Iliada

Iliada

Homer. Iliada

   „Iliada” i „Odyseja” Homera, „Eneida” Wergiliusza to najczęściej, obok pieśni Horacego i
tragedii  antycznych,  czytywane  dzieła  starożytności.  Reprezentują  one  żywotny w literaturze
gatunek  –  epos.  Wśród wymienionych dzieł szczególnie cenna dla badaczy literatury i epoki
w  ogóle  jest  „Iliada”.  Utwór  powstał  dosyć  wcześnie  –  na  przełomie  IX  i  VIII  w  p.n.e.
(niektóre źródła podają, że w VIII w.), zaś utrwalony na piśmie został w VI w. p.n.e. Cieszył
się  i  cieszy  nadal  dużym  zainteresowaniem  tłumaczy.  Był  wielokrotnie  tłumaczony  we
fragmentach  i  w  całości  także  w  Polsce.  Najbardziej  popularny  przekład  Franciszka
Ksawerego  Dmochowskiego

został wydany w serii Biblioteka Narodowa. Był on już

kilkanaście razy wznawiany.
„Iliada" jest utworem interesującym w wielu aspektach. Stanowi niewyczerpane źródło
motywów i symboli literackich, jest skarbnicą wiedzy o życiu ludzi przed wieloma wiekami,
informuje o codziennych obowiązkach, o walce i o pracy, o strojach, rozrywkach, związkach
krwi i ich konsekwencjach. Z kart „Iliady” można dowiedzieć się o współistnieniu dwu
ś

wiatów – bogów i bohaterów – które wchodzą z sobą w różnego rodzaju interesy i związki.

Oparty na mitach greckich utwór jest jednym z podstawowych dzieł leżących u podstaw
kultury europejskiej.

Epos

   Współczesna  teoria  gatunku  powstała  na  podstawie  oglądu  eposów  Homera.  Po
wymienionych  tu  realizacjach  antycznych  tego  gatunku  („Iliada”,  „Odyseja”,  „Eneida”)
powrócono  do  eposu  dopiero  w  okresie  renesansu.  Wymienić  tu  można  teksty  włoskie:
„Orland  szalony”  Ariosta  (1516)  i  „Jerozolima  wyzwolona”  Tassa  (1581),  znane  z
przekładów Piotra Kochanowskiego. W wieku XVII ukazuje się „Raj utracony” Miltona, zaś
na  gruncie  literatury  polskiej  „Wojna  chocimska”  Potockiego,  „Władysław  IV”  i  „Wojna
domowa”  Twardowskiego,  „Dzieło  boskie”  Kochanowskiego.  Epos  z  czasem  zaczyna
dodatkowo  pełnić  funkcje  dydaktyczne.  W  okresie  oświecenia  powstała  niezbyt  udana
„Wojna  chocimska”  Krasickiego.  Romantyzm  wniósł  do  literatury  polskiej  najsłynniejsze
dzieło  tego  gatunku  (odbiegające  jednak  znacznie  od  jego  klasycznego  kształtu)  –  „Pana
Tadeusza” Mickiewicza.
   Znany  w  literaturze  średniowieczny  epos  rycerski  poszedł  nieco  inną  drogą  i  rozwijał  się
niezależnie od antycznego.

Homer

W czasach starożytnych istniał pogląd, że obydwa sławne eposy, „Iliada” i „Odyseja”,
wyszły spod pióra jednego autora. Nazywano go Poetą. Był nim wędrowny śpiewak, aojd,
nazwany imieniem Homer. Źródłosłów tego imienia nie jest jednoznaczny i do chwili obecnej
tłumaczy się je w dwojaki sposób: ślepiec lub zakładnik,

albo składacz pieśni.

   Nie ma także źródeł, które wyjaśniałyby jednoznacznie pochodzenie Homera. Różne miasta
upominają  się  o  uznanie  ich  miejscem  narodzin  Poety.  W  każdym  razie  było  nim  któreś  z
miast jońskich w Azji Mniejszej.
   Niektórzy historycy literatury poddawali w wątpliwość pogląd, jakoby Homer był autorem i
„Iliady”, i „Odysei” – utworów wypełnionych tak różnymi treściami, od heroicznych bitew do
baśniowych przygód. Dokładne analizy języka i kompozycji obu eposów pozwalają przyjąć tę
tezę  jako  słuszną.  Treść  „Odysei”  jest  jakby  wynikiem  faktów,  które  zamykają  „Iliadę”.
Odyseusz  skazany  na  tułaczkę  za  upadek  Troi  (był  pomysłodawcą  konia  trojańskiego)
odbywają zgodnie z wyrokiem bogów na kartach „Odysei”. Taką też kolejność powstawania
dzieł trzeba przyjąć jako prawdziwą. Odyseja dopowiada wiadomości o losach bohaterów, nie
powtarza tego, co zostało powiedziane w „Iliadzie”.

„Iliada” czy „Achileida”?

   Tytuł utworu kojarzy się z brzmieniem nazwy miasta – Ilion (Troja). Nie mówi on jednak o
losach  Troi,  ani  o  całym  przebiegu  wojny  trojańskiej.  „Iliada”  opisuje  końcowy  etap
oblężenia  Troi.  Epos  –  co  zapowiada  Inwokacja  –  opiewa  „gniew  Achilla”  z  powodu
niecnego postępku Agamemnona, który zabrał mu brankę wojenną, Bryzejdę. Ów szczególnie
zapamiętały gniew pociąga za sobą liczne skutki.
   Fabularny  ciąg  zdarzeń  skupia  się  wokół  głównego  bohatera,  Achillesa.  Biorąc  to  pod
uwagę,  a  także  rozważając  brzmienie  tytułów  innych  eposów  (np.  „Odyseja”  –  dzieje
Odyseusza,  „Eneida”  –  dzieje  Enneasza)  można  by  raczej  oczekiwać  –  podpowiadają
„homerolodzy” – tytułu: „Achilleida”.
   Gniew  Achillesa,  najdzielniejszego  bohatera,  skierowany  był  przeciwko  naczelnemu
wodzowi,  Agamemnonowi,  chciwemu  i  naruszającemu  obowiązujące  prawa.  Tłem konfliktu
jest  obraz  zarazy  panującej  w  obozie  i  próba  wyjaśnienia  jej  przyczyny.  Wezwany  do  tego
celu wieszczek Kalchas stwierdza, że Apollo został obrażony przez naczelnego wodza. 0tóż,
Agamemnon  odmówił  kapłanowi  Chruzesowi  (słudze  Apollona)  wydania  jego  córki,
Chryzejdy  (niektóre  przekłady  podają  inne  brzmienie  jej  imienia:  Gryzejda)  i  wypędził  go  z
obozu.  Chryzejda  została  przyznana  Agamemnonowi  jako  branka  wojenna.  Wódz  w  końcu
ulega  i  skłonny  jest  oddać  Chryzejdę,  ale  oczekuje  wynagrodzenia  za  stratę.  Łupy  są  już
jednak  rozdzielone  i  natychmiastowe  zadośćuczynienie  nie  jest  możliwe.  Kiedy  Achilles
obiecuje  Agamemnonowi  nagrodę  po  zdobyciu  Troi,  chciwy  wódz  zarzuca  mu,  że  chce
wszystko,  także  brankę  Bryzejdę,  zatrzymać  dla  siebie,  grozi  mu  odebraniem  łupów
przemocą.
   Napięcie  się  wzmaga  i  doszłoby  do  pojedynku,  gdyby  nie  interwencja  bogini  rozwagi  –
Ateny,  która  powstrzymuje  Achillesa  i  obiecuje  mu  wspaniałe  dary.  Achilles  postanawia
wycofać  się  z  walki  o  Troję  i  zapowiada  kłopoty  Achajów,  kiedy  zostaną  pozbawieni  jego
talentu wojennego. Stary Nestor próbuje ułagodzić jego gniew, ale bez efektów. Achilles nie
jest tu przedstawiony bynajmniej jako prawy i szlachetny. Mimo że jego osoba bardzo się w
walce  liczy,  nie  można  zapominać,  że  wystąpił  przeciwko  wodzowi,  któremu  winien  był
posłuszeństwo.  Konflikt  dotyczył  sprawy  honorowej,  ale  są  prawa,  których  nie  wolno
przekraczać.  Wstawiennictwo  matki  Achillesa,  bogini  Tetydy,  u  Zeusa,  doprowadza  do
kolejnych zdarzeń.
   Zeus  zsyła  na  Agamemnona  sen  (księga  II),  w  którym  zachęca  go  do  walki  i  obiecuje
zdobycie  Ilionu.  Podstęp  się  udaje  i  wojsko  rusza  do  bitwy  (księga  III).  Tu  następuje
wyjaśnienie  przyczyny  prowadzonej  wojny.  0to  skrzywdzony  Menelaus,  któremu  Parys
porwał żonę, Helenę (o nią przecież od 10 lat trwa wojna), ma stoczyć ostateczny pojedynek z
„porywaczem”.  Menelaus  okazał  się  silniejszy,  ale  Parysa  uratowała  Afrodyta,  zaś  jego

