1 

 

Polska i jej znaczenie w regionie w dobie Unii Lubelskiej 

 

Unia Lubelska została zawarta 1 lipca 1569r. przez Królestwo Polskie i Wielkie Księstwo Litewskie na sejmie w Lublinie. 

 
Przyczyny Unii Lubelskiej 
Idea ponownego i trwałego zarazem uregulowania spraw polsko-litewskich kształtowała się przez cały wiek XVI. Wynikało 
to ze zmian, jakie zaszły w sytuacji wewnętrznej obydwu państw, a także z sytuacji międzynarodowej. Ta ostatnia uległa 
radykalnej przemianie od czasów aktu krewskiego. Zakon Krzyżacki po Wielkiej Wojnie i klęsce grunwaldzkiej nie odzyskał 
już dawnego znaczenia, a ostatecznie pokonany został podczas tzw. wojny trzynastoletniej, zakończonej w 1466 r. pokojem 
toruńskim. Na jego mocy Polska uzyskała Pomorze Gdańskie i część Prus, zaś pozostała ich część ze stolicą w Królewcu 
miała od tej pory stanowić lenno polskie. Tym samym stracił na znaczeniu jeden z głównych filarów unii z 1385 r. Jednakże 
pod koniec XIV w. pojawiło się inne niebezpieczeństwo zagrażające wschodnim granicom Litwy. Było nim coraz bardziej 
rosnące w  siłę państwo moskiewskie. 
 

Nowy wspólny wróg 
Już w roku 1473 wielki książę moskiewski Iwan III Srogi zażądał oddania mu twierdz Połocka, Witebska i Smoleńska oraz 
wszystkich ziem ruskich należących wówczas do państwa litewskiego. Kilka lat później, w roku 1484, ogłosił się on carem 
Wszech Rusi. To wszystko prowadziło do otwartego konfliktu. Do pierwszych walk doszło, gdy tron wielkoksiążęcy w Wilnie 
piastował Aleksander. Ich wynik był niekorzystny dla Litwy, która utraciła szereg terytoriów. Sytuacja na froncie wschodnim 
w kolejnych latach ulegała dalszemu pogorszeniu. W 1514 r. utracono kluczową twierdzę Smoleńsk. Na dziesięć lat przed 
zawarciem unii lubelskiej doszło do wybuchu I wojny inflanckiej (1558 r.) między Polską i Litwą z jednej, a Moskwą z drugiej 
strony. Ten konflikt, podobnie jak i poprzednie, zakończył się stratą znacznych obszarów Księstwa, w tym Połocka 
stanowiącego bramę prowadzącą ku Inflantom i Bałtykowi. Nie udało się trwale usunąć zagrożenia ze strony państwa 
moskiewskiego, które groziło Litwie utratą bytu państwowego. Tak więc był to bardzo ważny czynnik wpływający na 
konieczność zacieśnienia stosunków polsko-litewskich, ale nie jedyny. 

Inicjatywa szlachty polskiej 
W XVI w. w Królestwie Polskim narodził się ruch szlachecki, domagający się egzekucji praw i dóbr- stąd zwany ruchem 
egzekucyjnym. Wśród szeregu propozycji reform, umieścił on postulat wykonania obowiązujących, a dotychczas 
niezrealizowanych postanowień układów polsko-litewskich, w tym wcielenia Litwy do Królestwa Polskiego. Na tej samej 
płaszczyźnie stawiano program inkorporacji Prus, cieszących się dotąd dużą autonomią. Powyższe postulaty miały na celu 
przede wszystkim dokonanie centralizacji państwa oraz ujednolicenie jego obszaru pod względem prawnym. Na to ostatnie 
wpływ miał niewątpliwie fakt odmawiania Polakom prawa dziedziczenia dóbr w Wielkim Księstwie Litewskim, co w sytuacji 
coraz częstszych małżeństw między członkami obydwu narodów, rodziło wiele konfliktów. 

Zmiany na Litwie 
Zawarciu unii sprzyjały również przemiany zachodzące na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego. Wprowadzono 
trójpolówkę w gospodarstwie chłopskim i ujednolicono ciężary przy jednoczesnym ich zwiększeniu, co leżało w interesie 
szlachty, przyczyniając się tym samym do rozwoju gospodarki folwarcznej. To wszystko pozwoliło na zrównanie stosunków 
wiejskich na Litwie ze stosunkami panującymi w Koronie. Przeprowadzono także nowy podział administracyjny kraju dzieląc 
województwa na większe powiaty. Przemiany dotknęły również prawodawstwo litewskie. W latach 1529 oraz 1566 wydano 
I i II Statut regulujący kwestie prawno-ustrojowe i zmierzające do ujednolicenia norm obowiązujących w Wielkim Księstwie i 
w Królestwie Polskim. Ponadto za zacieśnieniem stosunków z Polską coraz bardziej opowiadała się szlachta litewska, 
stanowiącą w ówczesnych czasach jedyną, obok możnowładztwa i zarazem najliczniejszą reprezentatywną warstwę 
społeczną. Jej pozycja w Księstwie, gdzie prym wiedli przede wszystkim przedstawiciele możnych rodów bojarskich, była 
znacznie słabsza niż szlachty w Koronie. Nic dziwnego więc, że w unii dopatrywała się ona zwiększenia swoich praw i 
przywilejów. Odzwierciedleniem zmian społecznych zachodzących na Litwie były przemiany w organizacji sejmu 
litewskiego, w którym coraz większą rolę zaczęli odgrywać przedstawiciele szlachty. Specjalnym przywilejem wydanym w 
1564 r. Zygmunt August obiecał, że modyfikacje w ustawodawstwie litewskim będą podejmowane za zgodą wszystkich 
stanów. Rok później wprowadzono na Litwie sejmiki poselskie. 

Król Zygmunt August 
Równie ważnym czynnikiem sprzyjającym zawarciu unii, była postawa króla Zygmunta Augusta. Początkowo był on jej 
przeciwny, ponieważ silna i dziedziczna władza na Litwie dawała Jagiellonom mocniejszą pozycję w Polsce, gdzie zasadą 

2 

 

stawał się wybór władcy. Z czasem jego stanowisko uległo zasadniczej zmianie. Nie doczekawszy się potomka, w obliczu 
wygaśnięcia dynastii, potrzeba zawarcia ściślejszej unii stawała się coraz pilniejszą. Tak więc Zygmunt August stał się jej 
czynnym orędownikiem. Znacznym krokiem w tym kierunku było wydanie przez niego przywileju w 1563 r. deklarującego 
równouprawnienie prawosławnych Rusinów.  

Sejm w Lublinie - polityczne wizje Unii 
Przebieg negocjacji w sprawie sejmu unijnego był niezwykle burzliwy. Choć zwołano go na dzień 23 grudnia 1568, obrady 
rozpoczęły się 19 stycznia następnego roku. W Lublinie miały zetrzeć się ostatecznie trzy poglądy na Unię – inkorporacyjny, 
partnerski i kompromisowy.  
Pierwszy nurt reprezentowany był przez szlachtę polską, zwłaszcza stronnictwo egzekucyjne, dążące do wprowadzenia w 
życie wszelkich praw uchwalonych przez sejmy. Członkowie ruchu uważali, że Litwa powinna być włączona bezpośrednio w 
granice Polski już za czasów Jagiełły, po unii w Krewie. Ich projekt zakładał inkorporację Litwy (najzawziętsi chcieli nawet 
zmienić jej nazwę  na „Nowa Polska”) do Korony, jako kolejnej dzielnicy, zależnej od władz centralnych i decyzji sejmu 
polskiego. 
Możnowładcy litewscy z kolei uważali, że ich państwo powinno pozostać niezależnym i równorzędnym partnerem dla 
Polski. Według ich projektów król Polski miał być osobno obwoływany wielkim księciem, a sama Litwa miała posiadać 
osobne urzędy i prowadzić własną politykę wewnętrzną.  
Stronnictwo kompromisowe reprezentowane było przez senat Korony, króla i część szlachty litewskiej. Starało się ono 
łagodzić konflikty i dążyć do rozwiązywania problemów unii tak, by zadowolić oba walczące stronnictwa. 
 
Obrady Sejmu 
Król Zygmunt August działał w sposób zdecydowany, pragnąc za wszelką cenę doprowadzić do połączenia obu państw. Już 
wcześniej, w roku 1564, przelał swoje prawa sukcesyjne do władzy nad Litwą na Koronę, zmniejszając swobodę 
niechętnych unii możnowładców litewskich. Gdy sejm unijny rozpoczął obrady, król konsekwentnie usuwał przeszkody 
stojące na drodze do traktatu. Początkowo dyskutowano o zniesieniu centralnych urzędów na Litwie, czemu sprzeciwiało 
się stronnictwo litewskie. Innym problemem było pozostawienie osobnych sejmów – litewskiego i polskiego, obok 
wspólnego sejmu Polski i Litwy. 
Początkowo nie udawało się osiągnąć porozumienia. 11 lutego omal nie doszło do zerwania sejmu. Tylko dzięki ogromnej 
wiedzy prawniczej biskupa krakowskiego Filipa Padniewskiego i wygłoszonej przez niego porywającej mowie do posłów 
litewskich, udało się uratować obrady. Z kolei Litwini wystąpili z własnym wnioskiem, który ograniczał związek państw do 
unii personalnej i sojuszu przeciw wrogom zewnętrznym. Wywołało to oburzenie posłów polskich. I tym razem biskup 
krakowski odegrał rolę rozjemcy, uspokajając zwaśnione strony. 
  
Wyjazd Litwinów 
1 marca 1569 Litwini pod wodzą Mikołaja Radziwiłła potajemnie opuścili Lublin, chcąc zbojkotować obrady sejmowe. Cała 
dotychczasowa praca nad porozumieniem została zaprzepaszczona, co potem gorzko wypominał Litwinom sam król. 
Posłowie koronni wykorzystali odejście posłów Wielkiego Księstwa, by dokonać inkorporacji ziem Podlasia i Wołynia (21 i 
26 marca), czego szlachta od dawna oczekiwała. W początku czerwca do Polski dołączono także, na wniosek możnych 
wołyńskich, Kijowszczyznę. Jednocześnie kontynuowano pracę nad projektem unii, który ukończono 24 marca. 
Litwini w tym czasie również nie próżnowali. 20 marca 1569 roku w Wilnie zorganizowano zjazd szlachty, na którym 
uchwalono kontrprojekt unii, zawierający postulaty możnych litewskich. Posłowie litewscy powstrzymywali też szlachtę 
wołyńską od złożenia przysięgi na wierność Koronie. 
 
Uchwalenie Unii 
W początkach czerwca 1569 roku sytuacja się zmieniła – Litwini powrócili do Lublina. Poza inkorporacją ziem ruskich miała 
na to wpływ postawa niższej szlachty litewskiej. Pragnęli oni ograniczenia władzy możnych; zależało im też na przywilejach, 
jakie obiecywali im w unii polscy panowie. Obrady wznowiono 6 czerwca i tym razem potoczyły się one znacznie łatwiej. 
Opozycja możnowładców litewskich z dnia na dzień traciła na sile, przyjmowano rozwiązania proponowane przez obozy 
inkorporacyjny i kompromisowy. 27 czerwca uchwalono akt unii, a 1 i 4 lipca podpisano akty potwierdzające dokonanie 
dzieła jednoczącego oba kraje. 

 
 Postanowienia Sejmu Unijnego 

Ostatecznie walkę o kształt unii wygrało stronnictwo kompromisowe. Oba państwa zrosły się w jedno. Nazywane 
Rzeczpospolitą Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego miały stanowić odtąd nierozdzielny organizm 
państwowy. Litwa nie została „przyłączona” do Polski, zachowała też swoją nazwę, ale nie pozostała całkowicie 
suwerennym państwem. Zachowała odrębność skarbu, administracji, wojska i sądownictwa. Wprowadzono też oddzielne 
języki urzędowe (w Wielkim Księstwie obowiązywał język ruski). Wspólna natomiast miała być polityka zagraniczna (w tym 
sprawy wojenne) i moneta. Sejm Walny miał zbierać się w Warszawie, izba poselska miała liczyć 120 posłów koronnych i 48 
litewskich, zaś w skład Senatu miało wejść 113 senatorów koronnych i 27 litewskich. Oba państwa miały też wspólnie 

3 

 

wybierać władcę, koronowanego na  Króla Polski i Wielkiego Księcia Litwy. Szlachta litewska (i ruska) zostały zrównane w 
prawach z polską, zniesiono istniejące dotąd ograniczenia w nabywaniu majątków przez szlachtę z Korony na Litwie i 
litewską w Polsce. Ziemie Wielkiego Księstwa miały być bezpieczne przed ruchem egzekucyjnym. 
 
W połowie lipca 1569 roku na sejmie unijnym doszło do kolejnego ważnego wydarzenia. Na zamek królewski zjechał 
Albrecht II Fryderyk Hohenzollern, książę pruski. 19 lipca złożył królowi hołd w obecności szlachty Litwy i Korony. 
 

Skutki polityczne 
Unia polsko – litewska była jednym z najdonioślejszych wydarzeń stulecia, nie tylko dla połączonych nią krajów, ale dla 
Europy Środkowo – Wschodniej. Rzeczpospolita Obojga Narodów przetrwała niemal 250 lat, a unicestwiły ją dopiero 
połączone siły trzech zaborców. 

Historycy do tej pory spierają się o znaczenie Unii Lubelskiej. Pojawiły się teorie o wyłącznych korzyściach Polski i upadku 
Litwy, jak również hipotezy całkowicie przeciwne. Pewne jest, że połączenie z Litwą wciągnęło Polskę w krwawe i 
wyczerpujące walki z Rosją, a później także w konflikty Turcją. Konflikty wewnętrzne, jak choćby powstania kozackie, 
pośrednio także były spowodowane przez ustalenia unii– beneficjentami przywilejów polskich była wyłącznie szlachta, co 
spowodowało rozwarstwienie społeczne. Z drugiej strony, połączone armie obu krajów przez kolejne stulecie miały być 
najpotężniejszą siłą militarną w regionie, zdolną do odparcia nawet kilku wrogów jednocześnie. Początkowo główną osią 
konfliktu stały się przyłączone do Litwy w 1561 roku Inflanty. Rzeczpospolita Obojga Narodów toczyła o nie walki z Rosją, 
wystawiając wspólnie wojska (choć większość historyków zgadza się, że sama Korona nie miała większych interesów w tej 
wojnie). W początkach XVII wieku, wraz z wstąpieniem dynastii Wazów na tron zjednoczonego państwa, rozpoczął się ciąg 
wojen szwedzkich – tym razem konflikt objął oba człony Rzeczpospolitej, które znów solidarnie stanęły do walki. Mimo 
początkowych błyskotliwych zwycięstw wojny miały ciągnąć się przez ponad pięćdziesiąt lat. Kolejnym źródłem konfliktów 
okazało się Zaporoże, część obecnej Ukrainy, należąca formalnie do Korony. Mieszkający tam Kozacy najazdami na 
Mołdawię i samą Turcję sprowokowali Imperium Otomańskie do wojny przeciw Rzeczypospolitej. I znów, połączone wojsko 
Polska i Litwy powstrzymało niepokonane dotąd armie tureckie. Dopiero w czasie „potopu” szwedzkiego książę Janusz 
Radziwiłł podpisał akt zrywający unię lubelską i oddający Litwę w lenno królowi Szwecji, za co przez Polaków uznany został 
za zdrajcę, zaś przez Litwinów- za bohatera... Po odparciu „potopu” i śmierci Janusza Radziwiłła dokument ten utracił 
jakąkolwiek moc prawną. Polska i Litwa walczyły razem w kolejnych wojnach XVII i XVIII wieku. Ostatecznie unii lubelskiej 
położyli kres dopiero zaborcy (Rosja, Austria i Prusy) pod koniec XVIII wieku. 
  
Skutki gospodarcze 
Potencjał ekonomiczny Rzeczpospolitej Obojga Narodów, zwłaszcza w dziedzinie produkcji żywności, sprawiał, że stała się 
ona „spichlerzem Europy” zdobywając prymat wśród najzasobniejszych krajów europejskich w końcu XVI wieku. Handel 
zbożem przez Gdańsk dla Korony i w mniejszym stopniu ujście Dźwiny dla Litwy, stał się podstawą bogactwa szlachty. Do 
połowy XVII wieku produkcja rolnicza wciąż wzrastała, osiągając szczyt w 1628 roku. Ceną bogactwa szlachty było jednak 
zmniejszenie wpływów miast i całkowity upadek znaczenia warstwy chłopskiej. 
  
Skutki kulturowe  
Unia lubelska miała też ogromne znaczenie kulturowe. Szlachta litewska i ruska przejmowały wzorce polskie i zachodnie, a 
polska wschodnie i orientalne, co zadecydowało o wyjątkowości Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Zjednoczone państwo 
stało się więc mostem między Wschodem a Zachodem, obszarem wymiany kulturowej o niespotykanej dotąd 
intensywności. Polonizacja elit litewskich nastąpiła bardzo szybko, w znacznym stopniu rezygnowały one z własnych 
tradycji, języka i kultury. Zastępował je polski „sarmacki” tryb życia. Przejmowano język polski i łacinę, ubiory, styl 
wysławiania się. Dziś zjawisko to jest często postrzegane przez litewskich historyków jako „zdrada narodowa”.  
 

Résumé: 

W oparciu o unię realną powstał twór państwowy, który skutecznie funkcjonował do roku 1795 (III rozbiór Polski). Państwo 
w połowie XVI w. jest u szczytu swojej potęgi, u szczytu swojego rozwoju ustrojowego (demokracja szlachecka). RON to 
potężny kraj od Bałtyku po Morze Czarne. Jedyny kraj w tej części Europy, który w czasie podpisywania unii jednoczył różne 
narody, kultury i religie. Państwo w tym czasie było zwierzchnikiem lennym wobec np. Turcji, Prus. Skutkowało to 
początkiem panowania władców elekcyjnych wybieranych przez szlachtę. Wprowadzono dwuizbowy sejm, jako 
reprezentację stanu szlacheckiego. Wielkie Księstwo Litewskie było suwerennym, niepodległym krajem. Reformacja 
spowodowała osłabienie katolicyzmu, ale na pewien czas. 

