1
Bezrobocie
1. Miary opisujące sytuację na rynku pracy
Bezrobocie jest zjawiskiem polegającym na tym, że część osób zdolnych i gotowych do
podjęcia pracy nie posiada pracy mimo jej poszukiwań.
Zrozumienie wyodrębnienia osób bezrobotnych z ogółu ludności ułatwi rysunek 1.
Rys. 1. Struktura ludności w wieku produkcyjnym
Źródło: Kwiatkowski, 2005: 392.
Wiek produkcyjny jest w każdym kraju ustanowiony przez ustawodawcę. W
większości krajów starej UE 15 jest to wiek 15–64 lata. W Polsce w przypadku kobiet
to 18–59 lat, a w przypadku mężczyzn 18–64 lata. Ludność w wieku nieprodukcyjnym
obejmuje osoby, które są poza granicami wieku produkcyjnego. Aktywni zawodowo
to osoby zdolne i chętne do podjęcia pracy na typowych warunkach występujących w
gospodarce, a bierni zawodowo to osoby albo niezdolne (np. niepełnosprawni,
studenci), albo niegotowe do podjęcia pracy (np. osoby uważające, że stawki płac są
zbyt niskie). Zatem, bezrobotni to osoby w wieku produkcyjnym, zdolne i gotowe do
podjęcia pracy i tej pracy poszukujące (Kwiatkowski, 2005: 391–392).
Na podstawie rysunku 1 można obliczyć wskaźniki ilustrujące sytuację na rynku pracy.
Ludność (L)
Ludność w wieku produkcyjnym
(Lwp)
Ludność w wieku
nieprodukcyjnym (Lnwp)
Aktywni zawodowo czyli siła
robocza (Sr)
Bierni zawodowo (NSr)
Zatrudnieni (Z)
Bezrobotni (B)
2
Relację między bezrobotnymi a zasobem siły roboczej pokazuje stopa bezrobocia (b).
Stopa ta jest relacją miedzy bezrobotnymi z zasobami siły roboczej:
%
100
Sr
B
b
(1)
Współczynnik aktywności (a
z
) zawodowej określa jaki odsetek ludności w wieku
produkcyjnym stanowią ludzie zdolni i gotowi do podjęcia pracy:
%
100
Lwp
Sr
a
z
(2)
Współczynnik obciążenia ekonomicznego pracujących (o
p
) jest relacją między
pracującymi a liczbą ludności, pokazuje odsetek ludności, która pracuje:
%
100
L
Z
o
p
(3)
Współczynnik (3) jest ważny, jeśli chodzi o sens ekonomiczny, ponieważ to osoby
tworzące nową wartość w procesach produkcyjnych i uzyskujące dochody utrzymują
nie tylko siebie, ale także wszystkie pozostałe grupy ludności, które nie pracują. Jeśli
współczynnik o
p
jest niski to, aby zapewnić środki na utrzymanie niepracujących
(B+NSr+Lnwp), praca osób zatrudnionych musi być obciążona w wysokim stopniu
różnego rodzaju narzutami (m.in. składami na ubezpieczenia społeczne i podatki).
Z porównań międzynarodowych wynika, iż wysokość składek na ubezpieczenia
społeczne w Polsce jest wysoka. Utrudnia to pracodawcom tworzenie nowych miejsc
pracy. Te wysokie składki na ubezpieczenia spółczesne w Polsce wynikają m.in. z
faktu, iż w Polsce Jest niski współczynnik o
p
.
Wiedząc, że
Z
Sr
B
i podstawiając do tej zależności przekształconą zależność (2)
otrzymuje się:
Z
Lwp
a
B
z
(4)
Formuła (4) pokazuje, że liczba bezrobotnych w gospodarce zależy od trzech
czynników: stopy aktywności zawodowej, liczby osób w wieku produkcyjnym i
wielkości zatrudnienia. Wynika z tego, iż zmniejszenie bezrobocia wymaga zwiększenia
3
zatrudnienia lub zmniejszenia zasobów siły roboczej. Jednak zmniejszenie zasobów
siły roboczej praktycznie nie poddaje się kontroli polityki gospodarczej państwa
(Kwiatkowski, 2005: 392).
