1
Kultura duchowa Słowian Wschodnich
1. Katecheza chrzcielna Filozofa-Greka dla Rusinów
Chrzest poprzedzał katechumenat władcy:
- pragnienie włączenia do Kościoła
- czas próby
- przybycie misjonarzy prawosławnych
- otrzymanie credo
Wreszcie nastąpił sam chrzest, połączony z wyznaniem wiary, uznaniem postanowień soborowych,
wyparciem się łacińskiej wiary i wyrzeczeniem się dawnych bóstw.
2. Pierwsze doświadczenia Rusi liturgii prawosławnej w obrządku bizantyńskim
Do Kijowa razem z przedstawicielami innych religii przybył Konstanty filozof. Opowiedział władcy
historię świata od momentu stworzenia, ukazał uniwersalizm grzechu pierworodnego, oraz podstawowe
prawdy wiary. Włodzimierz zadał mu trzy pytania: dlaczego Bóg narodził się z kobiety, dlaczego umarł na
drewnianym krzyżu i dlaczego pozwolił się ochrzcić.
Filozof odpowiedział: kobieta stała się powodem grzechu pierworodnego, więc kobieta ten grzech
odkupiła. Drzewo stało się narzędziem Szatana, więc i drzewo zostało uświęcone na powrót. Chrzest
Jezusa w Jordanie uczynił z wody narzędzie, które teraz łączy ludzi dążeniu do Boga.
Pokazał władcy również ikonę Sądu Ostatecznego. Włodzimierz powiedział: „Dobrze być tym po
prawicy”. Wezwał później poddanych i rozesłał ich do różnych krajów, by zobaczyli, jak w praktyce wygląda
czczenie Boga w poszczególnych wyznaniach.
Wysłannicy Włodzimierza Wielkiego w Bizancjum zachwycili się pięknem i radością wyznania
prawosławnego, porównując je do surowych obrządków innych religii. W prawosławiu piękno i dobro to
jedno, a warunek estetyczny był jednym z decydujących. Innym ważnym czynnikiem było małżeństwo z
bizantyjską księżniczką Anną oraz uzyskanie silnego sojusznika.
Włodzimierz został ochrzczony w Korsuniu przez zanurzenie. Przed chrztem władca nagle oślepł, co
symbolizować miało jego ślepotę duchową. Podobny motyw występował i w polskiej tradycji - Mieszko I
przed przyjęciem chrztu miał oślepnąć, by po nawróceniu odzyskać wzrok. Włodzimierz Wielki udał się
potem do Kijowa i wezwał swych poddanych, aby przyjęli chrzest, bo ci, którzy tego nie uczynią, staną się
jego wrogami. Mieszkańców miasta ochrzczono w Dnieprze - jak Jezusa Jan ochrzcił w Jordanie. Po
przyjęciu chrztu przez miasto Włodzimierz rozpoczął akcję plenienia pogańskich bóstw: niszczył świątynie i
posągi.
3. Chrzest Rusi w Powieści lat minionych
Gdy przyszedł [Włodzimierz z Korsunia do Kijowa], rozkazał bałwany wywracać: owe rozsiekać, a inne
na ogień wydać. Peruna zaś kazał przywiązać koniowi do ogona i wlec z góry przez Boryczewo do Ruczaju;
dwunastu mężów przystawił bić [go] kijami. To zaś nie dlatego, by drzewo było czujące, jeno na urągowisko
biesowi, który zwodził tym obrazem ludzi, niechże więc odpłatę przyjmie od ludzi. Wielki jesteś, Panie,
dziwne są sprawy Twoje! Wczoraj czczony przez ludzi, a dziś urągany. Gdy zaś wlekli go Ruczajem ku
Dnieprowi, płakali po nim niewierni ludzie, jeszcze bowiem nie byli przyjęli świętego chrztu. I przywlekłszy,
wrzucili go do Dniepru. I przystawił Włodzimierz ludzi, mówiąc: „Jeśli gdzie przybije, odpychajcie go od
brzegu, dopokąd progów nie minie, a wtedy zostawcie go”. Oni zaś rozkazanie spełnili. Gdy puścili i
przeszedł przez progi, wyrzucił go wiatr na ławicę, i odtąd nazwano ją Ławicą Perunową i tak do dziś dnia
ją zowią.
Potem zaś Włodzimierz posłał [gońców] po grodzie, mówiąc: „Jeśli nie przyjdzie kto jutro nad rzekę, czy
bogaty, czy ubogi, czy biedak, czy niewolnik - przeciwnikiem mi będzie”. To usłyszawszy ludzie z radością
szli, radując się i mówiąc: „Jeśliby to niedobre było, nie przyjęliby tego kniaź i bojarzy”. Nazajutrz zaś
wyszedł Włodzimierz z popami carówny i z korsuńskimi nad Dniepr, i zeszło się ludzi bez liku. Wstąpili w
wodę, i stali owi po szyję, a drudzy po piersi, młodsi zaś po piersi u brzegu,, inni dzieci trzymając, dorośli
zaś brodzili; popi zaś stojąc odprawiali modlitwy. I była radość na niebie i na ziemi widzieć tyle dusz
zbawionych; a diabeł stękając, mówił: „Biada mi, oto stąd wygnan jestem! Tu bowiem mniemałem siedlisko
mieć, jako że tu nie było nauki apostolskiej, ani znających Boga, jeno weseliłem się nabożeństwem ich
[pogan], którzy służyli mnie. I oto zwyciężony jestem przez nieuka, a nie przez apostołów ani przez
męczenników, nie mam już panować w krajach tych”.
Ochrzciwszy zaś się, ludzie szli każdy do domu swojego. Włodzimierz zaś rad był, że poznał Boga sam i
ludzie jego, spojrzał ku niebu i rzekł: „Chryste Boże, Stworzycielu nieba i ziemi! Spojrzyj na nowych ludzi
tych, i daj im, Panie, poznać Ciebie, prawdziwego Boga, jako Cię poznały kraje chrześcijańskie. Utwierdź w
nich wiarę prawdziwą i niewzruszoną, i mnie pomóż, Panie, przeciw wrogowi diabłu, niech mając nadzieję
na Ciebie i na Twoje Królestwo, zwyciężę chytrości jego”. I to rzekłszy, kazał budować cerkwie, stawiając je
na miejscach, gdzie stały bałwany. I zbudował cerkiew Świętego Wasyla na wzgórzu, gdzie stał bałwan
Peruna i inne, gdzie czynili ofiary kniaź i ludzie. I poczęli stawiać cerkwie po grodach i ustanawiać popów, i
ludzi do chrztu przywodzić po wszystkich grodach i siołach. Posyłał też zabierać u znakomitszych ludzi
2
dzieci, i dawać na naukę w księgach. Matki zaś dzieci tych płakały po nich, jeszcze bowiem nie utwierdziły
się w wierze, jeno jak po umarłych płakały.
Przez to zaś oddawanie na naukę w księgach spełniło się na ziemi ruskiej proroctwo, mówiące: „W one
dni usłyszą głusi słowa ksiąg, i jasny będzie język jąkliwych”. Ci bowiem nie słyszeli pierwej słów ksiąg,
jeno Bożym zrządzeniem i łaską swoją zlitował się Bóg, jak mówi prorok: „Zlituję się, nad kim będę chciał”.
Zlitował się bowiem nad nami poprzez kąpiel chrztu i odnowienie Ducha z przyzwolenia Bożego, a nie dla
naszych zasług. Błogosławiony [niech będzie] Pan Jezus Chrystus, który umiłował nowych ludzi, ziemię
ruską, i oświecił ją chrztem świętym. Przeto i my padamy przed Nim, mówiąc: „Panie Jezu Chryste! Co Ci
damy za wszystko, coś dał nam, grzesznikom? Nie zdołamy odpowiednią darom Twoim zapłatę oddać.
Wielki bowiem jesteś i cudowne są sprawy Twoje, wielkości Twojej nie masz końca. Z pokolenia w
pokolenie chwalić będą dzieła Twoje”. Powiem zaś z Dawidem: „Przyjdźcie, rozradujemy się Jego
wyznaniem, wyznając Mu, jako dobry jest, jako wieczna jest miłość Jego”, jako wybawił nas od wrogów
naszych, to jest od bałwanów marnych. I jeszcze rzekniemy z Dawidem: „Śpiewajcie Panu pieśń nową,
śpiewajcie Panu, wszystka ziemia; śpiewajcie Panu, błogosławcie Imię Jego, przepowiadajcie z dnia na
dzień zbawienie Jego, rozgłaszajcie między narodami sławę Jego, między wszystkimi ludźmi cuda Jego,
albowiem wielki jest Pan i chwalon bardzo, a wielkości Jego nie masz końca”.
Jakże wielka radość! Nie jeden, nie dwaj zbawiają się. Rzekł bowiem Pan: „Jakaż radość bywa w
niebiesiech z jednego grzesznika pokutującego”. A oto nie jeden, nie dwaj, jeno niezliczone mnóstwo do
Boga przystąpiło, świętym chrztem oświecone. Jako i prorok rzekł: „Pokropię was wodą czystą, a oczyścicie
się i od bałwanów waszych, i od grzechów waszych”. Znowu drugi prorok rzekł: „Kto jako Bóg odpuszcza
grzechy i przebacza przestępstwa? Bowiem jako chcący tego - miłościwy jest. Ten powróci do nas i zlituje
się nad nami i pogrąży grzechy nasze w głębinie”. Bowiem apostoł Paweł mówi: „Bracia! Ktokolwiek z nas
ochrzcił się w Jezusie Chrystusie, w śmierci Jego ochrzciliśmy się; i pogrzebaniśmy z Nim przez chrzest w
śmierć, aby jako wstał Chrystus z martwych przez chwałę Ojcowską, tak i my żebyśmy w nowości żywota
chodzili”. I jeszcze: „Stare rzeczy minęły, i oto nastały nowe”. „Teraz przybliżyło się ku nam zbawienie; noc
minęła, a dzień przybliżył się; przez Niego uzyskaliśmy wiarą dostąp do łaski tej, którą chlubimy się i
stoimy”. „Teraz zaś, wyzwoliwszy się od grzechu i stawszy się sługami Pańskimi, macie owoc wasz -
świętość”. Dlatego też powinniśmy służyć Bogu, radując się Jemu. Rzekł bowiem Dawid: „Służcie Panu z
bojaźnią i radujcie się ze drżeniem”. My zaś zawołajmy do Pana Boga naszego, mówiąc: „Błogosławiony
Pan, który nie da nas na łup zębom ich! Sieć się potargała i myśmy wybawieni od chytrości diabelskiej. I
zginęła pamięć jego z szumem, a Pan na wieki przebywa, chwalony przez synów ruskich, sławiony w
Trójcy, a demoni przeklinani są przez prawowiernych mężów i przez wierne niewiasty, co przyjęli chrzest i
pokajanie dla odpuszczenia grzechów - nowi ludzie chrześcijańscy, wybrani przez Boga”.