przeciwnik  został  zraniony  przez  Pandara  z  łuku.  Strzał  Trojanina  był  równoznaczny  z
naruszeniem  umowy.  Tak  walczący  Trojanie  musieli  w  końcu  ponieść  klęskę,  ale  przecież
najpierw Zeus zobowiązał się ukarać Achajów.
   Bitwa  opisywana  na  kartach  kilku  ksiąg  (V-VII)  kończy  się  nierozstrzygniętym
pojedynkiem  Hektora  z  Ajasem  (Ajaksem).  W  przebiegu  zdarzeń  biorą  też  udział  bogowie.
Po  zawieszeniu  broni,  kiedy  to  obie  strony  grzebią  zmarłych  (w wierzeniach greckich był to
warunek umożliwiający odejście duszy do królestwa cieni), Zeus przy pomocy gromu zmusza
Achajów do odwrotu. Trojanie biwakują w polu, przy ogniskach, gotowi do dalszej walki.
   Agamemnon, widząc konsekwencje gniewu Achillesa, stara się go przeprosić i zachęcić do
aktywnej  pomocy  Achajom.  Zarozumiały  i  uparty  Achilles  odrzuca  przeprosiny.  Wysłani  na
zwiady Diomedes i Odys dowiadują się o planach Trojan. Księga XI jest opisem nowej bitwy,
z  której  ranny  Agamemnon  musi  się  wycofać.  Ciągłe  wtrącanie  się  bogów  doprowadza  w
końcu  do  poważnego  zagrożenia  Achajów. Wtedy Patroklos osobiście idzie prosić Achillesa
(wiąże ich wielka przyjaźń) o pomoc lub przynajmniej o zbroję. Patroklos w zbroi Achillesa
wraca  na  pole  bitwy,  ściga  Trojan  aż  pod  mury  miasta  i  tam  ginie  ugodzony  przez  Hektora.
Stało się tak, bo zapamiętały w walce Patroklos zapomniał o słowach Achillesa zakazujących
mu podchodzenia pod Troję (ostateczne zwycięstwo Achilles chciał zarezerwować dla siebie,
kiedy Agamemnon się przed nim ukorzy).
   Wiadomość  o  śmierci  przyjaciela  kieruje  gniew  Achillesa  przeciwko  Hektorowi.  Żądza
odwetu  jest  silniejsza,  mimo  że  będzie  związana  z  osobistą  klęską  mściciela  (ma  zginąć  po
ś

mierci Hektora). Wściekłość Achillesa przybiera rozmiary dzikiego barbarzyństwa:

przywiązane  do  rydwanu  ciało  Hektora  wlecze  do  obozu  Achajów.  Niedługo  potem  odbywa
się  pogrzeb  Patroklosa  i  zorganizowane  na  jego  cześć  igrzyska  sportowe.  Dochodzi  do
pojednania  Achillesa  z  Agamemnonem.  Achilles,  jeszcze  niedawno  pastwiący  się  nad
zwłokami  Hektora,  dostrzega  w  pokonanym  walecznego  obrońcę  ojczyzny  i  z  szacunkiem
oddaje  ciało  jego  ojcu,  staremu  i  mądremu  Priamowi.  Klęska  Troi  jest  oczywista.  Autor  nie
poświęca  uwagi  temu  faktowi.  Wiadomo  jednak,  że  śmierć  Hektora  jest  równoznaczna  z
upadkiem llionu.
   Gniew  Achillesa,  wypełniający  strony  „Iliady”,  pociąga  za  sobą  tragiczne  konsekwencje.
Pomszczenie śmierci przyjaciela jest imperatywem, który przekreśla dąsanie się i oczekiwanie
na hołdy ze strony Agamemnona. „Iliada” ma oczywiście podtekst dydaktyczny, który można
zawrzeć  w  znanym  przysłowiu:  „Zgoda  buduje,  niezgoda  rujnuje”.  Narzuca  się  tu
konieczność  przypomnienia  pojęcia  winy  tragicznej  (znanego  z późniejszych wobec „Iliady”
tragedii  antycznych),  która  musi  być  okupiona.  Wykroczenie  przeciw  prawu  moralnemu,
naruszenie  obowiązujących  norm,  wymaga  kary.  Chciwość  i  upór  Agamemnona  oraz
przedłużająca  się  zapamiętałość  w  gniewie  Achillesa  nie  mogą  pozostać  bez
zadośćuczynienia.  Może  właśnie  ta  zasada  powinna  być  podkreślana  jako  rządząca
starożytnym  światem.  Przecież  i  upadek  Troi  jest  karą  za  nikczemny  czyn  Parysa  wobec
Menelausa.

Bogowie i bohaterowie

   Wśród postaci, licznie zaludniających strony „Iliady”, można wyróżnić dwie grupy: bogów
i  bohaterów.  Każda  z  nich  rządzi  się  swoimi  prawami,  zaś  zasadnicza  różnica  dotyczy
możliwości  działania.  Bohaterowie  są  podporządkowani  decyzjom  bogów  i  w  każdej  chwili
muszą  brać  pod  uwagę  możliwość  ich  ingerencji.  Ponieważ  religia  starożytnych  Greków
miała  charakter  politeistyczny  (wierzono  w  wielu  bogów),  wzajemne  kontakty  między
przedstawicielami  obu  grup  postaci  były  pod  każdym  względem  zróżnicowane.  Sympatie
bogów  nie  były  wartością  stałą.  W  niektórych  sytuacjach  interweniowali  bogowie  nie

