plik

Gospodarka Wodna nr 7/2007

261

Wojciech

Kuczkowski

261

Polskie Szlaki Żeglowne

NBKA – Biebrza

Trochę o historii Goniądza

zyn zaopatrujący w sól całe Podlasie. Tym samym dokumentem

został ustanowiony port rzeczny. I port, i żupa funkcjonowały do

początku lat 70. XIX stulecia, kiedy władze carskie rozpoczę-

ły budowę potężnego Osowca. I żupę, i port, i magazyn solny

zawdzięczał Goniądz staraniom Jana Zamoyskiego, starosty

knyszyńsko-goniądzkiego. Kolejnymi starostami – oczywiście

rządzącymi przez swoich administratorów – byli członkowie

wielkich rodów polskich i litewskich: Tomasz Zamoyski, Paweł

Niewiarowski, Stanisław Witowski, Michał Ossoliński, rodzina

Orsettich, Glińskich, Czapskich, Dominik Radziwiłł i Stanisław

Małachowski. Pod ich rządami miasto bogaciło się. Plony z pól

i okolicznych lasów płynęły Biebrzą, Narwią i Wisłą do Warszawy,

Torunia i Gdańska. „Potop szwedzki” nie za bardzo dał się we

znaki goniądzakom. Dopiero gospodarny wielmoża i mąż stanu

Stanisław Szczuka, budowniczy sławnego mostu „szwedzkiego”,

naraził całą ziemię wiską na nieszczęście przemarszu obcych

wojsk w czasie wojny północnej. Pisałem o tym już wcześniej.

Morowe powietrze, straszliwa dżuma zdziesiątkowała ludność.

Ale uprawiając rolę i hodując bydło można było żyć i rzemiosło

goniądzkie nie mogło narzekać na brak popytu na swoje wyroby

u rolników sąsiednich zaścianków. Działania wojenne zawitały w

te strony wraz z powstaniem kościuszkowskim, kiedy to patriotycz-

na szlachta miejscowa zmobilizowana w pospolitym ruszeniu „biła

Prusaka”, zdobyła i złupiła Prostki, ale łatwo rozgromiona przez

regularne pruskie wojsko rozeszła się do domów po spełnieniu

patriotycznego obowiązku. Do 1807 r. w zaborze pruskim, w latach

1807-1813 przynależąc do Księstwa Warszawskiego, Goniądz

oddychał niepodległością, by w 1813 dostać się do zaboru rosyj-

skiego w ramach Królestwa Kongresowego i w tym zaborze trwać

do 1915 r. Powstania listopadowe i styczniowe jakoś „przeszły

stronami”, raczej gdzieś w okolicach Grajewa i Rajgrodu.

I tak od średniowiecza żyła spokojnie i pracowicie ta mieścina.

Owszem były i urozmaicenia: pożary i epidemie, sporadyczne

muśnięcia wojen, zrywy niepodległościowe.

Wielka historia i cywilizacja zawitały dopiero w siedemdzie-

siątych latach XIX stulecia wraz z koleją brzesko-grajewską

i budową wielkiego kompleksu fortecznego z ludnym garnizonem.

Mieszkańcy Goniądza mogli teraz zarabiać w Osowcu, budu-

jąc fortyfikacje, wyrabiając materiały budowlane. I do wybuchu

I wojny światowej był to naprawdę dobry interes. Ale wojna

przez rok trwania walk o Twierdzę sowicie „odpłaciła się” za trud

To nic dziwnego, że właśnie to wzgórze, wycięte Czarną Strugą

z krawędzi Wysoczyzny Białostockiej, zostało zasiedlone przez gródek

strażniczy, następnie osadę przy grodzie na biebrzańskiej przeprawie,

w miarę postępu dziejów osadę miejską i wreszcie miasto Goniądz.

