw 
administracyjnych. Pojawiła się zasadnicza kwestia: jaki ma być udział państwa w życiu 
gospodarczym tj. etatyzmu i należała do priorytetowych zadań badawczych środowiska 
polskich ekonomistów. Pole tych badań było obszarem krzyżujących się interesów wielu grup 
społecznych i administracji rządowej. Polityka gospodarcza przechodziła przez kolejne 
odmiany etatyzmu: wojennego, demobilizacji, stabilizacji, wysokiej koniunktury, kryzysu i 
inwestycji zbrojeniowych. Dla zapewnienia dochodów były tworzone monopole państwowe 
(solny, zapałczany, spirytusowy, tytoniowy, loteryjny) i przedsiębiorstwa państwowe 
funkcjonujące w takich dziedzinach, jak komunikacja i przemysł zbrojeniowy 
Szczególny typ zapotrzebowania zgłaszały gospodarka i państwo w dziedzinie kształcenia 
zawodowego ekonomistów i, tym samym, tworzenia kadr dydaktycznych i naukowo-
badawczych. Wraz z odbudową i rozwojem przemysłu, rolnictwa i handlu prywatna 
przedsiębiorczość wchłaniała zawodowo przygotowanych fachowców księgowości, 
bankowości, skarbowości i handlu. Nic dziwnego, że wymuszało to rozbudowę szkolnictwa 
ekonomicznego. Kadry naukowe miały ambitne zadanie zlikwidować dystans w stosunku do 
światowej myśli ekonomicznej i nawiązać współpracę z jej przodującymi ośrodkami.  
Podstawę potencjału stanowiło 5 państwowych uniwersytetów, z których 3 utworzono już we 
własnym państwie, korzystając m.in. z kadr uniwersytetów w Krakowie i we Lwowie. 
Największym z nich stał się wkrótce Uniwersytet Warszawski, drugie miejsce przypadło 
Uniwersytetowi Jagiellońskiemu, a trzecie lwowskiemu Uniwersytetowi Jana Kazimierza. Na 
wszystkich uniwersytetach działały katedry ekonomiczne,  
Warszawa miała jeszcze inne poważne uczelnie. Wolną Wszechnicę Polską, która w 1933 r. 
uzyskała status prywatnej szkoły akademickiej. Miała ona Wydział Prawa i Nauk 
Ekonomiczno-Społecznych. Najwyższy poziom naukowy zdobyła Wyższa Szkoła Handlowa, 
przemianowana następnie na Szkołę Główną Handlową. Ekonomikę rolnictwa i podstawy 
naukowe polityki agrarnej rozwijano w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego. Prężna 
katedra ekonomii politycznej funkcjonowała na Politechnice Warszawskiej. 

 

- 22 - 

Kraków: Wyższe Studium Handlowe, przekształconego potem w Akademię Handlową. 
Akademia Górnicza. Z kolei Lwów miał niedużą Akademię Handlu Zagranicznego i silną 
Politechnikę Lwowską, Poznań miał także Akademię Handlową i małe Wyższe Katolickie 
Studium Społeczne. Również Katowice doczekały się w 1937 r. utworzenia Wyższego 
Studium Nauk Społeczno-Gospodarczych. 
 
40. Opisz zjawisko słabnięcia kierunku historycznego w ośrodku lwowskim i 
krakowskim. 
Uniwersytet i politechnika we Lwowie przekazały swoje doświadczenia i nawet część kadr 
Warszawie i innym ośrodkom odrodzonego państwa. Nadal jednak pozostał na miejscu mistrz 
szkoły Stanisław Głąbiński 
Wykład ekonomiki narodowej Głąbiński podzielił na dwie części — teorię i politykę 
ekonomiczną. Osią rozważań teoretycznych pozostaje, zgodnie z doktryną historyzmu, 
kategoria „naród" jako dziejowo ukształtowana jedność społeczna, stanowiąca podstawę 
instytucji państwa. Można jednak zauważyć, że już w treściach innych pojęć ekonomicznych 
ukazują się zapożyczenia ze szkół psychologicznej i anglo-amerykańskiej. Teoria wartości 
krańcowej pojawia się w wywodach na temat roli użyteczności, rzadkości, warunków 
wymiany i stosunków społecznych określających wartość. Oczywiście Głąbiński pisze o 
konieczności obserwacji konkretnych zjawisk społeczno-gospodarczych i metody indukcji 
zamiast wnioskowania na podstawie zbioru przyjętych z góry założeń, jak to czyniła, według 
niego, ekonomia klasyczna. 
Koncepcja polityki ekonomicznej w ujęciu Głąbińskiego była zgodna z programem 
gospodarczym Narodowej Demokracji. Podstawową zasadą miała być samowystarczalność 
(autarkia) — pełne wykorzystanie narodowych zasobów ludzkich, materiałowych i 
kapitałowych. Taki cel miała osiągnąć prywatna przedsiębiorczość, wspierana w 
umiarkowany sposób przez państwo. Głąbiński z całą mocą podkreślał rolę etyki w 
budowaniu jedności myśli narodowej. Dostrzegał ogromne trudności w przekształcaniu 
struktury gospodarczej kraju. 

Głąbiński 

był zwolennikiem umiarkowanej reformy społecznej, 

zwiększenia opieki państwa nad masami pracującymi i nawet dopuszczenia robotników do 
udziału w zyskach. 
Wybitną postacią w dziejach II Rzeczpospolitej był Stanisław 

Grabski 

(1871-1949). 

Stanisława 

Grabskiego

 zalicza się do przedstawicieli nurtu socjologicznego, wyrastającego z 

młodszej szkoły historycznej. dzieło Ekonomia spo

ł

ec

z

na- Autor odchodzi od ciasnego 

normatywizmu

 szkół historycznych i pisze o gospodarstwie społecznym jako nauce 

poszukującej i wyjaśniającej przyczyny kształtowania się i rozwoju norm współżycia, form 
organizacyjnych gospodarki i mechanizmów regulacji procesów 

gospodarczo-społecznych.

