Skały macierzyste i powstanie gleby 

 
 
 
Skała − nagromadzenie minerałów (rzadziej jednego minerału), 
tworzące określoną, samodzielną jednostkę geologiczną. 
 
jeden minerał - skała prosta 
mieszanina minerałów - skała złożona 
 
Skały wchodzące w skład skorupy ziemskiej, w zależności od ich pochodzenia dzielimy na: 
magmowe, osadowe, metamorficzne. 
 
Gleby powstały w około 75% na skałach osadowych. 
 
Skała, na której powstaje gleba, jest nazywana skałą macierzystą. 
 
 

SKAŁY MAGMOWE 

 
Skały magmowe powstały w wyniku zakrzepnięcia płynnej magmy: 
 
− znajdującej się w głębi Ziemi jako skały głębinowe 
   (najczęściej o strukturze jawnokrystalicznej); 
 
− wypływającej na powierzchnię ziemi w postaci lawy jako skały wylewne 
   (zwykle skrytokrystaliczne bądź porfirowe); 
 
− wypełniającej szczeliny biegnące ku powierzchni jako skały żyłowe 
   (najczęściej skrytokrystaliczne). 
 
Rodziny skał magmowych: 
 
1. granity (głębinowe) i riolity (wylewne) – kwaśne, ponad 65% SiO

2

 

2. sjenity (głębinowe) i trachity (wylewne) – obojętne, 52-65% SiO

2

 

3. dioryty (głębinowe) i andezyty (wylewne) – obojętne, 50-60% SiO

2

 

4. gabra (głębinowe) i bazalty (wylewne) – zasadowe, 40-50% SiO

2

 

 
Główne minerały skał magmowych: 
kwarc, skalenie, miki, pirokseny, amfibole 
 
 

SKAŁY OSADOWE 

 
Dzielą się na: 
okruchowe, organogeniczne i chemiczne 
 
Skały okruchowe powstały w wyniku nagromadzenia zwietrzeliny skalnej (skały luźne) i jej 
scementowania (skały lite). 

 
Etapy powstania:  wietrzenie → transport → depozycja → diageneza 
                                                                            luźne                 lite 
 
 
Diageneza zachodziła głównie w środowisku morskim w warunkach wysokiego ciśnienia, a 
substancją cementującą (spoiwem) były sole wytrącające się z roztworów wodnych, np. 
węglan wapnia. 
 
Rodzaje skał okruchowych 
Dominująca frakcja ziarn 

Skały luźne 

Skały lite 

kamienista i grubsza 

gruzy 

brekcje 

żwirowa 

żwiry 

zlepieńce 

piaskowa 

piaski 

piaskowce 

pyłowa 

pyły 

pyłowce 

iłowa 

iły 

iłowce 

różnofrakcyjne (z pyłem i iłem) 

gliny 

glinowce 

 
 
Pochodzenie skał luźnych: 
gruzy – wietrzeniowe: w miejscu lub grawitacyjne 
ż

wiry – lodowcowe (żwiry zwałowe), wodnolodowcowe, rzeczne 

piaski – lodowcowe (piaski zwałowe), rzeczne, deluwialne, wodnolodowcowe, eoliczne 
pyły – wodnolodowcowe, deluwialne, rzeczne, eoliczne 
iły – sedymentacyjne (zwłaszcza jeziorne) 
gliny – lodowcowe (gliny zwałowe), wodnolodowcowe, deluwialne, rzeczne 
 
 
Skały organogeniczne powstały z nagromadzonych szczątków roślin 
i zwierząt. Są to np.: 
wapienie (w różnych odmianach) 
margle (wapienie zanieczyszczone piaskiem, pyłem, iłem) 
dolomity (wapienie wysycone magnezem) 
gezy 
kredy 
 
Do tej grupy zalicza się też paliwa kopalne (węgiel, ropa, gaz) oraz torfy i gytie, 
tworzone w większości w warunkach bagiennych i płytkowodnych. 
 
 
Skały chemiczne są osadami wytrąconymi chemicznie z roztworów wodnych. 
Należą do nich np.: 
wapienie i dolomity chemigeniczne 
martwica wapienna 
martwica krzemionkowa 
 
Typowymi skałami chemicznymi są skały gipsowo-solne (gips, sól kamienna), 
zbudowane z chlorków i siarczanów potasu, -sodu, -wapnia, -magnezu. 

 
 

SKAŁY METAMORFICZNE 

 
Skały metamorficzne powstały ze skał magmowych i osadowych 
pod wpływem czynników przeobrażających: 
– ciśnienia kierunkowego, 
– ciśnienia hydrostatycznego i temperatury, 
– temperatury 
 
 
Przykłady metamorfizmu skał pierwotnych: 
●

 granity, riolity  →  kataklazyty, łupki kwarcowo-skaleniowe, gnejsy 

●

 dioryty, gabra, bazalty  →  zieleńce, serpentynity, amfibolity 

●

 piaskowce kwarcowe  →  łupki kwarcytowe  

●

 piaskowce węglanowe  →  gnejsy, łupki glaukofanowe i hornblendowe  

●

 iłowce  →  fyllity, łupki łyszczykowe  

●

 wapienie  →  marmury, erlany  

●

 margle, wapienie margliste  →  hornfelsy, skarny  

 
 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Gleba

 jest utworem o miąższości od kilku cm do kilku metrów, zalegającym na skale 

macierzystej, składającym się z luźnych cząstek mineralnych i organicznych, a także z 
powietrza i wody. Wyróżnia się tym, że zachodzą w niej przemiany materii mineralnej 
w organiczną oraz organicznej w mineralną. 
 
Czynniki, pod których wpływem tworzy się gleba, 
nazywamy czynnikami glebotwórczymi. Zaliczamy do nich: 
1) organizmy żywe 
2) klimat 
3) wodę 
4) rzeźbę terenu 
5) skałę macierzystą 
6) działalność człowieka 
7) czas (1 cm warstwa gleby powstaje w czasie od 100 do 400 lat) 
 
 
Etapy tworzenia gleby na skale litej: 
 
1. Rozdrobnienie skały 
    ● wietrzenie fizyczne, np. insolacyjne, mrozowe, eoliczne, erozyjne 
    ● wietrzenie chemiczne, np. rozpuszczanie, uwodnienie, utlenianie 
 
2. Zasiedlanie przez organizmy żywe – najpierw porosty, wątrobowce, 
    mchy, mikroorganizmy, a następnie rośliny i zwierzęta wyższe 
 
3. Dalsze wietrzenie skały, w tym wietrzenie biologiczne 
    (np. działanie korzeni, kwasów organicznych) 
 

4. Gromadzenie szczątków organicznych, powstawanie próchnicy, obieg materii 
 
 
W zasiedlaniu skał luźnych (np. piasków) mogą od początku brać udział rośliny wyższe  
 
Rośliny pionierskie piasków: 
●

 glony 

●

 porosty (płucnice, chrobotki) 

●

 mchy 

●

 trawy (piaskownica zwyczajna, wydmuchrzyca piaskowa, szczotlicha siwa) 

●

 turzyca piaskowa 

●

 byliny (honkenia piaskowa, lepiężnik kutnerowaty) 

●

 krzewy (wierzba piaskowa, rokitnik zwyczajny)