4. Symbolika chrztu w prawosławiu
W prawosławiu chrzest jest znakiem oczyszczenia z grzechu, odrodzenia duchowego oraz zjednoczenia
z Kościołem. W Kościołach prawosławnych może on nastąpić najwcześniej w ósmym dniu po narodzeniu i
jest dokonywany poprzez trzykrotne zanurzenie, rzadziej polanie wodą, oraz wypowiedzenie formuły:
Chrzczony jest sługa Boży (imię) w imię Ojca - amen, i Syna - amen, i Świętego Ducha - amen. Zwyczajnym
szafarzem chrztu jest kapłan, jednak w sytuacji zagrożenia życia chrztu może udzielić każdy prawosławny.
Sakrament przeprowadzony w ten sposób jest ważny, chociaż wymagane jest jego uzupełnienie poprzez
dodatkowe modlitwy. W prawosławiu bezpośrednio po sakramencie chrztu z reguły udzielany jest
sakrament bierzmowania. Chrzczeniu dzieci (a zwłaszcza niemowląt) sprzeciwia się wiele grup
wyznaniowych (np. rodzimowiercy uważają go wręcz za niezgodny z prawem).
Można chrzcić w baptysterium, morzu, rzece, jeziorze. Chrzest to uzdrowienie duszy ludzkiej i
włączenie ją w poczet wspólnoty kościelnej, a także zjednoczenie z Bogiem. Chrzest to przywrócenie
jedności i ładu. Dawnej przygotowywano się do niego 2-3 lata i był sakramentem wspólnotowym; obecnie
spadł do rangi sakramentu prywatnego. Był udzielany w noc paschalną (z soboty na niedzielę).
Wyznanie powinności uzdrowienia wszystkich elementów Kosmosu: woda została uzdrowiona przez
Jezusa. Olej był symbolem światłości i mądrości, dlatego nim pomazywano poszczególne części ciała: czoło:
mądrość, pierś: serce to wiara i miłość, uszy: otwartość na słuchanie Słowa Bożego itd. Zanurzanie w
wodzie symbolizuje śmierć dla grzechu, zaś wynurzanie - odrodzenie dla nowego życia. Bezpośrednio po
chrzcie ochrzczony otrzymuje białą szatę - znak czystości - oraz krzyżyk.
5. Nowy człowiek - podstawowe doświadczenie religijne Rusi Kijowskiej
„Nowe człowieczeństwo” realizuje się przez chrzest i bierzmowanie. Jest w pełni objawione w
Eucharystii. Człowiek przed chrztem jest brudny, rozbity i zagubiony, po chrzcie jego dusza odnajduje się i
staje się nowym człowiekiem - jak Włodzimierz Wielki przejrzał na oczy, ujrzał piękno prawdziwej wiary i
pobił bałwany, stojące w miastach ruskich. Wstęp do przebóstwienia.
Najazd Mongołów stanowił próbę wiary. Był nawołaniem o świadomości win i grzechów wobec Boga,
który dopuszcza zło by wychować człowieka. Podczas rozbicia feudalnego Ruś miała ograniczony kontakt z
Konstantynopolem, przeżywała upadek duchowy.
6. Św. Sergiusz z Radoneża jako hezychasta
3
Dzieciństwo i młodość
Według tradycji Sergiusz z Radoneża urodził się w rodzinie bojarskiej we wsi Barnicy pod Rostowem 3
maja 1314. Jego rodzice, noszący imiona Cyryl i Maria, mieli być ludźmi niezwykle pobożnymi. Miał
również starszych braci Stefana i Piotra. Dzieciństwo Bartłomieja (imię świeckie świętego) jest słabo
opisane, istnieją natomiast liczne legendy na jego temat. Według jednej z nich przyszły mnich miał być od
najmłodszych lat predestynowany do świętości. Jeszcze przed jego narodzeniem jego ciężarna matka,
uczestnicząc w Świętej Liturgii, miała usłyszeć głos dziecka chwalący Boga. Według innej Bartłomiej, jako
niemowlę, odmawiał jedzenia w środy i piątki (dni wyznaczone na post), zaś mając kilka lat zaczął
regularnie pościć. Tradycja prawosławna mówi również, że Bartłomiej uczył się w domu razem ze starszymi
braćmi i był bardzo słabym uczniem. W związku z tym miał często modlić się do Boga o wsparcie jego
wysiłków w tym zakresie. Wreszcie któregoś dnia, na polu, kilkuletni chłopiec miał zobaczyć anioła pod
postacią zakonnika. Poprosił go o modlitwę o powodzenie w nauce, a następnie zaprosił do domu rodziców.
Mnich poszedł razem z nim i zapowiedział zdumionym rodzicom, że ich syn zostanie w przyszłości wielkim
człowiekiem, a szczególnie będzie działał w nim Duch Święty. Od tego dnia spełniły się również modlitwy
Bartłomieja o szybsze postępy w nauce.
Mnich
Według tradycji około roku 1328 rodzina Bartłomieja opuściła Rostów i przeniosła się do Radoneża.
Starsi bracia Bartłomieja założyli rodziny, zaś jego rodzice, już starzy, złożyli śluby zakonne w monasterze
Opieki Matki Bożej w Chotkowie w pobliżu tego miasta, po czym szybko zmarli. Mnichem w tym samym
monasterze został następnie również Stefan, który zaopiekował się młodszym bratem. Wspólnie z nim
opuścił monaster, by rozpocząć jeszcze surowsze umartwianie się: zamieszkał w lesie w odległości 12
wiorst od Radoneża i wzniósł cerkiew Świętej Trójcy. Według tradycji jednak Stefan nie mógł znieść życia w
całkowitym odosobnieniu i przed 1337 zostawił brata samego w pustelni, udając się do monasteru
Przemienienia Pańskiego w Moskwie. 7 października 1337 jest tradycyjną datą złożenia przez Sergiusza z
Radoneża ślubów zakonnych przez ihumenem Mitrofanem, który odprawiał Świętą Liturgię w jego eremie.
Znajdował się on w uroczysku Makowiec w pobliżu monasteru w Chotkowie, z którym był związany brat
Sergiusza. Św. Sergiusz był prekursorem życia w całkowitym odosobnieniu, w miejscu o niekorzystnych
uwarunkowaniach przyrodniczych, z daleka od większych ośrodków osadniczych (wcześniejsze monastery i
skity ruskie miały charakter miejski lub podmiejski).
7. Prawosławny sens grzechu i pokuty
Grzech jest chorobą ludzkiej duszy, kolejne grzechy zarażają całą ludzkość, prowadząc do „epidemii”.
Grzech nigdy nie jest jednostkowy, dotyka wszystkich. Człowiek rodzi się skłonny do zła i przez całe swe
życie musi to zło w sobie przezwyciężać.
Pokuta jest lekarstwem, które prowadzi do uzdrowienia duszy; próbą pojednania się z Bogiem poprzez
skruchę. Działanie narzucone przez innych (zwierzchników religijnych) lub wybrane dobrowolnie, mające
zadośćuczynić Bogu lub innym ludziom wyrządzone zło.
Spowiadający się wymienia swoje ogólne przywary (np. niedowiarstwo, chciwość, gniew itp.) oraz
konkretne grzechy, szczególnie te, które najbardziej dręczą jego sumienie. Zwykle na początku wymienia
się grzechy przeciw Dziesięciu Przykazaniom, następnie przeciw Dziewięciu błogosławieństwom oraz
dziewięciu przykazaniom kościelnym, ale nie jest to kolejność obowiązkowa. Najważniejsze jest to, żeby
penitent jako pierwsze wymienił te grzechy, które najbardziej wypomina mu sumienie. Jeśli spowiadający
się zwleka lub zapomniał grzechy, to kapłan może zadawać naprowadzające pytania. Penitent powinien
przejawić wysiłek w celu uniknięcia w dalszym życiu grzechów, z których się wyspowiadał.
8. Hagiografia św. Sergiusza - podstawowa idea Rusi u progu okresu moskiewskiego
Początkowo Sergiusz nie miał zamiaru stawać na czele klasztoru. Prośbom swoich pierwszych uczniów,
którzy pragnęli, by został igumenem ich wspólnoty, początkowo odmawiał. Niechętnie również zgodził się
na przyjęcie święceń kapłańskich. Dopiero narada z metropolitą Moskwy i gramota otrzymana z
Konstantynopola skłoniła go do zapoczątkowania nowego męskiego monasteru nawiązującego do tradycji
studytów i św. Teodozjusza Pieczerskiego. W 1354 roku założył Klasztor Św. Trójcy, który pełnił rolę
centrum życia duchowego. W 1355 sporządził opis modelowego klasztoru prawosławnego i zainicjował
akcję zakładania nowych monasterów na całym terytorium Rusi. Za jego życia powstało 70 monasterów
opartych na jego wskazaniach, które założył albo sam święty, albo też jego uczniowie.
Już za życia św. Sergiusz uważany był za cudotwórcę. Przypisywano mu zdolność leczenia, a nawet
wskrzeszania. W swoich klasztorach rezygnował z praktykowanej powszechnie przed najazdem
mongolskim surowej ascezy na rzecz działalności dobroczynnej, rozdawania jałmużny, a także kładł nacisk
na osobiste ubóstwo i skromność. Według wspomnień jego uczniów miał wizje mocy niebieskich,
rozmawiał z aniołami, a nawet z Matką Bożą. Znane są również relacje o posiadaniu przez niego daru
prorokowania i widzenia wydarzeń, które rozgrywały się w dalekiej odległości (m.in. w czasie bitwy na
Kulikowym Polu, przebywając w swoim monasterze, św. Sergiusz miał na bieżąco opowiadać, co działo się
podczas starcia). Gieorgij Fiodorow wnioskuje z tego, że mógł być związany z ruchem hezychastów.