 

Kapitalizm nie pojawił się jako konieczność dziejowa, jak twierdzą marksiści, ale też nie musi 
się gwałtownie załamać, ponieważ dowiódł swej wysokiej elastyczności i nie ma dowodów na 
wyczerpanie się jego sił napędowych. Na użytek polityki narodowej Grabski proponował 
wspieranie państwa w dziedzinie wychowania 

społeczno-gospodarczego

 narodu, reformę 

ustroju rolnego i znane środki nakręcania koniunktury, które jednak okazały się tak 
nieskuteczne w okresie wielkiego kryzysu 
 
42. Ośrodek warszawski i twórczość Lipińskiego, Brzeskiego, i Zawadzkiego. 
W Warszawie skupiał się powoli główny potencjał myśli ekonomicznej. Działo się tak za 
sprawą  istnienia w mieście kilku sporych placówek edukacyjnych (SGH, Uniwersytet 
Warszawski, czy SGGW). Głównymi przedstawicielami Warszawskiej myśli ekonomicznej 
byli: 
Tadeusz Brzeski(1884-1958)  

 

- 23 - 

-Rozprawa nobilitacyjna z 1916 pt. „O granicach ekonomii społecznej” nawiązywała do 
trudnych zagadnień metodologicznych  
-Rozprawa „Psychologiczna teoria gospodarcza w zarysie”(1921 r.) 
-Rozprawa „Ustrój pieniężny, teoria” (1928 r.) 
-Rozprawa „Polityka pieniężna” (1932 r.) 
-Rozprawa „Ekonomia. Teoria gospodarowania” (1938 r.) 
Edward Lipiński(1888-1986) 
-Publikacja w „Przedświt” „Teorie ekonomiczne Erazma Majewskiego” 
-Dwa artykuły zamieszczone w „Ekonomista” pt. „Z problemów gospodarczych 
wzrostu”(1929)  „Uwagi o kryzysie” (1931) 
Władysław Marian Zawadzki(1885-1939) 
-Rozprawa „Zastosowanie matematyki do ekonomii politycznej” (1914) (przedstawienie 
koncepcji Cournota, Walrasa i Pareto. 
-„Teoria produkcji” czyli „Próba zbadania społecznych warunków produkcji” 
 
41. Spory o etatyzm. Poglądy A. Krzyżanowskiego, Rybarskiego i obu Grabskich. 

Zapotrzebowanie instytucjonalne koncentrowało się wokół państwa i jego ogniw 
administracyjnych. Pojawiła się zasadnicza kwestia, którą usiłowała rozwiązywać myśl 
ekonomiczna przez cały okres istnienia II Rzeczpospolitej, a mianowicie — jaki ma być 
udział państwa w życiu gospodarczym. Kwestia ta otrzymała nazwę etatyzmu (fr. etat — 
państwo) i należała do priorytetowych zadań badawczych środowiska polskich ekonomistów. 
Pole tych badań było obszarem krzyżujących się interesów wielu grup społecznych i 
administracji rządowej. Polityka gospodarcza przechodziła przez kolejne odmiany etatyzmu: 
wojennego, demobilizacji, stabilizacji, wysokiej koniunktury, kryzysu i inwestycji 
zbrojeniowych. Dla zapewnienia dochodów były tworzone monopole państwowe (solny, 
zapałczany, spirytusowy, tytoniowy, loteryjny) i przedsiębiorstwa państwowe funkcjonujące 
w takich dziedzinach, jak komunikacja i przemysł zbrojeniowy. Warto pamiętać, że w ręku 
państwa było ok. 20% majątku narodowego. Pilnego zaspokojenia wymagały duże potrzeby 
państwa w sferze finansów publicznych i kontroli administracyjnej. Polityka podatkowa 
zawsze była przedmiotem troski rządu, podobnie jak regulacja obiegu pieniężnego, 
stabilizacja waluty i kontrola handlu zagranicznego 
trzeba powiedzieć, że wyzwaniom odradzającego się życia społeczno-gospodarczego 
usiłowały sprostać naród i władza państwowa, rozbudowując potencjał naukowy uczelni i 
placówek badawczych. W pierwszych latach niepodległości korzystano z pomocy dwóch 
ośrodków galicyjskich, które zasiliły uniwersytety i prywatne wyższe uczelnie Warszawy i 
Poznania. Wkrótce jednak ośrodek stołeczny zdominował pozostałe, co trzeba uznać za rzecz 
naturalną. Należy powiedzieć, że w tak krótkim historycznie czasie uzyskano wyjątkowo 
dobre wyniki 
W dyskusji na temat etatyzmu Grabski wspierał w umiarkowany sposób poglądy 
zwolenników większego udziału państwa w życiu gospodarczym. 
W tym miejscu pragnę przypomnieć dorobek brata Stanisława Grabskiego, który wprawdzie 
nie był związany bezpośrednio z Lwowem, poddał się wpływom historyzmu. Władysław 
Grabski (1874-1938) zapisał się w naszych dziejach jako ekonomista-agrarnik i przede 
wszystkim jako minister skarbu i premier, który przeprowadził w 1924 r. udaną reformę 
walutową. równie skutecznie rozwijał teorię ekonomiki rolnictwa. Stosując metodę 
historyczną, baczną uwagę zwracał na badania empiryczne oraz łączenie etyki z ekonomią i 
polityką Głosił w nich hasła solidaryzmu klasowego i program przekształcania rolnictwa w 
kierunku gospodarstw farmerskich, uwzględniający warunki glebowe i rynkowe 
Rybarski w dyskusji na temat etatyzmu opowiadał się za umiarkowaną ingerencją państwa, 
nie naruszającą podstaw własności prywatnej, ale realizującą cele narodowe. W 

 

- 24 - 

sugestywnych wywodach, jak 

np. 

na stronicach rozprawy Przyszło

ś

ć gospodarcza Polski 

(1933) oraz Programu gospodarc

z

ego (1937) i szkicu Idee przewodnie gospodarcze Polski 

(1939), odnajdujemy echa protekcjonizmu wychowawczego i pochwałę polityki zmierzającej 
do samowystarczalności gospodarczej. 
Rozważania teoretyczne 

Rybarskiego

 zostały zawarte także w licznych publikacjach. Jedną z 

pierwszych była książka — Warto

ś

ć, kapita

ł

 i dochód (1922), w której autor dowodził, że nie 

ma istotnej sprzeczności między tradycyjnym pojęciem wartości wymiennej a pojęciem 
wartości opartej na krańcowej użyteczności. Wskazywał 

m.in.

 na fakt, iż nie wszystkie sądy o 

użyteczności dobra w równym stopniu określają jego wartość wymienną, która po prostu 
może być przybliżoną miarą bogactwa. Tom pierwszy jest zwięzłym wykładem ewolucji 
życia gospodarczego i związanej z nią myśli ekonomicznej, Tom drugi jest poświęcony teorii 
gospodarstwa społecznego, określonej przez autora jako świadome zawężenie dociekań do 

ram

 racjonalnej działalności człowieka. Rybarski korzystał szeroko z dorobku 

marginalistów

 

wszystkich trzech szkół. Prezentuje koncepcję użyteczności krańcowej i podstawowe 
kategorie ekonomiczne, tom trzeci traktuje o psychologii społeczno-gospodarczej. Rybarski 
prezentuje i analizuje motywy działalności gospodarczej, opisuje i klasyf

i

kuje potrzeby, 

roztrząsa problem użyteczności i wprowadza czynnik niepewności w podejmowaniu decyzji. 

Krzyżanowski

 stał na czele 

neoliberałów

 w czasie ostrych sporów na temat polskiego 

etatyzmu. W jego licznych publikacjach i wystąpieniach (także jako posła) obserwuje się 
pewną elastyczność wobec polityki interwencjonizmu. Krzyżanowski zwalczał nawet politykę 
W. 

