1 

 

STAROŻYTNY RZYM  

 

I. Cechy  



 

spójnośd, której nie miała Grecja, ani inne cywilizacje (starożytne i nowożytne) 



 

wynikała ona z czynników fizycznych, organizacyjnych i psychologicznych: 

  więzy  fizyczne  tworzyła  sied  garnizonów  wojskowych  rozmieszczonych  we  wszystkich 

prowincjach oraz sied brukowanych dróg, którymi były połączone z Rzymem  

  więzy organizacyjne opierały się na powszechnie obowiązujących zasadach prawa i administracji, 

które tworzyła armia urzędników działająca na całym obszarze cesarstwa  

  więzy  psychologiczne  –  strach  i  kara,  czyli  niezachwiana  pewnośd,  że  wszyscy  i  wszystko,  co 

stanowi zagrożenie dla władzy Rzymu, zostanie całkowicie unicestwione  



 

odmiennośd ścieżki rozwoju od starożytnej Grecji: 

  Grecja  powstała  jako  konglomerat  kilkunastu  odrębnych  miast;  Rzym  od  początku  był  jednym 

organizmem  

  Grecja  rozrastała  się  wzdłuż  żeglownych  szlaków  Morza  Śródziemnego;  Rzym  rozszerzał  swoje 

granice w wyniku terytorialnych podbojów  

  sprawą najważniejszą dla Rzymian była organizacja, eksploatacja i obrona własnego terytorium  



 

warunki  naturalne  stworzyły  konieczne  dla  osiadłego  życia  umiejętności  (własnośd  ziemska, 
gospodarka  lądowa,  administracja  terytorialna,  odpowiednie  struktury  społeczne)  –  z  tych 
umiejętności wyrósł rzymski geniusz organizacji wojskowej i sprawnego zarządzania  



 

z  głębokiego  przywiązania  do  ziemi  i  poczucia  stabilizacji,  jakie  stwarza  rolnicza  egzystencja, 
zrodziły się cnoty Rzymian: 

  gravitas – poczucie odpowiedzialności  
  pietas – przywiązanie do rodziny i kraju  
  iustita – poczucie istnienia naturalnego porządku rzeczy  



 

wyjątkowe  osiągnięcia  i  trwałe  dziedzictwo:  prawo,  organizacja  wojskowa,  administracja, 
inżynieria  

 
II. Chronologia  



 

powstanie: 753 p.n.e. 



 

przeniesienie stolicy do Konstantynopola: 330 n.e. 



 

podział cesarstwa na Zachodnie i Wschodnie (Teodozjusz Wielki): 395 n.e. 



 

upadek cesarstwa zachodniego (najazd barbarzyoców, splądrowanie Rzymu): 476 n.e. 



 

upadek Konstantynopola (cesarstwa wschodniego) w wyniku najazdu tureckiego: 1453  



 

historię polityczną starożytnego Rzymu zwyczajowo dzieli się na trzy etapy:  

  królestwo  
  republika 
  cesarstwo  
 
1. Królestwo  



 

ramy czasowe: 753-509 p.n.e. 



 

rządzone przez królów etruskich  



 

w  szczytowym  okresie  swojego  rozwoju,  dzięki  sojuszowi  z  Kartaginą  panowało  nad  zachodnią 
częścią Morza Śródziemnego  



 

za panowania Tarkwiniusza Starego powstał w Rzymie potężny system ścieków wybudowany w 
systemie robót publicznych  



 

było zdominowane przez potężniejszych od siebie sąsiadów (zwłaszcza Etrusków) 



 

cywilizacja etruska wywarła ogromny wpływ na Rzym, który zapożyczył od nich: 

  przepisy procedury sądowej  
  alfabet 
  sztukę budowania świątyo  

2 

 

  realizm w rzeźbie i malarstwie  
  wróżbiarstwo  



 

organizacja paostwa: 

  na  czele  paostwa  stał  król  (rex,  dosłownie  kierownik),  który  miał  pełnię  władzy  wojskowej, 

sądowniczej i religijnej  

  monarcha wybierany był przez zgromadzenie  
  w przypadku śmierci króla, władza przechodziła w ręce senatu, który powoływał jego zastępcę 