związani  szczególnymi  więzami  z  nowym  podopiecznym.  Boginie  chętnie  otaczały  opieką
herosów  –  swoich  synów.  Troska  macierzyńska,  miłość,  nienawiść,  współczucie,  radość  i
smutek – to uczucia i stany właściwe obu grupom postaci.
   Świat  bogów  wzorowany  był  na  ludzkim.  Ich  siedzibą  jest  Olimp,  ale  konkretne  działania
sprowadzają  ich  często  na  ziemię.  Dzięki  ich  nagłym  interwencjom  akcja  częstokroć
przybiera  inny  kierunek,  wzrasta  napięcie  i  przewidywany  bieg  wypadków  rozwija  się
najzupełniej nieoczekiwanie, niezgodnie z logiką poprzedzających je faktów.
   W ogólnym ujęciu można przedstawić bogów jako postaci o szczególnych możliwościach i
zdolnościach.  Są  oni  nieśmiertelni,  o  wspaniałej  postawie,  piękni,  zawsze  młodzi.  Mogą
nieoczekiwanie  się  pojawić  i  zniknąć,  zawsze  zdążają  na  czas,  kiedy  chcą  pomóc  swojemu
ulubieńcowi.  Tych  zdolności  nie  posiadają  przedstawiciele  świata  ziemskiego.  Obydwie
grupy  postaci  łączy  jednak  wiele  cech  wspólnych.  Przede  wszystkim  hierarchia,  która  na
czele  bogów  stawia  Zeusa,  zaś  narody  walczące  mają  swoich  królów,  wodzów  armii.
Podobny jest styl życia, nastroje, uczucia, wzajemne społeczne powiązania.
   Dominacja  Zeusa  jest  bezapelacyjna.  Inni  bogowie  mogą  w  dyskretny  sposób  –  poprzez
prośbę  czy  kokieterię  –  wpływać  na  jego  decyzje,  jednak  ostateczne  słowo  w  sprawach
najwyższej  rangi  należy  do  niego.  Zeus  z  wyższością  traktuje  „podwładnych”, bywa groźny,
bezlitosny  i  szyderczy,  ale  bywa  też  współczujący  i  wesoły.  Świat  ludzi  traktuje  z
dobrotliwym  uśmiechem,  choć  nie  zapomina,  że  powinien  wzbudzać  respekt  i  szacunek
(najczęściej  uzyskuje  to  przy  pomocy  gromu).  Czasem  działa  podstępnie  (sen  zesłany  na
Agamemnona).
   Każdy  z bogów ma swoją „specjalizację” (np. Atena – bogini rozwagi, Posejdon – władca
mórz).  Przede  wszystkim  poznajemy  ich  jednak  jako  opiekunów  wybranych  bohaterów.
Każdy  mieszkaniec  Olimpu  kieruje  się  w  swoich  działaniach  sympatią  (lub  antypatią)  do
jednego czy kilku herosów. Na bieg wypadków reagują na sposób ludzki; dotyczy to zarówno
ziemskiego  padołu,  jak  i  Olimpu.  Kierują  się  własnym  interesem  i  uczuciami,  stąd nie tylko
na  liczne  sposoby  oddziałują  na  losy  bohaterów,  ale  także  kłócą się między sobą, obmyślają
podstępy i intrygi.
   Wojna  trojańska  także  bogów  podzieliła  na  dwa  przeciwstawne  ugrupowania.  Po  stronie
walczących  w  „słusznej”  sprawie  Achajów  stają:  Hera,  Atena,  Tetyda,  Hermes,  Posejdon,
Hefajstos.  W  tej  grupie  jest  również  gromowładny  Zeus,  chociaż  na  pewnym  etapie
wojennych zmagań pozornie sprzyja Trojanom (chodzi o przyrzeczenie dane Tetydzie, matce
Achillesa,  że  ukarze  Achajów).  Najwyższy  w  hierarchii  bóstw,  Zeus,  musi  stanąć  po  stronie
sprawiedliwości.  Sprzeciwiający  się  wszelkim  zasadom  moralnym  czyn  Parysa  musi  zostać
ukarany  i  Zeus  osobiście  tego  dopilnuje.  Parys  i  obóz  Trojan  mają  jednak  zwolenników  na
Olimpie. Są wśród nich: Afrodyta, Apollo, Artemida.
   Wojna  toczy  się  dziesięć  lat,  siły  przeciwników  są  wyrównane,  po  jednej  i  po  drugiej
stronie  walczą  dzielni,  mężni,  wspaniali  rycerze  i  obydwa  obozy  mogą  liczyć  na  poparcie
bogów,  którzy  darzą  je  sympatią.  Życzliwość,  chęć  pomocy  ze  strony  bogów,  ma  niewiele
wspólnego  z  etyką.  Częstokroć  okazana  pomoc  jest  jak  miecz  obosieczny,  który  drugim
ostrzem  zadaje  cios  komuś  innemu.  Życzliwy  gest  wobec  człowieka  bywa  elementem
rywalizacji między bogami.
   Dziesięcioletnia  wojna  –  to  wojna  w  obronie  honoru.  Achajowie  nie  mogli  zaakceptować
porwania  Heleny,  nie  pozwoliłyby  im  na  to  zasady  moralne  obowiązujące  rycerzy.  Ziemski
ś

wiat zaludniali bowiem bohaterowie, których właśnie takim mianem można określić.

Starożytni  rycerze  nie  mogli  ustępować  wobec  przemocy,  gwałtu.  Walka  o  honor,  o  swoją
własność (tak rozumiano też wojnę o Helenę) była celem nadrzędnym.
   Charakterystycznym  rysem  „Iliady”  jest  przedstawienie  tylko  jednej  warstwy  społecznej.
Elita  rycerska  pokazana  w  eposie  Homera  jest  szczególnie  uprzywilejowaną  grupą
arystokratyczną. Jej było dane wpływać na losy narodu, zajmować się polityką, uczestniczyć

w igrzyskach sportowych. Styl życia rycerzy starożytnych odbiegał od stylu grup niższych w
hierarchii  społecznej.  Hańbiącym  dla  rycerza  zajęciem  była  zarobkowa  praca  fizyczna.  Nie
znaczy  to,  że  w  ogóle  nie  podejmowano  wysiłku  fizycznego.  Był  to  jednak  wysiłek
„szlachetny”,  służący  ćwiczeniu  w  sporcie  i  w  walce  –  a  więc  różne  turnieje,  treningi,
igrzyska.  Te  zajęcia,  poprawiające  sprawność  ciała  i  wzmacniające  tężyznę  fizyczną,  były
podstawą  powodzenia  w  walce  i  od  nich  zależało  nie  tylko  zwycięstwo,  ale  –  co  jest
równoznaczne – utrzymanie się przy życiu. Tak je traktowano i niczego w tym względzie nie
zaniedbywano.  Czas  pokoju,  zawieszenia  broni,  nie  był  dla  rycerza  czasem  leniwego
odpoczynku,  ale  intensywnych  ćwiczeń,  wyczynu  sportowego,  przygotowywania  wojennego
ekwipunku.
   Rycerzy  cechowało  wysokie,  szlachetne  urodzenie,  wielka  sprawność  fizyczna,  nadludzka
siła,  wspaniała  postawa,  nieprzeciętna  uroda,  umiejętność  posługiwania  się  różnymi
rodzajami broni. W żadnym wypadku nie znieśliby zniewagi czy ośmieszenia. Byli gościnni,
szczodrzy  (Agamemnon,  któremu  Achilles  zarzucił  skąpstwo,  wiele  stracił  w  oczach
podwładnych). Rycerze posiadali duże gospodarstwa i liczne bogactwa pochodzące z wypraw
łupieskich,  więc  owa  szczodrość  była  „obowiązkowa”.  Skłonni  do  obrażania  się,  często  się
pojedynkowali,  popisując  się  zarazem  sprawnością,  a  później  chełpiąc  się  zwycięstwem.
Ż

ywili szacunek dla przeciwnika walczącego uczciwie i mężnie. Odwaga była największą