Grabskiego 

i jego reformę walutową, ale z zadowoleniem przyjął przewrót majowy 

Piłsudskiego

 i współdziałał z nową władzą do 1931 r

.,

 kiedy po znanej sprawie brzeskiej 

opuścił sejm i podjął krytykę sanacji. Krzyżanowski uzależniał dopuszczalny zakres etatyzmu 
od sytuacji walutowej i finansowej kraju. Ingerencja państwa jest nadmierna, jeżeli obciąża 
ona budżet tak mocno, iż potrzebne jest zwiększenie opodatkowania, i kiedy powoduje 
wyczerpanie kapita

ł

ów obrotowych oraz wzrost stopy procentowej, Krzyżanowski i 

neoli-

berałowie

 nie potrafili przewidzieć nadciągającego wielkiego kryzysu, a ich środki zaradcze 

miały charakter 

techniczno-organizacyjny.

 Trzeba jednak powiedzieć, że mieli oni rację, 

zwalczając politykę 

deflacji

 i utrzymywania za wszelką cenę silnej waluty. Krzyżanowski 

proponował nawet odejście od sztywnego złotego parytetu. Nie mógł on natomiast zrozumieć 
głębszych przyczyn wielkiego kryzysu niż tylko finansowe. 
 
42. Ośrodek warszawski i twórczość Lipińskiego, Brzeskiego i Zawadzkiego. 

Tadeusz Brzeski (1884-1958), którego rozprawa habilitacyjna przedłożona w 1916 r. na 
Uniwersytecie Lwowskim już wzbudziła spore zainteresowanie. Nosiła ona tytuł O granicach 
ekonomii spo

ł

ecznej i nawiązywała do trudnych zagadnień metodologicznych. Brzeski 

współtworzył Uniwersytet Poznański, a od 1922 r. do wybuchu wojny był profesorem 
Uniwersytetu Warszawskiego. Godne uwagi są koncepcje Brzeskiego, który pragnął scalić 

historyzm

 z podejściem socjologicznym, psychologicznym i 

prakseologicznym.

 

System ekonomii, lansowany przez Brzeskiego, opiera się na założeniu jedności 

materialno-

psychicznej

 działań pojedynczego człowieka i takiej wspólnoty społecznej, jak 

„gospodarstwo". Rozwój historyczny wyłaniał różne formy gospodarowania, w tym dwie 
główne — gospodarstwa izolowane i wymienne, przy czym w tej drugiej istotną rolę 
odgrywają kredyt i siła najemna. Brzeski posługuje się dwiema idealnymi konstrukcjami jako 
narzędziami do analizy zarówno jednostki, jak i wspólnoty gospodarującej, ". Są to: dawna 
homo 

oeconomicus,

 wzbogacona cechami nowszej psychologii, i własna koncepcja państwa 

gospodarczego, jako typu idealnej, a przeto niejako przejaskrawionej rzeczywistości. Mniej 
oryginalne ujęcie znajdujemy w rozważaniach Brzeskiego na temat teorii pieniądza i polityki 
finansowej oraz rachunku wartości i ceny w „państwie gospodarczym" 

 

- 25 - 

Marian Zawadzki W roku 1914 ukazała się jego rozprawa Zastosowanie matematyki do 
ekonomii politycznej, w której przedstawił koncepcje Cournota, Walrasa i Pareto, 
konfrontując je z ujęciami pozostałych szkół kierunku subiektywno-mar-ginalistycznego. Na 
Uniwersytecie Wileńskim wykładał w latach 1921-1936, a następnie związał się już z 
warszawską Szkołą Główną Handlową. W latach 1932-1935 był ministrem skarbu. W roku 
1930 został członkiem założycielem, powstałego w Stanach Zjednoczonych, The Econometric 
Society (Towarzystwa Ekonometrycznego). Zawadzki nie dał się zwieść pokusie formalizacji 
wykładu ekonomii i umiejętnie godził język matematyczny z wywodami werbalnymi. 
Świadczy o tym treść jego Teorii produkcji (1923), której nadał podtytuł — Próba zbadania 
społecznych warunków produkcji. Nie chodziło przeto autorowi o prezentację 
matematycznego modelu produkcji, lecz o ukazanie także jakościowych czynników 
kształtujących strukturę wytwórczości. Zawadzki wskazywał na bogactwo podłoża produkcji, 
warunki przyrodnicze, kulturowe, technologiczne i instytucjonalne. Być może pod wpływem 
Webera i Sombarta analizował przemiany w ramach pięciu typów produkcji: pierwotnego, 
przymusowego, patriarchalnego, towarowo-indywidualistycznego i kolektywistycznego. 

Edward Lipiński Jego zasługą było zorganizowanie w latach okupacji I Miejskiej Szkoły 

Handlowej, która stała się ośrodkiem tajnego nauczania i pozwoliła uratować pewną liczbę 
polskich ekonomistów. Lipiński był inicjatorem powstania w 1928 r. Instytutu Badania 
Koniunktur i Cen. Lipiński w latach młodości był bliski poglądom PPS-Lewicy, a w czasie 
studiów wykazywał zainteresowanie marksizmem i anarchosyndykalizmem. Lipiński był 
krytykowany i nawet szykanowany (np. w latach trzydziestych przez środowiska 
faszyzujące), a w Polsce Ludowej traktowany co najmniej z podejrzliwością jako „bur-
żuazyjny" ekonomista. Prawda jest taka, że w latach międzywojnia Lipiński odchodził w 
swoich wykładach ekonomii od marksizmu i uprawiał ekonomię neoklasyczną, a po wojnie 
próbował zapewnić naukowość w trudnych warunkach zdogmatyzowanej ekonomii 
marksistowskiej. 

W publikacjach Lipińskiego w omawianym tu okresie znajdujemy różne wątki teoretyczne, 
ale przede wszystkim odczytujemy ogromne zaangażowanie w sprawy społeczne i troskę o 
naukowe zbadanie problemów naszej gospodarki. Lipiński jako redaktor naczelny 
„Ekonomisty" (od 1929 r.) wiele uczynił, aby czasopismo to stało się najlepszym organem 
polskiej nauki ekonomicznej. Sam publikował wiele, ale były to przeważnie ujęcia 
przyczynkowe, związane z badaniami nad koniunkturą. 

 
43. Przed jakimi wyzwaniami stanęła ekonomia neoklasyczną w latach 30-ch? 
Wielki kryzys lat trzydziestych, który nie dawał się zlikwidować metodami i środkami 
znajdującymi się w arsenale jeszcze słabo zarysowanego paradygmatu ekonomii 
neoklasycznej. Co gorsza, kryzys był tak głęboki i ogarniający tak wiele państw, że były 
uzasadnione obawy o losy całej formacji społeczno-gospodarczej. Gwałtowny spadek 
produkcji i wymiany handlowej, załamanie się systemów walutowych i międzynarodowego 
układu finansowego oraz nie znana dotąd skala bezrobocia — wszystko to zrodziło pilne 
zapotrzebowanie społeczne i instytucjonalne na radykalny program już nie tylko doraźnej 
poprawy sytuacji, lecz także usunięcia głębszych przyczyn choroby ustrojowej. Kryzysowi 
gospodarczemu towarzyszyły napięcia międzynarodowe. 
Musimy pamiętać, że I wojna światowa zmieniła poważnie układ sił między wielkimi 
mocarstwami, osłabiając Wielką Brytanię i wzmacniając Stany Zjednoczone, a jednocześnie 
powołując w drodze rewolucji pierwsze państwo oficjalnie realizujące cele doktryny 
marksistowskiej — Związek Radziecki. Desperacja mas pracujących w warunkach kryzysu 
czyniła atrakcyjną nawet wizję rewolucji i przymusowej likwidacji bezrobocia. Eksperyment 
socjalistyczny na Wschodzie można było potraktować jako alternatywę likwidacji kryzysu, 
nabierającego cech strukturalnych. 