Jednym z jego duchowych spadkobierców był Andrej Rublow. Bezpośrednio lub pośrednio z postacią św.
4
Sergiusza byli powiązani wszyscy późniejsi święci ruscy XIV i XV wieku (w tym Cyryl Biełozierski, Terapont
Biełozierski, Stefan Machryjski i Dymitr Priłucki). Jedenastu spośród jego uczniów założyło nowe
monastery.
Zgodnie z wolą metropolity moskiewskiego Aleksego św. Sergiusz w ograniczony sposób angażował się
w politykę, spotykając się z książętami moskiewskimi, chrzcząc dzieci Dymitra Dońskiego i wielokrotnie
błogosławiąc jego samego, m.in. przed bitwą na Kulikowym Polu.
9. Prawosławny kalendarz liturgiczny
Prawosławny nowy rok liturgiczny rozpoczyna się dnia 1 września, a wiąże się to z przypadającym na
początek tego miesiąca świętem Narodzenia Bogurodzicy (8/21 września), które rozpoczyna cykl 12
wielkich świąt. „Świętem świąt” nazywają prawosławni Paschę, czyli Wielkanoc, jednak nie jest ona
wliczana do 12 świąt głównych. Cykl roczny kończy ziemska śmierć Bogurodzicy (15/28 sierpnia), można
więc powiedzieć, że rok liturgiczny w Kościele prawosławnym utożsamiany jest z życiem Matki Bożej.
Święta Bożego Narodzenia, Wielkanocy, apostołów Piotra i Pawła oraz Zaśnięcia Bogurodzicy
poprzedzają posty:
* Post przed Bożym Narodzeniem (nazywany Postem ap. Filipa, ponieważ rozpoczyna się w dzień po
liturgicznym wspomnieniu tego apostoła) trwa 40 dni i zaczyna się 15/28 listopada.
* Post przed Wielkanocą poprzedzony jest okresem Przedpościa (22 dni, niedziele o Celniku i
Faryzeuszu, o Synu Marnotrawnym, o Sądzie Ostatecznym), w którym rozpoczyna się czytanie specjalnej
księgi liturgicznej - Triodionu postnego. Po tym następuje właściwy Wielki Post, trwający 40 dni, który
kończy się w przeddzień soboty św. Łazarza (poprzedza święto Wjazdu Chrystusa do Jerozolimy). Osobno
potraktowany jest Wielki Tydzień. Daje to w sumie 70 dni, co stanowi około 1/5 całego roku liturgicznego.
* Post przed świętem apostołów Piotra i Pawła (29 czerwca/12 lipca) jest to ruchomy post. Jego długość
zależy od daty Paschy i może wynosić od tygodnia do czterech. Jest to moment oczyszczenia po 50 dniach
okresu paschalno-pentekostalnego, mających charakter świąteczny.
* Post przed świętem Zaśnięcia Bogurodzicy trwa 14 dni (1/14 - 15/28 sierpnia) i stanowi moment
zadumy na koniec roku liturgicznego.
10. Cykl świąt stałych
12 głównych świąt
1. Narodziny Bogurodzicy - 8/21 września, pamiątka narodzin Matki Bożej przez św.św. Joachima i
Annę
2. Podwyższenie Krzyża Świętego 14/27 września, pamiątka odnalezienia Krzyża, na którym został
ukrzyżowany Chrystus
3. Wprowadzenie Bogurodzicy do Świątyni - znane na Zachodzie jako Ofiarowanie Maryi, 21
listopada/4 grudnia, pamiątka wejścia Bogurodzicy do Świątyni w wieku 3 lat
4. Boże Narodzenie - 25 grudnia/7 stycznia, pamiątka narodzenia naszego Pana i Zbawiciela Jezusa
Chrystusa
5. Teofania (Epifania), Objawienie Pańskie, Chrzest Pański - znane na Zachodzie jako święto Trzech
Króli, 6/19 stycznia, pamiątka chrztu Chrystusa, jego błogosławienia wody i objawienia bóstwa Chrystusa
6. Spotkanie Pańskie - znane na Zachodzie jako Ofiarowanie Jezusa, 2/15 lutego, pamiątka
Ofiarowania przez Bogurodzicę i św. Józefa Syna Bożego na ręce św. Symeona
7. Zwiastowanie Bogurodzicy - 25 marca/7 kwietnia, pamiątka zwiastowania dobrej nowiny Matce
Bożej przez archanioła Gabriela. Na Wschodzie zachowana została tradycja obchodzenia świąt dokładnie w
tych dniach, kiedy następują (nie występuje przenoszenie świąt na niedzielę), stąd co kilkadziesiąt lat
prawosławni obchodzą wyjątkowe święto zwane Kyrio-Pascha, kiedy to Zwiastowanie przypada na dzień
Zmartwychwstania Pańskiego. Stosuje się wtedy specjalne teksty liturgiczne, a duchowni celebrują
nabożeństwa w specjalnych szatach.
8. Wjazd Chrystusa do Jerozolimy - niedziela poprzedzająca Paschę, znana również jako Niedziela
Palmowa, jest to pamiątka uroczystego wjazdu Chrystusa do Jerozolimy, które poprzedziło jego mękę i
zmartwychwstanie
9. Wniebowstąpienie - czwartek 40. dnia po Zmartwychwstaniu
10. Zesłanie Ducha Świętego na Apostołów - niedziela 50. dnia po Zmartwychwstaniu, znane również
jako Zielone Świątki albo Trójca, ponieważ tego dnia obchodzone jest również święto Trójcy świętej. Jest to
pamiątka zesłania Ducha świętego na apostołów, uważana za początek istnienia Kościoła
11. Przemienienie Pańskie - 6/19 sierpnia, pamiątka objawienia się Chrystusa na górze Tabor
12. Zaśnięcie Bogurodzicy - 15/28 sierpnia, na Zachodzie znane po ogłoszeniu dogmatu w 1951 r. jako
Wniebowzięcie NMP, pamiątka przejścia Bogurodzicy duszą i ciałem do Królestwa Niebieskiego.
11. Protoewangelia św. Jakuba o narodzeniu i dzieciństwie Bogarodzicy
Wymodlona, wyczekana.
5
Joachim szedł na pustynię i pościł, Anna modliła się i płakała, bo Bóg nie obdarował ich dzieckiem.
Wreszcie ukazał się Annie zwiastun dobrej nowiny, mówiąc jej, iż „poczęła w swym łonie”. Drugi zwiastun
oznajmił to Joachimowi, który opuścił pustynię i kazał składać ofiarę: dziesięć jagniąt bogu, dwanaście
cieląt radzie, sto kóz ludowi. I było im przebaczone.
Po siedmiu miesiącach Anna urodziła córeczkę, a w swej „komnacie uczyniła świątynię”. Kiedy dziecko
skończyło rok, Joachim przedstawił je kapłanom i uczonym w Piśmie, a oni je błogosławili. Kiedy Maria
skończyła trzy latka zaprowadzili ją do świątyni, gdzie „Pan zesłał na nią łaskę” i „przyjmowała pokarm z
ręki anioła”.
Kiedy miała dwanaście lat, kapłani radzili, komu oddać ją pod opiekę, by „nie skalała przybytku
Bożego”. Zwołano wdowców i znak padł na Józefa - z jego różdżki wyfrunął gołąb i jemu oddano Marię pod
opiekę. Kiedy tkano zasłonę do świątyni, Marii dostała się szkarłatno-purpurowa część. Nad tkaniem
zwiastowano jej narodzenie Jezusa.
12. Prawosławny sakrament małżeństwa w interpretacji św. Jana Chryzostoma
W Kościele prawosławnym w odróżnieniu od Kościoła katolickiego szafarzem małżeństwa jest kapłan, a
małżeństwo zatwierdza się symbolicznym ceremoniałem (nałożenie koron, wspólna Eucharystia, trzykrotny
spacer wokół ołtarza) oraz świętymi modlitwami, a nie zgodą obojga małżonków czy tzw. przysięgą
małżeńską (a więc formułą jurydyczną). Jedna z modlitw brzmi: „Daj im doskonałe zjednoczenie dusz i
ciał, daj im łoże nieskalane”. Świadczy ona m.in. o tym, iż w prawosławiu nadrzędnym celem małżeństwa
jest miłość i duchowa wspólnota obojga małżonków, prokreacja i życie płciowe są celami drugorzędnymi. Z
tego też względu prawosławna ortodoksja podkreśla wieczny charakter związku małżeńskiego, gdyż „miłość
nigdy nie ustaje” [1 Kor 13, 8] i trwa w królestwie niebieskim. Wieczny charakter związku małżeńskiego
podparty jest również teologią związku Chrystusa z Kościołem, ceremonią nałożenia koron, modlitwą o
„nierozerwalną pieczęć miłości”, symbolikę obrączek (koło oznacza nieskończoność) oraz wspólną
Eucharystię.
Kościół prawosławny dopuszcza rozwód w przypadku stosunków pozamałżeńskich jednego z
małżonków.
Jan Chryzostom, komentarze do listów św. Pawła: „Żona ma być poddana mężowi jak Kościół
Chrystusowi, mąż ma umieć się za żonę poświęcić, jesteśmy jednomyślni, bo demokracja jest niedobra w
małżeństwie. Nie może być anarchii.”
13. Modlitwa postna św. Efrema Syryjczyka
Efrem krzewił kult maryjny oraz kierował ruchem monastycznym na Wschodzie, zwalczał też istniejące
wówczas herezje, szczególnie orygenizm, arianizm. Był autorem wielu pism egzegetycznych, dogmatyczno-
polemicznych, ascetycznych i liturgicznych. Nazywany Prorokiem Syryjczyków, syryjskim Eliaszem,
Kolumną Kościoła, Harfą Ducha Świętego.
W latach 1732-36 ukazały się drukiem główne jego prace (w sześciu tomach pod redakcją Asemaniego)
pt. Dzieła wszystkie greckie, łacińskie i syryjskie.
O Panie i Władco mojego życia! Usuń ode mnie ducha próżniactwa, zniechęcenia, żądzy władzy i
pustosłowia /głęboki pokłon/.
