Ćwiczenia w mówieniu i pisaniu w klasach niższych

Ćwiczenia w mówieniu i pisaniu w klasach niższych – część 1

Słuchanie i mówienie to dla ucznia i nauczyciela nieodłączne elementy każdego dnia w szkole.

W klasach  początkowych,  a  zwłaszcza  pierwszej,  kanał  słuchowy  jest  podstawowym  kanałem  przekazu
informacji.  O  ile  sprawność  językowa  jest  już  należycie  doceniana  i  kształcenie  języka  dziecka  ma  swoje
odzwierciedlenie  w  większym  nacisku  na  ćwiczenie  mowy,  o  tyle  jest  ono  często  rozumiane  nie  jako
stymulacja  aktywności  werbalnej,  lecz  raczej  jako  „uporządkowanie”  wypowiedzi  w  swoistej  szkolnej
odmianie polszczyzny.

Mówienie dzieci w szkole to jeden z elementów wielopłaszczyznowego problemu, jakim jest

posługiwanie się mową w ogóle. M. Przetacznikowa wiąże mowę dziecka z rodzajami jego aktywności,
rozróżniając mowę związaną z działalnością praktyczną i mowę nie związaną z działalnością praktyczną.
Mowa związana z działalnością praktyczną towarzyszy dziecku w trakcie:
-

aktywności motorycznej,

zabawy,

aktywności techniczno – artystycznej,

aktywności biospołecznej.
Natomiast mowa nie uwikłana bezpośrednio w działalność praktyczną przejawia się w:

spostrzeganiu opisywania świata rzeczywistego lub przedstawionego w sztuce,

relacjach,

pozasytuacyjnych pytaniach, domysłach i rozumowaniach,

projektowaniu i planowaniu.
D. Barnes przedstawia element łączący mowę i aktywność werbalną z myśleniem, tworząc pojęcie

„mowy eksploracyjnej”, będącej odpowiednikiem określonej przez S.L. Wygotskiego „mowy wewnętrznej”.
Dziecko początkowo uczy się mowy do porozumiewania się  z innymi. Później  wykorzystuje tę mowę i dla
siebie.  Mowa  zaczyna  stanowić  część  jego  własnych  myśli  i  wyobrażeń,  stosowanych  nie  tylko  do
zakomunikowania  ich  innym  ludziom.  Wygotski  określił  to  zjawisko  jako  „mowę  wewnętrzną”.  Jest  ona
traktowana  jako  najbardziej  dostępna  część  myślenia,  umożliwiająca  introspekcję  i  kontrolę.  Dla  procesu
kształcenia  taką  rolę  pełni  –  według  D.  Barnesa  –  mowa  eksploracyjna,  spełniając  rolę  środka  kierowania
myśli.  Umożliwia  asymilację  i  akomodację  nowej  wiedzy.  Pozwala  nie  tylko  na  omówienie  problemu  lecz
również na „poruszanie” jego strukturą, wprowadzenie zmian, a tym samym na jego eksplorację.

Wynika z tego fakt, że jeżeli nauczyciel zbytnio zwraca uwagę na poprawność wypowiedzi

formułowanych przez uczniów, zwłaszcza w klasach początkowych, to może zniechęcić ich do myślenia
głośno i stracić okazję analizy myślenia dzieci oraz możliwość wpływania na to myślenie. Mowa
eksploracyjna jest bowiem elementem niezbędnym w uczeniu się przez mówienie.

Kształcenie językowe w szkole może łączyć w sobie oddziaływania na mowę ucznia z kształceniem i

doskonaleniem słuchania jako czynności percepcyjnej, pamięciowej i intelektualnej.

W szkole funkcjonują dwa kierunki kształcenia językowego:

1. wiedza o języku,
2. użycie języka.

Ćwiczenia w mówieniu dotyczą oczywiście użycia języka, a w konsekwencji jego formy mówionej.

Z. Klemensiewicz wyodrębnia w kształtowaniu się mowy ucznia:
1.  tok naturalny,
2.  tok edukacyjny.
Tok  naturalny  to  rozwijanie  języka  w  trakcie  kontaktów  z  otoczeniem,  w  związku  ze  zdobywaniem
doświadczenia  życiowego,  przyswajaniem  wiedzy  i  rozwojem  myślenia.  Tok  edukacyjny  związany  jest
z poznawaniem  jako  podstawą  szkolnego  programu  edukacji  umysłowej.  Edukacja  ta  stwarza  celowo

warunki do nabywania umiejętności językowych. Wynika to z roli, jaką pełni język  w procesie kształcenia.
Rolę tę określają dwie funkcje:
1.  jako środka porozumiewania się,
2.  jako środka uczenia się.
Obie te funkcje przenikają się nawzajem.

Podstawowym czynnikiem umożliwiającym skuteczność metod kształcenia sprawności językowej

jest  jednakże  nauczyciel  i  jego  kontakt  z  dzieckiem.  Zwłaszcza  w  edukacji  wczesnoszkolnej  nauczyciel
stanowi  wzór  –  model  zachowań  werbalnych.  Nieprawidłowo  rozumiane  przez  nauczyciela  kształcenie
mowy  dziecka  może  doprowadzić,  przez  bierne  powielanie  wzorów,  do  wypowiedzi  zunifikowanych,
monotonnych  i  szablonowych.  Do  języka  ucznia  zostaną  wprowadzone  wytarte  slogany  podręcznikowe,
które nie są dostosowane do sytuacji komunikacyjnej i utrudniają kształcenie językowe.