(na 5 dni, po kolejnych 5 dniach wybierano kolejnego następcę) 

  następcy  sprawowali  władzę  do  momentu  wybrania  nowego  króla  i  zatwierdzenia  go  przez 

zgromadzenie  kurialne  –  zabieg  ten  miał  na  celu  uniknięcie  uzurpacji  i  nieprawnego  przejęcia 
władzy w paostwie  

  jako  organ  doradczy  obok  króla  działał  senat,  czyli  zgromadzenie  starszych  (najstarsi 

przedstawiciele rodów) 

  istniało  również  zgromadzenie  kurialne,  składające  się  z  dorosłych  mężczyzn,  którego  główną 

funkcją było uznawanie nowego władcy 

  jako organ władzy wykonawczej działało zgromadzenie ludowe (obejmujące rody rzymskie) 
  wszystkie uchwały zgromadzenia wymagały zatwierdzenia senatu  
  pod koniec monarchii pojawiły się nowe urzędy w postaci: kapłanów, dowódcy jazdy, prefekta 

miasta, kolegium sędziów śledczych do spraw zdrady stanu, sędziów do spraw kryminalnych  

 
2. Republika  



 

rany czasowe: 509 p.n.e. – 31 n.e.  



 

panowała kolejnym etapom rozwoju miasta – od prowincjonalnej egzystencji po panowanie nad 
całym basenem Morza Śródziemnego  



 

epoka bezustannych podbojów: 

  opanowanie bezpośrednich sąsiadów (V w. p.n.e.) 
  zniszczenie Kartaginy (wojny punickie: I – 264-241; II – 218-201; III – 149-146) 
  podbój przedalpejskiej Galii (241-190 p.n.e.) 
  podbój Iberii i znacznych obszarów Afryki Północnej (201 p.n.e.) 
  podbój Macedonii wraz ze śródlądową Grecją (146 p.n.e.) 
  podbój królestwa Azji Mniejszej (67-61 p.n.e.) 
  podbój Syrii, Palestyny (64 p.n.e.) 
 
3. Cesarstwo  



 

ramy czasowe: 31 p.n.e. – 476 n.e. 



 

dzieli się na dwa okresy: pryncypat i dominant  

3.1. Pryncypat  



 

ustrój ukształtowany przez Oktawiusza Augusta (bratanka Cezara) 



 

cesarz skupiał władzę przy pozorach zachowania instytucji republikaoskich  



 

cesarz przejmował kolejno tytuły: 

  prokonsula  (komendanta  nad  wszystkich  wojskami  w  Galii,  Hiszpanii,  Syrii,  co  czyniło  go 

całkowicie niezależnym od Senatu, który sprawował kontrolę nad prowincjami nie obsadzonymi 
wojskiem) 

  Augusta – mąż opatrzności  
  konsula (+ prokonsul – kumulacja urzędów) 
  trybuna (prawo zwoływania senatu i zgromadzeo ludowych; prawo veta do ich uchwał) 
  najwyższego kapłana  
  ojca ojczyzny  
  prawo przedstawiania kandydatów na najwyższe urzędy 
  zaopatrywanie w zboże (Rzymu i Italii) 
  nadzorowanie dróg 

3 

 



 

do  pełnienia tych  funkcji  cesarz  delegował  specjalnych,  mianowanych  przez  siebie  urzędników, 
noszących tytuł prefekta  



 

cesarz posiadał wyłącznośd dowództwa nad wojskiem  



 

w  gestii  senatu  pozostał  zarząd  starymi,  zromanizowanymi  prowincjami  oraz  skarbem 
paostwowym  



 

słabośd: prawo nie dziedziczenia władzy z ojca na syna (przyczyna wstrząsów, wojen domowych, 
intryg itp.) 

3.2. Dominat 



 

zrywał z pozorami republiki i przekazywał pełnię władzy cesarzowi  



 

formalnie ustanowiony za panowania Dioklecjana i kontynuowany przez Konstantyna Wielkiego  



 

cesarz nie pierwszym obywatelem, ale władcą absolutnym  



 

senat stracił swoje znaczenie  



 

wprowadzenie systemu tetrarchii (rządy czterech): 

  wyznaczenie  współrządcy  z  tytułem  augusta  –  zarząd  nad  zachodnią  częścią  paostwa:  ten 

wyznaczał zastępcę, który po zrzeknięciu się władzy tego pierwszego obejmowałby rządy (i tak w 
kółko) 



 

powołanie nowych urzędów: 

  marszałka dworu cesarskiego  
  naczelnika skarbu cesarskiego  
  zarządcy majątków cesarskich  
  naczelnika gwardii cesarskiej  
  naczelnika kancelarii cesarskiej  



 

podział wojska na graniczne i lotne (konnica) 