2. Zasobowe i strumieniowe analizy bezrobocia
W analizie bezrobocia można wykorzystać podejście zasobowe lub podejście
strumieniowe. Podejście zasobowe oznacza, iż analizuje się wielkości opisujące
sytuację na rynku pracy w danym momencie. Natomiast podejście strumieniowe
analizuje wielkości na rynku pracy w określonym okresie. Obydwa podejścia mają
swoje zalety i wady, dlatego też pogłębiona analiza bezrobocia wymaga uwzględnienia
obydwu.
Analiza zasobowa bezrobocia polega na pokazaniu bezrobocia w kolejnych
punktach czasu. Z kolei analiza strumieniowa bezrobocia pokazuje strumienie
osób napływających do zasobu bezrobocia (N
B
) i odpływających z tego zasobu (O
B
).
Jeśli N
B
=O
B
, to zasób bezrobotnych jest stały. Jednakowy zasób bezrobocia w
kolejnych punktach może oznaczać dwa różne warianty. Wariant pierwszy N
B
=100000
i O
B
=100000 lub wariant drugi N
B
=100 i O
B
=100. W pierwszym wariancie występuje
duża rotacja osób w zasobie bezrobotnych i przeciętny krótki okres trwania
bezrobocia. Jest to przypadek bezrobocia dynamicznego. W drugim wariancie zasób
bezrobocia podlega niewielkiej rotacji, przeciętny okres trwania bezrobocia jest długi i
jest to przypadek bezrobocia stagnacyjnego.
Zasób bezrobocia zależy od dwóch czynników: napływu do bezrobocia i okresu trwania
bezrobocia. W zasobach stagnacyjnych bezrobocia napływ do bezrobocia nie jest duży,
ale okres trwania jest długi. W zasobach dynamicznych jest odwrotnie i jest to
znacznie bardziej korzystna sytuacja niż w przypadku zasobu stagnacyjnego.
Pogłębiona analiza bezrobocia wymaga uwzględnienia zarówno podejścia zasobowego,
jak i strumieniowego. Tylko dzięki podejściu strumieniowemu można bowiem zbadać
rolę okresu trwania bezrobocia. Okres trwania bezrobocia jest wszak bardzo istotną
charakterystyką rynku pracy. Wyodrębnia się bezrobocie długookresowe (bezrobocie
trwające powyżej 12 miesięcy) i krótkookresowe.(trwające poniżej 12 miesięcy).
Ten sam zasób bezrobocia ma odmienne konsekwencje w zależności od tego, czy
dominują w tym zasobie bezrobotni przez krótki okres, czy też bezrobotni długotrwale.
Jeśli dominują w zasobie bezrobotni długotrwale, mamy kilka istotnych konsekwencji. Po
4
pierwsze, powstaje grupa bezrobotnych marginalizowanych (wyizolowanych) o małych
szansach znalezienia pracy ze względu na utratę kwalifikacji i umiejętności. Po drugie,
bezrobotni długotrwale słabo konkurują o miejsca pracy z pracującymi i bezrobotnymi
przez krótki okres. Ma to istotne konsekwencje dla presji na wzrost płac. Bezrobotni
długotrwale nie ograniczają presji na wzrost płac ze strony pracujących. Wśród
ekonomistów panuje bowiem przekonanie, że gdy w gospodarce rośnie bezrobocie, to
presja pracujących na wzrost płac słabnie, gdyż pracujący obawiają się, iż mogą zostać
zastąpieni przez bezrobotnych. Ten mechanizm nie działa, jeśli bezrobotni są bezrobotni
długotrwale. Bezrobotni długotrwale są słabymi konkurentami dla pracujących w walce o
miejsca pracy. W związku z tym, gdy w gospodarce rośnie bezrobocie, przede
wszystkim poprzez wzrost bezrobocia długookresowego, to presja na wzrost płac nie
musi słabnąć. Ten mechanizm ma istotne znaczenie dla zrozumienia związków inflacji i
bezrobocia (Kwiatkowski, 2002: 26–45).
3. Teoria NAIRU
Teoria NAIRU jest to jedno z ujęć bezrobocia w stanie równowagi. Bezrobocie w stanie
równowagi na rynku pracy wynika z niedoskonałego funkcjonowania rynku pracy (w
danym momencie trudno skojarzyć jest bezrobotnych z miejscami pracy z powodu np.
niedoskonałej informacji o rynku pracy) oraz niedostosowania kwalifikacji
pracowników do potrzeb pracodawców. Naturalna stopa bezrobocia to taka stopa
bezrobocia, która występuje w warunkach równowagi na rynku pracy.