rycerską cnotą. Otaczali czcią zmarłych i przestrzegali rozejmu zawartego w celu pogrzebania
zwłok poległych. W codziennym życiu, oprócz zajęć związanych z doskonaleniem wojennego
rzemiosła, oddawali się niekiedy uciechom ciała, których dostarczały zakrapiane winem uczty
i piękne branki wojenne.
   Kobiety  w  „Iliadzie”  żyją  w  cieniu  mężczyzn  i  wiele  się  o  nich  nie  mówi.  Jeżeli  są
wspominane,  to  jako  nie  mające  swobody,  podległe  męskim  nakazom  i  zachciankom.
Wydawałoby się, że skoro przyczyną wojny trojańskiej stała się rywalizacja o piękną Helenę,
ona  sama  powinna  być  centrum  zainteresowania.  Tymczasem  narracja  toczy  się  jakby  obok
jej osoby. Rzeczą oczywistą jest, że miejsce, gdzie toczą się bitwy, nie jest odpowiednie dla
kobiety  wysokiego  urodzenia,  ale  zaskakuje  fakt,  że  o  Helenie  prawie  wcale  się  nie  mówi.
Kobiety  w  czasie  wojny  są  rodzajem  łupu.  Branka  wojenna,  jak  inne  zdobyte  przedmioty,
była  traktowana  jak  własność  i  służyła  nowemu  panu  do  zaspokajania  jego  zachcianek  i
wypełniania wszelkich czynności tradycyjnie uważanych za „kobiece”.
   W świecie bogów kobiety zyskały sobie większe prawa. Są bardziej samodzielne i aktywne
w różnych działaniach. Wtrącają się nawet w typowo męskie sprawy, jak wojna.

Ethos rycerski

   Bohaterowie  „Iliady”  uwikłani  w  różne  powiązania  między  sobą  i  uzależnieni  od  boskich
humorów  kierują  się  pewnymi  zasadami,  które  porządkują  ich  życie. Trzeba pamiętać, że są
herosami  (półludźmi,  półbogami)  i  –  chociaż  są  nadzwyczajnie  silni  i  sprawni  –  podlegają
podobnym ograniczeniom jak ludzie. Przede wszystkim są śmiertelni, cierpią. W codziennym
ż

yciu i w walce kierują się swoistym kodeksem etycznym, który nieco odbiega od

ukształtowanego przez późniejszą literaturę wzoru rycerskiego postępowania. Zagadnienie to
szczegółowo opisuje Maria Ossowska.

   Poza  wymienionymi  już  cechami  rycerza  starożytnego  i  opisem  stylu  życia  warto
wspomnieć,  że  zasadę  naczelną,  jaką  się  kierowali,  moglibyśmy  określić  używając  znanego
powiedzenia:  „cel  uświęca  środki”.  Najważniejsze  było  zwycięstwo.  Ambicja  pokonania
przeciwnika  pozwalała  stosować  w  walce  takie  chwyty  jak  podstęp,  pułapka.  Bohaterowie
„Iliady”  nierzadko  targani  żądzą  zemsty,  odwetu  (np.  Achilles  po  śmierci  Patroklosa)

odbudowują  swoje  dobre  samopoczucie  wyżywając  się  na  pokonanym  lub  pastwiąc  się  nad
jego zwłokami.
   Motywacją  wszelkich  działań  jest  w  „Iliadzie”  dążenie  do  sławy.  Ta  ambicja  kieruje
postępowaniem  bohaterów  i  do  niej  dostosowywane  są  moralne  zasady.  „Rycerzem  bez
skazy”,  najbardziej  czystym  moralnie,  jest  pokonany  Hektor,  obrońca  ojczyzny.  To  fatalny
los  postawił  go  po  stronie  Parysa.  Hektor  musiał  podjąć  zadanie  i  walczyć  z  Trojanami.  W
porównaniu  z  gniewnym,  mściwym  Achillesem,  czy  kierującym  się  emocjami
Agamemnonem, jest rycerzem opanowanym, zrównoważonym, walecznym.
   Na usprawiedliwienie postaci „Iliady” trzeba przywołać wyjaśnienie, że podstęp, zemsta to
zwyczajne  okoliczności  towarzyszące  walce  i  wobec  obowiązujących  w  starożytnej  Grecji
zwyczajów nie należy potępiać bohaterów za to, że im ulegają. W taki sposób postępują także
bogowie.
   Sam  Homer  nie  akceptował  –  jak  się  wydaje  –  niektórych  dzikich  obyczajów  rycerzy.
Bulwersująca  scena  bezczeszczenia  zwłok  Hektora  przez  Achillesa-zwycięzcę  została
złagodzona opisem powitania Priama przybywającego po ciało Hektora.

Wzruszyła go poważna głowa, broda siwa,
Na koniec sięę do niego w tych słowach odzywa:
„O nieszczęśliwy starcze! Coś ty nędzny zażył!
Jakżeś się sam przez obóz grecki przejść odważył,
Ażebyś przed obliczem rycerza się stawił,
Który cię tylu synów walecznych pozbawił?”

(XXIV, 305-309)

Brankom ciało myć kazał i maścić na boku,
Chcąc ojcu bolesnego oszczędzić widoku...

(XXIV, 366-367)

   Achilles  rozkazuje  przygotować  posiłek  i  posłanie  dla  starego  króla  Priama, zwraca się do
niego  z  czcią  i  współczuciem.  Nakazuje  powstrzymanie  działań  wojennych,  żeby  Trojanie  z
należnym szacunkiem pochowali ciało swojego narodowego bohatera.
   Te  fragmenty  księgi  XXIV  przedstawiają  Achillesa  zupełnie  inaczej.  Wyciszony,
uspokojony,  zrównoważony  może  zdobyć  się  na  obiektywizm  i  docenić  walory  obu
przeciwników – ojca i syna.
   „Zarówno  w  »Iliadzie«,  jak  w  »Odysei«  współistnieją  dwa  światy:  świat  pojęć  epoki
mykeńskiej  i  świat  pojęć  współczesnych  poecie  bardziej  humanitarnych.  Właśnie  owo
zhumanizowanie mitu w jego niektórych rysach to wkład oryginalny Homera”.

Tarcza Achillesa

Podręcznik literatury dla klasy pierwszej szkoły średniej

zawiera trzy fragmenty z „Iliady”:

Inwokację,  opis  przygotowywania  tarczy  Achillesa  z  pieśni  (księgi)  XVIII  oraz  relację  z
pojedynku  pomiędzy  Achillesem  i  Hektorem  z  pieśni  XXII.  Funkcję  inwokacji  w  strukturze
eposu  już  wyjaśnialiśmy  –  sprowadza  się  ona  do  krótkiej  prezentacji  zawartości  dzieła,  jest
miniaturowym  streszczeniem.  Spróbujmy  bliżej  przyjrzeć  się  opisowi  tarczy  Achillesa  i
czynnościom Hefajstosa, który ją wykuwał i misternie zdobił.
   Tarcza  była  częścią  rycerskiego  wyposażenia.  Achilles  pożyczył  swoją  zbroję  i  tarczę
Patroklosowi,  zaś  później  stała  się  łupem  Hektora.  Matka  Achillesa,  Tetyda,  zamówiła  u
Hefajstosa brakujące elementy wyposażenia.
   „Boski  kowal”  był  niedoścignionym  mistrzem  w  tej  branży.  W  jego  kuźni  najpierw
powstaje  tarcza.  Musi  ona  spełniać  dwa  warunki:  chronić  i  wzbudzać  podziw  swoim
wyglądem. Przede wszystkim służy do osłaniania ciała przed ciosami przeciwnika. Ponieważ