Daj natomiast swojemu słudze ducha niewinności, pokory, cierpliwości i miłości /głęboki pokłon/.
Tak, o Panie i Królu, spraw bym widział moje grzechy i nie osądzał mojego brata, albowiem
Błogosławiony jesteś na wieki wieków. Amen. /głęboki pokłon/
14. Święto Wprowadzenia Bogarodzicy do świątyni - ikona i wymowa teologiczna
Święto Wprowadzenia Bogurodzicy do Świątyni (Ofiarowanie Bogurodzicy) należy do dwunastu wielkich
świąt i jest obchodzone 21 listopada/4 grudnia. Zostało ustanowione prawdopodobnie w IV w. Być może
miało to miejsce nieco wcześniej, bowiem jak mówi tradycja cerkiewna, już cesarzowa Helena (lata życia -
prawdopodobnie 255-327 r.) zbudowała świątynię dedykowaną temu świętu. Wprowadzenia Bogurodzicy
do Świątyni znane jest ze Świętej Tradycji oraz opisu znajdującego się w apokryficznej Ewangelii Jakuba.
Oto, gdy Maria ukończyła trzy lata, Jej rodzice, zgodnie ze złożoną obietnicą, postanowili poświęcić Ją
Bogu. W tym celu, w towarzystwie krewnych, rówieśnic i znajomych, udali się do Jerozolimy, aby zostawić
Ją przy Świątyni.
Ikonografia święta opisuje to wydarzenie w następujący sposób:
Zwykle Maria z wyciągniętymi dłońmi stoi (czasami na stopniu) u wejścia do Świątyni jerozolimskiej.
Niekiedy widzimy Ją jak podchodzi z zapaloną świecą. Jak mówi Tradycja, ku zaskoczeniu obecnych,
pomimo swego wieku wspięła się tam po piętnastu wysokich stopniach bez niczyjej pomocy. W tym
uroczystym marszu towarzyszyły Jej śpiewające psalmy dziewice ze świecami. Zwykle ikony przedstawiają
je (jest ich zazwyczaj pięć lub siedem) tuż za Matką Bożą, rzadziej z tyłu za świętymi Joachimem i Anną.
Na nielicznych ikonach są one zupełnie nieobecne.
Joachim i Anna mają dłonie wyciągnięte na znak przekazania i ofiarowania dziecka. Nieco schyleni, z
pokorą spoglądają właśnie na Nią, a nie na witającego Marię długobrodego arcykapłana, któremu niekiedy,
chociaż nieczęsto, towarzyszą inni kapłani. Stojący w drzwiach wejściowych do Świątyni jerozolimskiej
6
arcykapłan Zachariasz (przyszły ojciec św. Jana Chrzciciela) unosi w powitaniu lewą dłoń, a prawą
błogosławi przybyłą Bożą Wybrankę. Za chwilę, kierowany tajemniczym Bożym znakiem, wprowadzi Marię
do Świętego Świętych, gdzie sam mógł wchodzić tylko raz do roku, gdy wchodził z krwią oczyszczenia.
Niektóre ikony Wprowadzenia posiadają jeszcze jeden charakterystyczny element. Matka Boża
przedstawiana jest na nich dwukrotnie, nie tylko jak stoi na czele procesji przed arcykapłanem, ale
również w górnej części ikony, w scenie, gdy siedzi na stopniach świątyni, a anioł przynosi do Jej rąk
pożywienie. Scena ta ma swoje źródło w Tradycji, która mówi o tym, iż dziewicę przeznaczoną do tego, aby
być Matką Bożą karmili właśnie aniołowie.
Święto przypomina rolę Matki Bożej w odkupieniu narodu ludzkiego. A rodzice Maryi Joachim i Anna
wspominani w liturgii, ukazywani są jako wzory do naśladowania.
15. Maryja - pierwsza hezychastka w pouczeniu św. Grzegorza Palamasa
Maria musiała służyć w świątyni, ponieważ prawosławie odrzuca dogmat o Niepokalanym Poczęciu.
Dostąpiła przebóstwienia jako matka Jezusa. Stała się niepokalana po przebóstwieniu - żeby wydać na
świat Syna Bożego musiała być najbliżej Boga.
16. Święto Przemienienia Pańskiego - symboliczny wyraz prawosławnej soteriologii
Soteriologia (z gr. soter - zbawca, logos - słowo) - dział teologii chrześcijańskiej (w katolicyzmie dział
teologii dogmatycznej), którego przedmiotem jest zbawienie oraz Jezus Chrystus jako Zbawca.
Święto Przemienienia Pańskiego obchodzone jest w dniu 6 sierpnia. Na Wschodzie znane było już w VI
wieku i swą rangą dorównywało katolickiej Uroczystości Chrystusa Króla. W Kościele Zachodu wprowadził
je Papież Kalikst III jako podziękowanie Bogu za odniesione zwycięstwo pod Belgradem w dniu 6 sierpnia
1456 roku.
Rozmowę Pana Jezusa z Mojżeszem i Eliaszem niektórzy traktują jako zniesienie starotestamentowego
zakazu kontaktu z duchami. Jezus w wersecie J 14, 12 wyraźnie twierdzi, że wszyscy będziemy robić to, co
on. Skoro więc kontaktuje się z duchami i my możemy to robić. Skoro on „siedzi po prawicy Pana” i ludzie
dostąpią tego zaszczytu.
17. Modlitwa Jezusowa - teologia i metoda
Modlitwa Jezusowa - modlitwa chrześcijańska polegająca na wielokrotnym powtarzaniu imienia Jezusa
Chrystusa. Wedle wierzeń, podczas modlitwy nie tylko modlący zwraca się do Jezusa, ale także sam Jezus
modli się w modlącym, jak w Ogrójcu „powtarzając te same słowa”. Modlitwa Jezusowa narodziła się z:
przekonania pierwszych chrześcijan o zbawczej mocy imienia Jezus, tęsknoty za modlitwą nieustanną,
chęci naśladowania drogi do Boga żebraka spod Jerycha, celnika w świątyni, ukrzyżowanego złoczyńcy.
Swymi korzeniami sięga najstarszej tradycji chrześcijaństwa, wspólnej dla Kościołów Wschodu i
Zachodu. Powstała w pierwszych wiekach po zmartwychwstaniu Chrystusa (ok. IV w.) - pod wpływem św.
Makarego Egipskiego i jego ucznia Ewagriusza z Pontu.
Poza klasztorami modlitwa rozpowszechniła się dzięki Filokaliom (gr. filokalias - umiłowanie tego, co
piękne i dobre). Filokalia są zbiorem tekstów, zredagowanym przez greckich mnichów Nikodema Hagiorytę
i Makarego z Koryntu, wydanym po raz pierwszy w 1782 r. w Wenecji. W 1793 r. św. Paisjusz
Wieliczkowski przetłumaczył Filokalia na język cerkiewnosłowiański, pod nazwą Dobrotolubije, co
przyczyniło się do szczególnego związania tej modlitwy z prawosławiem - wschodnią tradycją kościołów
chrześcijańskich.
W centrum praktyki:
Nieustanna świadomość obecności Boga, na Którego się ukierunkowujemy.
Zalecana jest systematyczność w praktyce, poprzez ustalenie pór czasowych, wybór miejsca w
odosobnieniu, spokojnego, w półmroku, przed ikoną (nie wyklucza to dodatkowego, swobodnego, wzywania
Imienia w każdym czasie i miejscu - w kościele, domu, na ulicy, w biurze, w warsztacie, podczas marszu
etc.).
1. postarać się osiągnąć spokój i skupienie
2. wezwać na pomoc Ducha Świętego, bo tylko poprzez Niego można mówić, że „Panem jest Jezus”
3. Wymawiać Imię Jezus z miłością i adoracją - wolno, delikatnie spokojnie (myśleć tylko o Imieniu, by
zaczęło przebywać w naszym sercu)
Pomaga prawosławny sznur modlitewny (gr. komboskion, cs. czotki)
Do ćwiczenia się w modlitwie Jezusowej niezbędne (wg. innych autorów - usilnie zalecane) jest
przewodnictwo „starca” (ojca duchowego). Niektóre praktyki, takie jak: koncentracja na rytmie serca,
wstrzymywanie oddechów, przyjmowanie specyficznych pozycji ciała - dopuszczalne są jedynie pod
kierunkiem „starca”.
Można mówić: „Panie Jezu Chryste, Synu Boży, zmiłuj się nade mną grzesznikiem”, „Jezu Chryste”,
„Panie Jezu”, „Jezu”, „Jeszua”
Techniki:
7
Można powtarzać Imię głośno, powtarzać Imię w myślach, połączyć powtarzanie Imienia z rytmem
pokłonów, połączyć powtarzanie Imienia z rytmem przesuwanych w palcach paciorków czotki, połączyć
powtarzanie Imienia z rytmem oddechu, połączyć powtarzanie Imienia z rytmem serca Dobrze jest łączyć
wymawianie Imienia z rytmem oddechu (albo biciem pokłonów), czotki, trzymane w ręku; nie służą do
liczenia, lecz sprzyjają skupieniu i wejściu w rytm
„To jak rytm bicia źródlanej wody” - mówił Starzec Partcniusz z Kijowa.
18. Soborowość - prawosławne rozumienie Tradycji
Pojęcie „soborowość” wpisane jest mocno we wschodnią tradycję teologiczną. Wyraża ono myśl, że
Kościół potrzebuje koniecznie form soborowych, aby mógł realizować uniwersalną wspólnotę. Poszczególne
Kościoły winny pozostawać w braterskiej jedności, wyznawać tę samą wiarę apostolską, posiadać
wspólnotę chrztu i Eucharystii, uznawać nawzajem swoje urzędy kościelne. Więź między poszczególnymi
Kościołami ma wyrażać spotkanie reprezentantów Kościołów, czyli sobór. Z kolei postanowienia soboru
domagają się praktycznego uznania (recepcji) w Ludzie Bożym. W rozumieniu prawosławnym soborowość
jest jedną z podstawowych cech Kościoła, która realizuje się nie tylko podczas soboru, ale w każdej
Eucharystii, we wspólnotach parafialnych czy diecezjalnych.