 

 

4 

 

 

 

 

 

Przyczyny unii lubelskiej w 1569r.: 

- Polacy dostrzegali nierówność świadczeń i wzajemnego popierania interesów (w trudnych sytuacjach Litwini mogli zawsze 
liczyć na stronę polską) 
- Litwa nie chroniła Korony od najazdów ze wschodu, głównie tatarskich 
- Litwa narzucała Koronie rozwiązania polityczne 
- Zygmunt August nie miał potomka  
- pragnienie zabezpieczenia jedności obu krajów 
- zrzeczenie się przez Zygmunta Augusta praw sukcesyjnych do Litwy (1565) i przelanie ich na Koronę 
- ułatwienie ekspansji gospodarczej szlachcie polskiej 
- dążenie szlachty litewskiej do uzyskania takich przywilejów jak Polska 
- konieczność obrony Inflant przed Szwedami 
- decyzja Zygmunta Augusta o inkorporacji do Korony ziem: Wołynia, Podlasia, Bracławszczyzny i Rusi Kijowskiej 
 
Postanowienia unii lubelskiej: 
a) unia lubelska w odróżnieniu od dotychczasowych, trwale złączała na zasadzie równości Koronę i Litwę w jeden organ 
państwowy - Rzeczpospolitą Obojga Narodów. Odtąd te dwa kraje miały istnieć, jako federacja zabezpieczona: 
- wspólnym sejmem w Warszawie 
- elekcją wspólnego władcy 
- wspólna monetą, ale bitą osobno w każdym państw 
- prowadzeniem wspólnych wojen- prowadzeniem wspólnej polityki zagranicznej 
b) odrębne pozostawały: 
- skarb 
- urzędy centralne 
- wojsko 
- sądownictwo 
 
Skutki unii: 
- wzmocnienie potencjału militarnego, ekonomicznego i demograficznego 
- wzrost znaczenia i roli Warszawy, jako miejsca wspólnych sejmów 
- powstanie w następnym stuleciu przeciwieństw narodowościowych 
- wzmocnienie pozycji średniej szlachty na Litwie 
- ekspansja gospodarcza szlachty polskiej na nowe tereny 
- powstanie wielkich latyfundiów magnackich 
- polonizacja kulturowa szlachty litewskiej 
- uwikłanie Korony w politykę wschodnią  
 

Kalendarium: 



 

1385 – unia krewska w Krewie – książę Litwy, Jagiełło, został poprzez małżeństwo (faktyczne i polityczne) z Jadwigą 

królem Polski, łącząc unią dwa państwa. W zamian miał przejść wraz ze swoim ludem na chrześcijaństwo, walczyć z 
Krzyżakami i wypuścić więźniów politycznych. Rok później został ochrzczony jako Władysław Jagiełło oraz koronowany. 
Unia krewska rozpadła się w 1399 roku, po śmierci Jadwigi. 



 

1 lipca 1569 – unia lubelska – powstanie Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Król Zygmunt II August powołał wspólny 

sejm dla Litwy i Polski (Korony), co oznaczało unię realną, czyli funkcjonowanie dwóch odrębnych państw połączonych 
osobą władcy, sejmem, polityką zagraniczną.  



 

1791 - Konstytucja 3 Maja znosiła formalnie odrębność ustrojową Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego, 

powstała Rzeczpospolita Polska. Stworzono wspólne organy władzy centralnej w tym m. in. Komisje Wielkie Obojga 
Narodów.  
 

5 

 

1795 – III rozbiór Polski – wygasła unia lubelska. 
 
II. Od unii lubelskiej do upadku Rzeczypospolitej- między Rosją, Austrią, Prusami, Turcją i Szwecją 1569-1795 

1.  Rządy ostatnich Jagiellonów do 1572 
a)  Polityka dynastyczna- zespół działań podejmowanych przez daną dynastię w celu opanowania jak największych 
terenów na drodze sojuszów, małżeństw lub interwencji zbrojnych 
 
b)  Wojna z Moskwą  



 

1512 car Wasyl III rozpoczyna wojnę z Litwą; Zygmunt Stary wysyła do pomocy Litwinom polskie wojsko 



 

1514 zajęcie Smoleńska przez Rosjan, polskie zwycięstwo pod Orszą 



 

1522 rozejm sankcjonujący rosyjskie zdobycze do Smoleńszczyzny i  Siewierszczyzny 

 
c)  Konflikt z Zakonem i hołd pruski 1525 



 

1519-1521 wojna z ostatnim mistrzem Zakonu i jego klęska 



 

1525 hołd pruski; sekularyzacja państwa Zakonnego, zmiana jego nazwy na Prusy Książęce; Albrecht Hohenzollern 

księciem dziedzicznym; każdy nowy książę został zobowiązany do składania hołdu lennego królom Polski  
 
d)  Stosunki z Turcją 



 

1530 Mołdawia, lennik turecki, zajmuje Pokucie 



 

1531 zwycięstwo hetmana Tarnowskiego pod Obertynem 



 

1533 podpisanie wieczystego pokoju z sułtanem Sulejmanem 

 
e)  Kwestia bałtycka 



 

1534-1537 wojna o Inflanty (Polska, Rosja, Dania, Szwecja) 



 

Zaniepokojony rozwojem sytuacji mistrz Zakonu Kawalerów Mieczowych zsekularyzował swoje państwo 

  Kurlandia- lenno Korony i dziedziczne księstwo Kettlera 
  Inflanty właściwe- prowincja Polski i Litwy 



 

1561 hołd lenny Kettlera w Wilnie 



 

1563-1570 I wojna północna wywołana hołdem Kettlera 

  Strony: Polska i Dania z jednej strony, Szwecja i Rosja z drugiej 
  Po utworzeniu w Polsce floty kaperskiej doszło do zamiany sojuszników: Polska i Szwecja, Dania i Rosja 



 

1570 pokój w Szczecinie; Dania uzyskuje Ozylię, Szwecja Estonię, Polska Inflanty z Rygą, Rosja Narwię 

 
2.  Panowanie Stefana Batorego 
a)  Wojna z Rosją 



 

Iwan IV Groźny wkroczył do Inflant, co wywołało wojnę 



 

1579 Połock 



 

1580 Łuki Wielkie 



 

1581 nieudana polska wyprawa na Psków 



 

1582 dziesięcioletni rozejm w Jamie Zapolskim; Rosja oddaje Inflanty i zrzeka się ziemi Połockiej 

  Przyczyny  rozejmu  w  Jamie  Zapolskim:  brak  funduszy  na  prowadzenie  wojny,  obietnica  przyjęcia  katolicyzmu  przez 
cara, naciski papieskiego wysłannika na jak najszybsze zakończenie wojny 
 
b)  Polityka wewnętrzna 



 

Pomijanie sejmu w podejmowaniu decyzji doprowadziło do decentralizacji władzy 



 

Opieranie się króla na magnaterii w celu wzmocnienia władzy spowodowało wzrost niektórych rodów i osłabienie ruchu 

egzekucyjnego 



 

Król zrzekł się uprawnień sądowniczych (utworzenie  Trybunału Koronnego  w Lublinie 1578 i Trybunału Litewskiego  w 

Wilnie w 1581) 



 

W zamian za pomoc finansową w wojnie z Rosją, Batory zgodził się oddać Albrechta Fryderyka Hohenzollerna po opiekę 

Brandenburczykom 
 

6 

 

3.  Królowie z dynastii szwedzkiej. Wojny ze Szwecją 
a)  Geneza wojen polsko-szwedzkich 



 

Walka o dominium maris Baltici 



 

1568 poprawa stosunków ze Szwecją po objęciu tronu przez Jana III Wazę, męża Katarzyny Jagiellonki 



 

1587 Zygmunt III Waza obrany nowym królem Polski, wyparcie zbrojne Maksymiliana Habsburga 



 

1592 unia personalna Polski i Szwecji po śmierci Jana III Wazy 

  Statuty kalmarskie 
  Po nieobecność Zygmunta III w Szwecji rządzić będzie rada ze stryjem króla, Karolem IX Sudermańskim, na czele 
  Gwarancja nienaruszalności szwedzkiej granicy 
  Zygmunt III ma obowiązek przyjeżdżać co 3 lata do Szwecji 
  Najstarszy syn Zygmunta III zostanie królem Szwecji 



 

1599 detronizacja Zygmunta III na rzecz jego syna, Władysława; warunkiem oddania władzy Władysławowi jest przyjęcie 

przez niego luteranizmu 



 

1600 detronizacja polskiej linii Wazów, Karol IX Sudermański nowym królem; inkorporacja szwedzkich Inflant do Polski; 

wybuch wojny 

 
 

b)  Wojny w I połowie XVII wieku 



 

1600-1611 wojna o Inflanty 

  1605 zwycięstwo hetmana Jana Karola Chodkiewicza pod Kircholmem 
  1611 rozejm spowodowany śmiercią Karola IX i kłopotami Polski  w wojnie z Rosją; całe Inflanty znalazły się w rękach 
Szwecji 



 

1617-1622 wojna o ujście Dźwiny, zakończona rozejmem w Mitawie; oparcie granicy na Dźwinie, całe Inflanty w rękach 

Szwecji 



 

1626-1629 wojna o ujście Wisły 

  Klęska polska pod Gniewem 
  Zwycięstwo polskiej floty pod Puckiem i Oliwą 
  Sprzymierzone wojska polsko-austriackie pokonują Gustawa II Adolfa pod Trzcianą 
  Rozejm w Altmarku (Starym Targu) - Szwedzi zatrzymują większą część Inflant i nakładają cło na Gdańsk 



 

1635 rozejm w Sztumskiej Wsi; Szwedzi rezygnują z ceł 

 

c)  Potop szwedzki 1655-1660 (II wojna północna) 



 

Przyczyny 

  Dążenie Szwecji do podporządkowania sobie Rzeczypospolitej 
  Dążenie Szwecji do uczynienia z Bałtyku swojego morza wewnętrznego 
  Obawa Szwecji przed Rosją 
  Pretensje Jana Kazimierza do szwedzkiego tronu 
  Magnateria polska liczyła na szwedzką interwencję w wojnie z Kozakami 



 

Przebieg  

  1655  wkroczenie  Szwedów  do  Polski;  kapitulacja  pospolitego  ruszenia  pod  Ujściem;  układ  w  Kiejdanach  o  poddaniu 
Litwy Szwecji; Jan Kazimierz ucieka na Śląsk Opolski 
  1656  śluby lwowskie; antyszwedzki układ w Niemieży z Rosją i rozejm wileński; układ rozbiorowy w Radnot (Karol IX 
Gustaw, Bogusław Radziwiłł, Bohdan Chmielnicki, książę siedmiogrodzki Jerzy Rakoczy) 
  1567 traktaty welawsko-bydgoskie; nieudany najazd Rakoczego na Polskę 



 

1660 pokój oliwski 

  Polska zgodziła się na warunki pokoju ze Sztumskiej Wsi 
  Jan Kazimierz zrzekł się pretensji do szwedzkiego tronu 
  Wolność handlu na Bałtyku 
  Polska utraciła Inflanty i lenno pruskie 

 

 
 
 

7 

 

4.  Stosunki polsko-rosyjskie za Wazów i Sobieskiego 
a)  Dymitriady 



 

1598-1613 okres wielkiej smuty w Rosji 



 

1584 śmierć Iwana IV, Fiodor nowym carem (do 1598), faktyczne rządy Borysa Godunowa 



 

1598 śmierć Fiodora i jego młodszego brata Dymitra; Borys Godunow carem (do 1605), początek okresu  okrucieństwa, 

ucisku i nieurodzaju, co doprowadziło do zamieszek wewnątrz kraju 



 

1603  w  Brahimiu  na  dworze  Wiśniowieckich  pojawia  się  człowiek  podający  się  za  syna  Iwana  IV-  Dymitra  (Dymitr  I 

Samozwaniec); Wiśniowieccy i Mniszechowie udzielają mu poparcia  



 

1605  śmierć  Borysa  Godunowa,  wyprawa  Dymitra  na  Moskwę;  zajęcie  Czernichowa,  Kurska,  opanowanie  Moskwy  i 

obwołanie się carem przez Dymitra 



 

1606 zbrojne powstanie przeciwko Dymitrowi; Wasyl Szujski na tronie (do 1610), zwarcie sojuszu rosyjsko-szwedzkiego 



 

1607 pojawienie się człowieka podającego się za cudownie ocalonego Dymitra I Samozwańca- Dymitra II Samozwańca i 

jego wyprawa na Moskwę; śmierć Dymitra II w Kałudze 1610 

 

b)  Wojna 1609-1619 



 

1609 oblężenie Smoleńska przez Zygmunta III Wazę 



 

1610 rozbicie posiłków wysłanych z Moskwy do Smoleńska pod Kłuszynem przez hetmana Żółkiewskiego; detronizacja 

Wasyla Szujskiego, Polacy opanowują Moskwę 



 

Bojarzy moskiewscy godzą się na oddanie tronu Władysławowi, synowi Zygmunta III, jeśli przyjmie prawosławie 



 

Zygmunt  III  nie  zgodził  się  na  warunki  bojarów,  co  doprowadziło  do  powstania  zbrojnego  przeciwko  Polakom  i  ich 

ewakuacji z Moskwy 1612 



 

1613 Michał Romanow obwołany carem 



 

1617-1618 wyprawa królewicza Władysława na Moskwę 



 

1619 rozejm w Dywilnie; Polska uzyskała ziemię smoleńską, czernichowską i siewierską 

 

c)  Wojna 1632-1634 



 

Wojska rosyjskie podejmują próbę odbicia Smoleńska 



 

Pokój w Polanowie- Władysław IV zrzeka się pretensji do korony cara 

 
 

d)  Wojna 1654-1686 



 

Ugoda perejasławska umiędzynarodowiła kwestię Kozacką i doprowadziła do zajęcia Smoleńska, Wilna i Grodna przez 

Rosjan 



 

1655 polskie zwycięstwo pod Ochmatowem 



 

Rozejm wileński za czas potopu szwedzkiego 1656 



 

1658 ugoda z Kozakami w Hadziaczu spowodowała zerwanie rozejmu wileńskiego 



 

1660 zwycięstwa polskie pod Połonką i Cudnowem 



 

1667 rozejm andruszowski; przyłączenie do Rosji lewobrzeżnej Ukrainy, ziemi smoleńskiej, czernichowskiej i siewierskiej 



 

1686  pokój  Grzymułtowskiego  w  Moskwie;  potwierdzono  postanowienia  rozejmu  andruszowskiego,  Rosja  zapewnia 

wonność wyznania prawosławnym w Rzeczypospolitej 

 

5.  Stosunki polsko-tureckie 
a)  Za Jagiellonów 



 

Wspólna polsko-węgierska polityka wobec Turcji 



 

Polska dążyła do pokojowego zabezpieczenia granicy 



 

Pierwszy większy zatarg z sułtanem- o Mołdawię za Olbrachta 



 

1533 wieczysty pokój z sułtanem po bitwie pod Mohaczem 

 

b)  Ogólne przyczyny konfliktów 



 

Zatargi o Mołdawię 



 

Powiązania Polski z Habsburgami 



 

Podział Węgier i ustanowienie polsko-tureckiej granicy 

 

8 

 

 
 
 
c)  Wojna 1620-1621 



 

Przyczyny 

  Ingerencja magnatów polskich na Wołoszczyźnie 
  1619 pierwsza odsiecz wiedeńska, oddział Lisowczyków atakuje Siedmiogród 
  1620 Kozacy palą turecką Warnę 



 

Przebieg 

  1620 klęska Żółkiewskiego pod Cecorą 
  1621 zwycięstwo Chodkiewicza pod Chocimiem 



 

Pokój chocimski 1621 

  Ustalenie granicy polsko-tureckiej na Dniestrze 
  Chan tatarski obiecuje Polakom pomoc w wojnach 

 

d)  Wojny w II połowie XVII wieku 



 

Przyczyny 

  Dążenie Turcji do poszerzenia terytorium 
  Zwycięstwo tureckie nad Wenecją 
  Hetman kozacki Doroszenko lennikiem sułtana 



 

I etap 1672-1676 

  Turcja zajmuje Podole, Kijowszczyznę, Bracławszczyznę 
  1672 haniebny dla Polski rozejm w Buczaczu; Rzeczpospolita zobowiązuje się płacić haracz sułtanowi 
  1673  polski  sejm  uchwala  podatek  nadzwyczajny;  hetman  Sobieski  przechodzi  do  ofensywy;  polskie  zwycięstwo  pod 
Chocimiem; Sobieski wybrany nowym królem w miejsce Michała Korybuta Wiśniowieckiego 
  1676 rozejm w Żórawnie; Turcja utrzymuje Podole z Kamieńcem i Bracławszczyznę, rezygnuje z haraczu 



 

II etap 1683-1699 

  Podpisanie układu z Habsburgami 
  1683 odsiecz wiedeńska; Sobieski pokonuje Kara Mustafę  
  1698 hetman Potocki pokonuje Tatarów pod Podhajcami 
  1699 pokój w Karłowicach; Polska odzyskała Podole, Kamieniec i prawobrzeżną Ukrainę 

 

e)  Skutki 



 

Odparcie agresji tureckiej 



 

Osłabienie Polski 



 

Wzrost znaczenia Rosji 



 

Zaniedbanie spraw związanych z północną granicą Korony 



 

Kryzys gospodarczy w Rzeczypospolitej 

 

6.  Ingerencja państw ościennych w wewnętrzne sprawy Polski 
a)  III wojna północna 1700-1721 



 

Wojska szwedzkie Karola XII wkraczają ma terytorium Polski 



 

Zajęcie przez Szwedów Warszawy i Krakowa 



 

Konfederacja w Środzie i Warszawie; detronizacja Augusta II Mocnego, obwołanie królem Stanisława Leszczyńskiego 



 

Podporządkowanie Polski Szwecji politycznie i gospodarczo 



 

Po klęsce Szwecji pod Połtawą w 1709 decydujący głos w sprawie polskiej uzyskał car, będący jednocześnie gwarantem 

przywilejów szlacheckich 

 

b)  Sejm niemy 1717 



 

Unia polsko-saska ma charakter wyłącznie personalny 



 

Wojska saskie opuszczą Rzeczpospolitą 



 

Wprowadzono stały podatek na wojsko 



 

Ograniczono innowiercom dostęp do sejmu 

9 

 



 

Ustanowiono cara gwarantem powyższych postanowień 

 

c)  Układ wiedeński 1719 



 

Układ antyrosyjski podpisany w celu zmuszenia Rosji do wycofania się z Rzeczypospolitej 

 

d)  Układ poczdamski 1720 



 

Car  Piotr  I  i  król  pruski  Fryderyk  Wilhelm  I  podpisują  porozumienie  w  celu  wprowadzenia  na  tron  polski  swojego 

kandydata, a nie Fryderyka Augusta II 

 

e)  Traktat trzech czarnych orłów 1732 



 

Rosja, Prusy i Austria zobowiązują się do niedopuszczenia elekcji na tron polski Stanisława Leszczyńskiego lub elektora 

saskiego 

Ziemie polskie w dobie rozbiorów. 