A nawet stolicę powiatu goniądzkiego, o czym dowiadujemy się

z pierwszej pisanej wzmianki odnotowanej 14 sierpnia 1358 r. w tek-

ście ugody o wytyczeniu granicy między Mazowszem dysponującym

bytem państwa niemal suwerennego wobec Korony Polskiej i Wielkim

Księstwem Litewskim. Ugodę podpisali władcy – Mazowsza książę

Zimowit Trojdenowicz, potomek Krzywoustego, i książę Kiejstut. Był

to przejaw zbliżania się obu społeczności – litewskiej i polskiej. Znalazło

to finał w zaślubinach Polski z Litwą, a personalnie Władysława Jagiełły

z Jadwigą Andegaweńską.

Książęta mazowieccy prowadzili także własną politykę z północ-

nym sąsiadem, Zakonem Krzyżackim. Rozwijały się stosunki eko-

nomiczne, na pewno nie nacechowane wrogością, jeżeli Ziemowit

IV Mazowiecki, będąc w potrzebie finansowej, wziął pożyczkę

u Krzyżaków pod zastaw Goniądza, wraz z powiatem, na dwa-

dzieścia lat. Bez żadnych problemów pożyczka została spłacona

w terminie i w 1401 r. Goniądz powrócił do Mazowsza. Wówczas

też powiat został podzielony między Litwę i Mazowsze.

W 1506 r. król Aleksander Jagiellończyk nadał wielki obszar

Podlasia z Goniądzem i Rajgrodem kniaziowi litewsko-ruskiemu,

Michałowi Glińskiemu, marszałkowi nadwornemu litewskiemu,

następnie wybitnemu politykowi, dyplomacie i utalentowanemu

wodzowi wojskowemu o wybujałych ambicjach na skalę mię-

dzynarodową. Te ambicje spowodowały, że urażony następca

Aleksandra, Zygmunt Stary nadał dobra goniądzkie wielkiemu

magnatowi litewskiemu Mikołajowi Radziwiłłowi, wojewodzie

trockiemu i kanclerzowi wielkiemu Litwy. Od tej pory Goniądz

pozostawał w rodzinie Radziwiłłów lub spokrewnionych z nimi wiel-

kich rodów litewskich (w gruncie rzeczy raczej etnicznie ruskich)

Dowojnów, Sapiehów i Kiszków. Przedstawicielka tej koterii, Anna

z Radziwiłłow Kiszczyna, wojewodzina witebska w 1570 r. prze-

kazała dobra królowi Zygmuntowi Augustowi, a Goniądz został

podporządkowany starostwu knyszyńskiemu. Włączenie do dóbr

królewskich dobrze posłużyło miastu, bo oto Stefan Batory usta-

nowił uniwersałem warzelnię soli, zwaną żupą solną

i maga-

W wydruku ze strony internetowej przeczytałem zabawny błąd. Zamiast „Żupa

solna” napisano „żupa solona”.

Rzadki widok: jacht żaglowy na Biebrzy

na tle panoramy Goniądza

STATEK BOCZNOKO£OWY

ZAPRASZA

NA REJS

PO WARCIE

od maja do wrzeœnia

JAGIENKA

mosty kolejowe

most

Mieszka I

most

Boles³awa

Chrobrego

most

œw Rocha

most

Królowej

Jadwigi

most

Przemys³awa I

przystañ

Gospodarstwo

Pomocnicze

przy RZGW

w Poznaniu

ul. Czarna Rola 4

61-625 Poznañ

tel. (061) 8 270 589

fax (061) 8 270 595

kom. 0 600 993 114

kom. 0 600 993 116

Gospodarstwo

Pomocnicze

przy RZGW

w Poznaniu

ul. Czarna Rola 4

61-625 Poznañ

tel. (061) 8 270 589

fax (061) 8 270 595

kom. 0 600 993 114

kom. 0 600 993 116

262

Gospodarka Wodna nr 7/2007

SZLAKI ŻEGLOWNE – got. diap.