Koncepcja NAIRU powstała w latach 80. XX wieku. Jej twórcy to grupa ekonomistów
brytyjskich, m.in. R. Layard, S. Nickell i R. Jackman. Stopa bezrobocia NAIRU to stopa
bezrobocia, która nie przyspiesza procesów inflacyjnych (stabilizuje procesy inflacyjne
tak, że zmiana stopy inflacji jest równa 0). Koncepcja NAIRU wiąże się z koncepcją
keynesistowską. Poziom bezrobocia NAIRU zależy od realistycznych płac realnych (RPR) i
poziomu postulowanych płac realnych (PPR) (Kwiatkowski, 2000:147–154).
5
Rys. 2. Bezrobocie NAIRU
Źródło: Kwiatkowski, 2002: 148.
Poziom RPR zależy od możliwości ekonomicznych gospodarki, czyli od poziomu
wydajności pracy. Im wyższa wydajność pracy, tym wyższy poziom RPR.
Poziom PPR zależy od sytuacji na rynku pracy, tzn. od wysokości stopy bezrobocia. Im
wyższa stopa bezrobocia, tym niższe aspiracje płacowe (niższy poziom postulowanych
płac realnych). Związki zawodowe nie naciskają na podwyżki płac, gdy stopa
bezrobocia rośnie i odwrotnie.
Poziom PPR zależy również od efektywności poszukiwań pracy, czyli jak tego, jak szybko
można znaleźć pracę. Im wyższa efektywność poszukiwań pracy, tym wyższy PPR.
Poziom PPR zależy też od hojności systemu pomocy społecznej (od wysokości zasiłku
dla bezrobotnych i długości pobierania zasiłku). Im wyższy poziom zasiłków dla
bezrobotnych i dłuższy maksymalny okres pobierania zasiłku, tym wyższy PPR.
Ochrona stosunków pracy wpływa także na poziom PPR (na przykład ochrona młodych
matek tj. zakaz zwolnień kobiet po urlopie macierzyńskim). Im bardziej system chroni
różne grupy społeczne przed zwolnieniami z pracy, tym wyższy jest poziom PPR.
Niedopasowania strukturalne na rynku pracy wpływają na poziom PPR. Im wyższe
bezrobocie strukturalne, tym wyższy poziom PPR. Jeśli poziom niedopasowań
strukturalnych jest wysoki, to presja na wzrost płac wyższa. Jednak należy pamiętać,
że wzrost bezrobocia strukturalnego nie oznacza wzrostu bezrobocia ogółem. Ponadto,
udział bezrobotnych długookresowo wpływa na poziom PPR, tzn. wzrost bezrobotnych
długookresowo w zasobie bezrobocia oznacza wzrost presji płacowej i wzrost PPR.
Na poziom PPR ma wpływ również histereza bezrobocia (zaobserwowana w latach
dziewięćdziesiątych XX wieku w Europie Zachodniej). Histereza bezrobocia oznacza, że
–5%
Zmiany
stopy
inflacji
0
Bezrobocie
NAIRU
5%
6
bieżący poziom bezrobocia równowagi zależy od poziomu bezrobocia w przeszłości.
Wzrost bezrobocia faktycznego prowadzi do wzrostu bezrobocia równowagi.
Zachodzące relacje między poziomami RPR i PPR mają wpływ na procesy inflacyjne.
Jeśli RPR < PPR, występuje przyspieszenie procesów inflacyjnych, RPR > PPR, ma
miejsce osłabienie procesów inflacyjnych, zaś RPR = PPR oznacza stabilizację
procesów inflacyjnych.
4. Teoria poszukiwań na rynku pracy
Teoria poszukiwań na rynku pracy rozwinęła się na przełomie lat 70. i 80. XX wieku, a
jej twórcy to m.in. E. S. Phelps, G. J. Stigler, A. A. Alchian. Teoria ta próbuje
wytłumaczyć przyczyny, mechanizmy i determinanty bezrobocia związanego z
poszukiwaniem pracy. Teoria ta wychodzi z mikroekonomicznych założeń opisujących
działanie na rynku pracy. Zakłada ona, iż ludzie uczestniczący w procesach na rynku
pracy (tj. pracodawcy, pracownicy i bezrobotni) działają racjonalnie (Kwiatkowski,
2000: 155–171).