 

- 26 - 

 

44. Wyjaśnij istotę pojęć  użytych przez Keynesa: skłonność do konsumpcji i inwestowania, 
preferencja płynności i krańcowa wydajność kapitału. 

Teoria konsumpcji jest częścią teorii popytu efektywnego i może być także nazywana teorią 
efektywnego popytu konsumpcyjnego. Popyt efektywny jest bowiem sumą popytu 
konsumpcyjnego i inwestycyjnego. W trzeciej księdze Ogólnej teorii Keynes zajął się 
zjawiskiem skłonności do konsumpcji, krańcową skłonnością do konsumpcji i pojęciem 
mnożnika. Społeczeństwo zawsze musi przeznaczać część swojego dochodu na konsumpcję, 
ale o wielkości tej części decydują różne czynniki. Sk

ł

onność 

(ang. propensity)

 w tym 

przypadku możemy określać jako posiadanie pewnej cechy, podatności do konsumowania, 
utrwalonej w długim okresie. 

Keynes

 sprawę ujął najpierw w prostym wzorze zależności 

funkcjonalnej, jako relację między danym poziomem dochodu, wyrażonym w jednostkach 
płacy 

(subskrypt

 w), a wydatkami na konsumpcję przy tym poziomie dochodu. Jeżeli 

skłonność do konsumpcji oznaczymy grecką literą  

(chi),

 to funkcja przyjmie postać: 

Cw=X(Yw)

 

Chociaż wysokość dochodu jest podstawowym czynnikiem wpływającym na skłonność do 
konsumpcji, istnieje także wiele innych czynników — obiektywnych i subiektywnych, które 
kształtują taką skłonność. 
Keynes wskazywał na sześć obiektywnych czynników, mających mniejszy lub większy 
wpływ na kształtowanie skłonności do konsumpcji. Pierwszym takim czynnikiem, dość 
zmiennym nawet w relatywnie krótkim okresie, jest zmiana jednostki płac. Tu trzeba 
przypomnieć, że Keynes „jednostką płacy" nazywał płacę pieniężną jednostki pracy, która z 
kolei jest równa jednogodzinnemu zatrudnieniu pracy niewykwalifikowanej. Konsumpcja jest 
raczej funkcją dochodu realnego niż nominalnego. Postęp techniczny, zmiany w preferen-
cjach społecznych i stosunkach podziału wpływają na tak rozumianą jednostkę płacy. Drugim 
czynnikiem jest zmiana różnicy między dochodem a dochodem netto. Dość oczywisty jest 
wniosek, że na rozmiary konsumpcji większy wpływ ma dochód netto. Zmiana tradycyjnej 
proporcji podziału dochodu na niekorzyść dochodu netto może obniżyć skłonność do 
konsumpcji. 
Jako trzeci czynnik obiektywny wymienił niespodziewane zmiany w wartościach 
kapitałowych, nie uwzględniane przy obliczaniu dochodu netto. Takie zmiany nie są zależne 
od wielkości dochodu. Mają one krótkotrwały wpływ na skłonność do konsumpcji klas 
posiadających. Czwarty czynnik to zmiany stopy dyskontowania przyszłości 

(the

 rat

ę

 

of

 

time-

discounting),

 czyli zmiany w relacji wymiennej między dobrami obecnymi a przyszłymi. 

Stopa ta jest bliska stopie procentowej, ale dodatkowo uwzględnia przewidywanie zmian w 
sile nabywczej pieniądza. Czynnik piąty — zmiany polityki f

i

skalnej — nie wymaga 

komentarza. Trzeba tylko pamiętać, że takie zmiany, zwłaszcza w polityce podatkowej, mogą 
być narzędziem sterowania skłonnością do konsumpcji. Jako ostatni czynnik Keynes 
wymieniał zmiany w przewidywaniach co do relacji obecnego i przyszłego poziomu dochodu. 
Sądził jednak, że takie zmiany mają wpływ na skłonność do konsumpcji jakiejś jednostki, 
natomiast w obrębie społeczeństwa zmiany te przypuszczalnie się kompensują. Analiza 
obiektywnych czynników — innych niż łączny dochód — prowadziła Keynesa do wniosku, 
że ich wpływ na skłonność społeczeństwa do konsumpcji w krótkim okresie jest mały. W 
rozważaniach nad krótkim okresem skłonność do konsumpcji może być traktowana jako 
wielkość stała i zależna głównie od dochodu.

 

 

 

51. omów modele wzrostu gospodarczego Harroda – Domara oraz koncepcje Solowa i 
Kuznetsa 

Roy Forbes Harrod (1900-1978) przyczynił się do upowszechnienia keynesizmu. 

Zajmował się z powodzeniem problemami metodologii i próbował rozwiązać problem 

 

- 27 - 

indukcji. W swych pracach Harrod przedstawił swój model zrównoważonego wzrostu 
gospodarczego. Postulat tego wzrostu gosp. Wymaga, aby zamierzone oszczędności równały 
się zamierzonym inwestycjom „gwarantowana stopa wzrostu”. Harrod wprowadził czynnik” 
naturalną stopę wzrostu, który uwzględnia przyrost naturalny ludności i postęp techniczny. Za 
pomocą modelu wzrostu zrównoważonego można wyjaśnić przebieg cyklu gospodarczego. 

E. David Domar (ur1914) zwrócił on uwagę na dwoisty charakter skutków 

inwestowania, które rodzi nie tylko dodatkowy popyt, lecz także dodatkowe zdolności 
produkcyjne. Domar wskazywał,  że do pełnego zatrudnienia niezbędna jest równość stopy 
przyrostu naturalnego ze stopą wydajności pracy i stopą wzrostu dochodu. 

Robert M. Solow (ur.1924) deklarował się jako keinesista oprócz teorii wzrostu 

gospodarczego Solow rozwijał interesującą teorię zasobów nieodnawialnych, teorię 
bezrobocia i podstawy teoretyczne polityki gospodarczej. Solow rozpatruje szczególny rodzaj 
wymiany międzypokoleniowej, wskazując na fakt przekazywania uszczuplonych zasobów, 
ale jednocześnie wydajniejszego aparatu wytwórczego 

Simon Kuznets (1901-1985) dokonał gruntownej analizy procesu wzrostu (rozwoju) 

gospodarczego. Obiektem jego badań były wielkie agregaty produktu narodowego i jego 
składowych. Stworzył on zręby współczesnej statystyki dochodu narodowego, wskazał na 
różne metody jego szacowania i na niektóre trendy zmian wyjaśniających dynamikę wzrostu 
gosp. 
 