262

włożony w jej przygotowanie. Goniądz i jego okolice naszpikowane

były bateriami armat i pozycjami obronnymi Rosjan. Codziennie

z różnym natężeniem artyleria niemiecka robiła, co mogła, aby

nieprzyjaciel ponosił jak największe straty. Drewniane zabudo-

wania Goniądza spłonęły, murowane zostały rozwalone przez

pociski. 25 sierpnia 1915 r. weszli Niemcy i odeszli w lutym 1919 r.,

przekazując Goniądz władzom Rzeczypospolitej Polskiej. Bo tędy

koleją brzesko-grajewską do Prus wschodnich wycofywali swoje

zrewoltowane wojska z frontu wschodniego – na mocy umowy

między naczelnikiem państwa Józefem Piłsudskim i gubernatorem

niemieckim generałem Hansem von Beselerem. Chodziło o to, aby

ominęli podczas powrotu ziemie polskie.

Goniądz stanął do pracy w niepodległej Ojczyźnie. Uprzątnięto

zgliszcza i odbudowano domy. Przez dwadzieścia lat niepodle-

głości zbudowano nowy kościół w miejsce spalonego, wzniesio-

no nową szkołę podstawową. Wychowało się nowe pokolenie

Polaków. Goniądz posmakował smaku niepodległości.

Najazd hitlerowski zainaugurował straszny okres drugiej wojny

światowej. Niemcy weszli 13 września, a już dwa tygodnie póź-

niej przekazali rządy okupantowi sowieckiemu w myśl układu

Ribbentrop-Mołotow. Goniądz wraz z całym Podlasiem został

wcielony do Białorusi. Mieszkańcy urodzeni na tych terenach auto-

matycznie zostali obywatelami radzieckimi. W szkole obowiązy-

wał język rosyjski. Polskiego uczono jako obcego. Unieważniono

polskie podręczniki. NKWD prowadziło przerażającą akcję pozby-

wania się „eliemienta” obcego klasowo: działaczy organizacji poli-

tycznych i społecznych, urzędników państwowych, policjantów,

inteligencji, „kułaków”, ziemian, przedsiębiorców począwszy od

jesieni 1939 r. wywożono na Syberię według starannie zaplano-

wanego scenariusza. Opowiadał mi rodak goniądzki, Wojciech

Ryszewski, burmistrz w latach 1994-2006, wówczas dziewięciola-

tek, że jego rodzina, jako „kułacka”, miała już wyznaczony termin

transportu. O tydzień Niemcy wyprzedzili ten termin i uderzyli

22 czerwca 1941 r. Przez 5 dni oddziały 10 Armii wojsk radzieckich

stawiały opór w Osowieckim Rejonie Umocnionym nacierające-

mu Wehrmachtowi. Ale w tym czasie pancerne zagony niemie-

ckie docierały już pod Mińsk, stolicę Białorusi, zdobywały Wilno.

Zaczęła się druga okupacja niemiecka. Na „dzień dobry” Niemcy

rozstrzelali 116 Żydów, tych przede wszystkim, których posądza-

no o współpracę z władzami radzieckimi. Bardziej od Niemców

okrutni byli mieszkańcy Jedwabnego. Tamtędy wojska niemieckie

nie przechodziły. Przyjechało tylko Gestapo z Ciechanowa i ofi-

cjalnie przejęło władzę. Dali też wolną rękę w rozprawieniu się z

Żydami najbardziej skrajnym jedwabińskim nacjonalistom i zwy-

kłym kryminalistom. Oddaję głos Annie Mydlińskiej „… Chociaż

Jedwabne nie leży w Kotlinie Biebrzańskiej, na odcinku między

Brzostowem i Wizną, trzykrotnie mijamy drogowskaz z napisem

Jedwabne 11 km. I za każdym razem słyszę pytanie od turystów

„czy to TO Jedwabne?” Gdy odpowiadam twierdząco, często

zapada cisza. Ale czy milczeniem można przesłonić krzyk kilku-

set ludzi spalonych żywcem w jedwabiańskiej stodole… W jaki

sposób mogło dojść do tak strasznej zbrodni? Czy podżeganie

Niemców jest wystarczającym powodem dla Polaków, którzy

dopuścili się tego bestialskiego czynu? Bóg mi świadkiem, że

tak samo mi żal Żydów z Jedwabnego, Polaków wymordowanych

przez Niemców na Grzędach, czy palestyńskich matek opłaku-

jących swoje dzieci”

Jak opowiadał mi Jerzy Ryszkowski – uhonorowany przez Park

Złotą Kartą Wstępu do BPN – jako dziecko był świadkiem ukrywa-

nia przez jego rodziców Żyda ocalałego z jedwabińskiej Zagłady.