19. Jedność natury ludzkiej; grzech pierworodny i jego przezwyciężenie
W teologii prawosławnej, grzech ten nazywany jest grzechem prarodziców, co wskazuje na fakt, iż nie
jest on dziedziczony przez potomków Adama i Ewy. Skutkiem grzechu Adama jest śmierć. Człowiek rodzi
się całkowicie bezgrzeszny, a dziedziczy jedynie same skutki grzechu prarodziców. Grzech pierworodny i
jego skutki zmywany jest przez przyjęcie odkupieńczej ofiary Jezusa Chrystusa, czego wyrazem
zewnętrznym staje się chrzest.
W prawosławiu nie uznaje się podziału na cielesność i duchowość; rozdział ten jest skutkiem grzechu.
Powoduje oddzielenie od miłości bożej, od swojej duszy i sumienia. Aby przezwyciężyć grzech pierworodny,
potrzebna jest skrucha, pokuta, asceza i dobroczynność.
20. Wcielenie Syna Bożego - kenoza Boga
Kenoza (gr., kénōsis - „wypróżnienie”, „ogołocenie”) - pojęcie w teologii chrześcijańskiej interpretujące
wcielenie, jako dobrowolne, zbawcze uniżenie się Chrystusa, będące wyrazem woli Chrystusa-Boga,
odpowiednio do Fil 2, 7: „Chrystus Jezus, istniejąc w postaci boskiej, nie skorzystał ze sposobności, aby na
równi być z Bogiem, lecz ogołocił samego siebie”. Niektórzy teologowie protestanccy XIX w. interpretowali
kenozę jako porzucenie lub zawieszenie przez Chrystusa jego atrybutów boskich.
21. Sens Wcielenia Boga w Słowie św. Grzegorza Cudotwórcy z Neocezarei
„Tak bowiem Bóg umiłował świat, że Syna swego Jednorodzonego dał, aby każdy, kto w Niego wierzy,
nie zginął, ale miał życie wieczne” (J 3, 16). W tym zdaniu Chrystus sam objaśnia najpełniejszy sens
Wcielenia. Tym sensem jest miłość Boga - wyzwalająca i ocalająca człowieka. Czy trzeba aż takiej formy,
postaci miłości, by pojednać rozdartego grzechem człowieka? Czy trzeba, by miłość ta zstąpiła aż na dno
ludzkiej egzystencji, a później wyniesiona została na sam szczyt ludzkiej samotności i opuszczenia, na
krzyż? Oczywiście, różne mogą być odpowiedzi na te pytania. Zależeć one będą od samego rozumienia
miłości. Dla Boga, który poważnie rozumie dramat grzechu, poważnie traktuje wielkość ludzkiej wolności i
poważnie ogarnia człowieka swoją mądrością i miłością, taka odpowiedź mogła mieć tylko jedną postać:
własnego Syna posłanego na ziemię. W ten sposób dokonał się zwrot w historii świata.
22. Boże Narodzenie wg Protoewangelii św. Jakuba
Według Protoewangelii Jakuba, Józef - wiekowy już człowiek - wraz z młodziutką małżonką Marią i
własnymi dorosłymi synami udaje się do Betlejem, aby zadość uczynić nakazowi cesarza Augusta. Jest
trochę zakłopotany, mówiąc eufemistycznie, bo Maria wygląda raczej na jego córkę niż żonę. Jak podaje
Legenda o Józefie cieśli, miała wtedy zaledwie 14 lat. Przełamuje jednak wstyd, siodła osła i wszyscy
ruszają w drogę. W połowie drogi, na pustyni, Maria oświadcza, że oto zaczyna się poród. Udało się znaleźć
jakąś grotę, która „osłoniłaby wstyd” Marii; tam Józef wprowadza rodzącą małżonkę oraz swoich synów, a
sam udaje się na poszukiwanie żydowskiej położnej.
Nagle zdumiony spostrzega, że wszystko wokół na chwilę zamarło: ptaki, zwierzęta, ludzie, nawet nurt
rzeki. Był to moment narodzin Zbawiciela. Zaraz potem Józef znalazł położną, która udała się z nim do
groty. W grocie najpierw „blask ściemniał”, a potem ukazała się oślepiająca jasność i położna uwierzyła, że
z dziewicy narodził się Syn Boży. Zaraz opowiedziała wszystko znajomej o imieniu Salome. Salome jednak
nie uwierzyła w dziewicze narodzenie i oświadczyła, że dopóki sama nie sprawdzi dziewictwa położnicy, nic
jej nie przekona. Wtedy zdarzył się cud. A właściwie dwa cuda - pierwszy polegał na tym, że ręka, którą
Salome badała Marię, została „spalona ogniem i odpadła”; drugi zaś na tym, że kiedy na polecenie anioła
Salome objęła nowonarodzonego Jezusa, została uzdrowiona. Arabska Ewangelia Jana (powstała pomiędzy
IX a XI wiekiem) przytacza nawet piękny i głęboki teologicznie hymn Salome, jej modlitwę wypowiedzianą
po cudownym uzdrowieniu.
8
23. Symbolika ikony Bożego Narodzenia
Ikona Narodzenia Chrystusa przedstawia jedną z dwunastu uroczystości bizantyjskiego roku
liturgicznego i wyraża poprzez bogactwo szczegółów Narodzenie Słowa Bożego. Jest prologiem epopei
Historii Zbawienia. I tak jak w prologu jakiegokolwiek dzieła odnajdujemy główne punkty następującego po
nim rozwinięcia tak na tej oto ikonie nie może zabraknąć najważniejszych tajemnic naszej wiary: wcielenia,
śmierci i zmartwychwstania. Chrystus narodził się bowiem dla nas z Maryi Dziewicy, przecierpiał krzyż
poprzez swą śmierć zwyciężył śmierć i objawił nam zmartwychwstanie jako Bóg. Wszelkie stworzenie
ukazane na ikonie począwszy od aniołów, a skończywszy na zwierzętach uczestniczy w dziele Chrystusa.
Ikona święta Bożego Narodzenia przedstawia jako postać centralna Matkę Boską, obok której w
kamiennym żłobie leży Dzieciątko. Jezus jest cały owinięty w pieluszki, które przypominają całun,
symbolizujący cel, w jakim Bóg przyszedł na świat. Wokół nich skupione są postacie aniołów i ludzi, którzy
przyszli oddać pokłon Bogu. Są wśród nich Trzej Magowie ze Wschodu i pasterze. W dolnym rogu ikony,
dwie kobiety przygotowują Jezusa do kąpieli. Motyw ten opiera się na apokryficznych przesłaniach,
wspominających o położnych przyprowadzonych do Matki Bożej. W lewym rogu przedstawiona jest postać
Św. Józefa podczas rozmowy z pasterzem. Ponad grotą (która symbolizuje łono ziemi) znajduje się gwiazda
betlejemska, a jej światło padające wprost na Marię i Jezusa oznacza łaskę, którą wraz z Narodzeniem
Syna Bóg zesłał na ludzi.
24. Prawosławne tradycje bożonarodzeniowe
Wieczór wigilijny
W wigilię święta (nawieczrije) obowiązuje ścisły post, stąd też dzień ten nazywany jest często
soczelnikiem, od roślinnego tłuszczu, który się wtedy spożywa (socziwo).Wieczerze wigilijną poprzedza
dzielenie się prosforą - odpowiednikiem katolickiego opłatka. W skład prosfory wchodzą: woda, mąka i
drożdże, a jej wypiekaniem zajmują się siostry zakonne oraz żony prawosławnych duchownych.
Tradycyjnie na wigilijnym stole pojawiają się potrawy mające zapewnić dobrobyt, chleb - symbolizujący
pożywienie, czosnek - symbolizujący zdrowie, sól - symbol obfitości oraz miód jako symbol słodyczy,
powodzenia. Oprócz tego na stole goszczą postne potrawy. Nabożeństwa wigilijne rozpoczynają się z
samego rana tzw. Królewskimi godzinami. W ich trakcie, przy otwartych carskich wrotach, odczytywane są
urywki Nowego Testamentu dotyczące Narodzin Zbawiciela, a także proroctwo Izajasza o Jezusie.
Boże Narodzenie
Obchody Bożego Narodzenia natomiast, rozpoczynają się o północy odprawieniem wielkiego
powieczerija z jutrznią, po których odprawiana jest Liturgia święta. W religii prawosławnej niezwykle dużą
rolę odgrywają ikony. W prawosławiu do pełnego odczucia cudu każdego święta, niezbędna jest harmonia,
jaką tworzy architektura świątyni, czytanie symboliki ikon, śpiew, ceremoniał Liturgii, światło świec oraz
zapach kadzidła.
25. Cel chrztu Janowego wg komentarza do Mt św. Jana Chryzostoma
Wyzbycie się wątpliwości i niedoskonałości poprzednich lat: dzieciństwa, dojrzewania i dorosłości;
każdy z tych okresów ma przypisane poszczególne pokusy (brak racjonalnego myślenia, lęk; pokusy w
sferze namiętności; chęć gromadzenia ziemskich bogactw).
26. Sens Chrztu w Jordanie wg św. Grzegorza Palamasa
Jan nie chrzcił Jezusa, ale uświęcał (uzdrawiał) wody Jordanu i całą wodę na ziemi poprzez obecnego
w Jezusie Ducha Świętego. Akt uświadamiania ludziom, że potrzebują duchowego uzdrowienia i
nawrócenia. Pokajanie i pokuta są początkiem, środkiem i końcem życia chrześcijańskiego.
27. Święto Chrztu Pańskiego; ikona i związek z Bożym Narodzeniem
W Kościele prawosławnym święto Chrztu Pańskiego jest połączone razem z Uroczystościami Epifanii i
jest obchodzone w dniu 19 stycznia. Epifania (gr. epifaneia - objawienie, ukazanie się) - akt objawienia się
bóstwa światu i ludziom (trzej mędrcy idący za gwiazdą betlejemską w tradycji zachodniej oraz pierwsze
objawienie się Trójcy świętej podczas Chrztu Pańskiego w tradycji wschodniej).
Zwyczajem związanym ze Świętem Jordanu są procesje do najbliższych zbiorników wodnych (rzek,
stawów lub jezior), tam gdzie jest taka możliwość. Chodzi o symboliczne poświęcenie przyrody. Tam gdzie
wodę pokrywa lód, wycinane są przeręble w kształcie krzyża, a miejsce, gdzie przychodzi procesja, jest
dekorowane, np. choinkami. Woda święcona jest poprzez zanurzenie krzyża.