 

oddzielenie władzy cywilnej od wojskowej  

 
III. Republika – organizacja polityczno-administracyjna  



 

władza podzielona była między lud, senat i urzędników  



 

najwyższą  władzę  prawodawczą  i  sądowniczą  sprawował  lud  i  wykonywał  ją  poprzez 
skomplikowany system zgromadzeo ludowych  



 

najwyższą władzę polityczną i administracyjną sprawował senat (ten urząd odgrywał przewodnią 
rolę w paostwie) 



 

władzę  wykonawczą  sprawowali  urzędnicy  tworzący  magistraturę  o  ograniczonych 
kompetencjach i kadencji  

 
1. Senat  



 

ciało ustawodawcze i wykonawcze  



 

kadencja trwała 5 lat  



 

członkowie wybierani byli spośród dorosłych mężczyzn pochodzących z najbardziej wpływowych i 
najznamienitszych rodzin patrycjuszy z tzw. rodów senatorskich  



 

w senacie mogli zasiadad obywatele rzymscy o nienagannej opinii, będący w wieku powyżej 45 
lat i posiadający odpowiednio wysoki majątek  



 

stanowisko senatora było dożywotnie  



 

wyboru senatorów dokonywali konsulowie 



 

senatorowie m.in.: 

  przydzielali namiestnikom prowincje  
  zarządzali budżetem republiki 
  wypowiadali wojny i zawierali pokój 
  stanowili prawo  
  sądzili członków rodzin senatorskich  
  przeprowadzali wybory urzędników  
 

4 

 

2. Zgromadzenia ludowe  



 

najwyższa władza prawodawcza i sądownicza  

2.1. Zgromadzenie kurialne  



 

zebranie patrycjuszy  



 

zwoływane przez konsulów, pretorów, dyktatorów 



 

uprawnienia: 

  wybór króla (za czasów królestwa) i wyższych urzędników  
  zatwierdzanie lub odrzucanie wyroku dot. zdrady stanu  
  rozpatrywanie odwołao od decyzji urzędników  
  sprawy wojny i pokoju 
  ogłaszanie przejścia władzy ojcowskiej na innego członka rodziny 
  decyzje o usunięciu członka z kurii 
2.2. Zgromadzenie trybusowe 



 

składało się z obywateli podzielonych wg dzielnicy zamieszkania  



 

zwoływane przez wyższych urzędników: konsula, pretora, edyla kurulnego, trybuna ludowego  



 

uprawnienia: 

  opracowywanie projektów ustaw przedstawianych przez trybunów ludowych  
  wybór trybunów ludowych, wojskowych, edyla, kwestora i niższych urzędników  
  uchwały zgromadzenia od 287 p.n.e. miały moc powszechnie obowiązującą, które nie wymagały 

zatwierdzenia senatu 

2.3. Zgromadzenie centralne  



 

wspólne zebranie patrycjuszy i plebejuszy  



 

początkowo rozstrzygało kwestie militarne  



 

zwoływane przez urzędników  



 

z czasem przejęło rolę zarezerwowaną dla zgromadzeo kurialnych: 

  elekcja głównych urzędników  
  nadawanie imperium (prawa dowodzenia dowódcom wojsk) 
  zatwierdzanie praw 
  podejmowanie decyzji w sprawie wojny i pokoju  
FORMALNIE:  wysokich  urzędników  mianowały  publiczne  zgromadzenia,  a  wysocy  urzędnicy 
mianowali senat 
PRAKTYKA:  senatorzy  kierowali  działaniem  wszystkich  innych  instytucji;  kto  miał  przewagę  w 
senacie, ten rządził republiką  
 
3. Urzędnicy  
3.1. Konsul  



 

najwyższy urzędnik  



 

wybierany przez zgromadzenie centralne na roczną kadencję  



 

posiadali najwyższą władzę wojskowo-religijną na terenie miasta  



 

uprawnienia: 

  kontrolowanie działalności wszystkich urzędników  
  zwoływanie posiedzeo senatu i zgromadzeo ludowych  
  nadzorowanie wykonywania uchwał  
  przeprowadzanie wyborów innych urzędników  
  przyjmowanie obcych poselstw  
3.2. Pretor 



 

wyższy urzędnik mający tzw. władzę mniejszą 



 

stworzony w celu wydzielenia władzy sądowniczej spod władzy konsula  



 

sprawował sądy w sprawach cywilnych i karnych oraz strzegł porządku w mieście 



 

miał  prawo  wydawania  edyktów,  które  ustalały  sposoby  postępowania  w  sprawach 
niedostatecznie jasno uregulowanych przez ustawy (prawo zwyczajowe) 