Przyczyny rozbiorów: 



 

Zewnętrzne 

  III Wojna północna(1700-1721): za panowania Augusta II Mocnego, z saskiej dynastii Wettinów, 

Polska(nieformalnie do 1704r. ; August przystąpił do wojny jako władca Saksonii) przystępuje do wojny przeciw 
Szwecji, jako sojusznik Piotra I. Augustowi zależało na odzyskaniu Inflant oraz wzmocnieniu swojej pozycji w 
cesarstwie, jak również była to szansa na zapewnienie dynastii saskiej dziedziczności tronu w Polsce. Po 
pierwszych zwycięstwach król szwedzki (Karol XII-wysoki, przystojny, prostak, używał słów grubych; milczał 
podczas obiadu; miał brudne dłonie; czesał się pacami) zajął większą część obszaru RP, a jego wojska rabowały 
kraj. Pod naciskiem najeźdźcy przeprowadzono detronizację Augusta i elekcje nowego króla 
podporządkowanego Szwecji- Stanisława Leszczyńskiego. RP stała się widownią walk wojsk szwedzkich i 
rosyjskich, a także wojny domowej (między zwolennikami Sasa i Lasa). Powrót na tron Augusta II umożliwiła 
dopiero klęska Karola w bitwie pod Pułtawą. 
Skutki wojen: znaczna część walk toczyła się na terytorium Polski zniszczenia, głód, zaraza, zmniejszenie 
ludności o jedna trzecią, upadek miast (np. Wilna), zniszczenie i wyludnienie wsi. 

  Połowa XVII w. – rozpoczęcie kryzysu (gospodarczyk, proces destabilizacji sytuacji ekonomicznej szlachty za 

czasów saskich)  

  Piotrowi I zależało na tym , by Polska nie była Polska nie była państwem silnym, Prusy zwiększają swoja pozycje 

na arenie międzynarodowej  

  Państwa otaczające Polskę nie były zainteresowane poprawą sytuacji wewnętrznej Polski, chciały by trwała w 

stanie stagnacji: Rosja, Austria, Prusy, Francja 

  Rosja i Prusy w 1720 r. zawarły w Poczdamie układ, na mocy którego zobowiązały się bronić niezmienności 

ustroju Polski, przede wszystkim wolnej elekcji. Do tego układu w 1732 r. we Wiedniu dołączyła Austria. Był to 
układ „trzech czarnych orłów”. Nieład w Polsce utrzymywany był przez powyższe układy 

  1740-1743 zobowiązanie państw w utrzymaniu syt. W Polsce i utrzymanie dysydentów (prawosławie, 

protestantyzm) 

  Wszystkie 3 państwa wzmacniały władze centralne (m.in. rozbudowa armii) 
  Sprawa elekcji Stanisława Poniatowskiego, który miał poparcie Katarzyny II, (uważała, że może nim sterować, a 

tym samym kontrolować Polskę; miała go za idiotę) 

Podsumowanie: żaden z sąsiadów nie był zainteresowany wzmocnieniem Polski 



 

Wewnętrzne: 

  Osłabienie demokracji szlacheckiej przez wojny (osłabienie sytuacji ekonomicznej) wzrosła pozycja 

magnaterii(wzbogacili się), magnaci- często na usługach państw ościennych, kryzys magnacki wykorzystała 
Katarzyna II, arystokracja miała charakter kosmopolityczny; klientelizm szlachecki wynikający z ubóstwa 

  Francja w opozycji z Prusami względem dworu królewskiego 
  Kryzys gospodarczy, destabilizacja kraju 

10 

 

  Próby reform w kraju( zażądane przez carycę Katarzynę II w porozumieniu z Prusami0: równouprawnienie 

polityczne szlachty innowierczej, przywrócenie praw kardynalnych(liberum veto, wolna elekcja, prawo szlachty 
do rokoszu), ich gwarantką była Katarzyna II 

  Powstanie Chmielnickiego: wiosna 1648r. narastający konflikt na Kresach Wsch. Z Kozakami-domagali się 

zwiększenia rejestru do armii i zrównania w prawach z szlachtą( nie uzyskali), podziały społeczne, religijne i 
narodowościowe (ziemią na Ukrainie władała Polska lub spolonizowana szlachta). Powstanie było wsparte 
przez chłopów i posiłki tatarskie. Toczącej się wojnie towarzyszyły ogromne zniszczenia i masakry ludności 
cywilnej. Kozaków w wojnie wsparły wojska moskiewskie. 

  Sejm ,,niemy’’ 1717r. ogłasza pokój powszechny, amnestię, zabrania na papierze zawierania konfederacji, 

próbował ograniczyć władze hetmańska i samowolę sejmikową, najważniejszy artykuł dotyczący sil zbrojnych 
państwa. Kończył czas walki króla ze szlachtą Zapoczątkował on okres zależności Rzeczypospolitej od Rosji 

  Konfederacja barska 1768r. przeciw Rosji i posłuszeństwu jej królowi, w obronie wolności i wiary katolickiej. 

Kilka lat starć wojsk królewskich i rosyjskich z konfederatami 
  1772r. Rosja, Austria i Prusy wykorzystując zamęt w Rzeczpospolitej dokonują I rozbioru 
  W zamian za zatwierdzenie przez sejm aktu rozbiorowego Stanisław August uzyskał zgodę Katarzyny II na 

reformy administracji, skarbu i edukacji, caryca nie zezwoliła na zniesienie praw kardynalnych, gdyż 
istniejący ustrój pozwalał Rosji wpływać na sytuacje wewnętrzną w Polsce; u schyłku lat 80. XVIII 
pogorszenie stosunków rosyjsko-pruskich oraz wojny Rosji ze Szwecją i Turcją ograniczyły możliwość 
ingerencji Katarzyny w sprawy RP 

  1788r. sejm Wielki/Czteroletni próba wykorzystania chwilowego osłabienia wpływów rosyjskich i 

wprowadzenie reform w oparciu o sojusz z Prusami. Władca Prus liczył na to, że w ten sposób osławi 
pozycje Rosji, albo wywoła zamieszanie w RP, z którego będzie miał korzyści. 

  Konstytucja 3 maja: postanowienia- dziedziczność tronu, usprawnienie obrad sejmu, wzmocnienie władzy 

wykonawczej, przyznanie praw politycznej części mieszczaństwa; ogłaszał przyjęcie chłopów ‘pod opiekę 
prawa i rządu krajowego’, zapowiedziano tolerancję religijną, zaznaczając, że katolicyzm jest religią 
panującą. Zniesiono odrębność Litwy i Korony. 

  Konfederacja targowicka 1792r. przekreślenie konstytucji, niewywiązanie się z sojuszu z RP przez księcia 

pruskiego podczas wojny z Rosją; przywrócenie dawnych swobód szlacheckich. Katarzyna II zażądała 
przystąpienie Stanisława do targowicy, Rosja natomiast z wojskiem ruszyła na Polskę. Konfederaci objęli 
władze w kraju, rozpoczęli prześladowania osób popierających reformy sejmu wielkiego. 

  Powstanie kościuszkowskie: Dnia 4 kwietna 1794 roku siły powstańcze pokonały wojska rosyjskie w bitwie 

pod Racławicami. Kościuszko szukał wsparcia w porewolucyjnej Francji, sprzeciwiał się konfederatom. 
Przyszłą wojnę z zaborcami zamierzał oprzeć przede wszystkim na siłach samych Polaków. Celem 
powstania – odzyskanie suwerenności i przywrócenie dawnych granic RP. Król został odsunięty od spraw 
politycznych. 

  II rozbiór Polski 1793 
  III rozbiór 1795r. Stanisław August zrzekł się tronu w akcie abdykacji 

Zabór rosyjski: ma najwięcej ziem: wsch. Białoruś (na wschód od Dźwiny i Dniepru), woj. Witebskie, połoskie, liści sławskie 

Zabór austriacki: Galicja Wschodnia (woj. Ruskie, okolice Zamościa, południowa Małopolska, część Podola i Wołynia; Galicja 
Zachodnia (północna Małopolska z Kielcami, Radomiem i Lublinem), wschodnie Mazowsze 

Zabór pruski: Prusy Królewskie, Kujawy, Wielkopolska, Zach. Mazowsze, ziemia sieradzka, okolice Częstochowy, Gdańsk, Toruń, 
Podlasie, Mazowsze z Warszawą, Suwalszczyzna, część dawnego województwa trockiego i księstwa żmudzkiego oraz fragment 
województwa krakowskiego 

Polityka zaborców: każdy zaborca wprowadzał swoją własną politykę w-w, administrację, nazwy.. Szlachta nie miała oporów 
przyjąć tej polityki, gdyż gwarantowała ona dawną pozycję ekonomiczną. Część magnaterii miała charakter prorosyjski (przy Rosji 
miało powstać państwo Polskie) 

- Zabór rosyjski  

Silna rusyfikacja po klęsce powstania listopadowego (1830), jeszcze silniej po Wiośnie Ludowej i powst. Styczniowym 
(utworzenie wtedy uniwersytetu rosyjskiego w miejscu uniwersytetu warszawskiego), unifikacja kraju po powst. Listopadowym, 
całkowita rusyfikacja po powst. Styczniowym (budowa cerkiew w dużych miastach), liczne represje, utworzenie Cytadeli 

11 

 

Warszawskiej - miejsca więzienia i straceń powstańców, ukaz uwłaszczeniowy - nadając chłopom ziemię, car odciągnął ich od 
walki. 

- Zabór pruski 

Powstanie Wielkiego Księstwa Poznańskiego, proces usuwania języka polskiego z instytucji publicznych. Polakom odebrano wiele 
majątków, przekazując je w ręce Prusaków. Walka z zaborcą przebiegała na wielu płaszczyznach i przybierała rozmaite formy – 
od kultywowania narodowych zwyczajów i pieczołowitej ochrony dóbr kultury poprzez organizowanie tajnego nauczania w 
języku polskim aż po starcia zbrojne. Przedstawiciele inteligencji i ziemiaństwa szczególny nacisk położyli na podniesienie 
poziomu gospodarczego i kulturalnego kraju. W II połowie XIX wieku działalność tę zaczęto określać mianem pracy organicznej. 
Na ziemiach polskich zagarniętych przez Królestwo Prus Kościół został całkowicie podporządkowany państwu a klasztory 
skasowane, nastąpiło to zgodnie z polityką sekularyzacji (czyli zmniejszeniu roli religii dla społeczeństwa) prowadzoną przez 
państwo pruskie. Główny nacisk na odizolowanie Kościoła katolickiego od Stolicy Apostolskiej. Majątek kościelny został odebrany 
i przejęty przez zaborcę, a biskupi katoliccy zmuszeni do składania przysięgi na wierność królowi pruskiemu. Rząd pruski podjął 
na szeroką skalę akcję germanizacji i protestantyzacji ziem polskich. Walka przeciw Kościołowi miała za zadanie osłabienie jego 
wpływu na społeczeństwo. Kulturkampf- czyli walka o czystość kultury niemieckiej; Nauczycieli-Polaków usuwano, a na ich 
miejsce zatrudniano Niemców, wycofano ostatecznie język polski z sądownictwa i urzędów na całym obszarze ziem zaboru. 

-Zabór austriacki 

Silna unifikacja, po 1815r. utworzenie odrębnego terytorium, po Wiośnie Ludów utworzenie autonomii. Polityka ugody zakładała 
pełną akceptację status quo i włączenie się Polaków do aktywnego życia politycznego w Wiedniu w nadziei uzyskania dalszych 
ustępstw dla Galicji. Konstytucja umożliwiała wyrażenie poglądów niemal wszystkim środowiskom i grupom społecznym. 
Poważnym ograniczeniem swobody politycznej była jednak ordynacja wyborcza. Wprowadzała ona podział wyborców na 
stanowe kurie, dla których odgórnie ustalano liczbę mandatów.  

*Ochrona dotychczasowych zdobyczy (autonomia) 

*Polityka ugody z zaborcą 

*Lojalizm wobec władzy państwowej 

*Utrzymanie w Galicji politycznego i społecznego status quo. 

Dlaczego udało nam się przetrwać? 

Zabory przyczyniły się do wzrostu świadomości patriotycznej szlachty, kult przeszłości, kultura przetrwała. Język: wszyscy mówili 
po polsku. Łączyła nas historia, kultura, język. Niska świadomość ludności chłopskiej.  

I wojna światowa obudziła świadomość narodową. 

Polacy a aspiracje narodowościowe narodów Europy Środkowo-Wschodniej 

 

Trudno  dziś  jednoznacznie  udokumentować  pierwsze  polskie  wypowiedzi  dotyczące  niepodległości  państwowości 

polskich  sąsiadów.  Można  jednak,  przy  pomocy  dorobku  nauk  historycznych,  stworzyć  pewien  katalog  osób  i  stronnictw 
politycznych, które to zagadnienie poruszały. 

 

Pierwszy Manifest Towarzystwa Demokratycznego Polskiego: myśl o konieczności odbudowy Rzeczypospolitej z zachowaniem 
dawnych  granic,  ale  przy  zachowaniu  ideałów  wolności,  równości  i  braterstwa  wszystkich  narodów,  bez  różnicy  wyznania  i 
języka.  
Joachim Lelewel: ideał ustroju przyszłej Polski - demokratyczna republika federacyjna, obejmująca dowolną unią narody polskim 
litewski i ruski (ukraiński i białoruski).  
Stefan  Kieniewicz  uważał  również,  że  polska  propaganda  wśród  wiejskiej  ludności  (traktowana  jako  część  narodu  polskiego) 
ukraińskiej przynosiła niezamierzony efekt przebudzenia narodowego Ukrainy. 
 
W  1831  w  Paryżu  powstało  Stowarzyszenie  Litewskie  i  Ziemi  Białoruskich  i  Ruskich.  Było  wyrazem  poczucia  odrębności 
kulturowo-terytorialnej wśród emigracji.  
 
1836, projekt Wielkiego Manifestu TDP  
- Polska została określona, jako rozsadnik ideologii i wzorów wolnościowych wśród wschodnich sąsiadów.  

12 

 

- W projektach końcowych twierdzono już, że jedynie Polska przechowała demokratyczną ideę Słowian. Upadek Polski pozbawił 
pobratymcze narody przewodnika.  
-  W  kolejnych  inicjatywach  TDP  podkreślało,  że  mniejszości  narodowe  mogą  popchnąć  do  walki  jedynie  hasła  socjalne,  a 
najważniejszym zadaniem jest sfederowanie trzonu słowiańskiego Polaków i Rusinów. 
 
Michał Czajkowski: działacz związany z Hotelem Lambert 
- Wolna Polska nie może istnieć bez niepodległej Ukrainy.  
Ludwik Bystrzonowski: Główny nacisk należy położyć na Kozaków dońskich i projektował powstanie nowych państw, które miały 
być w przyszłości zhołdowane Polsce:  
- Czarnomorskiego  
- Dońskiego 
Warto  wspomnieć,  że  zarówno  Adam  Mickiewicz  jak  i  Juliusz  Słowacki  również  odrodzenie  Polski  widzieli  w  jednej  linii  z 
odrodzeniem Ukrainy. 
Franciszek Duchiński: Najlepszym sposobem zbliżenia narodów kresowych do Polski będzie uznanie ich niepodległości.  
Pamiętniki Tadeusza Korzona i Bolesława Limanowskiego, wspominają stosunki panujące w Moskwie wśród kulturowo polskiej 
młodzieży  akademickiej  zrzeszonej  w  organizacji  ,,Ogół”,  występują  wg  kryterium  terytorialno-historycznego,  grupy  Litwinów, 
Białorusinów i Koroniarzy. 
- Grupa litewsko-białoruska marzyła o związkowej republice litewskiej w ramach przyszłej niepodległej Polski.  
- Korzon odnotował również istnienie grupy Żmudzinów marzących o samodzielnej Litwie. 
 
Niezaprzeczalnym faktem jest, że przez wiele lat niewoli Polacy walczyli o powrót do stanu sprzed rozbiorów, nie znali przecież 
innej Polski, jak tylko tę z roku 1772. Przełom w myśleniu o granicach nastąpił po powstaniu styczniowym. Odrodzenie narodowe 
na  Litwie i Ukrainie oraz  jego początki na  Białorusi stawały się z  roku na  rok  ostrzeżeniem i utrudnieniem  w dziele odbudowy 
wielkiej Polski. Niemniej jednak większość Polaków wciąż powracała do ideologii federacyjnej.  