52. Przedstaw krótko dorobek amerykańskiego postkeinesizmu. 

Robert Wayne Clower (1962) jest autorem hipotezy dualnej decyzji podejmowanej 

przez dwa podmioty i stanowiącej bazę oczekiwań i wydatków konsumenta. Wprowadził 
rozróżnienie popytu :wyobrażonego i efektywnego. Zajmuje się także zagadnieniami 
monetaryzmu 

Axel Stig Bengt odrzucał zarzut sztywności płac nominalnych, wskazując tylko, że 

wszystkie ceny i płace zmieniają się powoli. Analiza koncepcji Clowera i Benghta wnioskuje, 
że pragnęli zrezygnować z równowagi na rzecz gospodarowania w nierównowadze. Coraz 
częściej poglądy tych ekonomistów nazywa się postkeinesizmem. Cechą wyróżniającą 
postkeinesizm jest opis systemu gospodarczego w procesie jego rozwoju – przejście od 
statystyki do dynamiki. Istotnym wyróżnikiem jest również integralne ujęcie podziału 
dochodu z wyjaśnieniem całej działalności gospodarczej. 
 
53. Opisz istotę dwóch nurtów współczesnego keinesizmu – neoricardiańskiego i 
kaleckiańskiego. 

Pani Robinson (wchodziła do rady naukowej) ułatwiła zdobycie uznania w kręgu 

keinesa Michałowi Kaleckiemu. W latach 60- tych umieściła niektóre koncepcje Kaleckiego 
w kwartalniku szkoły Cambridge. Odczytywanie dzieł kaleckiego osiągnęło poziom 
uzasadniający wyodrębnienie nowej gałęzi we współczesnym Keinesizmie – ekonomika 
kaleckiańska. 

Neoricardiańska-    

 
54. F Hayek – mistrz szkoły neoaustriackiej – oroli państwa w procesach gospodarczych 

Friedrich August von Hayek (1899-1992) jako źródło kryzysu eksponował wzrost 

ilości pieniądza, zwłaszcza kredytowego, w okresach ożywienia. Wg. Hayeka inwestorzy 
pragną doskonalić technikę wytwarzania i produkować dobra lepszej jakości. Uczestniczył 
także w dyskusji na temat możliwości prowadzenia rachunku ekonomicznego w ustroju 
socjalistycznym. Atakował te ustroje społeczne, w których demokracja zaczyna realizować 
cele rzekomej sprawiedliwości społecznej. Rząd pragnący działać na rzecz takiego celu sięga 

 

- 28 - 

zwykle po narzędzie kontroli nad cenami i integruje w procesy rynkowe. Przestrzegał przed 
nadmiernym korzystaniem z monetarnych form polityki gospodarczej. 
 
55. Co wiesz o współczesnej ekonomice ewolucyjnej (neoinstytucjonaliźmie) 

W  1965r powstało Stowarzyszenie Ekonomiki Ewolucyjnej. Dla rozwoju doktryny 

instytucjonalizmu wiele uczynił jej historyk i rekonstruktor Allan Garfield Gruchy (1906-
1990) ekonomika ewolucyjna odzyskuje teren utracony w czasie dominacji keinesizmu, szuka 
sojuszu z postkeinesizmem i neomarksizmem oraz pozyskuje zwolenników poza stanami 
zjednoczonymi. Ten nurt jest atrakcyjny w krajach słabszych gospodarczo i tam gdzie 
problemy społeczne rodzą poważne konflikty.   

 

59. Omów stan współczesnej ekonomii marksistowskiej na Zachodzie. 
 

Na gruncie amerykańskim najbardziej znani, cieszący się  sławą autorytetów w 

dziedzinie ekonomii marksistowskiej byli dwaj naukowcy 

• 

Paul Alexander Baran  

• 

Paul Marlor Sweezy  

Obaj opublikowali w 1966r. Obszerne dzieło Kapitał monopolistyczny , w którym uogólnili 
zjawiska współczesnej gospodarki amerykańskiej. Wskazywali w niej na tendencje 
stagnacyjne, występujące po osiągnięciu  poziomu dojrzałości systemu, deficytu siły roboczej, 
relatywnego obniżenia zysków, stopy akumulacji i inwestycji. Bez interwencji państwa 
kapitalizm monopolistyczny nie może już funkcjonować. Uważali także,  że istnieją nowe 
elementy w procesach kierowania np. wzrost planowania i demokracji, które mogą sprzyjać 
pokojowej transformacji socjalistycznej. 
 

Na gruncie angielskim wysoki autorytet zdobył  

• 

Maurice Herbert Dobb  

Był wieloletnim wykładowcą i profesorem na uniwersytecie w Cambridge. Propagował 
radziecką interpretację ekonomii marksistowskiej i wiele uczynił dla poprawy wizerunku 
ZSRR na Zachodzie. 
 

Wśród ekonomistów francuskich  na wyróżnienie zasługuje 

• 

Charles Bettelheim  

Spośród jego licznych publikacji szczytowe miejsce zajmuje książka  

Planowanie a przyspieszony wzrost . autor analizuje w niej cały kompleks warunków 
określających priorytety, powiązania, środki i sposoby planowania społeczno- gospodarczego. 
Był on zawsze sceptycznie i nawet krytycznie nastawiony do planowania radzieckiego, które 
znalazło się w rękach biurokracji. Przychylnie odnosił się do chińskiej „rewolucji kulturalnej” 
i popierał ideę walki klas, upatrując w młodzieży czynnika zdolnego zdynamizować 
przemiany społeczne. 
 

Przedstawiciel tzw. neotrockizmu profesor Wolnego Uniwersytetu w Berlinie 

• 

Ernest Mandel  

Autor:  Marksistowska teoria ekonomiczna, Późny kapitalizm, Długie fale rozwoju 
kapitalistycznego. 