5 

 



 

mianował prefektów  

3.3. Kwestor  



 

był pierwszym urzędem w karierze urzędnika  



 

urząd dawał miejsce w senacie  



 

wybierani przez zgromadzenie trybusowe na roczną kadencję  



 

funkcje: 

  nadzór nad kasą paostwową  
  gromadzenie i rozdział pieniędzy  
  zbieranie podatków  
  zarządzanie kasą wojskową  
3.4. Cenzor  



 

jeden z ważniejszych urzędów w paostwie  



 

wybierani na zgromadzeniu centralnym  



 

kadencja 5-letnia bez prawa ponownego wyboru  



 

uprawnienia: 

  sporządzanie spisu obywateli i ich majątków  
  ustalanie listy senatorów na następną kadencję  
  kontrolowanie wydatków paostwa hacele publiczne  
  określanie kosztów wojen i rozbudowy armii  
  czuwanie nad moralnością obywateli  
  pozbawianie praw politycznych  
3.5. Edyl  



 

wybierany przez trybunów ludowych na zgromadzeniach trybusowych  



 

funkcje: 

  nadzorowanie porządku i bezpieczeostwa  
  kontrola prac publicznych  
  zaopatrywanie miasta w żywnośd  
  ustalanie cen  
  urządzanie igrzysk na zlecenie senatu  
  karanie grzywnami wykroczeo  
3.6. Trybun ludowy  



 

ochrona obywateli, głównie plebejuszy przed dominacją patrycjuszy w senacie  



 

wybierani przez zgromadzenie trybusowe (plebejskie) na roczną kadencję  



 

mógł nim zostad tylko plebejusz  



 

uprawnienia: 

  ingerencja w czynności urzędników (oprócz dyktatora i cenzora) 
  zwoływanie zgromadzenia trybusowego  
  sądownictwo w sprawach politycznych  
  zgłaszanie weta przeciw wnioskom senatu (od tego czasu uchwały senatu stały się opiniodawcze 

a nie obowiązujące) 



 

z czasem urząd trybuna ludowego zyskiwał coraz większą władzę  

3.7. Dyktator rzymski  



 

urzędnik nadzwyczajny  



 

sprawował przez 6 miesięcy władzę absolutną w czasach kryzysów (wojna, wewnętrzne rewolty) 



 

mianowany przez konsulów na polecenie senatu  

 
4. Struktura społeczna  
4.1. Patrycjusze (patres – ojciec) 



 

uprzywilejowana warstwa społeczna  



 

posiadali pełne prawa polityczne i do pewnego momentu wyłącznośd na obejmowanie urzędów  



 

rodzinne klany patrycjuszy kontrolowały rozdział ziemi  

6 

 



 

z czasem przywileje patrycjuszy uległy ograniczeniu  

4.2. Plebejusze 



 

pozostała częśd wolnego społeczeostwa  



 

z czasem uzyskali prawo współdecydowania o losach republiki  

4.3. Niewolnicy  



 

można nim było zostad przez urodzenie, jako jeniec lub zdobycz wojenna, sprzedaż przez własną 
rodzinę lub długi  



 

wyzwoleocy cesarscy zostawali nawet wysokimi urzędnikami paostwowymi  

 
5. Prawo  



 

prawo paostwowe – regulowało stosunki między obywatelami  



 

prawo międzynarodowe  



 

konglomerat zwyczajów i praktyk przyjmowanych na mocy procedury prawnej 



 

źródła prawa: 

  ustawy uchwalane na zgromadzeniach ludowych  
  uchwały senatu 
  edykty – ustanawiane przez pretorów  



 

prawo XII tablic: fundament idei równości wobec prawa, czyli przepisów obowiązujących w tym 
samym stopniu wszystkich obywateli (449 p.n.e.) 

 
IV. Istota: 



 

bardzo  ważne  więzy  krwi:  absolutne  prawo  ojców  do  decydowania  o  wszystkich  członkach 
rodziny było podstawą rzymskiego prawa rodzinnego  



 

życie polityczne i religijne były ze sobą ściśle powiązane  



 

podejmowanie wszelkich decyzji towarzyszyło odczytywanie odpowiednich przepowiedni  



 

silnie podkreślane autorytetu rodziny i lokalnych organów władzy  



 

ludzie  mieli  wpojone  poczucie  obywatelskiej  odpowiedzialności,  świadomośd  wymogów  służby 
wojskowej i poszanowania prawa  



 

rotacja urzędników wymagała ożywionej kampanii i znacznej inicjatywy