 

10 V 1863 nowo zorganizowany Rząd Narodowy ogłosił podstawowe zasady powstania, a wśród nich min.: 
- wywalczenie i zapewnienie zupełnej niepodległości ziem Polski, Litwy i Rusi (należy pamiętać, że ówczesne określenie Litwa nie 
miało identycznej konotacji co współcześnie; poprzez Litwę należy rozumieć terytoria dzisiejszej Litwy i Białorusi). 
- Kolejna odezwa głosiła, iż nie ma Polski bez Litwy i Rusi, jak nie ma jej bez Korony 
- Sprawa niepodległości Ukrainy została poruszona pod koniec powstania, gdyż nie miało to większego politycznego znaczenia.  
- wewnętrzna autonomia Polski, Litwy i Rusi, to o odstąpieniu od granic z 1772, bez możliwości samostanowienia 
 
Kilka lat po upadku powstania, powróciło zainteresowanie problematyką wschodnich ziem i narodów. 
Józef  Hauke-Bosak  twierdził,  że  Rzeczpospolita  od  czasów  Jagiełły  koncentrowała  Polskę,  Litwę  i  Ruś  przeciw  despotyzmowi 
caratu moskiewskiego. Uważał, że wspólne państwo  z  uwzględnieniem autonomii jest  sojuszem przeciw wspólnemu wrogowi. 
Zwracał również uwagę, że powrót do granic z 1772 jest niemożliwy, ani Danzig, ani Kijów nigdy do Polski należeć nie będą. Nie 
zamykał kwestii samostanowienia trzech narodów, jednak uważał, że o ewentualnej unii należy myśleć dopiero po wyzwoleniu 
się spod jarzma zaborcy.  Wolna wola narodów powinna być jedynym czynnikiem decydującym o łączeniu się prowincji w jedno 
państwo. 
Jarosław Dąbrowski  
- Jego wystąpienia miały duży wpływ na kształtowanie się postaw emigracji,  
- konieczności oparcia działań na przejęciu się prawami człowieka i uznaniu praw innych narodowości, 
- sprzeciwiał się wyrażeniu, by ludy zlały się w jeden naród polski, 
- niezależny rozwój narodów w ramach liberalnej Polski,  
- pogląd, że pielęgnacja kultury ruskiej jest w interesie Polaków.  
 
Dąbrowski wśród sposobów rozwiązania kwestii ukraińskiej rozważał trzy możliwości:  
1) zlanie się Rusi z Polską, co jest mało prawdopodobne  
2) pochłonięcie Rusi przez Moskwę, co jest bardzo możliwe  
3) Samostanowienie Rusi, co oceniał, jako środek zapobiegawczy wobec rosnących na Ukrainie wpływów Moskwy.  Jednocześnie 
podkreślał, że byłoby to rozwiązanie korzystne dla Polski i możliwe do zastosowania również wobec innych narodów. 
 
Powstanie listopadowe oraz jego konsekwencje, a przede wszystkim przewartościowania w dziedzinie myśli politycznej zmieniły 
sposób myślenia w sprawach odrębności językowej i kulturowej naszych sąsiadów. Początkowo, to polscy emigranci w Europie 
Zachodniej stali się nosicielami idei niepodległościowych, nie tylko polskich. Również w okupowanym Kraju nastąpiły zmiany w 
sferze poglądów na sprawy niepodległości, a proces budzenia świadomości narodowej objął nie tylko niedocenianie  dotychczas 
pod  tym  względem  polskie  warstwy  społeczne,  lecz  także  zamieszkujące  ziemie  Rzeczypospolitej  pod  zaborami  inne  grupy 
narodowe. 

Po istotnych przemianach politycznych zamykających RP Szlachecką (m.in. Powstanie  Styczniowe) pojawia się pytanie 

dotyczące dystrybucji i przyszłości ziem wschodnich. 

 

Socjalno-Rewolucyjne Stowarzyszenie Polaków, 1878  

13 

 

- Solidarność wszystkich ludów w sprawie rewolucji społecznej 
- Samoistności narodowych partii socjalistycznych Rusinów, Białorusinów i Litwinów”. 
 
Limanowski, 1878  
- Socjalizm demokratyczny.  
- Odrzuca wynaradawianie.  
-  Decyzja  w  sprawie  granic  z  1772  należy  wyłącznie  do  narodów,  które  powinny  postanowić,  czy  chcą  się  oddzielić  od  siebie 
granicami czy współżyć w ustroju federacyjnym. (Polacy, Białorusini, Litwini, Łotysze, Ukraińcy).  
-  Najlepszym  rozwiązaniem  byłoby  stworzenie  RP  na  wzór  federacji  szwajcarskiej;  każdy  jej  człon  byłby  samodzielny,  ale 
zespolony we wspólnej walce przeciwko najeźdźcy.  
- Po pokonaniu najeźdźcy, narody podjęłyby decyzję, czy chcą trwać w tej unii, czy utworzyć odrębne państwo. 
 
Wysłouch  
-  granice  powinny  opierać  się  na  zasadzie  etnograficznej,  jednocześnie  przyznając  innym  narodowościom  prawo  do 
samodzielnego bytu państwowego – Białorusini, Litwini, Ukraińcy.  
- Obce grupy etniczne miałyby prawo do samodzielnego bytu państwowego (Białoruś, Litwa, Ukraina). 
 
1889, Paryż, rezolucja Limanowskiego: każdy naród w Europie powinien posiadać niepodległość narodową i wolność polityczną, 
ponieważ kraje pozbawione tych praw przeszkadzają w rozwoju i dążeniom niepodległościowym innym państwom.  
- hasło samostanowienia Białorusi. Litwy, Łotwy i Ukrainy 
- solidarną walka o wyzwolenie tych narodów z narodem polskim,  
- Litwa i Łotwa powinny być ciałami od Polski odrębnymi, ale blisko współpracującymi.  
- dzięki współpracy, Rzeczpospolita litewsko-polsko-ruska mogłaby się równoważyć z państwem rosyjskim czy niemieckim.  
- Wszystkie narody powinny być równouprawnione, powinny móc się łączyć w takie związki ekonomiczne i polityczne, jakie są 
dla niej najkorzystniejsze.  
- Powszechne głosowanie to podstawa nowego porządku.  
 
17-23 XI 1892 – paryski zjazd Związku Zagranicznego Socjalistów Polskich. Szkic programu PPS: 
- równouprawnienie narodowości wchodzących w skład RP na zasadzie dobrowolnej federacji,  
- odbudowa Polski w granicach etnograficznych, nie historycznych.  
 
Polska Partia Socjalistyczna (PPS), J. Piłsudski. Działania we wzajemnych kontaktach z Litwinami, Łotyszami i Rusiami: 
- wyodrębnienie ugrupowań socjalistycznych działających wśród narodów sąsiedzkich od ruchu rosyjskiego.  
- hasła równouprawnienia narodowości oraz prawo każdej z nich do samodzielnego określania swej przyszłości politycznej. 
- rozbudowanie w grupach opozycyjnych innych narodowości działań separatystycznych.  
Polska klasa robotnicza, wg niego, pociągnie ze sobą do walki masy pracujące innych ujarzmionych ludów i poprowadzi je do 
zwycięstwa.  
 
1896, Londyn, IV Kongres II Międzynarodówki Socjalistycznej, Delegacja PPS: 
-każda narodowość ma prawo do samostanowienia o swoim losie.  
-Daszyński podkreśla prawo Ukraińców do wolnego bytu narodowego,  
-Ukraińcy powinni przekształcić się zaś z materiału etnograficznego w naród.  
- Polacy powinni przeboleć utratę terenów, na których Ukraińcy stanowią większość.  
 
Kelles-Krauz – z chwilą zrzucenia jarzma zachodnia połać państwa tj. Finlandia, prowincje bałtyckie, Litwa, Polska odłączą się od 
Rosji, z która łączy je tylko przemoc. Po zwycięstwie, każda ze sprzymierzonych narodowości będzie miała swobodę stworzenia 
państwa samodzielnego lub wejścia w unię z Polską.  
Leon Wasilewski, We wspólnym jarzmie, jest zwolennikiem oderwania od Rosji Litwy, najlepszym byłoby połączenie Litwy z 
Polską. Ukraina - oddzielenie się od Rosji. 
Piłsudski - Państwo carów jest niejednolite pod względem narodowościowym i wyznaniowym. Opór przeciw rusyfikacji jest słaby 
wśród Rusinów i prawosławnych Białorusinów, mocny u Polaków, Litwinów, Białorusinów katolików, Łotyszy, Finów, Ormian i 
Gruzinów. Wydziela narody historyczne (PL, Finowie, Gruzini, Ormianie), które mają za sobą jakiś etap samodzielności i 
niehistoryczne (Litwini, Białorusini, Łotysze), które nie istniały jako samodzielne podmioty polityczne.  

1 I 1905 Związek Postępowo-Demokratyczny wysunął w swym programie postulat autonomii ziem polskich, żądając 

przywrócenia Królestwu Polskiemu odrębności organizacyjnej i prawno-politycznej. Do wytycznych dołączono również uwagę, że 
ZPD wyłącza z żądań prawa Litwy i Rusi podkreślając proponowane przymierze, ale bez narzucania im opieki.  
W 1905 Ignacy Daszyński - konieczność rozpoczęcia walki o własne odrodzenie państwowe w drodze powstania zbrojnego.  

W tych latach rozwijał się również ruch niepodległościowy na Litwie. Uważano, iż wspólnie z Białorusinami tworzą jeden 

naród, którego korzenie sięgają Wielkiego Księstwa Litewskiego. Postulowano rozwój języka litewskiego oraz jego kultury. 
Polacy, posłowie do Dumy Rosyjskiej z ziem litewsko-białoruskich nie chcieli wejść do Koła Polskiego i utworzyli odrębne 
Terytorialne Koło Litwy i Rusi, zwanym również Kołem Kresowym.  

 

14 

 

Podczas Kongresu Narodów Ujarzmionych w 1905 r. uchwalono statut Unii Autonomistów-Federalistów. Zawierał on 
sformułowania o równości wszystkich narodów imperium rosyjskiego, gwarancji dla rozwoju kultur narodowych, decentralizacji 
imperium i udzieleniu każdemu krajowi pełnej autonomii.  

W 1906 na Ukrainie powstała Polska Partia Demokratyczna. Jej przedstawiciele uważali, iż Polacy na Ukrainie są 

mniejszością również tubylczą. Wyrażali wolę służby na równi interesom wszystkich mieszkańców.  

1907, PPS, Władysław Gumplowicz, program Polski etnograficznej -należy zerwać z koncepcją Polski historycznej i 

zaborczych tendencji w stosunku do Litwinów i Rusinów.  
Roman Dmowski zauważył, że obszary kresowe nie są na ogół terenami polskimi, a wystąpienia nowych ruchów narodowych 
powodują, że Polacy nie mogą już tam ogrywać roli żywiołu panującego. Muszą pamiętać, że ziemie kresowe nie są twierdzą 
polskości.  
 
Litwini: - prawo do rozwoju i bytu kulturalnego,  
- brak uznania za naród równy i samodzielny- traktowani jako przynależni politycznie do narodu polskiego. 
 
PPS-Frakcja Rewolucyjna 
- separatystyczna propaganda wśród narodów imperium,  
- wspieranie dążeń politycznych stron, które są w podobnym położeniu do Polski,  
- decentralizacja imperium -> niepodległość narodów, można wywalczyć jedynie w drodze wojny.  
 
Witold Jodko-Narkiewicz ubolewał, iż większość narodów zamieszkujących Rosję, jak białoruski, litewski czy ukraiński jest słabo 
uświadomiona narodowościowo. Wobec tego szansę na odrębność widział tylko przed Polakami, Łotyszami, Niemcami, 
Gruzinami, Ormianami i Finami oraz garstką Litwinów i Białorusinów.  
 
Józef Piłsudski w lokalu lwowskiej Siczy dokonał odczytu podczas, którego wzywał Ukraińców do zbrojnego organizowania się do 
walki z Rosją o niepodległość Ukrainy. Wskazywał na wspólne cele Polaków i Ukraińców.  
 
Czesław Jankowski w swym dziele Naród polski i jego ojczyzna za konieczność przedstawił wykreślenie ścisłych granic Polski 
etnograficznej, nie cofając się przed uznaniem guberni suwalskiej za terytorium etnograficznie litewskie, a wschodnich części 
Galicji za terytorium etnograficznie Rusińskie.  
 
Aleksander Bruckner, 1914, „bez słusznych ustępstw, bez pewnego uszczerbku naszego stanu posiadania na Litwie obejść się nie 
może. Lepiej więc z góry oddać to co się należy i postępować wedle zasady jedynie uprawnionej: nie czyń drugiemu, co tobie 
niemiło.” 
 

Lata kończące XIX wiek i rozpoczynające wiek XX to lata nadziei na upragnioną niepodległość i lata szerzenia się 

kolejnych, nowych idei i prądów umysłowych. Różne były stanowiska partii wobec sprawy niepodległości, podobnie różnie 
myślano o wschodnich sąsiadach Polski, ale idea ich pełnej niepodległości państwowej została już w sposób wyraźny ukazana. 
 

5. II Rzeczpospolita wobec południowych i wschodnich sąsiadów 

Po rewolucji październikowej: 



 

7.11.1917 r. – obalenie Rządu Tymczasowego w Piotrogrodzie, powołanie nowego rządu – Rady Komisarzów Ludowych 

(Sownarkom).  



 

Rząd bolszewicki wobec sprawy polskiej: 

  Dekret „O pokoju” – utrzymywanie narodów w granicach państwowych przemocą jest aneksją i zaborem, 
  Deklaracja Praw Narodów Rosji z 15.11.1917 r.: prawo tych narodów do „swobodnego samookreślenia aż do 

oderwania się i utworzenia samodzielnego państwa”, 

  Sprzeczne z oficjalną polityka stanowisko komisarza ds. narodowości, Józefa Stalina – Polacy „narodem 

zapóźnionym”, dlatego też powinni uznać panowanie rosyjskie. 



 

Traktat brzeski 3.03.1918r.  

- podpisany między Cesarstwem Niemieckim i Austro-Węgrami oraz ich sojusznikami: Królestwem Bułgarii i 
Imperium Osmańskim (Trójprzymierze), a Rosyjską Federacyjną Socjalistyczną Republiką Radziecką (RFSRR). 
-wejście Finlandii, Estonii, Łotwy, Litwy, Kongresówki i Białorusi do strefy wpływów niemieckich; Ukraina od 
Wieprza do Donu miała być związana z Austro – Węgrami,  
- zawarty w tajemnicy przed Polakami, kwestia polska uznana za sprawę wewnątrzniemiecką,  



 

Rozbicie i rozbrojenie II Brygady Legionów pod dow. gen. Józefa Hallera, II Korpusu polskiego i I Korpusu gen. Dowbora 

– Muśnickiego, 

15 

 



 

1918: ogłoszenie stanu wojennego przez rząd radziecki (represje wobec działaczy POW oraz Rady Polskiej Zjednoczenia 

Międzypartyjnego, zamknięcie „Gazety Polskiej”, aresztowania Polaków).  



 

Wojna polsko – bolszewicka 1919 – 1920   

  Dla odrodzonej Polski stawką wojny było zachowanie kruchej jeszcze niepodległości, określenie 

ostatecznej granicy wschodniej, określenie ustroju państwa, ale też utworzenie korzystnej sytuacji 
międzynarodowej w Europie Środkowej - najbliższym sąsiedztwie Polski. 

   Dla Rosji Radzieckiej wojna z Polską była konsekwencją ideologii komunistycznej - marksistowsko-

leninowskiej, która zakładała światową rewolucję proletariatu i powszechne wprowadzenie systemu 
komunistycznego. 

14 lutego - walki pomiędzy siłami polskimi i bolszewickimi w Mostach nad Niemnem. Rozpoczęcie wojny.  
21 kwietnia - zdobycie Wilna przez Polaków  
9 sierpnia - zdobycie Mińska przez Polaków  
29 sierpnia - zdobycie przez siły polskie Bobrujska  
11 września - zdobycie Borysowa przez Polaków  
22 września - wkroczenie polskiej armii do Połocka  
1920 styczeń - Armia Czerwona formuje 700 tysięczne siły nad Berezyną 
 3 stycznia - siły polsko - łotewskie zdobywają Dyneburg  
25 kwietnia - 8 maja ofensywa wojsk polskich i ukraińskich na Ukrainie - wyprawa kijowska. Zdobycie Kijowa.  
5 czerwca - przełamanie frontu polskiego na Ukrainie przez Armię Konną Budionnego 
 4 lipca - rozpoczęcie generalnej ofensywy Armii Czerwonej na Białorusi. Przełamanie polskiego frontu. 
 sierpień - obrona Lwowa pięć armii rosyjskich zbliża się do okolic Warszawy brak bolszewickiej zgody na linię graniczną 
zaproponowaną przez Brytyjczyków (tzw. Linia Curzona) Wielka Brytania odmawia pomocy Polsce niemieccy dokerzy w Gdańsku 
i czescy kolejarze w Brnie opóźniają dostawy dla Polski 
10 sierpnia - Wisłę przekraczają Kozacy Gaj Chana  
13 sierpnia - armia rosyjska pod wodzą Michaiła Tuchaczewskiego uderza na Warszawę  
15 sierpnia - zwycięska bitwa pod Radzyminem, Rosjanie rezygnują ze zdobywania Warszawy z marszu (bitwa warszawska) 
odparcie pierwszego ataku na przyczółek mostu na Wiśle zatrzymanie wojsk rosyjskich nad Wkrą przez Piątą Armię pod 
dowództwem Władysława Sikorskiego 
 16 sierpnia - polska kontrofensywa przedziera się przez tyły armii Tuchaczewskiego nad Wieprzem  
17 sierpnia - bitwa pod Zadwórzem na przedpolach Lwowa 18 sierpnia - otoczenie armii Tuchaczewskiego  
31 sierpnia - okrążenie armii Budionnego (pod Komarowem) koniec miesiąca - stabilizacja frontu nad Niemnem  
16 września - bitwa pod Dytiatynem (niedaleko Halicza)  
22 września - początek ofensywy polskiej nad Niemnem  
25 września - zdobycie Grodna  
28 września - opanowanie Lidy  
12 października - zdobycie Mołodeczna  
12 października - zdobycie Mińska 



 

Traktat ryski 18.03.1921 r. 

  Granica polsko-sowiecka przebiegała wzdłuż linii II rozbioru z 1793 

 (z korekturą na rzecz Polski w postaci części Wołynia i Polesia, z miastem Pińskiem), 

  Traktat przewidywał wypłatę Polsce tytułem rekompensaty za wkład ziem polskich w budowanie 

gospodarki rosyjskiej w okresie rozbiorów kwoty 30 mln rubli w złocie (ustalenia te nie zostały jednak 
nigdy wykonane pod różnymi pretekstami przez stronę sowiecką), 

  Zobowiązywał też stronę radziecką do zwrotu zagrabionych w czasie zaborów dzieł sztuki i zabytków 

(zwrócono jednak niewiele – na zasadzie wzajemności), 

  Repatriacja ludności. 