rywale  dysponują  niezwykłą  siłą  i  świetną  techniką  walki,  tarcza  musi  być  wykuta  z
odpowiedniego  kruszcu  i  zrobiona  w  taki  sposób,  żeby  mogła  odpowiednio  spełniać  swoje
zadanie. Powinna także wyróżniać się wśród innych misternością zdobiących ją płaskorzeźb.
   Opis  tarczy  Achillesa,  najmężniejszego  z  mężnych,  jest  zarazem  opisem  czynności
Hefajstosa.  Narrator  prowadzi  opowieść  w  taki  sposób,  że  czytelnik  ma  wrażenie,  jakby
tarcza powstawała na jego oczach. Złożona jest z pięciu okrągłych płyt nałożonych na siebie.
Ponieważ  ich  średnica  się  zmniejsza,  tarcza  najgrubsza  jest  w  jej  centralnej  części,  zaś  jej
obrzeża  pokrywają  rzeźbione  sceny.  Koła  tworzące  tarczę  zostały  wykonane  z  różnych
metali:  ze  złota,  srebra,  spiżu,  cyny.  Szczegółowy  opis  przedstawionych  tu  scen  zawiera
fragment  pieśni  XVIII  w  przekładzie  poetyckim  Kazimiery  Jeżewskiej  i  poprzedzające  go
wyjaśnienie  pochodzące  od  autorów  podręcznika.

Przeważają obrazy spokojnego,

pokojowego  życia  wiejskiego  (orka,  żniwa,  winobranie,  sielskie  życie  pasterzy),  które  są
przeciwwagą, jeśli chodzi o dynamikę, nastrój i wymowę, scen walki.
   Epicka rozlewność opisu pracy Hefajstosa nad tarczą Achillesa pozwala ocenić artystyczną
wartość  dzieła  Homera.  Poetyckie  ujęcie  rzeźbionych  scen  jest  plastyczne,  pełne  dynamiki,
obfitujące  w  detale.  Fragment  utworu  poświęcony  tarczy  jest  zarazem  prezentacją
umiejętności Hefajstosa. Zadanie, jakie sobie postawił, ozdobienie metalowej, ciężkiej tarczy
tak  kunsztownymi  obrazami,  wymagało  istotnie  nadzwyczajnego  talentu  rzeźbiarskiego  i
równocześnie kowalskiego. Kulawy Hefajstos radzi sobie z tym zadaniem bez najmniejszych
kłopotów.  Opis  pełen  jest  epitetów,  określeń  wartościujących  (np.  „Na  łące  piękny  korowód
dał  sławny  sztuką  Kulawiec”  –  XVIII,  589;  ,,Chłopcy  tam  oraz  dziewczęta  bogato
wyposażone” – XVIII, 592).

   „Wsławiony  sztuką  Kulawiec”  realizuje  swój  artystyczny  zamysł  bez  drżenia  ręki,  z
ogromną  precyzją,  i  osiąga  wspaniałe  efekty.  Niczego  nie  musi  poprawiać  ani  zmieniać.
Wyidealizowany  opis  pracy  Hefajstosa  jest  jak  najbardziej  zgodny  ze  starożytnym
pojmowaniem  realizmu.  Przecież  to  „boski  kowal”  wykonuje  tarczę,  więc  musi  ona  być
piękna i wspaniale ochraniać swojego właściciela.
   Opis tarczy kryje zarazem informację o sile i postawie Achillesa. Nie byle jaki rycerz mógł
udźwignąć  tarczę  złożoną  z  pięciu  ciężkich  metalowych  blach,  a  cóż  dopiero  zręcznie  i
szybko się nią osłaniać.
   Kowalski  (kompozycja  elementów)  i  malarski  talent  Hefajstosa  to  przecież  niezwykły
zmysł artystyczny samego Homera. Uznanie budzi literacki kształt opis tarczy przedstawionej
w  trakcie  tworzenia.  Dbałość  o  detale,  precyzyjny  dobór  słownictwa  służącego  określeniu
każdego szczegółu pozwala czytelnikowi bez trudu odtworzyć we własnej wyobraźni wygląd
tarczy i kolejne etapy jej powstawania.

Pojedynek Achillesa z Hektorem

   Pogrążony  w  żałobie  Achilles  postanawia  pomścić  śmierć  Patroklosa.  Odrzuca  na  bok
emocje,  które  poróżniły  go  z  Agamemnonem  i  w  konsekwencji  doprowadziły  do  utraty
przyjaciela;  odtąd  żądza  zemsty  kieruje  jego  postępowaniem.  Przy  okazji  warto  podkreślić
stosunek  starożytnych  do  przyjaźni.  Związek  przyjaciół  był  wartością  szczególnie  cenną  i
starannie pielęgnowaną. Zobowiązywał do wzajemnej pomocy i – jak w przypadku Achillesa
i  Patroklosa  –  do  pomszczenia  krzywdy  czy  śmierci,  która  dotknęła  przyjaciela  (rozpacz
Achillesa popchnęła go nawet do czynu, który trudno usprawiedliwić – w dzikiej nienawiści
dopuścił się zbezczeszczenia zwłok Hektora).
   Ostateczna  forma  zemsty  –  pokonanie  Hektora  w  pojedynku  –  następuje  po  wydarzeniach
związanych  ze  śmiercią  Patroklosa.  Wiadomość  o  utracie  przyjaciela  pozwala  Achillesowi
odsunąć osobiste urazy i wzbudza w nim żądzę odwetu, bez względu na to, że konsekwencją

będzie  śmierć  jego  samego  (XVIII,  95  i  nn.).  Myśl  o  uczczeniu  igrzyskami  sportowymi  i
pogrzebaniu  zwłok  Patroklosa  musi  zostać  odłożona  na  później.  Rozszalały  w  gniewie
Achilles ma tylko jeden cel – okupić śmierć przyjaciela pokonanego przez Hektora.
   Wspaniała zbroja i tarcza będzie mścicielowi bardzo przydatna. Jego matka, bogini Tetyda,
wcześniej  przewidziała  bieg  wypadków  i  zamówiony  u  Hefajstosa  rynsztunek  był  na  czas
gotowy.  Imponujący  wygląd  nowej  tarczy  i  zbroi  tym  bardziej  zachęcał  do  szybkiego
działania.  Walka  Achajów  z  Trojanami  toczy  się  zatarcie,  zaś  interwencje  bogów  podnoszą
jeszcze tempo zmagań.
   Zdarzenie bezpośrednio poprzedzające starcie Achillesa z Hektorem również odbywa się z
udziałem przedstawiciela Olimpu. Achilles walczy z Agenorem (synem Antenora) i kiedy już
ma  zwyciężyć,  Apollo  otacza  Agenora  mgłą  ułatwiając  mu  odwrót,  zaś  sam  przybiera  jego
postać.  Ścigający  go  Achilles  oddala  się  od  murów  Troi,  a  wtedy  Trojanie  chronią  się  w
mieście.  Pod  murami  pozostał  tylko  Hektor,  który  w  imię  obowiązku  wobec  ojczyzny
postanowił podjąć walkę z Achillesem.
   Fragment  pieśni  XXII  opiewający  pojedynek  Achillesa  z  Hektorem

przedstawia również

udział  bogów  w  tym,  decydującym  o  losach  całej  dziesięcioletniej  wojny,  starciu.  Szala  z
losem  Hektora  opadła w dół, wobec tego opuścił go nawet Apollo. Atena podstępnie dodała
mu  sił  (pod  postacią  jego  brata  obiecała  mu  pomoc),  ale  w  rzeczywistości  konsekwentnie
opowiedziała  się  za  Achillesem.  Hektor  walczył  do  momentu,  aż  odkrył  podstęp.  Ugodzony
ś

miertelnie przez Achillesa błaga go o uszanowanie zwłok. Dalszy bieg wypadków pozostaje

jednak  w  sprzeczności  z  ostatnią  prośbą  Hektora.  Odarte  ze  zbroi,  przywiązane  do  rydwanu
ciało  Achilles  wlecze  do  obozu  Achajów.  Ten  makabryczny  obraz  świadczy  o  ogromie
gniewu Achillesa, o jego nieprzejednanej postawie i mściwej naturze.
   Ostatnie słowa Hektora przypominają straszliwą zapowiedź śmierci Achillesa:

Rzekł, umierając już, Hektor, o hełmie wiejącym kitami:
„Dziś cię przejrzałem, pojąłem, że to wysiłek daremny
Ciebie nakłonić. Żelazne masz bowiem serce w swej piersi.
Ale się strzeż, aby za mnie gniew bogów cię nie dosięgnął
W dniu niedalekim, gdy ciebie Parys i Fojbos Apollon –
Mimo że jesteś tak mężny – zabiją u Skajskiej bramy”.