Uważał się za ortodoksyjnego marksistę, który krytykuje wszystkie istniejące ustroje i 

odrzuca tezę o budowaniu socjalizmu na bazie krajów gospodarczo zacofanych. Jego zdaniem 
trzeba wykorzystać tendencje występujące w krajach rozwiniętych, przyspieszać wdrażanie 
postępu technicznego- automatyzacji i komputeryzacji, który jest hamowany przez monopole. 
Pozytywne tendencje tkwią także w procesie integracji zachodnioeuropejskiej, natomiast w 
krajach realnego socjalizmu Mandel dostrzegał negatywne zjawiska – rozwój biurokracji i 
zrastanie się aparatu administracyjnego z partyjnym. 
 Pewną odmianą ekonomii marksistowskiej była  ekonomia radykalna, która 
rozwinęła się  głównie na gruncie amerykańskim. Punktem wyjścia jest przekonanie, że 

 

- 29 - 

problemy społeczne i ekonomiczne współczesności można rozwiązać tylko za pomocą 
radykalnych środków, chociaż bez uciekania się do rewoluji 
 
60. Jakie znaczenie miała encyklika „ Rerum Novarum” dla rozwoju katolickiej 
doktryny społeczno- ekonomicznej. 
 Katolicka 

myśl społeczno- ekonomiczna uzyskała poważne wsparcie oficjalnie 

dopiero za czasów Leona XIII. Kościół uznał porządek feudalny za definitywną przeszłość i 
włączył się aktywnie w dzieło naprawy kapitalistycznej rzeczywistości. Leon XIII w kilku 
encyklikach uzasadnił boskie pochodzenie nierówności społecznej i władzy oraz naturalny 
rodowód własności prywatnej. Papież popierał także ruch chrześcijańskiej demokracji jako 
przeciwwagę dla radykalnego ruchu socjalistycznego. Największy rozgłos zdobyła jednak 
jego encyklika Rerum novarum (rzeczy nowe )  opublikowana  15.V.1891r. i poświęcona w 
całości rozwiązaniu palącej wówczas kwestii społecznej- sprawie robotniczej. 
Sposób analizy tego zagadnienia i niektóre tezy tej encykliki przyjęła współczesna katolicka 
myśl społeczno- ekonomiczna. 
 Konstrukcja 

Rerum novarum odpowiada klasycznej zasadzie przechodzenia od analizy 

do diagnozy i terapii. Punktem wyjścia jest krótki rozbiór dziejów kwestii robotniczej, ocena 
stanu i rozwiązanie problemu zgodnie z filozofią neotomizmu i teologią chrześcijańską, 
łącznie z konkretnym programem działania. Narodziny kwestii socjalnej encyklika tłumaczy 
żądzą nowości, postępem w dziedzinie produkcji, który przyniósł zmianę stosunków między 
przedsiębiorcami i pracownikami najemnymi oraz napływ bogactwa do nielicznych członków 
społeczeństwa przy równoczesnym zubożeniu mas ludności. Robotnicy zaczęli się jednoczyć 
i podjęli walkę z ustrojem, chociaż ich obyczaje i stan moralny się pogorszyły. 
 
61. Zreferuj wątki ekonomiczne zawarte w encyklikach społecznych Jana Pawła II. 
(A) Encyklika „Laborem exercens”(1981r.). 

Encyklika ta dokonuje głębokiej reinterpretacji kwestii społecznej. Punktem odniesienia 

są przede wszystkim źródła pierwotne nauki katolickiej (Biblia i system św. Tomasza z 
Akwinu). 
Teza wyjściowa encykliki: kwestia społeczna może być sprowadzona do zagadnień pracy 
ludzkiej. Problem pracy ludzkiej jest stałym elementem życia społecznego i doktryny 
katolickiej. W naszych czasach praca ludzka stanowi być może najistotniejszy klucz do 
rozwiązania całej kwestii społecznej („... praca stanowi podstawowy wymiar bytowania 
człowieka na Ziemi”).  

• 

Zerwanie z tradycyjnym ujmowaniem pracy jako kary za grzech pierworodny – 
przeciwnie, ma ona zbliżyć człowieka do Boga. 

• 

Pracę można rozpatrywać w znaczeniu przedmiotowym i podmiotowym. Pierwsza 
industrializacja i kolejne przemiany przemysłowe pokazują, iż  właściwym podmiotem 
pracy jest nadal człowiek. Teza o podmiotowym i etycznym wymiarze pracy służy tu do 
pośredniej krytyki marksizmu i niektórych koncepcji nurtu głównego ekonomii. 
Wysuwanie na pierwszy plan przedmiotowego aspektu pracy zagraża tworzeniu 
właściwego porządku wartości. 

• 

Analiza konfliktu pracy i kapitału  na obecnym etapie historycznym. Punkt wyjścia: 
Problem pracy został ulokowany w ramach konfliktu, który wraz z rozwojem 
przemysłu ujawnił się między światem kapitału a światem pracy (tzn. między wąską 
ale wpływową grupą  właścicieli  środków produkcji a ogromną rzeszą ludzi 
pozbawionych tych środków i uczestniczących w produkcji wyłącznie poprzez 
pracę).  Krytyka marksistowskiego programu rozwiązania tego problemu poprzez walkę 
klasową, eliminację klasy posiadaczy i uspołecznienia środków produkcji; 

 

- 30 - 

!

!

!

! Zdanie Kościoła na ten temat: propozycja współwłasności  środków produkcji i 
udziału robotników w zyskach przedsiębiorstw – może to jednak nastąpić tylko w 
drodze reformowania a nie likwidowania przez rewolucję instytucji własności 
prywatnej. 

• 

Koncepcja pracodawcy pośredniego  –  np. osoby i instytucje ustalające 
zasady społeczne i politykę pracy. Pracodawca pośredni  odpowiada za 
politykę zatrudnienia, bezrobocie i koordynację współpracy 
międzynarodowej, natomiast pracodawca bezpośredni  za konkretne 
wynagrodzenie za pracę. 

• 

Zasada sprawiedliwej zapłaty zapewniającej funkcjonowanie rodziny bez 
konieczności podejmowania pracy poza domem przez matki wychowujące 
dzieci. + system innych świadczeń społecznych. 

• 

Prawo do zrzeszania się w celu obrony interesów pracowników.  

• 

Uwagi o godności pracy rolnika, o ciężkim położeniu robotników 
najemnych, zatrudnianiu osób upośledzonych i emigracji zarobkowej. 

 
(B) Encyklika „Centesimus annus”. 

Encyklika ta jest przypomnieniem Rerum Novarum, jej miejsca w doktrynie społecznej 

Kościoła oraz spojrzeniem na ‘rzeczy nowe’ naszych czasów. 

• 

Przypomnienie przemian politycznych, ekonomicznych i społecznych 
XIXw: rozpad tradycyjnego systemu władzy, pojawienie się takich form 
własności jak kapitał i takiej formy pracy jak praca najemna. 

• 

Wskazanie na pozytywne przemiany w skali światowej po II W.Ś. – 
reformy społeczne,                                            działalność związków 
zawodowych, upowszechnienie zdobyczy technicznych, dekolonizacja i 
utrzymanie globalnego pokoju. 

• 

Polityka budowy państwa dobrobytu (alternatywa marksizmu) może być 
szkodliwa, jeśli będzie oparta na zaspokajaniu wyłącznie materialnych 
potrzeb człowieka. 

• 

Relacja między prawem o powszechnym przeznaczeniu dóbr ziemi 
(stanowiącej dar Boga) a instytucją własności prywatnej: 

!

!

!

! Wszystkie dobra są wynikiem współdziałania ziemi i pracy (wzrost znaczenia 
zespołowej pracy ludzkiej, wiedzy, techniki i umiejętności); 
!

!

!

! W krajach zacofanych działają jeszcze zasady kapitalizmu typowe dla 
pierwszej fazy industrializacji. Tym krajom trzeba zapewnić równoprawny 
dostęp do rynku międzynarodowego. 
!