 

Nawiązanie pełnoprawnych stosunków dyplomatycznych, 



 

31.05.1921 r. Rada ministrów RP zatwierdza przedstawicieli I stopnia w Moskwie i Charkowie, 



 

Układ w Rapallo – punkt zwrotny w polityce zagranicznej Rosji – wyjście z izolacji, podważenie traktatu wersalskiego; 

bardzo źle odebrany w Polsce, Piłsudski odczytał to, jako alians niemiecko – rosyjski, będący zagrożeniem dla 
niepodległości RP i stabilizacji w Europie. 



 

Rosyjska polityka destabilizacyjna na Kresach, podsycanie antypolskich wystąpień na Litwie, 



 

1932 i 1934 – pakty o nieagresji z Rosją (polityk mająca gwarantować zabezpieczenie przed wrogiem) 



 

17.09.1939 – zbrojna napaść ZSRR na Polskę 

16 

 

  Ukrainizacja Kresów w duchu sowieckim, 
  Polityka wyniszczająca ludność polską. 

 
 
 
 
UKRAINA 



 

Podstawowe zaplecze gospodarcze Rosji, generowało ponad ¼ dochodów całego Imperium, 



 

Listopad 1917 – powstanie Ukraińskiej Republiki Ludowej, 



 

Polska – przekonanie, iż sfera polskich interesów państwowych wykracza daleko na wschód (Lwów centrum polskości, 

postulat rozwoju polskiej kultury na Ukrainie), 



 

Linia Dmowskiego – wyznaczenie granic zgodnie z linią II rozbioru, z niewielkimi poprawkami na rzecz Polski, endecy nie 

brali pod uwagę możliwości istnienia niepodległej państwowości ukraińskiej; endecja przeciwna wspieraniu przez Polskę 
niepodległościowych dążeń Ukraińców. 



 

Koncepcja federacyjna Piłsudskiego- konieczność osłabienia imperium dla dokonania geopolitycznej przebudowy 

Europy Wschodniej, plan zakładał oderwanie się od państwa rosyjskiego obcoplemiennych peryferiów. 



 

Lokalne starcia polsko – ukraińskie (sprawa przynależności Chełmszczyzny oraz zachodnich powiatów Wołynia) 



 

Problem Galicji Wschodniej – proklamowanie Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej, wybuch przeciwko niej 

powstania ludności polskiej we Lwowie, wciągnęło ono zarówno państwo polskie jak i Ukraińską Republikę Ludową, 
wyparcie Ukraińców za linię rzeki Zbrucz 



 

21/22.04.1920 układ polityczny – uznanie niepodległości państwa ukraińskiego oraz jego władz z Petlurą na czele, 

wojska polskie i ukraińskie miały przeprowadzić wspólną operację przeciwko Armii Czerwonej  



 

7.05.1920 Zdobycie Kijowa przez połączone siły polsko – ukraińskie (oddany praktycznie bez walki); niepowodzenia całej 

kampanii – ofensywa sowiecka zmuszająca wojska polskie do odwrotu, utrata Wilna, Grodna, Mińska.  



 

18 października 1920 weszło w życie zawieszenie broni  

 
 
 
LITWA 



 

Spór o Wilno w okresie międzywojennym (1% Litwinów, 60% Polaków, miasto będące ośrodkiem kulturowym Polski) 



 

Fatalne stosunki polsko-litewskie, państwo litewskie budowane w oparciu o wrogość do Polski, 



 

16.02.1919 ogłoszono stan wojenny, walka z oddziałami Armii Czerwonej (pomoc armii niemieckiej, zaciągnięta tam 

pożyczka) 



 

Maj 1919 – rozmowy Litwy z państwem polskim – bezowocne, Litwini nie ustępowali w roszczeniach o Wilno, 



 

Wywołanie przez Piłsudskiego za pomocą POW powstania na Litwie, chęć obalenia rządu dla połączenia Polski i Litwy; 

udało się na Suwalszczyźnie: 22/23.08.1919 POW opanowuje Suwałki, Polska i Litwa na krawędzi wojny, 



 

Grudzień 1919 – wyznaczenie linii demarkacyjnej od linii kolejowej Dyneburg – Grodno (Wilno po stronie polskiej), 

deklaracja, iż Polska nie wykorzysta trudnej sytuacji Litwy z „białymi” – zyskanie spokojnej granicy, 



 

12.04.1920 – Uznanie przez Rosję państwa litewskiego, 



 

12.07.1920 – Podpisanie w Moskwie traktatu pokojowego, na mocy którego Litwa miała otrzymać Wilno, Grodno i Lidę, 



 

Konferencja w Spa – pod naciskiem Anglików, Polska oficjalnie rezygnuje z Wilna; kwestia przynależności miasta oddana 

w ręce międzynarodowe. 



 

Październik 1920 – bunt Żeligowskiego - generał Lucjan Żeligowski upozorował bunt wobec Naczelnego Wodza Józefa 

Piłsudskiego zajął Wilno i jego okolice proklamując powstanie tzw. Litwy Środkowej, która następnie została przyłączona 
do Polski.  
W istocie akcja ta została przeprowadzona na polecenie Marszałka. 



 

20 lutego 1922 roku Sejm wileński przegłosował przyłączenie miasta do Polski, 



 

Voldemaras – polityka antypolska, ucisk mniejszości polskiej, ale także restrykcyjne rządy względem samych Litwinów 



 

10.12.1927 r. Genewa – spotkanie Piłsudskiego i Voldemarasa (pytanie „pokój czy wojna”), żądania Litwy: 10 mln 

dolarów odszkodowania za bunt Żeligowskiego, prawa do . Liga Narodów przyjęła do wiadomości oświadczenie 
litewskiego premiera, mówiące, że nie ma stanu wojny między Polską a Litwą oraz oświadczenie premiera polskiego o 
uznaniu przez Polskę nienaruszalności terytorialnej swojego sąsiada. Liga poleciła też rozpoczęcie bezpośrednich 
pertraktacji celem nawiązania stosunków 

17 

 



 

1938 r. – zaognienie konfliktu: na granicy miał miejsce incydent zbrojny, w wyniku którego śmierć poniósł żołnierz 

polskiego Korpusu Ochrony Pogranicza. W związku  
z tym 17 marca rząd polski wystosował ultimatum do rządu litewskiego z żądaniem natychmiastowego nawiązania 
normalnych stosunków dyplomatycznych bez żadnych warunków wstępnych. 19 marca rząd Litwy przyjął żądania, 
formalne wznowienie stosunków dyplomatycznych. 

 
 
II Rzeczpospolita a Czechosłowacja: 

23 lipca 1918r. między przedstawicielami Polskiego Komitetu Wojennego a przedstawicielstwem Filii Czecho -Słowackiej Rady 
Narodowej została podpisana ,,Umowa o organizacji Wojska Polskiego w ramach Wojska Czecho-Słowackiego. 

W styczniu 1919r., łamiąc porozumienie z 5 listopada 1918r., wojska czeskie wkroczyły na Śląsk Cieszyński, kolejno zajmując 
Zagłębie Karwińskie, Frysztat i Piotrowice. W każdej chwili groziło ich uderzenie na Cieszyn i Zebrzydowice. Większość sił polskich 
skupiła się na froncie wschodnim, dlatego obrona polska była słaba. Pod naciskiem Ententy dalsze posuwanie się oddziałów 
czeskich zostało wstrzymane, działania zbrojne zawieszono, a administrację spornego terytorium objęła tymczasowo komisja 
aliancka do momentu powzięcia decyzji o ich przynależności państwowej przez Konferencję Ambasadorów. 3 lutego parafowano 
w Paryżu wytyczenie nowej linii demarkacyjnej do momentu zorganizowania plebiscytu. W trakcie ofensywy bolszewickiej doszło 
do niekorzystnego dla Polski rozstrzygnięcia sporu. Na podstawie decyzji konferencji w Spa z sierpnia 1920r. Rada zdecydowała o 
zaniechaniu plebiscytu i arbitralnym podziale terytorium. Ze spornego obszaru Polska otrzymała 1,0 tys. Km2 i 143 tys. Ludności. 
Czechosłowacja zaś 1,3 tys. Km2 i 284 tys. Ludności. Po stronie czeskiej pozostało ok. 120 tys. Polaków. 

Dyplomacja polska chciała stworzyć w Europie Środkowo-Wschodniej blok obrony przeciw Niemcom i ZSRR(blok zwany 
Międzymorzem), jednak bez powodzenia. Na przeszkodzie stała Czechosłowacja, która nie chciała się wiązać przeciw Rosji. 
(proradziecka postawa Pragi podczas wojny polsko-bolszewickiej). 

Pakt reński: starania polskie o zawarcie układu o nieagresji doprowadziły do przejściowej poprawy stosunków z Czechosłowacją. 
Zbliżenie Warszawy z Pragą powitano z nadzieją w Paryżu i Londynie oraz z nieukrywana wrogością w Berlinie. Odstręczyło to 
rząd Czechosłowacji od bliższej współpracy z Polską.  

Wykorzystując słabość Czechosłowacji (rozpad w marcu 1939r.) rząd RP zażądał zwrotu Zaolzia, które wojsko- polskie zajęło w 
październiku 1938r. 

II RP a Rumunia: 

Krajem współpracującym z Polską była Rumunia, obawiająca się roszczeń ZSRR do przyłączonej w 1918r. Besarabii, ale niezbyt 
pewna jako sojusznik przeciw Niemcom. Polska i Rumunia podpisały 3 marca 1921r. układ sojuszniczy o wzajemnej pomocy 
(przeciw bolszewickiej Rosji) 

 

II RP a Węgry: 

Dobre stosunki z Węgrami. Podczas wojny polsko-bolszewickiej Węgry były jedynym krajem w regionie, który zaoferował 
atakowanej przez bolszewików Polsce pomoc militarną w postaci 30 tys. kawalerzystów. Siły te nie zasiliły jednak obrony kraju ze 
względu na brak zgody rządów Czechosłowacji i Rumunii na przejazd oddziałów węgierskich przez terytoria tych krajów. Czesi nie 
chcieli nawet przepuścić transportów broni dla polskiego wojska, które Węgrzy postanowili przekazać wojsku polskiemu do walki 
z komunistami. Ostatecznie dzięki zgodzie Rumunii Węgry dostarczyły do Polski własnym taborem kolejowym broń i amunicję. 

6. Polacy i Sowieci w latach II wojny światowej. 
-pakt Ribbentrop-Mołotow z 23.08.1939r w którym III Rzesza i ZSRR zaplanowały napaść na Polskę i podział jej na linii Bugu i 
Sanu. 

-27.09.1939 - Podpisanie Układu o Przyjaźni i Granicach między Rzeszą a ZSRR 

-włączenie przez ZSRR Białorusi zach. do Białoruskiej SRR i Ukrainy zach. do Ukraińskiej SRR, przy czym napaść wojsk sowieckich 
usprawiedliwiano wzięciem ludności ukraińskiej i białoruskiej pod opiekę po upadku państwa polskiego 

18 

 

-22.10.1939 - Przeprowadzono wybory do Ludowego Zgromadzenia Zachodniej Białorusi i Ludowego Zgromadzenia Zachodniej 
Ukrainy, co skutkowało włączeniem tych republik do ZSRR 

-aresztowania polskich oficerów i rozstrzelanie ich w 1940 m.in. w Katyniu, Miednoje i Charkowie 

-po agresji Rzeszy na ZSRR Polska zawarła pod naciskiem władz brytyjskich układ z ZSRR 

Układ Sikorski-Majski: 

*przywrócenie stosunków dyplomatycznych między obydwoma krajami 

*budowa polskiej armii w ZSRR pod polskim dowództwem 

*amnestia dla polskich więźniów politycznych i zesłańców przebywających na terenie ZSRR w więzieniach i GUŁAGU 

*porozumienie podpisano 30.07.1941 

*zerwanie stosunków dyplomatycznych nastąpiło po odkryciu grobów polskich oficerów przez Niemców w 1943 

Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego utworzony na terenach wyzwolonych przez Armią Czerwoną 22.07.1944. Na czele rządu 
stanął Edward Osóbka-Morawski. PKWN zrzekł się prawa RP do Kresów Wschodnich. 1 sierpnia 1944 siedzibą PKWN został 
Lublin 

-wkroczenie Armii Czerwonej na tereny znajdujące się pod okupacją niemiecką latem 1944, wiązało się to z kilkoma ważnymi 
operacjami wojskowymi, m.in. Op. lwowsko-sandomierska, dukielsko-preszowska, wiślańsko-odrzańska, górnośląska, 
wschodniopruska, pomorska. Operacje te miały na celu przełamanie najważniejszych linii oporu wojsk niemieckich. 

28 czerwca 1945 na podstawie porozumienia zawartego na konferencji w Moskwie pomiędzy KRN a częścią polityków 
emigracyjnych skupionych wokół Stanisława Mikołajczyka i Stronnictwa Ludowego doszło do powołania Tymczasowego Rządu 
Jedności Narodowej. Premierem rządu został Edward Osóbka-Morawski  

5 lipca 1945 Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej został uznany przez USA. Uznawany był także przez inne państwa koalicji 
antyhitlerowskiej. 

Od 17 lipca 1945 do 2 sierpnia 1945 doszło do spotkania przywódców koalicji antyhitlerowskiej. Spotkanie to przeszło do historii 
pod nazwą Konferencja poczdamska. Na konferencji ustalono wysokość reparacji wojennych, oddano także pod administrację 
polską obszary leżące na wschód od rzek Nysa Łużycka, Odra oraz wolne miasto Gdańsk. Polskę reprezentowali: Bolesław Bierut, 
Edward Osóbka-Morawski, Stanisław Grabski i kilku mniej znaczących polityków. Od 1945 Polska w zasadzie znalazła się w strefie 
wpływów ZSRR, co zapoczątkowało okres przebywania Polski w tzw. Bloku Wschodnim. 

Polacy i narody Europy Środkowo-Wschodniej w latach 1939-1945. 
Polacy: 
-Rozpoczęcie wojny 39’ (1 wrzesień Niemcy, 17 września ZSRR) 
-Mordowanie ludności cywilnej przez kroczące wojska 
-kapitulacja: 28 IX Warszawy, 29 IX twierdzy Modlin, 2 X Załogi Helu, 5 X bitwa pod Kockiem 
-3 września Anglia i Francja wypowiada wojnę Niemcom, ale nic z tym nie robi. 
-państwo pod okupacją, egzekucje ludności, represje, wysiedlenia, eksterminacja „szczególnie szkodliwych(uczeni, polityczni, 
zasłużeni dla kraju, twórcy kultury) 
-utworzenie generalnego gubernatorstwa 
-Władze niemieckie starały się zniechęcić Polaków do walk np. publicznymi egzekucjami, co jednak tylko wzmagało wolę walki. 
-Germanizacja/ walka z kulturą polską. 
-Niszczenie polskiej kultury, tępienie narodowości. 
-Powstanie i prężne działanie konspiracji, drukowanie ulotek narodowych. 
-Eksterminacja narodu żydowskiego 
-Powstanie żydowskie w getcie. 
-Walka o niepodległość Polski na obcej ziemi 
 
 

19 

 

w Europie Centralnej i Wschodniej hitlerowcy nie przestrzegali żadnych norm ani praw człowieka. Tu okupacja była 
najstraszniejsza, gdyż uważano, że ludność tych regionów, „podludzie słowiańscy”, muszą ugiąć się pod zwierzchnictwem 
Niemców, „rasy panów”. Miliony ludzi musiały wykonywać niewolniczą pracą na rzecz okupanta. Niemcy opierali swą władzę na 
terrorze – wszelki opór był natychmiast brutalnie tłumiony, a wszyscy ci, którzy ośmielali się przeciwstawiać okrutnej polityce 
Hitlera, byli bezlitośnie eksterminowani. Okupanci stosowali zasadę zbiorowej odpowiedzialności, a egzekucje zakładników i 
więźniów były na porządku dziennym. We wszystkich okupowanych przez Niemców państwach Europy masowo 
eksterminowano i osadzano w obozach koncentracyjnych ludność żydowską lub pochodzenia żydowskiego. Żydzi, początkowo 
żyjący w gettach, byli łapani i wywożeni do obozów lub od razu eksterminowani. W obozach koncentracyjnych, takich jak ten w 
Oświęcimiu, pod nazistowskim hasłem „ostatecznego rozwiązania sprawy żydowskiej”, w czasie całej wojny zginęło 5 do 6 
milionów (około 60% europejskiej populacji) Żydów, zagazowanych, zagłodzonych, rozstrzelanych lub wyczerpanych niewolniczą 
pracą. Obozy koncentracyjne pozbawiły życia ok. 10 milionów Europejczyków. 
-Konferencja Polsko Czechosłowacka federalistyczne plany utworzenia międzymorza. 
 

Wzajemna nienawiść Polaków, Litwinow Białorusinów, Ukraińców była wynikiem działań sowietów, myślę, ze trzeba by nawiązać 
do sporu PL i Lt o Wilno (powstanie Piłsudskiego za pomocą P.O.W) ze powstawanie państwa Lt w okresie międzywojennym było 
oparte o nienawiść do PL, traktat pokojowy w Moskwie i później traktat ryski, antypolska polityka Valdemarasa, traktat ryski-
wypadkowa interesów pl i ros a dalej to mam tak w sumie jak na hnp , stricte przebieg wojny z perspektywy ros i lit i pl 

 
1932,1939 pakty o nieagresji z Rosja (polityka mająca gwarantować zabezpieczenie przed największymi wrogami), 

17 IX'39 Armia Czerwona wkracza do RP (Ribbentrop -Mołotow-linia demarkacyjna), str pl mówi o okupacji, lecz oficjalnie nie 
potwierdza stanu wojny z ZSRR, polityka wyniszczająca ludność '41 układ o nawiązaniu stosunków dyplomatycznych i amnestii z 
ZSRR (armia Andersa), stosunki pl-ros kończą układ jałtański i uznanie rządu narodowego w Londynie 

Polacy wobec Litwy, Białorusi, Ukrainy: na relacje zaważyły Niemcy i ZSRR, tereny były obszarem agresji i eksterminacji, zmiana 
statusu ludności Polskiej, Rosjanie zajmują Wileńszczyznę=naciski Niemiec do zbrojnego wystąpienia przeciwko Polsce,  

28 IX'39 traktat o przyjaźni Rosyjsko-Niemieckiej. Litwa strefie wpływów ZSRR  

- Niemcy nie mogli tak bezpardonowo postąpić jak z Polską, bo wiedzieli ze będzie to źle przyjęte w Europie, październik 39 
litewski Minister Spraw Zagranicznych wezwany na Kreml- Litwa odzyskuje Wileńszczyznę w zamian za rozlokowanie 20 tys. 
żołnierzy sowieckich na swoim terytorium, zmiana nastawienia Litwy do Polski- najpierw udzielano schronienia Polakom 
uciekającym przed sowietami-wraz z odzyskaniem Wileńszczyzny wrogi stosunek do Polski, lituanizacja tego obszaru, parcelacja 
ziemi 

październik 39 polski poseł Charbat protestuje przeciw układom lt-ros -polski rząd w Paryżu ocenia jego zachowanie, jako 
pochopne, policja lt morduje ludność pl w czerwcu '44- w odwecie major Łukaszka morduje Litwinow=> to, co pisałem, ze 
nienawiść Białorusinów, Polaków, Litwinów, Ukraińców była wynikiem ingerencji ZSRR + hitlerowcy: specjalne oddziały mające 
za zadanie mordowanie Polaków, Żydów, Ukraińców, Białorusinów, ukierunkowanie na mordowanie elit 

POZYCJA POLSKI W REGIONIE W LATACH 1944-89 
W granicach naszego państwa( dane z 1946r) mieszkało ok. 24 mln ludności, w wyniku bezpośrednich działań okupanta, represji i 
terroru ogólna liczba ofiar polskich wynosi 7,5mln mieszkańców przedwojennej PL. 
16 sierpień ’45 /Moskwa/ polsko-radziecka umowa o granicy państwowej.  
Konferencja w Jałcie 4 do 11 lutego 1945. 
 