Związek z Bożym Narodzeniem: objawienie Jezusa jako Syna Boga; powtórne narodziny, tym razem
„oficjalne”, potwierdzone rytualnym aktem chrztu, uznania roszczeń i tytułów. W czasie chrztu Chrystus
objawił się Izraelitom jako prawdziwy Mesjasz namaszczony Duchem Świętym, Sługa Jahwe. Jezus
objawiwszy swoje posłannictwo rozpocznie okres działalności publicznej. Święto Chrztu Pańskiego, kończy
okres świąteczny Bożego Narodzenia.
W centrum kompozycji Chrztu Pańskiego znajduje się Jezus Chrystus - mężczyzna w średnim wieku z
długimi, spadającymi na plecy i ramiona włosami oraz krótką brodą. Stoi w wodach rzeki Jordan z
pochyloną głowę na znak pokory. Jest nagi („odziany w nagość Adamową”) albo jedynie przepasany
9
prześcieradłem. Prawą dłonią błogosławi wodę i przygotowuje do tego, aby stała się wodą chrztu, uświęca
ją przez Swoje zanurzenie. Woda zmienia swe znaczenie - z będącej obrazem śmierci (potop), staje się
„źródłem wody żywej” (Ap 21, 6; J 4, 14). Jest więc zarówno grobem jak i łonem. Tak oto bowiem dawne,
nieodkupione jestestwo tonie, a rodzi się nowe, zjednoczone z Chrystusem. W drugiej dłoni Zbawiciel
niekiedy trzyma zwinięty zwój, częściej zaś ma ją opuszczoną, nieco przysłaniając swą nagość.
Po prawej ręce Chrystusa, na skalistym brzegu stoi Jan Chrzciciel, drugi główny bohater ikony Chrztu.
Prawą rękę wyciąga on w kierunku Chrystusa w obrzędowym geście chrztu, a lewą modlitewnie ku niebu
(na nielicznych ikonach trzyma w niej zwinięty zwój). Tam też kieruje swój wzrok. Tylko na nielicznych
ikonach przedstawiany jest jako patrzący na Chrystusa. Jan ubrany jest w odzienie z sierści wielbłądziej i
przepasany wokół bioder. Jego wygląd wskazuje na ascetyczny tryb życia: za pokarm miał szarańczę i miód
leśny.
Po przeciwnej stronie rzeki, na drugim brzegu, stoją aniołowie - świadkowie tego wielkiego wydarzenia,
jako duchy służebne. Odziani są w szaty o różnych kolorach. Z pokorą i uwielbieniem skłaniają swe głowy
przed Zbawicielem. O wyrażanej przez nich głębokiej czci świadczą przykryte szatami dłonie.
W górnej części ikony zwykle przedstawiany jest fragment kręgu, wyobrażający otwierające się
niebiosa. Wskazuje to na obecności Boga Ojca. Z kręgu wychodzi świetlisty promień Trzeciej osoby Świętej
Trójcy - Świętego Ducha, spoczywający nad Chrystusem w postaci gołębicy. W późniejszych
przedstawieniach tego święta z kręgu niekiedy wyłania się błogosławiąca dłoń Ojca, a poczynając od XVII
w. odziany w białe szaty Pan Zastępów wśród obłoków. Zwykle jednak, zgodnie z kanonami
ikonograficznymi, Boga-Ojca nie wyobraża się w formie cielesnej.
28. Prawosławny chrzest, bierzmowanie i komunia: symbolika i sens teologiczny
Wszystkie sakramenty są manifestacją realnie przyjmowanej łaski. Łaska ta jednak zgodnie z nauką o
synergii może odnieść skutek tylko wtedy, jeśli wierny z nią współpracuje.
Cerkiew przykłada dużą wagę do zewnętrznej formy sakramentu. Najważniejszym jest, aby nie utracić
istotnego przesłania kryjącego się za danym symbolem. Tak więc praktyki takie jak komunia pod jedną
postacią, czy chrzest przez pokropienie dopuszczalne są wyłącznie w szczególnych przypadkach.
Człowiek rodzi się zarażony „demonami”, które podczas chrztu kapłan wypędza z człowieka. Kapłan
dmucha w usta, czoło i pierś chrzczonego, co symbolizować ma tchnienie Ducha Św., wyganiające złą
energię w aurze ludzkiej. Później kapłan kieruje słowo do Szatana i mocą bożą zakazuje mu wstępu do
duszy chrzczonego. Znak krzyża (Drzewo krzyża - drzewo życia, motyw walki Jezusa z burzą). Wreszcie
następuje modlitwa do Boga o obdarowanie chrzczonego oświeceniem i wygnanie wszystkich złych
duchów.
Prawosławne dzieci otrzymują Komunię Świętą od niemowlęctwa. Gdy stają się wystarczająco dojrzałe,
aby rozróżnić między dobrem a złem i zaczynają rozumieć, czym jest grzech (w wieku około sześciu,
siedmiu lat), przystępują do jeszcze jednego sakramentu, jakim jest pokajanie, czyli spowiedź.
29. Cykl świąt ruchomych
Święta ruchome to święta przypadające na różne daty w zależności od daty świętowania Wielkanocy,
która wypada w pierwszą niedzielę po święcie żydowskiej Paschy.
Wniebowstąpienie Pańskie - wstąpienie do nieba zmartwychwstałego Jezusa Chrystusa. Jako święto
chrześcijańskie obchodzone corocznie 40 dni po Zmartwychwstaniu Pańskim.
Zesłanie Ducha Świętego - według Dziejów Apostolskich wydarzenie, które miało miejsce 50 dni po
Święcie Paschy (48 dni po Wielkiej Nocy). Na zebranych w wieczerniku apostołów, Maryję i niewiasty
zstąpił Duch Święty. Apostołowie zaczęli przemawiać w wielu językach oraz otrzymali inne dary duchowe.
Wydarzenie to zostało zapowiedziane przez Jezusa przed Jego Wniebowstąpieniem.
Niedziela Wszystkich Świętych - w pierwszą niedzielę po Pięćdziesiątnicy (Zesłaniu Ducha Świętego na
apostołów) lub według innych źródeł - w sobotę przed Pięćdziesiątnicą. Praktycznie w Rosji, części
Białorusi i Ukrainy utożsamia się takie święto (lub tylko zaduszki) z tzw. dniem rodzicielskim lub
Radunicą, obchodzonymi kilka razy do roku, ale najczęściej w okresie wielkanocnym, przy czym powinien
to być wtorek, rzadziej poniedziałek tygodnia tomaszowego następującego po tygodniu wielkanocnym
(rozpoczynającym się zgodnie z chrześcijańskim liczeniem dni tygodnia niedzielą wielkanocną). Natomiast
według zwyczajów południowych prawosławnych Słowian święta takie obchodzono w Wielkim Tygodniu.
30. Tematyka niedziel Wielkiego Postu:
Czysty Poniedziałek: rzeczywisty początek Wielkiego Postu: 48 dni przed Paschą, Sobota św. Teodora z
okazji „cudu kutii” przez Teodora z Tarsu za panowania Juliana Apostaty
I Tydzień: Triumf Ortodoksji: upamiętnienie przywrócenia ikon po klęsce herezji w (42 dni przed
Paschą)
Soboty Pamięci: 2, 3, i 4 soboty Wielkiego Postu: okolicznościowe boże liturgie i uroczystości za
zmarłych
II Tydzień: Niedziela św. Grzegorza Palamasa (35 dni przed Paschą)
III Tydzień: Wywyższenie Krzyża (28 dni przed Paschą)
IV Tydzień: powtórzenie Adoracji Krzyża. Niedziela Jana Klimaka (21 dni przed Paschą)
10
V Tydzień: czwartek poświęcony jest Andrzejowi z Krety, twórcy Wielkiego Kanonu. Sobota poświęcona
jest Theotokos, Matce Bożej, jest to tzw. „sobota Akatystu”. Akatyst to rodzaj hymnu liturgicznego,
typowego dla Kościołów Wschodu. Treścią hymnu jest pochwała Jezusa Chrystusa, Matki Boskiej lub
świętych, zwłaszcza męczenników. Akatysty są zawsze śpiewane na stojąco. Niekiedy stanowią zasadniczą
część szczególnych nabożeństw, co dotyczy zwłaszcza najbardziej znanego Akatystu ku czci Bogurodzicy.
W niedzielę jest święto Marii Egipcjanki (14 dni przed Paschą)
VI Tydzień: powtórzenie liturgii z drugiego i trzeciego tygodnia (Palamas i Wywyższenie Krzyża). Wielki
Post kończą piątkowe wieczorne nieszpory z czytaniem o śmierci Józefa, a rozpoczyna się Sobota
Łazarzowa. W niedzielę odbywa się Niedziela Palmowa: rano święci się palmy, symbolicznie odtwarzając
wjazd Jezusa do Jerozolimy.
31. Tematyka okresu poprzedzającego Wielki Post
Cztery niedziele przygotowawcze:
O Zachariaszu: Według Ewangelii św. Łukasza w czasie swojej służby liturgicznej w Świątyni przyszedł
do Zachariasza archanioł Gabriel i zapowiedział mu narodzenie potomka, jednocześnie przepowiadając
jego wielkość. Zachariasz i Elżbieta mimo podeszłego wieku nie mieli dzieci. Ponieważ Zachariasz zwątpił w
przepowiednię, do czasu jej spełnienia pozostał niemy. Po narodzeniu Jana, dokładnie w dzień jego
obrzezania, kiedy sąsiedzi i krewni chcieli mu dać na imię Zachariasz, ten sprzeciwił się, chcąc, żeby na
imię dziecku dać Jan (czyli tak, jak powiedział anioł), odzyskał mowę i pod natchnieniem wypowiedział
hymn prorocki Benedictus.
O Celniku i Faryzeuszu: „Powiedział też do niektórych, co ufali sobie, że są sprawiedliwi, a innymi
gardzili, tę przypowieść: «Dwóch ludzi przyszło do świątyni, żeby się modlić, jeden faryzeusz a drugi celnik.