!

!

! Kościół opowiada się za społeczeństwem, w którym istnieje wolność pracy, 
przedsiębiorczość i wolny rynek. 

 

Osobny rozdział został poświęcony wydarzeniom 1989 roku, kiedy upadł system 

realnego socjalizmu i zarysowały się szerokie perspektywy przebudowy podstaw społeczno-
gospodarczych w Europie Środkowo-Wschodniej. Papież postulował rozwiązanie problemów 
tych państw metodą dialogu i solidarności. 
Wg papieża do upadku systemów ucisku doprowadziły: pogwałcenie praw pracy (protesty 
robotników), niesprawiedliwość systemu gospodarczego (pogwałcenie praw człowieka do 
inicjatywy, własności i wolności w dziedzinie ekonomicznej), ateizm (przede wszystkim). 
Wydarzenia roku 1989 przyniosły dwa wielkie następstwa: 
(a) nowe spotkanie Kościoła z ruchem robotniczym, opanowanym do tej pory przez 

marksizm i materializm – Kościół oferował koncepcję alternatywną angażując się 
aktywnie w reformowanie życia społecznego i gospodarczego. 

 - 

31 - 

(b) Pojawienie się nacjonalizmów w państwach postsocjalistycznych i związanych z nimi 

konfliktów regionalnych – mogą one zniwelować potencjalne korzyści z decyzji o 
rozbrojeniu. 

 

62. Opisz przebieg procesu wprowadzania marksizmu do polskiej myśli ekonomicznej w 
latach 1944-1950. 
 

Lata  1944-1948  to okres odbudowy po zniszczeniach wojennych, w którym była 

jeszcze nadzieja na współżycie różnych orientacji politycznych oraz wielu nurtów i szkół 
ekonomicznych. Myśl ekonomiczna miała wtedy służyć realizacji programów odbudowy 
gospodarczej. Nie ryzykowano jeszcze głoszenia nowych teorii i doktryn. Skupiano się na 
scaleniu pozyskanych ziem północnych i zachodnich, ustabilizowaniu przemieszczania się 
ludności oraz oświacie. Wszystkie liczące się katedry ekonomiczne obsadzali kierownicy 
nie związani z orientacją marksistowską (m.in. UW – S.Zaleski; SGH – A.Wakar; UJ – 
A.Krzyżanowski), co niepokoiło nową władzę. Część z nich pozostała do końca lojalna nowej 
władzy. 
 Współpracę z nową władzą podjął m.in. Stanisław Grabski, wybitny przedstawiciel 
myśli ekonomicznej II Rzeczpospolitej. W swoich artykułach poddał on krytyce gospodarkę 
kapitalistyczną za jej tendencje do pogłębiania nierówności społecznych i wysunął program 
uprzemysłowienia Polski zakładający zrównanie się z Zachodem w ciągu 25 lat. Taki 
program może zrealizować tylko państwo o gospodarce centralnie planowanej. Grabski 
dostrzegał taką szansę w powstającym systemie Polski Ludowej. 
 Również  Edward Lipiński pisał o pozytywnej treści teorii ekonomii rodzącej się 
epoki planowego gospodarstwa. Przybliżał on czytelnikom poszczególne działy 
marksistowskiej ekonomii politycznej i treść dyskusji radzieckich ekonomistów. 
 Działacz lewicy (PPS) (ambasador Polski w USA i przedstawiciel przy Radzie 
Bezpieczeństwa ONZ) Oskar Lange zamieścił w „Ekonomiście” artykuł mający charakter 
programowego wykładu ekonomii marksistowskiej. 
 

Lewica komunistyczna nie miała własnych ekonomistów rangi akademickiej – ci z 

KPP padli ofiara represji stalinowskich a ci z PPR byli angażowani do nowego aparatu 
administracji gospodarczej oraz do pracy ideologicznej, politycznej i partyjnej. Trwało jednak 
kształcenie kadr partyjnych i wielka akcja popularyzacji podstaw ekonomii 
marksistowskiej.  (Po zdobyciu władzy przez PPR wcielono w życie program ujęty w 
deklaracji z XI.1943, wprowadzając coraz radykalniejsze zadania przebudowy społeczno-
gospodarczej, kierując się wzorcem radzieckim.) 
 

Plan trzyletni 1947-1949 preferował produkcję  środków konsumpcji, co wywołało 

sprzeciw ekonomistów PPR wykształconych na wzorach radzieckich. Atak na CUP stał się 
oficjalnym momentem zmiany orientacji i początkiem likwidacji szansy na współżycie 
różnych nurtów polskiej myśli ekonomicznej. 
 
 

Drugi okres, gwałtownego uprzemysłowienia kraju w latach 1949-1956 i ostrych 

represji politycznych, przyniósł monopol ekonomii marksistowskiej w jej skrajnie 
dogmatycznej postaci. Okres ten należy do najtrudniejszych w rozwoju polskiej myśli 
ekonomicznej, która musiała uczestniczyć w odgórnie narzuconym programie budowy 
podstaw gospodarki socjalistycznej. Nacisk ZSRR na tzw. kraje demokracji ludowej zaostrzył 
się pod wpływem wydarzeń zimnej wojny, powstania dwóch bloków militarnych, wojny w 
Korei i groźby wybuchu konfliktu jądrowego. Rozwinął się system represji wobec środowisk 
uznanych za opozycyjne. 
 Społeczeństwo było w znacznej mierze krytycznie nastawione wobec programu 
budowy socjalizmu, chociaż pragnęło stabilizacji dla poprawy poziomu życia. Po 
zjednoczeniu obu partii robotniczych XII.1948 władza wytyczyła strategię przyspieszonego 

 

- 32 - 

uprzemysłowienia.  Plan sześcioletni  1950-1955 forsował rozwój przemysłu ciężkiego 
(budowa przemysłu zbrojeniowego). Nad wykonaniem planu czuwał skrajnie scentralizowany 
system planowania. Zaczęto też realizować zadania kolektywizacji rolnictwa (mimo oporu 
rolników indywidualnych). Wszystko to odbywało się  w warunkach drastycznego 
ograniczenia swobód obywatelskich, wielkich kampanii propagandowych i sztucznie 
podsycanych dyskusji ideologicznych. Myśl ekonomiczna stała się terenem ostrej walki. 
 

Szturm na pozycje ekonomii stosowanej i teoretycznej poprowadziła grupa działaczy 

partyjnych dość dobrze przygotowana (m.in.. na studiach w ZSRR). Szybko obsadzili oni 
kluczowe urzędy i stanowiska na uczelniach. 
 