W kwestii polskiej zdecydowano o powołaniu Polskiego Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej (do tej pory działały dwa 
rządy - jeden w Londynie, drugi w Warszawie; pierwszy nie był uznawany przez ZSRR, drugi nie był uznawany przez Zachód). W 
skład rządu mieli wchodzić przedstawiciele obu ośrodków władzy. Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej miał zorganizować i 
przeprowadzić wolne, nieskrępowane, powszechne wybory. 
Poza tym zatwierdzono przebieg granicy Polska - ZSRR wzdłuż linii Curzona, Polska utraciła Kresy Wschodnie ze Lwowem. 
 
Konferencja w Poczdamie lipca do 2 sierpnia 1945 roku  
 
Ustalono granicę zachodnią Polski na Odrze i Nysie Łużyckiej. Zdecydowano o przesiedleniu mniejszości niemieckiej z terenów 
Polski, Czechosłowacji i Węgier na teren nowych Niemiec. Byłe Wolne Miasto Gdańsk miało odtąd znajdować się pod zarządem 
państwa polskiego. Co do granicy wschodniej Polski to Polsce i ZSRR przyznano Prusy Wschodnie. Tereny na północ od linii 

20 

 

Baraniewo - Gołdap do styku granic z Litwą przejął ZSRR, a na południe od tej linii Polska. Wielka Trójka udzieliła także poparcia 
Tymczasowemu Rządowi Jedności Narodowej. 15% reparacji wojennych przyznanych ZSRR miało otrzymać państwo polskie 
decyzja ta nigdy nie została zrealizowana).  
PL po II WŚ była pod względem politycznym, gospodarczym i strategicznym uzależniona od ZSRR. Na terytorium PL stacjonowało 
ponad 1, 5mln żołnierzy radzieckich.  
Czerwiec ’45- powstaje Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej, zdominowany przez komunistów.  
-opanowuje kluczowe stanowiska polityczne, gospodarcze, wojskowe 
-przy pomocy Rosjan dominuje na polskiej scenie politycznej 
-zrywa stosunki dyplomatyczne ze Stolicą Apostolską 
 
Dominująca rolę na polskiej scenie politycznej odgrywała Polska Partia Robotnicza, ściśle współpracująca z politykami 
radzieckimi.  
30 czerwiec ’46- referendum/słynne 3xtak/ Wyniki zostały sfałszowane. 
4 lipca ’46- pogrom kielecki - mieszkańcy Kielc zabili 40 Żydów. (albo inspiracja UB, albo niechęć Polaków do Żydów, którzy 
zajmowali wiele stanowisk państwowych). Wywarło to negatywny wpływ na obraz Polski w świecie. 
5 luty ’47- prezydentem zostaje Bolesław Bierut 
19 luty ’47- Mała Konstytucja(stwarzała pozory rządów demokratycznych): 
-jednoizbowy Sejm(władza ustawodawcza) 
-instytucja prezydenta 
-Rada Państwa 
-rząd( władza wykonawcza) 
 
Wrzesień ’47- w Szklarskiej Porębie powstało Biuro informacyjne- Kominform-partii komunistycznych z państw Europy 
Środkowej i Południowej. 
-koordynowanie działania komunistów 
-dążenie do stworzenia jednolitej władzy komunistycznej w oparciu o wzorzec radziecki 
-reprezentant delegacji - Władysław Gomułka dostrzegał w warunkach polskich konieczność zachowania odrębności 
 
Przełom lat 40 i 50 w Polsce rozpoczął się okres stalinowski. Oznaczało to próbę wzorowania na rządach stalinowskich i ścisła 
współpracę polityczną, gospodarczą i wojskową, między Polską a ZSRR(pełne podporządkowanie Polski)  
 



 

’48- powstanie Polskie Zjednoczonej Partii Robotniczej-Bolesław Bierut sekretarzem 



 

22 lipca’52- konstytucja ustanawiająca państwo: Polską Rzeczpospolitą Ludową. 



 

5 marzec ’53- śmierć Stalina i stopniowe ujawnianie zbrodni stalinowskich. Sekretarzem generalnym KC KPZR zostaje 

Nikita Chruszczow 



 

Lata 1949-55- wzmożenie ataków i walka z Kościołem katolickim 



 

Kwiecień ’50-porozumienie między rządem polskim a episkopatem 



 

26 październik ’53- prymas Stefan Wyszyński został aresztowany i uwięziony w Rywałdzie a następnie w stoczku koło 

Lidzbarku Warmińskiego. 
 

GOSPODARKA 



 

13 listopad ’45- utworzono Ministerstwo Ziem Odzyskanych 



 

Listopad ’45- Centralny Urząd Planowania 



 

Lipiec ’47- plan 3-letni. Plan Odbudowy Gospodarczej 



 

’48- rozpoczęcie kolektywizacji wsi 



 

Lipiec ’50- przyjęcie ustawy o planie 6-letnim 



 

Lipiec ’57- pierwszy plan 5-letni(przyspieszona industrializacja, rozwój przemysłu ciężkiego) 



 

-ograniczona wymiana handlowa z państwami zachodnimi 



 

’61-65- nowy plan 5-letni(wzrost inwestycji i produkcji przemysłowej, zahamowanie wzrostu płac, obniżenie inwestycji 

w rolnictwie /plan zakończył się wynikiem negatywnym/ 



 

’64- trzeci plan 5-letni 



 

 

PAŹDZIERNIK ’56 W POLSCE I JEGO KONSEKWENCJE 
 
’55-powstaje Układ Warszawski- konkurencyjny sojusz militarny do NATO, w skład, którego wchodziły państwa bloku 
radzieckiego. 
Marzec ’56- śmierć Bieruta. Rozpoczęła się walka o władzę miedzy dwiema partiami: Puławianie(chcieli zmian) i Natolińczycy 
(zwolennicy zachowania starych metod). 
 
Rozpoczęła się odwilż polityczna w Polsce: 
-domagano się liberalizacji 

21 

 

-krytykowano metody rządzenia, cenzurę 
-domagano się współudziału robotników w zarządzaniu zakładami przemysłowymi 
-amnestia pozwoliła wyjść na wolność wielu tysiącom więźniów politycznych 
-rehabilitowano żołnierzy AK 
-podniesiono płace w górnictwie i przemyśle stoczniowym 
 
Czerwiec ‘56- strajk załogi w zakładach Cegielskiego w Poznaniu. Przyczyny wystąpienia leżały w niedotrzymaniu zobowiązań 
dyrekcji i władz. Władze próbowały nie dopuścić do zamieszek w trakcie trwających Międzynarodowych Targów Poznańskich. 
28 czerwiec ’56- po wiecu robotniczym w centrum miasta ruszył pochód manifestantów. Żądano wolności i chleba. Demonstranci 
w sile ok. 100tys zdobyli więzienie i skierowali się pod budynek Komitetu Wojewódzkiego partii i Prezydium Miejskiej Rady 
Narodowej. Wielu demonstrantów dostało się na teren Targów.  Z okien gmachu wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa 
Publicznego oddano strzały-padli zabici i ranni, rozpoczęto wznoszenie barykad.  
 
Konsekwencje: o sytuacji w Polsce dowiedział się świat(goście na Targach), wzrosło niezadowolenie społeczeństwa z metod 
rządzenia, w partii nasiliły się walki frakcyjne. 
Protesty doprowadziły w październiku 1956 roku do zmian politycznych w kraju (np. I sekretarzem został Gomułka). Wydarzenia 
października związane były z odbywającymi się od 19 października obradami VIII Plenum Komitetu Centralnego PZPR. Dzień 
przed plenum do Warszawy przyleciał niespodziewanie Nikita Chruszczow. Realną stała się groźba interwencji Armii Radzieckiej 
w Polsce, a jej oddziały zaczęły przemieszczać się w kierunku stolicy pod pretekstem ćwiczeń. Do oporu przygotowywały się 
polskie Wojska Wewnętrzne. 
 
Konsekwencje wydarzeń 1956 roku: 
- zlikwidowane zostały sklepy dla osób uprzywilejowanych; 
- pozwolono posiadać dewizy i złoto, choć handel nimi był nadal zabroniony; 
- w zakładach pracy wprowadzono rady robotnicze, jako namiastki samorządu robotniczego; 
- zaprzestano zagłuszania zachodnich radiostacji nadających po polsku; 
- po czystkach kadrowych na wyższe uczelnie powróciło wielu profesorów i docentów represjonowanych za swoje poglądy; 
odbyły się procesy oprawców stalinowskich; rehabilitowano działaczy konspiracji niepodległościowej; 
- w ZSL i SD do władzy doszli nowi ludzie, powstał Front Jedności Narodu (działania te były jedynie pozorne, bo w praktyce PZPR 
nadal sprawowała kierowniczą rolę i dominowała w polskim życiu politycznym); 
- została złagodzona cenzura; 
- na wsi powstrzymano akcję kolektywizacyjną. 
 
28 października ‘56 - wolność odzyskał prymas Polski, kardynał Stefan Wyszyński. Nastąpiła pewna poprawa w stosunkach 
państwo-Kościół - przywrócono nauczanie religii w szkołach, jako przedmiotu nieobowiązkowego, do swoich diecezji na Ziemiach 
Odzyskanych mogli powrócić biskupi, uchylono dekret z 1953 r. o obsadzaniu stanowisk kościelnych przez władze. 

 

EPOKA GOMUŁKI- POLSKA W LATACH 1957-68 
marzec ‘57 –Rzym-powstaje Europejska Wspólnota Gospodarcza, ma na celu stworzenie wspólnego europejskiego rynku i unii 
gospodarczej.  
Na sytuację w Polsce duży wpływ miały zmiany zachodzące w ZSRR i państwach poddanych wpływom komunistycznym. W PZPR 
nurt reformistyczny Gomułki zaczął odchodzić od ideałów października. 
styczeń ‘57 roku odbyły się wybory do Sejmu. Wybory nie przyniosły większych zmian we władzach: 
-premier- Józef Cyrankiewicz, 
-przewodniczący Rady Państwa- Aleksander Zawadzki.  
-Sejm- zdominowany przez komunistów i członków partii satelickich.  
 
W partii trwała rywalizacja między grupą deklarującą się jako reformatorska a zwolennikami rządów „konserwy” partyjnej. Z 
czasem ta druga opcja przejęła kluczowe stanowiska w państwie i aparacie partyjnym. Gomułka, nie mając zbyt mocnej pozycji, 
szukał zbliżenia zarówno z jednymi jak i z drugimi, co siłą rzeczy musiało prowadzić do ustępstw i powrotu rządów dyktatorskich.  
 ‘57 - czystka w PZPR - z szeregów partii usunięto ok. 300 tys. członków. Zwiększenie roli cenzury, coraz mniej osób wyjeżdżało na 
Zachód, zaczęto rozbudowywać szeregi tajnej policji i organów przymusu. 

 
 
 

Poprawne jeszcze w 1957 r. stosunki państwo - Kościół już w 1958 r. uległy ochłodzeniu. 
Odejściem od haseł polskiego października były obrady III Zjazdu PZPR (marzec 1959). Gomułka zapowiedział przywrócenie akcji 
kolektywizacji rolnictwa. Ponowione zostały ataki na Kościół. Ugruntowanie pozycji Gomułki, występującego w sojuszu z 
umiarkowanymi konserwatystami. Zakończył się ostatecznie etap reform i rozpoczynał jednocześnie czas odchodzenia od 
swobód października ’56. 
’61- wybory do Sejmu. Zwycięstwo odnieśli komuniści, którzy zdobyli zdecydowaną większość. 
’63- ofensywa ideologiczna komunistów. Powróciły praktyki rządów systemu totalitarnego. 

22 

 

marzec ’64- na ręce władz został przekazany protest - List 34 - polskich intelektualistów i ludzi kultury, przeciwko praktykom 
systemu gomułkowskiego i indoktrynacji ideologicznej kultury. Ukazał się na Zachodzie, wywołał reakcję władz, a jego 
sygnatariusze byli bojkotowani przez środki masowego przekazu. Sprawa protestu odbiła się szerokim echem w środowisku 
akademickim Warszawy. Nadający ton grupom dyskusyjnym Jacek Kuroń i Karol Modzelewski zostali aresztowani. Podobny los 
spotkał w 1965 roku autorów Listu 34. 
Czerwiec ’64- IV Zjazd PZPR- potwierdził dominację w partii zwolenników totalizacji systemu i życia politycznego.  
Napięciu uległy stosunki państwo-Kościół. Kościół w Polsce nadal był główną siłą opozycyjną. Wielkie wrażenie wywołał list 
biskupów polskich skierowany pod koniec 1965 roku do episkopatów różnych krajów. Biskupi polscy w liście do biskupów 
niemieckich oceniając wzajemne kontakty w przeszłości „wybaczali (Niemcom) i prosili o wybaczenie (m.in. za niehumanitarne 
akcje przesiedleńcze po wojnie)”. Episkopat polski został oskarżony o działania antypolskie, a propaganda komunistyczna 
próbowała za pomocą manipulacji niechętnie nastawić wiernych do duchowieństwa. 
Na fali wojny czerwcowej 1967 roku między Żydami i Arabami, w Polsce zaczęła narastać fobia antysemicka. Rozpoczęła się 
czystka w wojsku, policji, we władzach - usuwanie ludzi pochodzenia żydowskiego. 
 
MARZEC 1968 W POLSCE 
Luty ’68- na Uniwersytecie Warszawskim odbyła się akcja zbierania podpisów pod protestem w sprawie zdjęcia w styczniu 1968 
roku ze sceny Teatru Narodowego przedstawienia Dziadów Adama Mickiewicza w reżyserii Kazimierza Dejmka. Władze uważały, 
że fragmenty utworu są antyradzieckie (!), a społeczeństwo wita je oklaskami, co stanowiło w oczach władz prowokację. 
Bezpośrednią przyczyną wystąpienia studentów i środowiska akademickiego Warszawy i miast polskich było bezprawne 
usunięcie z Uniwersytetu Warszawskiego zatrzymanych wcześniej Adama Michnika i Henryka Szlajfera. Była to prowokacja grupy 
partyjnej Moczara, który próbował wykorzystać nieobecność Gomułki w Polsce i przejąć władzę. 
Studenci 8 marca zebrali się na wiecu na dziedzińcu UW. Żądano powrotu relegowanych studentów na uczelnię. Wiec został 
rozpędzony przez robotników, którzy, próbowali wedrzeć się za bramy uczelni. Po nich brutalnie interweniowała milicja. Do 
więzień trafiło wielu studentów i pracowników akademickich - ponownie Jacek Kuroń i Karol Modzelewski. Władze rozpoczęły 
nagonkę na młodzież. W odpowiedzi 9 marca na Politechnice Warszawskiej odbył się wiec solidarności z UW, a pochód studencki 
został rozpędzony siłą. 
Na znak solidarności z Warszawą w wielu miastach Polski - Krakowie, Poznaniu, Lublinie, Wrocławiu, Gdańsku - na uczelniach 
zwoływane były wiece i manifestacje - domagano się m.in. zlikwidowania cenzury, wyciągnięcia konsekwencji wobec winnych 
brutalnych metod interweniującej milicji, przywrócenia swobód demokratycznych.  
Propaganda komunistyczna rozpętała falę nienawiści antyżydowskiej w środkach masowego przekazu. Gomułka, który wrócił do 
kraju, musiał przystąpić do walki o władzę z przywódcami antyinteligenckiej opozycji w partii. 
21 marca- strajk studencki, który zakończył się po trzech dniach. Rozpoczęły się czystki na uczelniach. Kolejne wiece i 
manifestacje nasiliły tylko nagonkę na studentów i obwinianych o zajścia Żydów - rozwiązano niektóre wydziały, zwolniono 
pracowników naukowych i zawieszono w prawach studenckich wielu studentów.  
Ministrem obrony narodowej został gen. Wojciech Jaruzelski. Prawdziwy inicjator wydarzeń, minister spraw wewnętrznych 
Mieczysław Moczar, został zdymisjonowany. 
 
SKUTKI 
-ci, którzy jeszcze liczyli na Gomułkę i jego opcję narodową w drodze do socjalizmu ostatecznie zawiedli się; 
- nastąpiło odwrócenie się inteligencji od partii; 
- próbowano rozpętać w społeczeństwie najniższe instynkty - szowinizm, ksenofobię; 
- doszło do zbliżenia działaczy katolickich z opozycyjną wobec Gomułki i jego modelu socjalizmu, tzw. lewicą laicką; 
- dla studentów, głównych aktorów wydarzeń, marzec ‘68 był gorzką lekcją; 
- kampania antysemicka wyraźnie przyczyniła się do powstania negatywnego obrazu Polski w opinii światowej. 