(XXII, 355-360)

   Achilles zginął trafiony przez Parysa strzałą w piętę – w jedyne miejsce, w które można go
było  śmiertelnie  ugodzić.  Ta  wersja  dalszych  wypadków  znana  jest  z  legendy.  Homer  nie
wspomina o niej ani w „Iliadzie”, ani w „Odysei”.
   Wyznanie  Hektora,  „jesteś  tak  mężny”,  jest  wielkim  dowodem  uznania  waleczności  i
odwagi Achillesa. Hektor – opanowany i obiektywny nawet w obliczu śmierci – zdobywa się
na  to  stwierdzenie.  Achilles  także  uznaje  męstwo  i  patriotyczną  postawę  Hektora,  ale
najpierw  musi  ochłonąć.  Czyni  to  w  rozmowie  z  jego  ojcem,  Priamem,  który  przybył  po
zwłoki  syna.  Także  bogowie  doceniają  cnoty  rycerskie  Hektora  i  zabezpieczają  jego
sponiewierane ciało przed rozkładem.
   Słynny  pojedynek  Achillesa  z  Hektorem  jest  próbą  sił  i  odwagi  najbardziej  walecznych
rycerzy  po  obu  stronach.  Jest  zarazem  jednym  i  atrakcyjniejszych  pod  względem  poetyckim
fragmentów  „Iliady”.  Zanim  dochodzi  do  starcia  zbrojnego  narrator  opisuje  pogoń  Achillesa
za Hektorem.

I tak jak orzeł, ptak górski, najszybszy wśród uskrzydlonych,
Spada i lekko dopędza z chmur gołębicę spłoszoną –
Ona wymyka się, pierzcha, lecz orzeł z wrzaskiem straszliwym
Z bliska uderza, w drapieżnej duszy zdobyczy spragniony –

Tak z zaciętością Achilles pędził, a Hektor uciekał
(...)

(XXII, 139-143)

   Cytowany  fragment  jest  przykładem  częstych  w  eposach  Homera  rozbudowanych
porównań,  nazywanych  od  imienia  autora  homeryckimi.  Opis  pojedynku  Hektora  z
Achillesem oprócz porównań zawiera ogromną ilość epitetów, które Homer szczególnie sobie
upodobał, liczne przerzutnie i inwersje. Pojawiają się tu także elementy dialogu wprowadzone
jako  zestawienia  kwestii  wypowiadanych  przez  bohaterów  eposu.  Zwróćmy  uwagę,  że  w
ramach cytowanego wyżej porównania mamy i epitety, i przerzutnie.
   Różnorodnością  środków  wyrazu  i  bogatym  słownictwem  cechują  się  opisy  konkurencji
sportowych  rozgrywanych  w ramach igrzysk na cześć zmarłego Patroklosa. Zaskakująca jest
wszechstronność  zawodników,  którzy  popisują  się  w  wielu  dziedzinach  sportu,  imponują
sprytem,  sprawnością  ciała  i  umiejętnością  przewidywania  zachowań  przeciwnika.  Igrzyska
były świętem, a przy tym rodzajem szlachetnej rywalizacji w czasie pokoju.
   I  opis  pojedynku,  i  wiele  innych  fragmentów  „Iliady”  świadczy  o  bogatym  słownictwie
Homera,  o  pieczołowitym  doborze  określeń,  które  adekwatnie  oddają  zamierzone  przez
autora treści.
   Zapisany na kartach Przeznaczenia finał wojny trojańskiej przesądził ostatecznie pojedynek
Achillesa  z  Hektorem.  Przeznaczeniu  były  też  podporządkowane  działania  bogów.  Akcja
„Iliady” toczy się wedle tej zasady i zamyka zapowiedzią upadku Troi.

Artyzm „Iliady”

   Epos  opiewający  „gniew  Achilla”  i  jego  tragiczne  skutki  ma  swoje  źródła  w  kulturze
ludowej  starożytnych  Grekow.  Badania  nad  kompozycją  i  artystycznymi  walorami  „lliady”
przekreśliły  zdecydowanie  poglądy  dawnych  homerologów  sugerujące,  że  „Iliada”  jest
zbiorem  legend  i  mitów  zestawionych  w  odpowiedniej  kolejności  i  w  związku  z  tym  nie
można  jej  autorstwa  przypisywać  jednemu  człowiekowi.  Niewątpliwie  źródłem  tematu  i
głównych wątków były mity greckie jednak dopiero ich twórcza „obróbka” była podstawą dla
skomponowanego w konsekwentny, przemyślany sposób eposu.
   Narracja  prowadzona  jest  z  wyczuciem  dramatyzmu.  Akcja,  zwalniana  lub  przyspieszana,
dawkuje  napięcie  zależnie  od  rozwijających  się  zdarzeń.  Te  zabiegi  mają  swój  cel  i  są
wykorzystywane  zgodnie  z  logiką  budowania  nastroju  i  napięcia.  Przed  decydującymi
momentami,  jak  zauważają  autorzy  najbardziej  wyczerpującej  polskiej  monografii  pt.
„Homer”,

autor serwuje długie, ozdobne, podniośle brzmiące porównania. Służą one

ożywieniu  monotonnych  scen  bitewnych,  a  niekiedy  zatrzymaniu na dłużej uwagi czytelnika
na  jakimś  ważnym  wydarzeniu.  Przełomowe,  doniosłe  momenty  akcji  „obowiązkowo”
okraszone  są  porównaniami  homeryckimi.  Zagrożone  monotonią  opisy  walki  oparte  są  na
schemacie  przechylającej  się  na  różne  strony  szali  zwycięstwa  lub  też  następuje  rozbicie
bitwy na kilka pojedynków. W takich okolicznościach zdarzają się gwałtowne wymiany zdań
pełnych obelg, ale bywają też uprzejme, kurtuazyjne przemowy. Ożywieniu akcji służy także
częste przenoszenie uwagi na innych bohaterów i stałe nieoczekiwane, wtrącanie się bogów w
przebieg zdarzeń.
   „Jednolitość »Iliady« przejawia się nie tylko w przemyślanej kompozycji poematu, ale także
w  jednolitości  charakterów  poszczególnych  bohaterów  i  bogów”  –  czytamy  w  wymienionej
monografii.

Istotnie, poznany w pierwszej księdze rycerz jest tym samym człowiekiem,

którego czytelnik żegna w księdze ostatniej. Podobnie można cytowaną tezę weryfikować,
jeśli chodzi o bogów.