Faryzeusz stanął i tak w duszy się modlił: „Boże, dziękuję Ci, że nie jestem jak inni ludzie, zdziercy,
oszuści, cudzołożnicy, albo jak i ten celnik. Zachowuję post dwa razy w tygodniu, daję dziesięcinę ze
wszystkiego, co nabywam”. Natomiast celnik stał z daleka i nie śmiał nawet oczu wznieść ku niebu, lecz bił
się w piersi i mówił: „Boże, miej litość dla mnie, grzesznika!” Powiadam wam: Ten odszedł do domu
usprawiedliwiony, nie tamten. Każdy bowiem, kto się wywyższa, będzie poniżony, a kto się uniża, będzie
wywyższony».”
O Synu Marnotrawnym: Ojciec miał dwóch synów. Młodszy poprosił ojca o przynależną mu część
majątku i opuścił dom. Wszystko jednak roztrwonił, żyjąc rozrzutnie i zaczął cierpieć niedostatek. Co
więcej, w krainie, w której przebywał, nastał głód. Zapragnął wówczas pożywić się czymkolwiek, choćby
tym, czym żywiły się świnie, które podjął się pasać (a dla Żydów było to najbardziej hańbiące zajęcie, gdyż
świnie uważali za nieczyste). Ale nawet tego nikt mu nie chciał dać. Wtedy pomyślał sobie: Iluż to
najemników mojego ojca ma pod dostatkiem chleba, a ja tu z głodu ginę! Postanowił wówczas wrócić do
ojca, przyznać, że zgrzeszył przeciw niemu i Bogu i prosić, żeby uczynił go choćby jednym z najemników.
Kiedy tylko ojciec ujrzał wracającego do domu syna, wzruszył się, rzucił mu się na szyję i ucałował. Syn
przyznał się do winy, a ojciec kazał go przystroić i wyprawić ucztę, by wszyscy mogli radować się z powodu
jego powrotu. Szczodrość ojca oburzyła starszego brata, który przez cały czas trwał przy ojcu. Ojciec
pouczył starszego syna, by cieszył się z powodu brata, który był umarły, a znów ożył, zaginął, a odnalazł
się.
O Strasznym Sądzie (niedziela mięsopustna): Nazwa „mięsopustna” pochodzi od zakazu spożywania
mięsa poczynając od tego dnia. Określenie „Niedziela o Sądzie Ostatecznym” wskazuje na Ewangelię o
Sądzie nad żywymi i umarłymi. W przeddzień, w sobotę mięsopustną Cerkiew zanosi modlitwy za
zmarłych, zwłaszcza tych, którzy odeszli nagle, bez skruchy. Tym samym Cerkiew przypomina nam o
obowiązku pamiętania o wszystkich zmarłych oraz o tym, że nieznane są okoliczności, czas i nasz los po
śmierci. Bóg mimo, iż jest nieskończenie Dobry i Miłosierny jest także sprawiedliwym Sędzią, który oceni
życie każdego człowieka, pobłogosławi tych, którzy żyli pobożnie oraz potępi grzeszników. Tym samym
Cerkiew wzywa ludzi do skruchy w obliczu niechybnej śmierci oraz do wypełnienia Bożych przykazań.
Niedziela Przebaczania (niedziela seropustna): Jest to ostatnia przygotowawcza niedziela. W tym dniu
Cerkiew wspomina wygnanie naszych Adama i Ewy z raju, aby utratę rajskiej szczęśliwości uczynić
przedmiotem skruchy i łez. Przykład Adama i Ewy ukazuje zgubne skutki nieposłuszeństwa oraz
wszelkiego grzechu i pokutę jako jedyną drogę uniknięcia gniewu i sądu Bożego.
W niedzielnej Ewangelii (Mt 6,14-21) przytoczone są słowa Jezusa Chrystusa wzywające wiernych do
wzajemnego przebaczenia grzechów, aby w oczekiwaniu na Boże przebaczenie odwzajemnić się
wielkodusznością wobec naszych bliźnich. Po wieczornym nabożeństwie istnieje starożytny zwyczaj
wzajemnego wybaczania grzechów. Niedzielny wieczór zwany jest zagowienijem, wstępem do postu i należy
spędzić go jako początek Wielkiego Postu, w modlitwie i wstrzemięźliwości.
32. Związek Paschy z chrztem - w liturgii i teologii
Szczególną Paschą jest chrzest. Tu dzieje się najradykalniejsze przejście, tu wszystko inne ma
początek. Tu kończy się śmierć, grzech i stary człowiek, tu rodzi się życie, łaska i chrześcijanin.
W paschalną noc wspólnota wierzących chce wejść w tę niezwykłą dynamikę zbawczego działania
Boga. W niesamowity sposób wyraża się to w znakach przejścia: światło rozpraszające noc, słowo dające
11
nadzieję złamanym życiowo nową nadzieję, woda, która daje życie obumarłego, Ciało i Krew, które karmią,
sycą łaknących.
Bóg daje swojemu ludowi to, czego nikt inny dać nie może. Niezwykłość paschalnych cudów Jezusa -
pojednanie nieba z ziemią - co roku obejmuje nowych wierzących. Kościół w tę niezwykłą noc chce
obdarować każdego, kto pragnie, uczestnictwem w tych niezwykłych darach.
Centralne miejsce w Wigilii Paschalnej zajmuje liturgia chrzcielna. Pierwsze dwie części Wigilii ku niej
prowadzą, zaś liturgia eucharystyczna niejako wypływa z chrztu, gdyż chrzest jest zarówno teologicznie,
jak i chronologicznie pierwszym z sakramentów. Na chrzcie jak na fundamencie zbudowane są pozostałe
sakramenty, bez niego nie ma możliwości przeżycia łaski sakramentalnej.
33. Pascha: ikony, obrzędowość, istota doświadczenia religijnego
Ikona Zmartwychwstania Chrystusa - anioł ukazujący się kobietom niosącym wonności i olejki do
grobu Jezusa. Następnym w chronologicznej kolejności typem ikonograficznym Zmartwychwstania
Chrystusa jest Zstąpienie do Otchłani.
Ścisły post obowiązuje w Wielki Piątek i Wielką Sobotę. W Wielki Piątek w cerkwiach czytane są
fragmenty Pisma Świętego przedstawiające Mękę Pańską.
W sobotę, podobnie jak w Kościele katolickim, następuje poświęcenie pokarmów. Prawosławni święcą
jajka - symbol życia, a także wielkanocne baby i paschę, czyli potrawę z białego sera, utartego z masłem,
żółtkami i bakaliami.
W Wielką Sobotę wieczorem odprawia się nabożeństwo północne (połunoszcznicę), która jest
początkiem świętowania Wielkiej Nocy. Rozpoczyna się ono pośrodku cerkwi, gdzie znajduje się
płaszczannica - tkanina, na której jest wizerunek ciała Jezusa i która też symbolizuje Grób Pański (później
przenosi się ją na ołtarz). Następnie, zza zamkniętych carskich wrót, kapłan śpiewa: Zmartwychwstanie
Twoje, Chryste Zbawicielu, aniołowie opiewają na niebiosach i nam pozwól na ziemi czystym sercem Ciebie
chwalić. W trakcie uroczystej procesji trzy razy okrąża się cerkiew. Niesione w niej są: ikona
Zmartwychwstania Pańskiego, krzyż, trójświecznik paschalny oraz kadzielnica. Na koniec wierni dochodzą
do zamkniętych drzwi świątyni i zatrzymują się w jej przedsionku, zaś kapłan śpiewa troparion święta. Już
w cerkwi rozpoczyna się jutrznia. Jest ona jedyną w ciągu roku, w której nie ma czytania z Ewangelii, za to
na jej koniec odczytuje się homilię paschalną św. Jana Złotoustego.
Liturgia paschalna rozpoczyna się okadzaniem ołtarza, sanktuarium, ikonostasu i wiernych przez
kapłana, trzymającego w lewej ręce trójświecznik paschalny. Towarzyszy temu śpiew troparionu
paschalnego. Tego dnia też, Ewangelia przeznaczona na liturgię (J 1,1-17) jest odczytywana w różnych
językach. Jest to znak, że Dobrą Nowinę o Zmartwychwstaniu Jezusa głosi się wszystkim narodom.
W trakcie liturgii, aby podkreślić radosny i uroczysty charakter święta, prawie wszystko się śpiewa, zaś
bardzo mało mówi. Jedna z pieśni to: Maria uprzedziła poranek i znalazła kamień odwalony od grobu, i
usłyszała Anioła: “Dlaczego będącego w wiecznej światłości wśród umarłych szukacie jako człowieka?
Widzicie grobowe przepaski, idźcie więc i głoście światu, że Pan powstał, niszcząc śmierć, jest bowiem
Synem Bożym, zbawiającym rodzaj ludzki.
Po liturgii święcony jest specjalny chleb - artos. Znajduje się na nim wizerunek Chrystusa
Zmartwychwstałego. Jest on rozdrabniany i w sobotę po Wielkanocy rozdawany wiernym. Sama Niedziela
Wielkanocna kończy się wieczernią odprawianą po południu.
Tydzień po Wielkanocy to Swietlaja Siedmica. Wszystkie jego dni nazwane są dniami paschalnymi,
gdyż stanowią jedność z dniem samej Paschy. Liturgię sprawuje się w nie tak samo, jak w Niedzielę
Wielkanocną. W tym czasie też wierni nie klękają, zaś carskich wrót nie zamyka się na znak tego, że
Chrystus otwarł nam bramy nieba. Cały cykl paschalny trwa 40 dni: od niedzieli Zmartwychwstania do
Wniebowstąpienia.
34. Prawosławna eklezjologia
W prawosławiu jedność Kościoła rozumiana jest dwojako - teologicznie i prawno-kanonicznie.
Prawosławna teologia jedności Kościoła uznaje tę jedność za wyznawanie jednej doktryny trynitarnej i
chrystologicznej sformułowanej wspólnotowo (sobornost) na siedmiu pierwszych soborach powszechnych.
Eklezjologia prawosławna w myśl nauczania św. Pawła widzi Kościół jako jedną całość złożoną z wzajemnie
związanych części. Kościół dla prawosławia realizuje się przede wszystkim w autokefalii - istnieniu
Kościołów lokalnych, które dopiero wspólnie tworzą pełnię (pleromę) zbudowaną na fundamencie miłości.