 

GRUDZIEŃ ’70 I JEGO KONSEKWENCJE 
12 grudnia ’70- władze wprowadziły tzw. „regulację cen” a w praktyce podniosły ceny na kilkadziesiąt towarów. Społeczeństwo 
dotknęło szczególnie podniesienie średnio o 15% cen na wyroby spożywcze. W odpowiedzi na decyzje władz już 14 grudnia w 
Stoczni Gdańskiej rozpoczął się protest stoczniowców, którzy po wiecu w stoczni ruszyli pod gmach KW PZPR. 
Ruch strajkowy ogarnął całe Trójmiasto. Dziesięciotysięczny tłum ponownie ruszył pod gmach KW partii. Budynek został spalony, 
ale na demonstrantów ruszyły specjalne oddziały MO. Rozpoczęły się starcia, aresztowania, byli zabici i ranni.  
16 grudnia do Trójmiasta wprowadzono wojsko. Ponowiły się demonstracje, wojsko użyło broni. Następnego dnia do masakry 
doszło koło stacji kolejowej Gdynia-Stocznia i w innych miejscach miasta. Żołnierze i milicjanci strzelali do robotników, którzy 
zmierzali do pracy. 
Szczecin- demonstranci ruszyli pod gmachy partyjne i państwowe. Milicja i wojsko spacyfikowało robotników - padło wielu 
zabitych i rannych, wielu trafiło do więzienia. 
- po raz pierwszy postawa robotników doprowadziła do zmiany ekipy rządzącej. 
- Sejm zatwierdził zmiany we władzach - I sekretarzem KC PZPR został Edward Gierek, przewodniczącym Rady Państwa Józef 
Cyrankiewicz, premierem Piotr Jaroszewicz - udzielając jednocześnie poparcia dla ekipy, która doprowadziła do wydarzeń na 
Wybrzeżu i była za ich stłumienie odpowiedzialna; 
- rząd wycofał się z podwyżek i zgodził się podnieść pensje; 

23 

 

-podpisanie układu między PRL a RFN o przywróceniu normalizacji w stosunkach między obu państwami(potwierdzenie polskiej 
granicy zachodniej na Odrze i Nysie Łużyckiej. Układ umacniał sytuację międzynarodową PL. 
Sukcesem wystąpień robotników ze stycznia i lutego ‘71 roku było cofnięcie podwyżki cen żywności, co nastąpiło w połowie 
lutego ‘71 roku. 
Przeprowadzone w marcu ‘72 roku wybory do Sejmu sfałszowano, a wyniki- nie przyniosły większych zmian, stabilizując władzę 
nowej ekipy. Kolejne miesiące i lata, mimo deklaracji odejścia od starych praktyk rządzenia, przyniosły: 
- umocnienie rządów partyjnych; 
- pełną kontrolę partii nad życiem politycznym i społecznym; 
- rozbudowanie aparatu przemocy, który miał kontrolować życie obywateli. 
 
1 czerwca 1975 roku w Polsce została przeprowadzona reorganizacja administracji. Nowy podział administracyjny kraju na 49 
województw w praktyce doprowadził do: 
Wybory do Sejmu (marzec 1976) nie zmieniły układu politycznego w państwie. Sytuacja w Polsce, wobec pogarszającego się 
stanu gospodarki, fermentu społecznego, nierespektowania podpisanego przez władze PRL Aktu Końcowego KBWE, presji 
państw zachodnich na władze polskie spowodowanej łamaniem praw człowieka, prowadziło do wzrostu napięcia.  
- w 1972 roku niemiecki Bundestag ratyfikował polsko-zachodnioniemiecki układ - nawiązanie obustronnych układów i 
stosunków dyplomatycznych, uregulowanie kwestii odszkodowań dla ofiar hitlerowskich eksperymentów medycznych; 
- po wizycie prezydenta USA, Richarda Nixona, w Warszawie uaktywniły się obroty handlowe polsko-amerykańskie; 
- dostojnicy partyjno-rządowi składali oficjalne wizyty, przyjmując jednocześnie wielu zachodnich dyplomatów. 
Została uruchomiona szeroka oferta kredytowa dla Polski - kontrolowane otwarcie granic polskich - możliwość zakładania kont 
dewizowych i otrzymania paszportu. Nie można jednak zapomnieć, że polska polityka zagraniczna była w pełni 
podporządkowaną interesom Kremla. 
Ważny dla opozycji był podpisany 5 grudnia ’75  List 59 intelektualistów w sprawie proponowanych zapisów w konstytucji. W 
oparciu o fundamentalne zasady oenzetowskiej Deklaracji Praw Człowieka i Aktu Końcowego KBWE, opozycjoniści domagali się 
m.in. zapewnienia przez władze podstawowych praw i wolności człowieka - swobody wyrażania poglądów, zrzeszania się, 
wolności słowa, zniesienia cenzury, a List 59 stał się podstawą do skonsolidowania się opozycji antykomunistycznej w PRL w 
połowie lat 70. 
Pierwsza połowa lat 70.: duży napływ kredytów udzielanych przez państwa zachodnie. W konsekwencji Polska, nie mogąc spłacić 
zaciągniętych pożyczek, wobec konieczności spłaty odsetek musiała zaciągać dalsze kredyty. Pod koniec lat 70. łączna suma 
kredytów i odsetek sięgnęła gigantycznej kwoty ponad 20 mld dolarów! 
1971-75 płace wzrosły, jednak wobec braku wielu towarów na rynku pojawił się nadmiar pustego pieniądza i zjawisko inflacji. 
24 czerwca ’76- zapowiedź wprowadzenia bardzo dużej podwyżki cen przede wszystkim na artykuły żywnościowe. W 
konsekwencji, czego odbywały się spontaniczne strajki(np. w Ursusie) 
-wobec braków cukru na rynku, wprowadzono kartki, co było kolejną kompromitacją systemu komunistycznego, a szczególnie 
„wielkiego skoku” cywilizacyjnego ekipy Gierka. 
-Dla świata, a szczególnie dla samych Polaków, ogromne znaczenie moralne i prestiżowe miał wybór 16 października 1978 roku 
metropolity krakowskiego, kardynała Karola Wojtyły, na papieża.  
W atmosferze pogłębiającego się kryzysu ekonomicznego i społecznego rósł opór społeczeństwa wobec rządów ekipy 
Gierkowskiej. Władze, chcąc zapewnić sobie kolejne kredyty od państw zachodnich, stwarzały pozory rządów demokratycznych, 
z drugiej strony nasilając represje wobec coraz liczniejszej i lepiej zorganizowanej opozycji. Polityka „kija i marchewki” - marzec 
‘77 ratyfikacja Paktu Praw Człowieka ONZ, czerwiec ‘77 wydanie przez Radę Państwa „aktu łaski” dla uczestników wydarzeń w 
Ursusie i Radomiu; jednocześnie stosowanie rewizji, najść domów, przetrzymywanie działaczy KOR - prowadziła do wzrostu 
napięcia i była dowodem moralnej słabości reżimu komunistycznego. 
marzec  ’77-  Ruch Obrony Praw Człowieka i Obywatela - ROPCiO. 
Na czoło działań opozycji wysuwał się KOR, który w ’77 roku przekształcił się w Komitet Samoobrony Społecznej KOR. Do 
podstawowych zadań KOR należały: walka z represjami, łamaniem praworządności, pomoc represjonowanym, wydawanie 
„podziemnej” literatury. W ‘78 roku spotkali się działacze KOR i czechosłowackiej opozycji „Karta 77”. Od tego momentu datuje 
się ścisła współpraca opozycji polskiej z czechosłowacką (Adam Michnik, Jacek Kuroń, Janusz Onyszkiewicz, Waclav Havel, Jan 
Czarnogurski i inni). Powstawały też inne organizacje opozycyjne, jak nastawiona antykomunistycznie i niepodległościowo 
Konfederacja Polski Niepodległej z Leszkiem Moczulskim na czele. 
Rok ‘78 przyniósł początki organizowania się robotników i chłopów w Wolne Związki Zawodowe. Niebawem przedstawiciele 
robotników i inteligencji podjęli współpracę. 
1 lipca ’80- podwyżka niektórych cen artykułów żywnościowych.-> wybuchły strajki i demonstracje 
-zapowiedzenie podniesienia emerytur i rent 
-największe strajki w Lublinie i Świdniku 
14 sierpnia stanęła Stocznia Gdańska-> żądanie przywrócenia do pracy zwolnionych za działalność w Wolnych Związkach 
Zawodowych Anny Walentynowicz i Lecha Wałęsy. 
17 sierpnia ’80- powstał Międzyzakładowy Komitet Strajkowy z Lechem Wałęsą na czele. Sformułowany w 21 punktach program 
zawierał żądania strajkujących. 
31 sierpnia w Stoczni Gdańskiej zostało podpisane porozumienie między Międzyzakładowym Komitetem Strajkowym, 
reprezentowanym przez Lecha Wałęsę, a stroną rządową, której przewodził wicepremier Mieczysław Jagielski. 

24 

 

We wrześniu spotkali się przedstawiciele komitetów nowych związków zawodowych z całego kraju. W wyniku dyskusji 
utworzono Niezależny Samorządny Związek Zawodowy Solidarność. 
Styczeń ’81- zaostrzenie napięć w Polsce. Było to związane nie tylko z niedotrzymywaniem zobowiązań władz wynikających z 
porozumień i ze złą sytuacją gospodarczą, ale także ze skomplikowaniem się sytuacji międzynarodowej: 
- nowy prezydent USA, Ronald Reagan, usztywnił stanowisko wobec ZSRR, żądając zachowania swobód w Polsce; 
- ZSRR wzmógł naciski na polskich polityków w celu szybkiego spacyfikowania Solidarności. Szefowie państw Układu 
Warszawskiego przygotowywali wojska do przeprowadzenia manewrów na terytorium polskim pod kryptonimem „Sojuz 81”. 
11 lutego ’81- gen. Wojciech Jaruzelski został premierem rządu. 
październik ’81- I sekretarzem zostaje gen. Jaruzelski- połączył kierowanie państwem, wojskiem i partią 
W nocy z 12/13 grudnia ‘81  w Polsce został wprowadzony stan wojenny. 
Do najbardziej dramatycznych walk doszło w kopalni węgla kamiennego „Wujek” w Katowicach, gdzie zginęło 9 górników. 
 
Ocena wprowadzenia stanu wojennego: 
- ceną za utrzymanie się przy władzy komunistycznego reżimu była śmierć kilkuset osób; 
- społeczeństwo ostatecznie przestało ufać władzy, która przyjęła siłowy wariant rozwiązania wielu problemów kraju; 
- nie można zapomnieć o międzynarodowym kontekście wprowadzenia stanu wojennego - nie tylko została powstrzymana 
pomoc gospodarcza z Zachodu, ale jednocześnie większość państw nałożyła embargo na kontakty gospodarcze z Polską. Mimo to 
nieoficjalnymi środkami płynęła pomoc dla Polaków; 
- być może wprowadzenie stanu wojennego zapobiegło interwencji państw Układu Warszawskiego, co spowodowałoby 
nieobliczalne straty dla narodu. 
 
22 lipca ‘83 zniesiono stan wojenny w Polsce. Mimo że nie było już samego stanu wojennego, jednak pozostało w mocy jego 
antydemokratyczne ustawodawstwo. 
Zerwanie kontaktów z państwami zachodnimi przyczyniło się do wstrzymania napływu kredytów. Gospodarka polska była na 
skraju bankructwa, a długi państwa wzrastały w przyspieszonym tempie. 
 
marzec ’85- nowym sekretarzem generalnym został Michaił Gorbaczow. Zaproponował on społeczeństwu radzieckiemu 
przebudowę (pieriestrojkę) i jawność (głasnost). 
29 listopada ’87-referendum w sprawie reform gospodarczych. 
Wiosna ’88- wybuch strajków na wielu uczelniach 
 
Dzięki mediacji episkopatu rozpoczęły się nieformalne rozmowy między stroną rządową a przedstawicielami Solidarności. Gen. 
Czesław Kiszczak, minister spraw wewnętrznych, zaproponował spotkanie „okrągłego stołu”. W konsekwencji kilku spotkań 
Kiszczak - Wałęsa, udało się przewodniczącemu Solidarności stłumić strajki i podjąć przygotowania do rozpoczęcia rozmów z 
władzami. 
6 lutego 1989 r. w Warszawie w Urzędzie Rady Ministrów rozpoczęły się obrady „okrągłego stołu” między przedstawicielami 
części środowisk opozycyjno-solidarnościowych a stroną rządową. Zakończyły się 5 kwietnia podpisaniem dokumentów 
„okrągłego stołu”. 
4 czerwca 1989 roku odbyły się częściowo demokratyczne wybory do parlamentu. Okazały się sukcesem strony solidarnościowo-
społecznej, która już w pierwszej turze wprowadziła 160 na 161 posłów (przewidzianych umową) do Sejmu i 92 na 100 
senatorów do Senatu. Strona rządowa poniosła prestiżową porażkę wprowadzając w pierwszej turze tylko kilku posłów. 
24 sierpnia 1989 r. Sejm powierzył misję sformowania rządu politykowi obozu solidarnościowego, Tadeuszowi Mazowieckiemu. 
W rządzie większość tek obsadzili politycy koalicji: Obywatelskiego Klubu Parlamentarnego, ZSL i SD, kilku ministrów z PZPR. 
Wicepremierem i ministrem finansów został Leszek Balcerowicz, który przystąpił do hamowania hiperinflacji oraz opracowania 
programu reform gospodarczych. 

9. III Rzeczpospolita i jej pozycja w Europie Środkowo-Wschodniej 

1. III RP 

Pozycja Polski w stosunkach międzynarodowych jest wytyczana przez rożne czynniki: geograficzne, demograficzne, 
ekonomiczne, militarne i kulturalne. Polska jest państwem położonym w geograficznym centrum Europy.  

III Rzeczpospolita – użyte w Konstytucji określenie państwa polskiego po zasadniczych przemianach politycznych, jakie zaszły od 
1989, stosowane do chwili obecnej. 

Pod koniec lat 80. osłabienie pozycji międzynarodowej i problemy wewnętrzne ZSRR zapoczątkowały procesy przebudowy 
sytemu rządzenia we wszystkich państwach bloku komunistycznego. Zmiany te, nazwane Jesienią Narodów, doprowadziły do 
całkowitego demontażu komunizmu w Europie. Symbolem III Rzeczypospolitej jest m.in. przywrócony w godle Polski po 
czasach Polski Ludowej orzeł w koronie, wzorowany na przedwojennym. 

25 

 

4 czerwca 1989 roku w „wyborach kontraktowych” ośrodek władzy poniósł całkowitą klęskę. W wolnych wyborach do Senatu 
opozycja obsadziła 99% mandatów (1% przypadł kandydatowi niezależnemu). Wyniki wyborów były wyrazem niezgody 
społeczeństwa na kontynuowanie polityki opartej na doktrynie komunizmu, a opozycji zapewnił mandat do przeprowadzenia 
demokratycznych zmian. 

Według innych opinii, za początek III Rzeczypospolitej uznaje się rozpoczęcie bądź też zakończenie obrad Okrągłego Stołu, lub 
powołanie rządu Tadeusza Mazowieckiego lub przekazanie 22 grudnia 1990 zaprzysiężonemu tego samego dnia Prezydentowi 
Lechowi Wałęsie - wybranemu w wolnych wyborach prezydenckich insygniów prezydenckich II Rzeczypospolitej lub 
początek Sejmu I Kadencji (25 listopada 1991) wybranego w pierwszych po wojnie wolnych wyborach, gdy nastąpiło tym samym 
przerwanie ciągłości niedemokratycznych struktur PRL. Konstytucja RP z kwietnia 1997 w swej preambule zawarła nazwę 
Trzeciej Rzeczypospolitej. 

2. III RP na świecie 

Od ukształtowania III RP w 1989 w kraju istniało 15 ekip rządowych, których działania doprowadziły do znacznego rozwoju 
państwa i wzrostu poziomu życia jego mieszkańców. Strategicznym celem rządów pierwszego dwudziestolecia III RP było wejście 
do NATO i Unii Europejskiej. Drugim głównym kierunkiem stała się polityka wschodnia – bezkonfliktowe wyjście z obozu państw 
socjalistycznych, a następnie budowa dobrosąsiedzkich relacji z Rosją, Ukrainą i Białorusią. 

Trójkąt Weimarski - organizacja powołana przez ministrów spraw 
zagranicznych trzech państw europejskich: Polski, Niemiec i Francji w 1991 roku w celu rozwoju współpracy między tymi 
państwami i promocji odradzającej się Polski na arenie międzynarodowej. 

3. III RP W EUROPIE ŚR-WSCH. 

UKRAINA: Do połowy lat dziewięćdziesiątych XX wieku współpraca wojskowa Polski i Ukrainy nie była zbyt intensywna. 
Zapoczątkowało ją dopiero przemyskie spotkanie szefów sztabów generalnych sił zbrojnych Polski i Ukrainy: gen. Tadeusza 
Wileckiego i gen. Anatolija Łopaty. Na temat współpracy rozmawiali następnie ministrowie obrony obu państw: Walerij Szmarow 
oraz Zbigniew Okoński, podczas spotkania w Solinie 4-5 października w 1995 r. Ministrowie zobowiązali się do wspólnego 
działania na rzecz stabilności i bezpieczeństwa w Europie Środkowej i Wschodniej m.in. poprzez regularne konsultacje związane z 
bezpieczeństwem regionalnym oraz organizowanie wspólnych przedsięwzięć wojskowych. Podjęli też decyzję o 
utworzeniu polsko-ukraińskiego batalionu sił pokojowych dla ONZ. Miał on nadać współpracy wojskowej konkretny wymiar, co 
było niezwykle ważne dla przełamania nieufności polsko-ukraińskiej w okresie, kiedy Ukraina prowadziła politykę względnej 
równowagi między Rosją, a Zachodem oraz z niepokojem spoglądała na rozszerzenie NATO na wschód.  