Podkreśla się, że każdy podmiot na rynku pracy ma swoje cele i podejmuje różne
działania, aby je realizować. Celem pracodawców jest maksymalizacja zysku, a celem
pracowników i bezrobotnych – maksymalizacja użyteczności płynącej z pracy i czasu
wolnego. Ludzie postępują tylko w taki sposób, aby ww. cele zrealizować. Swoje
postępowanie opierają na pewnych zasadach: pracodawcy poszukują pracowników, a
pracownicy i bezrobotni poszukują pracy. Po pierwsze, zakłada się, że poszukiwania
pracy są bardziej skuteczne, gdy ludzie nie pracują (są bezrobotni). Po drugie, zakłada
się, że z poszukiwaniem pracy związane jest bezrobocie. Okres poszukiwań to okres
bez pracy (im dłuższy czas poszukiwań tym wyższe bezrobocie).
W teorii poszukiwań przyjmuje się, iż rynek pracy charakteryzuje się:
1. Pewną liczbą oferty pracy i pewną liczbą poszukujących pracy, a oferty pracy są
różnorodne. Oferty różnią się wysokością oferowanych płac oraz wymaganiami
pracodawców co do umiejętności pracowników. Można spodziewać się, że im
wyższe wymagania kwalifikacyjne pracowników, tym bardziej atrakcyjne oferty
płacowe ze strony pracodawców.
2. Poszukujący pracy są niejednorodną grupą. Różnią się aspiracjami płacowymi
(płaca progowa czy płaca minimalna) oraz kwalifikacjami i umiejętnościami.
Proces poszukiwań wymaga dopasowania między dwoma ww. charakterystykami
rynku pracy. Teoria poszukiwań pokazuje, od czego zależą obie charakterystyki. Jak
7
już wspomniano, opiera się ona na założeniu racjonalnych działań jednostek na rynku
pracy. Zgodnie z tą teorią ludzie poszukujący pracy sami decydują, jak długo
poszukują pracy oraz jak długo są bezrobotni. Bezrobocie jest w tym przypadku
traktowane jako rezultat swobodnych decyzji jednostek.
Z poszukiwaniami pracy wiążą się pewne koszty i korzyści. Koszty obejmują m.in.
dojazdy, usługi pocztowe, zakup gazet z ogłoszeniami, ogłoszenia o pracę oraz koszty
alternatywne (czyli koszty związane z utraconym dochodem związanym z tym, że
szukający pracy nie pracuje). Jeśli dana jednostka otrzymuje zasiłek dla bezrobotnych,
koszty poszukiwań są niższe. Korzyści określone są przez oczekiwaną płacę.
Teoria poszukiwań podkreśla, że ludzie poszukujący pracy konfrontują koszty z
korzyściami. W tym przypadku mogą wystąpić następujące warianty:
Wariant liczebności próby, czyli liczbę miejsc, do których dociera szukający
pracy. Im większa liczebność próby, tym dłuższy okres poszukiwań, gdyż
poszukiwania trwają tak długo, jak długo korzyści krańcowe poszukiwań są
wyższe od kosztów krańcowych poszukiwań. Dopóki koszty są wyższe od
korzyści pracownicy poszukują dalej.
Wariant płacy progowej, czyli płacy minimalnej dla danej jednostki.
Poszukiwania trwają tak długo, jak długo oferowana płaca nie będzie wyższa od
płacy progowej. Im wyższa jest płaca progowa, tym mniejsze jest
prawdopodobieństwo znalezienia pracy.
Z teorii tej jasno więc wynika, iż aby zmniejszyć bezrobocie, trzeba zmniejszyć poziom
płacy progowej. Z ofertami płacowymi związane są wymagania kwalifikacyjne
pracodawców (im wyższa płaca tym wyższe wymagania). Zatem, podniesie kwalifikacji
zwiększa prawdopodobieństwo znalezienia odpowiedniej oferty pracy i skraca czas
trwania bezrobocia.
Bibliografia
Kwiatkowski E. (2005): Bezrobocie, [w:] Podstawy ekonomii, (red.) R. Milewski, E.
Kwiatkowski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 390–408.
Kwiatkowski E. (2002): Bezrobocie. Podstawy teoretyczne, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa, s. 13–171.