Jedność Kościoła znajduje wyraz zewnętrzny we wspólnym sprawowaniu Eucharystii i wszystkich
sakramentów, przyjmowaniu całości Objawienia w Biblii i Tradycji oraz wspólnocie życia kościelnego
(wspólne zwoływanie soborów, konferencji obejmujących całe prawosławie, kontakty takie jak wymiana
listów oficjalnych).
Jedność Kościoła prawosławnego w rozumieniu prawno-kanonicznym polega na przestrzeganiu
wszystkich przyjętych przez siedem soborów powszechnych kanonów. Przyjmowanie wiernych i całych
wspólnot do Kościoła prawosławnego może odbywać się wyłącznie w zgodzie z tymi kanonami. Kościoły
przestrzegające tego modelu jedności uznawane są za równe sobie Kościoły siostrzane, a pierwszeństwo
poszczególnych w dyptykach ma wyłącznie znaczenie kanoniczne.
12
35. Kult ikony w Kościele prawosławnym
Innym ważnym sposobem wyrażania tradycji jest sztuka. Ikona ma znaczenie nie tylko
przedstawiające, jest także objawieniem Boga. Z tego powodu pisarze Ikon nie mają pełnej swobody
twórczej i muszą uwzględniać ważne aspekty religijne swojego dzieła. W szczególności istotne jest, żeby
ikonograf (scs. ikonopisiec) był dobrym wiernym Kościoła, a sam akt twórczy był poprzedzony spowiedzią i
przyjęciem eucharystii. Tworzenie Ikony jest modlitwą, stąd Ikonę się „pisze” a nie „maluje”. Używa się
kanonów barw i sposobów przedstawień ustalonych, według tradycji, już w pierwszym wieku po
Chrystusie.
Ikony są częścią tradycji prawosławia na równi z Biblią, soborami, ojcami Kościoła, liturgią i
kanonami. Nazywa się je objawieniem bożym przedstawionym za pomocą kreski i barwy, jak w Piśmie
Świętym słowem. Kościół prawosławny uznaje je wszystkie za pochodzące od Ducha Świętego oraz
nawzajem ze sobą powiązane. Podobnie powiązana jest prawosławna teologia i mistycyzm, miłość Boga i
ludzi, a także osobista wiara poszczególnych członków Kościoła i liturgia nabożeństw. Ta jedność jest
traktowana jako podstawowy warunek prawidłowego życia duchowego Kościoła. Według Ewagriusza
prawdziwa modlitwa jest równoznaczna z uprawianiem teologii, zaś św. Maksym stwierdził, że teologia
pozbawiona rzeczywistego przeżycia mistycznego, jest teologią demonów.
36. Prawosławna eschatologia - realizm symboliczny Świętych Ojców
Eschatologia (z greckiego eschatos - ostatni, logos - słowo, nauka): w religiach i niektórych systemach
filozoficznych dział traktujący o tzw. rzeczach ostatecznych człowieka, jak i świata (śmierci, końca świata).
Eschatologia zajmuje się również życiem pośmiertnym człowieka, w którym to dusza zostanie osądzona i
otrzyma karę lub nagrodę.
Sąd częściowy - godzina naszej śmierci. Śmierć fizyczną, skutek grzechu pierwszego człowieka, którego
wciąż doświadczamy, można postrzegać na dwa sposoby: negatywnie - jako rodzaj katastrofy, zwłaszcza
dla tych, którzy nie wierzą w Chrystusa i życie wieczne w Nim; oraz pozytywnie - jako koniec procesu
dojrzewania, który prowadzi nas do spotkania ze Stwórcą. Chrystus zniszczył moc „ostatniego wroga” -
śmierci. Chrześcijanin, godzien tego miana, nie obawia się śmierci fizycznej, o ile nie wiąże się ona ze
śmiercią duchową.
Sąd częściowy ma miejsce zaraz po śmierci fizycznej. Po nim znajdujemy się w przejściowym stanie
częściowej szczęśliwości (dla sprawiedliwych) i częściowego cierpienia (dla niesprawiedliwych). Odrzucając
wiarę w czyściec, o którym naucza chrześcijański Zachód, Kościół prawosławny wierzy, że możliwa jest
przemiana w czasie trwania tego stanu pośredniego. Kościół, walczący i triumfujący, pozostaje wciąż jeden,
co oznacza, że możemy wzajemnie oddziaływać na siebie poprzez modlitwy i święte (bądź grzeszne) życie.
To właśnie z tego powodu modlimy się za zmarłych. Ponadto rozdawanie jałmużny w imię zmarłych może
być dla nich jakąś pomocą - oczywiście bez przekonania, że ci, którzy udzielają jałmużny w pewien sposób
„kupują” czyjeś zbawienie.
Sąd powszechny - ponowne przyjście Chrystusa. W pierwszych wiekach chrześcijanie żyli w
oczekiwaniu „Dnia Pana”, dnia Jego powtórnego przyjścia. Później Kościół uświadomił sobie, że czas ten
jest znany jedynie Bogu, chociaż wciąż wskazywano znaki powtórnego przyjścia Chrystusa.
Zmartwychwstanie umarłych jest cudem, który wydarzy się podczas drugiego przyjścia Pana. W
Wyznaniu Wiary mówimy: „I oczekuję wskrzeszenia umarłych”. Zmartwychwstanie będzie nowym
stworzeniem. Nasze fizyczne ciała - takie, jakie teraz posiadamy - zostaną odnowione i wejdą w stan
uduchowionej egzystencji, podobnej do egzystencji Pana po Jego Zmartwychwstaniu.
Sąd ostateczny nastąpi po zmartwychwstaniu wszystkich. Według teologii szkolnej niektórzy powstaną
do zmartwychwstania życia, a niektórzy do zmartwychwstania sądu i potępienia. Chrystus będzie Sędzią -
weźmie pod uwagę nasze uczynki, dzieła miłości bądź akty niegodziwości. W końcu nastanie nowe niebo i
nowa Ziemia, zamieszkałe przez sprawiedliwych. Królestwo Boga zapanuje w pełni, a Kościół przestanie
istnieć. Ostatecznie Syn Boga przywróci Królestwo Bogu Ojcu, „ażeby Bóg był wszystkim we wszystkim”
Nauka o sądzie częściowym, noszącym miano mytarstw, jest nauką charakterystyczną dla Cerkwi
Prawosławnej. Mytarstwa - coś w rodzaju strażnicy czy urzędów celnych, które napotykają dusze zmarłych
podczas wędrówki, wznoszenia się do Tronu Niebieskiego. Stoją tam duchy złości i pobierają od każdej
grzesznej duszy swego rodzaju cło czy wykup, polegający na przeciwstawieniu grzechów i jakiegoś czynu
dobrego.
Podczas rozłączenia naszej duszy z ciałem staną przed nami z jednej strony Wojowie i Siły Niebieskie, z
drugiej - władze mroku, powietrzni władcy - celnicy, demaskatorzy naszych czynów. Na ich widok dusza
drgnie, zatrzepoce się, w zamieszaniu i strachu będzie szukać sobie obrony u Aniołów Bożych.
37. Doświadczenie theosis - teologia i duchowość hezychazmu
Przebóstwienie (gr. theosis, theopoiesis) - pojęcie występujące zwłaszcza w prawosławnej teologii
apofatycznej; określa dobrowolne dopuszczenie człowieka przez Boga do współudziału w Jego życiu i
boskiej naturze drogą pewnego uczestnictwa przez podobieństwo.
Uczestnikiem przebóstwienia jest mistyk, należy jednak podkreślić, że wedle tradycji prawosławnej
mistykiem powinien być każdy chrześcijanin, a nie tylko wybitne jednostki, zaś przebóstwienie stanowi
dzięki Chrystusowi przeznaczenie i cel ludzkiej egzystencji.
13
Centralnym punktem teologii przebóstwienia jest osoba Jezusa Chrystusa, łącząca w sobie naturę
Boską i doskonałe człowieczeństwo. Mówiąc o theosis Kościół prawosławny od zawsze walczył z
gnostycyzmem, głosząc iż przebóstwienie nie stanowi tajemnej wiedzy o Bogu, ale jest powołaniem każdego
człowieka do zjednoczenia z Nim. Jedna z formuł brzmi bowiem: „Bóg stał się człowiekiem, aby ludzie
mogli stać się bogami”. Inna znowu formuła mówi: „Bóg stworzył człowieka samą swoją wolą, jednak nie
może go zbawić bez współudziału woli ludzkiej”, co oznacza, że osiągnięcie przebóstwienia jest możliwe
wyłącznie przy miłosnym dialogu woli Bożej i woli ludzkiej. Przebóstwienie należy przy tym do tzw. teologii
apofatycznej (negatywnej), ponieważ jego osiągnięcie ściśle związane jest ze stopniowym wyzbywaniem się
ludzkich pojęć oraz przyjęciem całkowitej niewiedzy odnośnie natury Bożej. Tylko wówczas, jak mówi Pieśń
nad Pieśniami, Bóg zdolny jest złączyć się z człowiekiem, będąc Umiłowanym bliskim i kochanym, a
jednocześnie nieosiągalnym.
Ojcowie Kościoła walczyli z arianizmem, który odrzucał dogmat o Świętej Trójcy, głosząc iż bez jedności
i współistotności wszystkich trzech Osób Boskich przebóstwienie człowieka nie tylko nie byłoby możliwe,
ale również pozbawione sensu na poziomie teologicznym. W obronie przebóstwienia prawosławie potępiało
również takie ruchy jak nestorianizm, który wyraźnie oddzielał w osobie Jezusa Chrystusa naturę Boską i
ludzką, podczas gdy prawosławie zawsze mocno podkreślało stopienie się tych dwóch natur w Jezusie,
nadto wskazując, iż dla chrześcijanina na drodze do świętości powinien być zarówno duch, jak i ciało.
Słowo przyjęło bowiem pełnię natury ludzkiej, co oznacza, że cała nasza natura jest przeznaczona do
uczestnictwa w jedności z Bogiem.
Teologia apofatyczna (gr. apofatikos - „przeczący”, nazywana też Teologią negatywną) - nurt teologii
oparty na założeniu, że jakiekolwiek pozytywne poznanie natury Boga przekracza granice możliwości
ludzkiego rozumu.