LITWA: Od czasu ogłoszenia niepodległości Litwy w 1990 roku stosunki z Polską mają charakter przyjazny. Polska uznała 
niepodległość Litwy 26 sierpnia 1991, a 5 września tego samego roku nawiązano stosunki dyplomatyczne[66]. Rozwój 
współpracy gospodarczej rozpoczął się 28 września 1992, gdy doszło do podpisania przez rządy Umowy w sprawie wzajemnego 
popierania i ochrony inwestycji[67].26 kwietnia 1994 roku, podczas spotkania prezydentów obu państwa Lecha 
Wałęsy i Algirdasa Brazauskasa w Wilnie, podpisano Traktat o przyjaznych stosunkach i dobrosąsiedzkiej współpracy[68].  

ROSJA:  Po powołaniu na stanowisko premiera Tadeusza Mazowieckiego, pierwszego niekomunistycznego szefa rządu po II 
wojnie światowej. Moskwa była wówczas gotowa zaakceptować zmiany w Polsce, które mogłyby ustabilizować sytuację 
wewnętrzną, jednak pod warunkiem zachowania spójności bloku komunistycznego. W związku z tym dwa dni później „roboczą 
wizytę” w Polsce złożył szef rosyjskiego KGB Władimir Kriuczkow i po wydaniu przez niego pozytywnej opinii o Mazowieckim 
Moskwa złożyła gratulacje nowemu szefowi polskiego rządu. 12 września 1989 roku Mazowiecki wygłosił w Sejmie expose, w 
którym oświadczył, że Polska będzie respektować zobowiązania sojusznicze, ale też chce by układy sojusznicze dotyczyły 
bezpieczeństwa zewnętrznego, a nie ładu wewnętrznego oraz pragnie ułożyć stosunki z ZSRR „w myśl zasady równoprawności i 
poszanowania suwerenności.  
     Polska już wcześniej doprowadziła wraz z pozostałymi państwami Europy Środkowo-Wschodniej do rozwiązania Układu 
Warszawskiego – najpierw struktur wojskowych z końcem marca 1991 roku, a następnie całej organizacji protokołem z 1 lipca 
1991 roku. Reagując na procesy odśrodkowe w ZSRR Polska od 1990 roku prowadziła politykę dwutorowości: utrzymywania 
stosunków z Moskwą i równoczesnego ich nawiązywania z republikami związkowymi.  W dniach 21-23 maja 1992 roku wizytę w 
Rosji złożył prezydent Polski Lech Wałęsa. 22 maja prezydenci obu państw podpisali traktat o przyjaznej i dobrosąsiedzkiej 
współpracy, stanowiący podstawę stosunków dwustronnych w nowej epoce postradzieckiej. Stwierdzano w nim, że strony 
„kształtują swoje stosunki w duchu przyjaźni, dobrosąsiedzkiego partnerstwa, równouprawnienia i wzajemnego szacunku, 

26 

 

opierając się na prymacie prawa międzynarodowego i na zasadach poszanowania suwerenności, nienaruszalności granic, 
integralności terytorialnej, nieingerencji w sprawy wewnętrzne oraz prawa narodów do decydowania o swoim losie. W 1992 r. 
polska polityka zagraniczna nadal koncentrowała się na umacnianiu suwerenności i bezpieczeństwa państwa, wspieraniu jego 
gospodarczego i cywilizacyjnego rozwoju oraz tworzeniu mocnej pozycji Polski w Europie i na świecie. Polityka zagraniczna Polski 
stała się ważnym czynnikiem stabilizującym sytuację międzynarodową w Europie Środkowej i Wschodniej, co potwierdzały 
wypowiedzi licznych polityków i komentatorów zagranicznych. Aktywność dyplomatyczna była zorientowana na obronę i 
promocję żywotnych interesów narodowych, jak również na współtworzenie pomyślnych warunków dialogu i współpracy na 
kontynencie europejskim. 

1999 marzec - przyjęcie Polski do NATO spowodowało ochłodzenie stosunków pomiędzy Polską a Rosją. Moskwa 1999- 
wypominanie Polsce przystąpienia do NATO jako aktu nieprzyjaznego. 
 

BIAŁORUŚ: Na tle stosunków z większością sąsiadów czynnikiem wyróżniającym relacje polsko-białoruskie jest brak obciążeń o 
charakterze historycznym. Wskazuje się raczej na pozytywne doświadczenia wspólnej państwowości oraz powiązania kulturowe. 
Z drugiej strony czynnikiem różniącym oba społeczeństwa jest religia, a także poziom świadomości narodowej. Ponadto w Polsce 
obserwuje się większe przywiązanie do wolności, demokracji i praw obywatelskich, zaś na Białorusi widoczne są dążenia do 
integracji z Rosją i niechęć do systemu liberalno-demokratycznego, co stawia ją w opozycji do Zachodu i wyznawanych przez 
niego wartości. Oba kraje przyjęły także różne cele swojej polityki zagranicznej, co nie sprzyjało nawiązaniu szczególnie 
intensywnych relacji. W stosunkach polsko-białoruskich wyróżnia się trzy okresy[.: 

1990–1994 – budowanie formalnoprawnych ram dla przyjaznych stosunków; 

1994–2008 – systematyczne pogarszanie się relacji; 

Od jesieni 2008 – zapowiedź normalizacji stosunków i pogłębienia dobrosąsiedzkiej współpracy. 

Grupa Wyszehradzka (tzw. V4), państwa grupy wyszehradzkiej – nieformalne określenie stosowane od 1991 r. w stosunku do 
trzech państw środkowoeuropejskich: Czechosłowacji, Polski i Węgier – Trójkąt Wyszehradzki. W późniejszym czasie, wskutek 
rozpadu Czechosłowacji (1 stycznia 1993 r.), członkami Trójkąta Wyszehradzkiego stały się Czechy i Słowacja, dlatego zmienił on 
nazwę na Grupa Wyszehradzka. Głównym celem Grupy była współpraca z Unią Europejską i NATO w kwestii przystąpienia ich do 
struktur tych organizacji. Jedyną instytucją Grupy jest Międzynarodowy Fundusz Wyszehradzki termin powstał po spotkaniu 15 
lutego 1991 prezydentów Polski (Lech Wałęsa) i Czechosłowacji (Václav Havel) oraz premiera Węgier (József Antall) na zamku w 
węgierskim mieście Wyszehrad. Spotkanie to zostało zaplanowane specjalnie właśnie w tym gronie, gdyż państwa te miały nie 
tylko zbieżne główne cele ich polityki zagranicznej, ale także podobne możliwości jej realizacji, czym różniły się od pozostałych 
państw byłego bloku komunistycznego, których wewnętrzne przemiany były z reguły znacznie mniej zaawansowane, a droga do 
struktur europejskich i północnoatlantyckich znacznie dłuższa, lub też, jak miało to miejsce w przypadku Słowenii, droga ta była 
znacznie krótsza. 

Na spotkaniu ustalono zasady przyszłej współpracy pomiędzy tymi państwami, a w szczególności ustalono, że będą wzajemnie 
konsultować i koordynować swoje działania, oraz że na arenie międzynarodowej będą wzajemnie wspierać swoje dążenia. 

Środkowoeuropejskie Porozumienie o Wolnym Handlu, w skrócie CEFTA (Central European Free Trade Agreement) – 
porozumienie podpisane 21 grudnia 1992 r. w Krakowie. Sygnatariuszami porozumienia były pierwotnie trzy 
kraje: Czechosłowacja, Polska i Węgry. Przyczyną powstania CEFTY był drastyczny spadek wymiany handlowej między krajami 
Europy Środkowej po transformacji politycznej przełomu lat 1989/1990 i rozwiązaniu RWPG. Celem porozumienia było 
zniesienie ceł w handlu między krajami członkowskimi. Towary podzielono na kilka grup, w ramach których cła były stopniowo 
znoszone. Towary zaszeregowano do grup kierując się "wrażliwością" na konkurencję na rynkach państw członkowskich. Do 
najbardziej wrażliwych zaliczono artykuły rolno-spożywcze, na które cła nie zostają zupełnie zniesione, a nastąpi jedynie ich 
redukcja 

Muzyka Polska: 

Najwybitniejsi kompozytorzy: F. Chopin, Karol Szymanowski, Krzysztof Penderecki, Wojciech Kilar, I.J.Paderewski, Jan A.P. 
Kaczmarek. W pamięci Polaków ważnym utworem historyczno-religijnym, jest związana z filmem i powieścią "Krzyżacy" 
"Bogurodzica", która była nieoficjalnym hymnem w czasach wojen polsko-krzyżackich. Najważniejszym utworem jest nasz 
obecny hymn "Mazurek Dąbrowskiego" napisany przez Józefa Wybickiego. 

27 

 

Początki literatury: 

W Polsce początki literatury narodowej sięgają czasów średniowiecza, wówczas spisywano ją jeszcze w języku łacińskim (np. 
Kronika Galla Anonima, żywot św. Wojciecha Brunona z Kwerfurtu), następnie utwory spisane po polsku m.in. Psałterz floriański, 
Bogurodzica. Tworzono również polskie przekłady Biblii. 

 

Literatura renesansowa była spisywana początkowo po łacinie m.in Filip Kallimach, Konrad Celtis, Mikołaj Hussowczyk. Utwory 
literackie pisane po polsku zaczęły pojawiać się częściej od 1543 za sprawą M. Reja, A.Frycz Modrzewskiego, Stanisława 
Hozjusza. Szczyt rozwoju literatury tych czasów przypadł na lata 1565-1590 za sprawą Łukasza Górnickiego, A.P. Nideckiego a 
także jednego z najwybitniejszych polskich poetów wszechczasów Jana Kochanowskiego. 

 

Czasy baroku przypadające w polskiej kulturze na XVII wiek składał się z kilku nurtów, m.in. nurt religijny, oparty na 
kontrreformacji (elegie, emblematy, kazania, pieśni), utwory Sępa Szarzyńskiego. Drugi nurt to twórczość Jezuitów np. Biblia 
Jakuba Wujka, ody, pieśni, epigramaty. Powstawały teksty o charakterze religijnym i politycznym, np. Piotr Skarga. 

Powstały pierwsze erotyki J.A.Morsztyna. Wyodrębnia się również twórczość sowizdrzalską. 

Oświecenie to twórczość mniej wybitna, lecz równie ważna m.in. Ignacy Krasicki, Adam Naruszewicz, był też nurt sentymentalny, 
twórcy to Franciszek Karpiński, Franciszek Dionizy Kniaźnin. Gatunki najpopularniejsze w tej epoce to oda, sielanka, bajka i 
satyra. Powstawały pierwsze polskie powieści. 

Romantyzm to okres utrzymywania świadomości narodowej po rozbiorach. Twórczość Mickiewicza, Fredry, Słowackiego, 
Kraszewskiego. Nastąpił rozwój liryki, pojawiły się gatunki takie jak dramat romantyczny, poematy dygresyjne. 

Pozytywizm to okres po powstaniu styczniowym (1864). Powieści realistyczne (Nad Niemnem-E. Orzeszkowej, Lalka-B. Prusa). 
Tworzono liczne nowele, m.in. Konopnicka, Sienkiewicz, Prus. Ważne były powieści historyczne, pisane ku "pokrzepieniu serc" 
Faraon-B. Prus, Ogniem i mieczem, Potop, Pan Wołodyjowski, Krzyżacy, Quo vadis - H.Sienkiewicz. 

Młoda Polska to okres lat 1890-1918 i pochodzi z manifestu programowego Artura Górskiego, krytyka pozytywistów. Twórcy 
tego okresu Jan Kasprowicz, Tadeusz Miciński, Leopold Staff, Stanisław Wyspiański, Stefan Żeromski, bardzo twórczy okres 
polskiej literatury. XX wiek to okres, kiedy tworzyli nobliści: Henryk Sienkiewicz, Władysław Reymont, Czesław Miłosz i Wisława 
Szymborska. 

Wybitni polscy reżyserzy to Jerzy Hoffman, Jerzy Kawalerowicz, Krzysztof Kieślowski, Kazimierz Kutz, Juliusz Machulski, a także 
najwybitniejsi Roman Polański, Jerzy Stuhr, Andrzej Wajda, Krzysztof Zanussi. 

Kuchnia Polska: 

Najpopularniejsze polskie potrawy (wszystkie są popularne także w krajach sąsiednich) to m.in.: pierogi, kasze, kluski, gołąbki, 
bigos, zupy (kapuśniak, krupnik, barszcz czerwony, żur, rosół, z kwaśnych wiśni), potrawy z kapusty i ziemniaków, pieczywo 
(chleb żytni, pszenny), ciasta, warzywa, owoce (jabłka, gruszki, rozmaite jagody, porzeczki), ser biały, jak i wszelkiego rodzaju 
mięsa (głównie wieprzowe, drobiowe i wołowe), rozmaicie przygotowane, oraz w mniejszym stopniu ryby morskie i 
słodkowodne. Specyficznym polskim deserem są faworki, popularne są też inne wypieki, w tym babka, pierniki czy pączki. 

Wśród napojów alkoholowych wódka pędzona ze zbóż i ziemniaków wyparła rozpowszechniony niegdyś miód pitny. Piwo, w 
Polsce chmielowe, jest napojem tradycyjnym i pospolitym, podczas gdy wino – mniej. 

Rozwój gospodarczy polski i jego znaczenie dla regionu wschodnioeuropejskiego.

 

Gospodarka Polski: 

- gospodarka mieszana (składa się z sektora publicznego oraz prywatnego): prywatna lub publiczna własność środków produkcji; 
społeczna gospodarka rynkowa (firmy są zainteresowane losem pracownika- dobre pensje, pomoc finansowa, kształcenie; 
wszelkie oddolne inicjatywy pracowników są szczególnie cenione); wolna konkurencja na rynku (dotyczy firm, szkół, służby 
zdrowia, prawników itp.); państwo otacza opieką socjalną swoich obywateli (nieodpłatna oświata, służba zdrowia, dotacje dla 

28 

 

bezrobotnych); państwo w sytuacjach kryzysowych wspomaga gospodarkę (np. banki gwarantują bezpieczeństwo firm; istnieje 
przychylne i dobre prawo); za rozwój firm odpowiadają wspólnie wszyscy pracownicy 

- rolnictwo- 14,8%, przemysł 30,7%, usługi 54,5% 

- 6 gosp. UE i 20 gosp. świata (dane z 2009) 

- bezrobocie ok 11%  

- główni partnerzy handlowi Polski to UE i Rosja 

- uznawana za ONZ za kraj bardzo wysoko rozwinięty 

- największymi problemami polskiej gospodarki są trudności w prowadzeniu działalności gospodarczej wynikające z nadmiernej 
biurokracji i niejasnego prawa, a również wysokie koszty administracyjne nakładane na obywateli 

- organizacje handlowe, do których należy Polska: UE, WTO (Światowa Org. Handlu), OECD ( Org. Współpracy Gosp. I Rozwoju) 

- historia rozwoju gospodarczego Polski: 

1. Rzeczpospolita Obojga Narodów- system folwarczno-pańszczyźniany (oparty na wykorzystaniu pracy dorobkowej przypisanych 

do ziemi chłopów); szlachta posiadała folwarki (uprawiano w nich przede wszystkim zboże na eksport- RP była ówcześnie 
największym producentem zboża w Europie); system dobrze prosperował do końca XVII (spadek cen towarów); powolne 
tempo urbanizacji; waluta: złoty i grosz 

2. II RP- decydujący udział rolnictwa w rozwoju gospodarczym; stałe bezrobocie; przeludnienie wsi; stagnacja gospodarcza (stan 

gospodarki, w którym, w dłuższym okresie, rozmiary produkcji, dochody podmiotów gospodarczych, nakłady inwestycyjne i 
obroty handlowe utrzymują się na względnie stałym, zwykle stosunkowo niskim poziomie, czemu towarzyszy przeważnie 
wysoki poziom bezrobocia. Stagnacja może dotyczyć całości gospodarki, jak i jednego wskaźnika (np. inwestycji, eksportu, 
popytu, konsumpcji) -> odpowiedzią na to zjawisko było stworzenie Portu Gdynia oraz Centralnego Okręgu Przemysłowego 

3. PRL- podporządkowanie gospodarki celom politycznym; tworzenie planów gospodarczych (np. 3-letni); członkostwo w Radzie 

Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (założona przez Stalina w 1949,integracja gospodarcza krajów bloku wschodniego- PRL, 
ZSRR, NRD, Bułgarska Rep. Ludowa, Rep. Czechosłowacka, Rumuńska Rep. Ludowa, Węgierska Rep. Ludowa); duże 
wydobycie węgla kamiennego; wysoka produkcja stali; lata 80.-> Kryzys gospodarczy (spadek wzrostu gospodarczego, 
zadłużenie zagraniczne; centralne sterowanie krajem- tworzenie Państwowych Gosp. Rolnych (PGR); państwowy monopol w 
handlu zagranicznym; bardzo niskie bezrobocie (bezrobocie utajone); odbudowa Warszawy; bezpieczeństwo socjalne 

Znaczenie gospodarki Pol. dla regionu WE

 

- przed wstąpieniem do UE członkostwo w Środkowoeuropejskim Porozumieniu o Wolnym Handlu (do 2004) - porozumienie 
podpisane w 1992; cel- zniesienie ceł w handlu między krajami członkowskimi (Polska, Węgry, Czechy, Słowacja, Słowenia- do 
2004, Bułgaria, Rumunia do 2007, kraje byłej Jugosławii) 

- Polska dużo towarów importuje z Rosji- 8,8% 

- pod względem bogactwa kraj od 2010 roku uznawany jest za „wysoko rozwinięty”, mimo to na 50 państw europejskich plasuje 
się dopiero na miejscu 29. Wyprzedzają go wszystkie państwa Europy Zachodniej oraz cztery postkomunistyczne (Czechy, 
Słowacja, Słowenia, Węgry). Na skalę unijną, Polska znajduje się na miejscu 22., co czyni ją szóstym najbiedniejszym członkiem 
Wspólnoty. Poziom zamożności Polski zbliżony jest do poziomu Chorwacji, Estonii (które nieznacznie wyprzedza) czy Węgier 

- sprawa nałożenia przez Rosję embarga na Polskie mięso 

- po upadku ustroju socjalistycznego, Polska była jednym z krajów Europy Środkowo-Wschodniej, który najlepiej poradził sobie z 
rozwojem gospodarczym- zmiana systemu gospodarczego, reformy Balcerowicza, wzrost PKB, wysoki rozwój w stosunku do 
krajów Eu. Śr-Wsch