63. Próby reformowania nauki ekonomicznej w Polsce w okresie 1955-70. Wkład O. 
Langego i M. Kaleckiego. 
 

W latach 60 i 70 polska myśl ekonomiczna próbowała wyrwać się z dotychczasowych 

ograniczeń ideologicznych. Tylko przez kilka lat utrzymała się polityka swoboda głoszenia 
poglądów i znowu w partii zaczęli dochodzić do głosu przedstawiciele twardej linii walki z 
‘rewizjonistami’. W 1968 rozpętano nagonkę na tzw. syjonistów i rewizjonistów, w wyniku 
której pozbawiono stanowisk wielu wybitnych ekonomistów, zmuszając ich do emigracji. W 
grudniu  1970 tragiczne wypadki na Wybrzeżu doprowadziły do zmiany ekipy rządzącej, 
nieco większej liberalizacji polityki gospodarczej i otwarcia na Zachód. Polska myśl 
ekonomiczna miała wspomagać politykę gospodarczą. 
 

Do pracy na uczelniach powróciła część wybitnych ekonomistów, którzy odeszli w 

okresie wprowadzania marksizmu do szkolnictwa wyższego. Wykształcili oni grono swoich 
następców. Starsza generacja podjęła w tym okresie trud opracowania syntezy lewicowej 
myśli ekonomicznej i mogła uprawiać ekonomię polityczną socjalizmu w szerszych niż dotąd 
ramach: 

• 

Oskar Lange opublikował w 1952 podręcznik ‘Teoria statystyki’ i kilka 
artykułów. W 1959 ukazał się natomiast I tom jego najważniejszego dzieła 
‘Ekonomii politycznej’. Obejmował on ogólne podstawy – przedmiot, 
prawa ekonomiczne, społeczne uwarunkowania wiedzy ekonomicznej i 
wykład genezy współczesnej ekonomii zachodniej. W rok po śmierci 
Langego ukazał się tom II zawierający teorię reprodukcji. Ostatni tom miał 
obejmować szczegółową analizę funkcjonowania kapitalizmu i socjalizmu. 

‘Ekonomia polityczna’ miała duże znaczenie dla rozwoju polskiej myśli ekonomicznej. 
Autor unikał języka propagandowego, odwoływał się nie tylko do dzieł marksistów lecz 
także do literatury światowej.  Wyjaśniał istotę praw ekonomicznych, do których 
włączył kryteria uporządkowania a wyodrębnił prawa postępowania ludzi, prawa splotu 
działań ludzkich i prawa techniczno-bilansowe. 
Lange przeniósł też na polski grunt ekonometrię, przyczynił się do upowszechnienia 
cybernetyki i teorii systemów – wbrew opinii głoszonej w ZSRR ukazał znaczenie 
metodologiczne podejścia systemowego.  

• 

Michał Kalecki po powrocie do kraju w 1955 prowadził  ożywioną 
działalność na polu gospodarczym, naukowo-badawczym i dydaktycznym. 
W ‘Teorii dynamiki’ (1954) udowodnił,  że cykliczny charakter rozwoju 
gospodarki kapitalistycznej czyni ją niezdolną do samoczynnego wyjścia z 
kryzysu – tylko wpływ czynników takich jak postęp techniczny czy 
interwencja państwa może utrzymać  tę gospodarkę na ścieżce wzrostu 
gospodarczego. 

Kalecki jest też twórcą oryginalnej teorii wzrostu gospodarki socjalistycznej: wyłożył 
on istotę procesów rozwojowych, ich czynniki i uwarunkowania, stany równowagi i 
dynamiki.  

 

- 33 - 

Zasłużył się też w rozwoju metod planowania gospodarczego i badania efektywności 
procesu inwestycyjnego. 
 

64. Dyskusje polskich ekonomistów nad reformą gospodarki socjalistycznej. 

W latach 70 i 80 środowisko ekonomistów było rozdarte wewnętrznie – z jednej strony 

coraz wyraźniejsze były objawy narastania konfliktu społecznego, grożącego chaosem 
gospodarczym; z drugiej strony utracono wiarę w słuszność podstawowych twierdzeń 
marksizmu i ekonomii politycznej socjalizmu. Do tego dochodziły napięcia wywoływane 
decyzjami personalnymi – dyskryminacją ‘rewizjonistów’ czy utrudnianiem kontaktów z 
ekonomistami nie-marksistowskimi. 

I.1971 odbył się III Krajowy Zjazd Ekonomistów. Zajął się on prowizorycznym 

programem wyjścia z kryzysu gospodarczego. Postulowano realizację zadań 
gospodarczych, ale z łączeniem ich z problematyką społeczną. Nowa ekipa rządząca 
Edwarda Gierka próbowała ratować sytuację wykorzystując w większym stopniu 
mechanizm rynkowy i kredyty zagraniczne. IV Krajowy Zjazd Ekonomistów (III.1981) 
obradował również w atmosferze napięcia społecznego, u którego podstaw leżał kryzys 
gospodarczy. Na scenę polityczną wkroczyła „Solidarność” z coraz bardziej radykalnymi 
żądaniami zmian nie tylko w gospodarce. Zjazd akcentował jedynie potrzebę 
zdynamizowania prac nad reformą gospodarczą. 

W tym okresie wydano wiele podręczników ekonomii politycznej, których autorzy 

próbowali wprowadzić nie tylko aktualne zagadnienia, lecz także przenosić koncepcje 
ekonomii zachodniej. 

W latach 70 i 80 podejmowano coraz radykalniejsze próby zreformowania polskiej 

gospodarki. Ekonomiści opracowali kilka programów opartych na koncepcji dynamizacji sił 
rynkowych i nadania przedsiębiorstwom większej samodzielności. Przymiotnik 
‘socjalistyczny’ stał się przykrywką dla przenoszenia zasad gospodarki rynkowej. Złagodziło 
to późniejszy szok przy likwidacji w Polsce realnego socjalizmu. (Aktywni ekonomiści: m.in. 
J.Pajestka, Z.Sadowski, L.Balcerowicz). 

W latach 80 rodziła się ‘Solidarność’, która przyciągnęła wielu ekonomistów w kraju i na 

emigracji. W publikacjach pojawiały się zróżnicowane poglądy – od reformowania 
gospodarki socjalistycznej do jej likwidacji. Pojawiła się np. koncepcja budowy ustroju 
opartego na systemie samorządowym. 
 
65. Jakie wyzwania niesie dla polskiej myśli ekonomicznej obecna transformacja ustroju 
społeczno-gospodarczego? 
 

Lata 90 dostarczyły wielu nowych koncepcji służących aktualnej polityce społecznej i 

gospodarczej. Do kraju powróciło z emigracji wielu ekonomistów, kontakty z nauką 
zagraniczną stały się codziennością. Zakończenie dziejów polskiej myśli ekonomicznej w 
latach PRL było trudne i groziło dramatem, ale nastąpiło udane przejście do działań w 
odmiennych warunkach ustrojowych. 
 Polska 

myśl ekonomiczna znajduje się obecnie w warunkach umożliwiających dobry 

rozwój koncepcji teoretycznych oraz dotarcie do instytucji tworzących i realizujących 
politykę gospodarczą. Zlikwidowano monopol jednego kierunku myśli ekonomicznej, a 
pluralizm metodologiczny zapewnia swobodę tworzenia i głoszenia różnych doktryn.