   Zjednoczeni  pod  wodzą  Agamemnona  Grecy  podejmują  walkę  w  obronie  honoru
Menelausa  (brata  Agamemnona),  któremu  trojański  królewicz  Parys  uprowadził  żonę,
Helenę.  Postaci  i  zdarzenia  budujące  akcję  „Iliady”,  choć  zakorzenione  w  tradycji  ludowej,
powiązane  są  logicznym  ciągiem  następujących  po  sobie  faktów  konsekwentnie
prowadzących  do  rozstrzygnięcia  sporu.  Bierne  zestawienie  podań  mitycznych  i
historycznych  nie  dałoby  w  efekcie  tak  jednolitego  dzieła.  Homer  pozostał  więc  w
ś

wiadomości czytelników obroniony jako autor „Iliady”.

   Przekazywane  przez  aojdów  podania  nie  mogły  posługiwać  się  jednakowym  stylem.
„Iliada” została napisana z twórczym wkładem starania o urodę języka, plastyczność opisów i
urozmaicona różnymi zabiegami stylistycznymi.
   Zasadniczą  treścią  „Iliady”  są  opisy  czterech  wielkich  bitew,  toczących  się  od  świtu  do
zmroku.  Poświęcone  im  fragmenty  przeplatają  chwile  wytchnienia  –  czas  grzebania  zwłok,
narady.  Bohaterów  poznajemy  przede  wszystkim  podczas  bitewnych  zmagań.  Ich
charakterystyki można rozpatrywać w kategoriach realizmu (są to postaci typowe, a zarazem
o  indywidualnych  rysach,  są  takie,  jakie  można  było  spotkać  w  czasach  Homera),  ale  do
pewnego  stopnia  naiwne  (płaczący  rycerz,  nagła  utrata  odwagi).

Homer nie przeplata

charakterystyk bohaterów, nie umie skupić się na kilku czynnościach. Przedstawia jakąś pracę
czy bohatera i dopiero, gdy skończy, przechodzi do kolejnego opisu.

   Akcja  utworu  obejmuje  krótki  okres  z  dziejów  wojny  trojańskiej  i  w  całości  jest
podporządkowana  jednemu  nadrzędnemu  motywowi:  gniewowi  Achillesa  i  jego  skutkom.
Utwór  zaczyna  się  od  pełnych  dramatycznego  napięcia  scen,  kończy  zaś  w  nastroju  zgody.
Zakończenie  pokazuje  wewnętrzną  przemianę  głównego  bohatera,  obudzenie  się  w  nim
ludzkich uczuć, rezygnację z egocentrycznego stanowiska. Te ramy wypełniają opisy bitew i
zawziętego uporu Achillesa, odpowiednio zwalniane lub przyspieszane, by zatrzymać uwagę
czytelnika i wzbudzić w nim ciekawość dalszych zdarzeń.
   Zawarta  w  Inwokacji  zapowiedz  treści  zostaje  zrealizowana  w  24  księgach-pieśniach.
Utwór  zawiera  duży  ładunek  informacji  o  epoce,  o  zajęciach,  ubiorach,  pożywieniu,
stosunkach między ludźmi, sposobach walki i w ogóle o stylu życia w starożytności.
   Na  wartość  artystyczną  „Iliady”  składa  się  kilka  ważnych  elementów.  Przede  wszystkim
trzeba  wymienić  przemyślaną  kompozycję  dzieła,  sprawność  warsztatu  poetyckiego  autora
wyrażającą  się  w  umiejętnym  wykorzystaniu  mitów,  dbałości  o  urodę  języka,  różnorodności
ś

rodków artystycznych i sprostaniu regułom poetyki, którą Homer postawił sobie jako cel.

   Ogląd  „Iliady”  w  aspekcie  kompozycyjnym  i  stylistycznym  trzeba  jeszcze  poszerzyć  o
uwagi  dotyczące  układu  wersyfikacyjnego.  Homer  posługuje  się  heksametrem,  czyli
sześciostopowym  daktylem.  Była  to  miara  wierszowa  oparta  na  naprzemiennym  rozkładzie
sylab długich i krótkich. Tak uzyskana rytmika wiersza i jego melodia wywoływały wrażenie
patosu, uroczystego tonu. Wiersz o takich cechach najlepiej nadawał się do przekazania treści
o  ważnej  dla  narodu  chwili  dziejowej.  Heksametr  nie  jest  łatwy  do  przełożenia  na
charakteryzujący  się  innymi  jakościami  język  polski.  Dmochowski  próbował  oddać  jego
walory  rytmiczne  przy  pomocy  rymowanego  trzynastozgłoskowca  (7  +  6).  Ta  i  inne  próby
imitacji  heksametru  nie  mogły  doścignąć  rytmu  i  melodyki  oryginału  z  powodu  innej
struktury  języka  polskiego.  Wypada  więc  przyjąć  (niemożliwą  do  weryfikacji  poprzez
przekład) tezę homerologów, że i w tym względzie „Iliada” zasługuje na uznanie i podziw.

„Iliada” i „Odyseja”

Obydwa eposy są prawdopodobnie dziełem jednego autora. Tak zwana kwestia homerycka
wywołała liczne dociekania, analizy obu tekstów. Efekty tej pracy to argumenty za i przeciw

twierdzeniu,  że  „Iliada”  i  „Odyseja”  wyszły  spod  pióra  jednego  twórcy.  Zdecydowanie
przeważają racje za przyjęciem tej tezy.
   Badania  historyczno-literackie  wykazały,  że  „Iliada”  powstała  wcześniej  („Odyseja”
dopowiada  to,  czego  nie  powiedziano  w  pierwszym  eposie).  Jest  w  pewnym  sensie  jego
kontynuacją i uzupełnieniem, jeśli chodzi o bieg akcji i charakterystyki bohaterów.
   Tak wstęp do „Iliady”,

jak i do „Odysei”

(wydania w serii Biblioteka Narodowa) opisują

stosunki  społeczne,  polityczne  i  prawne  na  przedstawionych  w  eposach  terenach  w  czasach
Homera  i  przed  nim.  Autorzy  –  Tadeusz  Sinko  i  Zofia  Abramowiczówna  –  wybitni  znawcy
historii  i  literatury  starożytnej,  poruszają  wiele  spraw  dotyczących  ludzi  tamtego  czasu.
Mówią  o  tym,  czym  zajmowali  się  oni  na  co  dzień,  co  jedli,  jak  się  ubierali,  jak  spędzali
wolny czas, jaki był świat bogów, w których wierzyli i jak wyrażali swoją wiarę.
   Tak  przedstawione  tło  rozważań  pozwala  lepiej  zrozumieć  działania  bohaterów  „Iliady”  i
„Odysei”,  dostrzec  motywację  postępowania,  usprawiedliwić  czyny  nie  mieszczące  się  w
naszej, współczesnej mentalności.
   Materiałem, tworzywem treściowym, obu eposów są podania o bogach i bohaterach, twory
ludzkiej  fantazji  i  obrazy  pochodzące  z  obserwacji  życia  przekazywane  z  ust  do  ust.  Kanwa
niektórych  opowieści  ubierana  w  różne  szczegóły  powtarza  się  w  wielu  zapisach.
Każdorazowo  jednak  dodawano  inne  elementy  czy  też  rozwijano  opowieść  w  jakimś
wybranym kierunku, podkreślając jakiś wątek czy motyw.
   „Iliada”  i  „Odyseja”  są  utworami  może  najbardziej  uniwersalnymi  spośród  tych,  jakie
kiedykolwiek  napisano.  Przywołują  zdarzenia,  postaci,  antagonizmy,  jakie  powtarzają  się
przez  wszystkie  wieki,  które  minęły  od  czasu  powstania  obu  eposów.  Zawierają  ciągle
aktualne  przestrogi  i  prezentują  zasady  moralne,  które  w  większości  obowiązują  do  dziś
(jeżeli  nieco  inaczej  je  formułujemy  czy  interpretujemy,  to  ze  względu  na  odmienne  realia
ż