Także świadkiem końca goniądzkich Żydów, wywiezionych pod-

wodami, jak mówił, do Małkini, czyli Treblinki. Wydało mi się to

niezbyt prawdopodobne, bo furą taki szmat drogi trzeba jechać

co najmniej dwa, trzy dni. Według innych źródeł (www.goniadz.pl)

wywieziono ich do Prostek koło Grajewa, tuż za granicą wschod-

niopruską. I tam zostali wymordowani. Pamięta Ryszkowski,

jak z okolicznych wsi zbierały się fury, jak znajomi Żydzi mościli

się na wozach całymi rodzinami wraz z niezbędnym dobytkiem

w tobołach. Jeszcze wierzyli Niemcom, że jadą gdzieś tam na jakieś

roboty. Ale że na śmierć, nie wierzyli. Zresztą – jak sam pamiętam

z czasów okupacji – nigdy biedacy nie wierzyli. Bo to się po prostu

nie mieściło w głowie. Nie znalazłem nigdzie wzmianki o tym, kiedy

odbyła się ZAGŁADA goniądzkich Żydów. Najprawdopodobniej

latem 1942 r. Ocaleli ci, którzy przez NKWD zostali wywiezieni w

czasie wywózek i następnie wyszli z Andersem do Iraku lub później

z Berlingiem do Polski.

Żydzi w Goniądzu

Goniądz to jedyna miejscowość nad Biebrzą, gdzie było tak

duże skupisko ludności żydowskiej, przekraczającej 60% ogólnej

liczby mieszkańców. Warto zająć się tym tematem, odchodzącym

do coraz dalszej historii.

Początkowo miasto dysponowało przywilejem zakazującym

osiedlaniu się Żydów. Przywilej ten był łatwo omijany fizycznie:

tuż poza granicą uprzywilejowanego miasta powstawało osied-

le żydowskie. W Goniądzu pierwsza wzmianka o osadnictwie

żydowskim pojawiła się w 1620 r. Ale epidemia na początku wieku

XVIII wyludniła i spustoszyła miasteczko. Żydzi pojawili się z

powrotem w połowie XVIII wieku. Przyjechało 30 rodzin. Zakupili

działki od miasta i pobudowali sobie domy. W 1782 r. odnotowa-

no, że jedynym lekarzem w całej parafii goniądzkiej był… „Żyd

felczer, który może krwi upuścić i rany przypadkowe goić…” A już

Anna Mydlińska: „Biebrza”, s. 86.

U podnóża skarpy goniądzkiej. Wśród drzew widnieje szarością trzci-

nowego dachu prześliczna karczma Bartlowizna

Dobrze jest w czasie upału ochłodzić się w czystej wodzie Biebrzy

niedaleko przystani, przed mostem w Goniądzu prowadzącym do

Wólki Piasecznej

263

w czasie zaboru pruskiego w spisie ludności w 1799/1880 wyliczo-

no w Goniądzu 488 Żydów.

Wielki ruch towarów na nowo zbudowanej linii kolejowej i przy-

stanek Goniądz oraz ogromny ruch budowlany po 1875 r. związany

ze wznoszeniem Twierdzy Osowiec spowodował zapotrzebowanie

na usługi ludności żydowskiej, zwłaszcza jej bardziej przedsiębior-

czego żywiołu. Za tym szło znaczne polepszenie się warunków

bytowych Żydów.