ycia, a przede wszystkim – ze względu na zasadniczo odmienny typ wiary religijnej, jaką

wyznaje cywilizowany człowiek współczesny).
   Uniwersalizm  tych  superdzieł  starożytności,  zakorzenionych  w  tradycji  podań  ludowych,
tkwi  także  –  a  może  przede  wszystkim  –  w  konstrukcji  psychofizycznej  i  zachowaniach
bohaterów  literackich.  Badacze  literatury  starożytnej  wiele  miejsca  i  czasu  poświęcili
artyzmowi  eposów  Homera,  środkom  artystycznym,  jakich  używał,  kompozycji  utworów,
analizie  wątków  i  języka,  wierzeniom  religijnym,  przebiegom  walk  i  pojedynków,  opisom
elementów  fantastycznych...  Niemal  każda  książka  i  artykuł  o  dziełach  Homera  przynosi
także wzmianki i opisy bohaterów, jakich autor przedstawił. Poważne monografie poświęcają
problematyce  bohaterów  całe  rozdziały.  Jednak,  poza  charakterystyką  osób  i  wskazaniem  na
ich funkcję w przebiegu zdarzeń, poza wskazaniem roli poszczególnych postaci w tekście, nie
otrzymujemy  jednoznacznego  określenia  typu  bohatera,  który  jawi  się  jako  „wspólny
mianownik” występujących tu osób.
   Analiza  obu  eposów  w  aspekcie  problematyki  bohaterów  podpowiada  ów  „wspólny
mianownik”.

Homer

upodobał

sobie

bohaterów

silnych,

sprawnych

fizycznie,

wysportowanych,  gotowych  i  zdolnych  do  walki,  wyżywających  się  chętnie  w  zawodach
sportowych  i  angażujących  się  bez  wahania  w  różne  formy  rywalizacji  dającej  szansę
chwalebnego zwycięstwa.
   Analiza  bohatera  homeryckiego  uosabia  siłę  i  sprawność  zarówno  w  wymiarze  fizycznym,
jak i w sensie możliwości umysłu. Także tam, gdzie autor nie podkreśla inteligencji bohatera,
jest  ona  zawsze  elementem  towarzyszącym.  Ten  typ  bohatera  ma  rysy  uniwersalne.  Obecnie
w  literaturze  i  w  filmie  często  pokazywane  są  postaci  o  takim  właśnie  rysunku.  Dość
wymienić  całą  rzeszę  amerykańskich  kowbojów,  czy  gangsterów,  albo  dzielnych  stróżów
prawa, którzy sprytem i sprawnością fizyczną zwyciężają zło, walczą z przestępcami. Takich
dzieł  powstało  wiele  także  na  gruncie  polskim.  Tak  jak  u  Homera,  tak  i  w  twórczości

współczesnej  bohater  sprawny,  silny,  dominujący  nad  innymi  niekiedy  wykorzystuje  te
możliwości w nadmiarze (okrucieństwo Achillesa postaci gangsterów).
   Znaczenie  i  aktualność  dzieł  Homera  nie  mogą  być  rozważane  w  oderwaniu  od
problematyki  bohatera.  Wydaje  się,  że  właśnie  w  tym  typie  bohatera,  jaki  został  tu
zaprezentowany,  tkwi  tajemnica  żywotności  homeryckich  eposów.  Typ  bohatera  powstały
przed  dwoma  tysiącami  lat,  realizujący  się  w  trzech  dziedzinach:  w  walce,  w  sporcie  i  w
pracy,  ciągle  się  aktualizuje  i  imponuje  ludziom  współczesnym  pozytywnym  myśleniem,
tężyzną fizyczną i wspaniałą sprawnością ciała i umysłu.

Wpływ „Iliady” na literaturę polską

   Znaczenie  „Iliady”  w  historii  literatury  jest  nie  do  przecenienia.  Poruszone  tu  sprawy,
motywy,  postaci  ożywały  niejednokrotnie  w  wyobraźni  poetów,  prozaików  i  dramaturgów,
przybierały  nowy  kształt  i  konteksty.  Literatura  polska  w  kolejnych  epokach,  od  renesansu
począwszy,  sięga  bez  ograniczeń  do  tej  skarbnicy  motywów  i  twórczo  je  asymiluje.  Ciągle
powstają  też  poetyckie  parafrazy  wybranych  fragmentów  „Iliady”.  Niekiedy  są  to  próby
uwspółcześnienia, kiedy indziej ambicja dorównania starożytnemu heksametrowi. Nie sposób
wymienić  twórców  literatury,  którzy  upodobali  sobie  „Iliadę”  jako  źródło  inspiracji.  Byli
wśród  nich:  Kochanowski,  Staff,  Tuwim,  Gajcy,  Lechoń,  Czechowicz,  Jastrun,  Herbert,
Szymborska.
   Żywotność  „Iliady”  wynika  z  przedstawienia  odwiecznych  zależności  między  ludźmi  i
podkreślenia zasady, że – nawet po latach – winowajca musi ponieść karę. Homer jest tu, co
prawda,  zwolennikiem  odpowiedzialności  zbiorowej:  cały  naród  musi  zapłacić  za  czyn
zakochanego  Parysa.  Sprawiedliwości  musi  jednak  stać  się  zadość.  Winny  poniesie  karę
nawet wtedy, gdy jej skutki będą krzywdzące dla innych.
   Wymowa  moralna  eposu  ma  swoich  adresatów  także  wśród  ludzi  końca  XX  wieku,  zaś
pojęcie  honoru  nie  straciło  na  wartości.  Znakiem  naszych  czasów  bywa  też  nadmiernie
wybujała  ambicja,  przedkładanie  interesu  własnego  nad  dobro  narodowe.  Nasz  świat  rządzi
się podobnymi emocjami jak bohaterowie „Iliady” i są w nim zatwardziali egoiści, nie liczący
się  w  swoim  postępowaniu  z  nikim  i  z  niczym.  Są  też  wspaniali,  nieustępliwi  obrońcy
pięknych ideałów.
   Czerpanie  z  bogatego  źródła  „Iliady”  stało  się  zwyczajem  twórców  literatury  –  to  chyba
najbardziej namacalny dowód żywotności dzieła Homera.

Przypisy

1. Homer: Iliada. Przeł. F. K. Dmochowski. Wstęp T. Sinko, BN S. I, nr 17. Wrocław 1966.

Z tego przekładu zaczerpnięto cytaty zamieszczone w niniejszym opracowaniu. W
nawiasie podano numer księgi (cyfry rzymskie) i wierszy (cyfry arabskie).

2. Definicje pojęć teoretyczno-literakich opracowano w oparciu o następujące źródła: M.

Głowiński, T. Kostkiewiczowa, A. Okopień-Sławińska, J. Sławiński: Słownik terminów
literackich, Warszawa 1988; A. Kulawik: Poetyka, Warszawa 1990; Stanisław Jaworski:
Słownik szkolny. Terminy literackie, Warszawa 1991.

3. Por. Podręcznik literatury dla klasy pierwszej szkoły średniej: M. Adamczyk, B.

Chrząstowska, J. T. Pokrzywniak: Starożytność oświecenie, Warszawa 1994, s. 81.

4. Hom – razem, aro – spajam, składam. Według Tadeusza Sinki było to imię pospolite, nie

własne. Por. T. Sinko: Wstęp do: Homer: Iliada, dz. cyt., s. XVIII.