Goniądz stał się centrum handlu tarcicą, cenną zwłaszcza jako

materiał do szalunków przy pracach betoniarskich związanych

z budową fortyfikacji. Powstały tartaki, do których płynęło Biebrzą

drewno z Puszczy Goniądzkiej i Dybła oraz Puszczy Augustowskiej.

Na czoło żydowskiego geszeftu wysunął się wybitny przedsiębior-

ca w branży drzewnej Chaskiel Białostocki, właściciel pierwszego

elektrycznego tartaku. Odnotowana była grupa kupców z ulicy

Dolistowskiej: Alter Israel, Icchak Farber, Jankiel Szmerkies i bracia

Rajgrodzcy. Kilku z nich dostało koncesję na prowadzenie młynów

i wiatraków. Jakow Rudzki warzył piwo w browarze nad Biebrzą.

Tak więc głównym źródłem utrzymania i zamożności dla ludności

żydowskiej – zresztą nie tylko, także rdzennych mieszkańców

– była do I wojny światowej Twierdza Osowiec. Przypomnijmy, że

oprócz kilku tysięcy (etatowo 7 tys.) żołnierzy garnizonu w Osowcu

mieszkało ok. 4 tysięcy cywilów, urzędników i rodzin zawodowych

wojskowych oraz ich służących. Było to po prostu duże osiedle. Do

jego obsługi i zaopatrzenia stanęła społeczność żydowska, dużo

bardziej mobilna w poszukiwaniu źródeł utrzymania niż żyjący

z roli, łąk i lasów z dawien dawna tu zamieszkujący Polacy, nie

potrzebujący uganiać się za każdym groszem na życie. Stąd obec-

ność specjalistów żydowskich różnych branż. Oficerów obszywał

w eleganckie mundury krawiec wojskowy Kantorowski, świetne

fotografie robił Karasik. Rodzina Galpertów skupowała bydło od

okolicznych rolników i dostarczała mięso do kotłów żołnierskich

kuchni. Krawcy damscy dbali, aby żony oficerów ubierały się

zgodnie z paryskimi modami. Gastronomia oferowała lokale od

knajp żołnierskich do ekskluzywnych lokali dla panów oficerów.

Mieli co robić rzemieślnicy wszystkich chyba specjalności. Dzięki

nim Goniądz z sennego rolniczo-rzemieślniczego miasteczka stał

się miastem z pobudowanymi murowanymi, nawet piętrowymi,

domami, głównie z przełomu XIX/XX wieku.

Żydowską społecznością energicznie kierował kahał, gmina

żydowska, organizował życie społeczno-kulturalne, szkoły

i pomoc socjalną dla ubogich, prowadził działalność chary-

tatywną. Już w czasie I wojny światowej powstała Hebrajska

Szkoła Publiczna, pierwsza na Podlasiu, założona przez wybit-

nego pedagoga, zwolennika nowoczesnego syjonizmu, Mosze

Lewina. Była to szkoła modelowa, nawet dla Białegostoku.

Kształciły się tu kadry dla Palestyny, w której Anglicy chętnie

widzieli europejskich wykształconych Żydów. Rokrocznie absol-

wenci goniądzkiej szkoły w sporym procencie zasilali tworzą-

cą się żydowską społeczność Palestyny. Dzięki emigracji do

Ziemi Świętej „Wybranego Narodu” ocalili się przed ZAGŁADĄ

i mieli szczęście i zaszczyt już po drugiej wojnie budować pań-

stwo Izrael. Oprócz Szkoły Hebrajskiej, wyraźnie świeckiej,

w tradycyjnej rabinackiej chederze uczyli się żydowscy chłop-

cy. Rozkwitała żydowska kultura, przede wszystkim w języku

jidysz i w neohebrajskim. Intelektualnym zapleczem była boga-

to wyposażona wielojęzyczna biblioteka. Działały amatorskie

zespoły artystyczne, wystawiały teatralne sztuki m.in. Szolema

Alejchema i polskich dramaturgów. Spektakle odbywały się

w dużej sali widowiskowej przy browarze.