Nauczyciele kształtują system porozumiewania się, obejmujący zakres strategii językowych

stosowanych zarówno przez ucznia, jak i przez nauczyciela. Nauczyciel wytwarza nie tylko pewne
oczekiwania co do rodzajów zachowania jakie aprobuje, lecz także, na danej lekcji jego pytania, ton głosu,
gesty, postawa, reakcja na odpowiedzi uczniów i w ogóle całe jego zachowanie będzie świadczyło o tym,
jakich sposobów posługiwania się językiem od uczniów oczekuje.

Jeżeli nauczyciel pozwala uczniom zadawać pytania i na nie odpowiada, to przekazuje im informacje

o poważnym ich traktowaniu, o akceptowaniu przez niego ich myślenia, mimo iż będzie chciał mieć wpływ
na nie, by je rozszerzyć, zmodyfikować. Tworzy się atmosfera wzajemnego zaufania, zwiększa się aktywność
ucznia, a relacja między nauczycielem i uczniem nabiera charakteru współpracy. Pojawia się współpracujący
typ komunikacji na lekcji. Tworzą się warunki sprzyjające zamianie ról słuchacza i mówiącego, nadawcy
i odbiorcy. Dominuje dzielenie się informacją.

Gdy nauczyciel ocenia to co uczniowie mówią, wytwarza dystans wobec ich poglądów. Pojawiają się

standardy zewnętrzne, do których nauczyciel porównuje osiągnięcia ucznia. Budzi to niepokój, usztywnia
postawę zarówno nauczyciela, jak i ucznia względem siebie. Ucznia – bo jego wypowiedzi będą oceniane;
nauczyciela – bo jego wypowiedzi będą powtarzane i rozpamiętywane jako ocena.

Ocenianie i odpowiadanie to ważne zadania nauczyciela w procesie edukacji. Różnicę między nimi

dostrzega D. Barnes w tym, że ocenianie ukierunkowane jest na standardy społeczne, do których uczniowie
muszą się ustosunkować. Odpowiadanie zaś ukierunkowane jest na ucznia, na to jakim jest
w rzeczywistości, na zmiany, próby rozumienia i wysiłki, jakie podejmuje.

Program nauczania w zakresu ćwiczeń w mówieniu i pisaniu w klasach I-III przewiduje ćwiczenia

o różnorodnych  formach.  Formy  te  nie  występują  od  razu  w gotowej  postaci  lecz  przygotowują  je
odpowiednio  dobrane  ćwiczenia  pomocnicze.  Wśród  form  ćwiczeń  w  mówieniu  i  pisaniu  można
przeprowadzić  pewne  podziały  w zależności  od  zastosowanych  kryteriów.  Dla  potrzeb  tego  wykładu
przyjmiemy podział na następujące trzy grupy:
-

grupa form występujących tylko w mówieniu (samorzutne wypowiedzi uczniów, swobodne wypowiedzi
uczniów, rozmowa);

grupa form stosowanych zarówno w mówieniu, jak i w pisaniu (opowiadanie, opis, sprawozdanie);

grupa form znajdujących zastosowanie tylko w pisaniu (listy, zaproszenia, zawiadomienia).
Nauczyciel mając na uwadze zadania dotyczące kształcenia języka mówionego dobiera zarówno źródło,

jak  i  formę  ćwiczeń  przygotowujących,  wdrożeniowych  itp.  Do  ćwiczeń  w  mówieniu  należą  samorzutne
wypowiedzi  uczniów.  Istotą  samorzutnych  wypowiedzi  uczniów  jest  to,  że  nauczyciel  jedynie  zachęca
i mobilizuje  uczniów  do  wypowiadania  swoich  myśli,  wrażeń  i  przeżyć  związanych  z  różnymi  sytuacjami.
Wypowiedź samorzutna nie jest krępowana ani tematem, ani pytaniami. Dzieci mogą mówić, o czym tylko
chcą,  o  wszelkich  interesujących  je  sprawach,  o  spacerach,  o zabawach,  pracach,  hodowli  zwierząt,
wydarzeniach w drodze do szkoły, zmartwieniach i radościach, czyli o wszystkim na najrozmaitsze tematy.
Mówią o tym wszystkim samorzutnie, bez naprowadzania nauczyciela, którego pomoc przejawia się w tym

zakresie przede wszystkim w wytworzeniu takiej atmosfery szkolnej, aby dzieci odczuwały, że w swoim
zespole uczniowskim mogą mówić o wszystkim, co je interesuje, co przeżywają, bo nikt tego nie zlekceważy,
ani nie wyśmieje. Wypowiedzi samorzutne można zakończyć swobodnymi lub rozmową.

Swobodne wypowiedzi uczniów są monologową odmianą mowy. Polegają na tym, że nauczyciel

wprowadza  w  temat,  a  później  uczniowie  kolejno  zabierają  głos.  Temat  powinien  być  bliski  uczniom,
a wypowiedzi nie powinny być ograniczane pytaniami nauczyciela, który powinien je zadawać tylko wtedy,
gdy  zachodzi  konieczność,  gdy  chce  zwrócić  uwagę  na  ważne,  pominięte  sprawy  lub  sprostować  błędne
ujęcia.  Przy  stosowaniu  swobodnych  wypowiedzi  zdążamy  do tego,  aby  z  biegiem  lat  dzieci  dawały coraz
dłuższe  wypowiedzi,  wyrażając  coraz  pełniej  i  jaśniej  swoje  myśli.  Wypowiedź  swobodna  może  być
zakończona rozmową.

Rozmowa ucznia z nauczycielem jest niedostatecznie docenianą formą ćwiczeń w szkole. Ważną

rolę spełniają w niej jasno sformułowane pytania nauczyciela, pobudzające do ukierunkowanego myślenia.
Rozmowa  służy  obustronnemu  wyjaśnianiu  różnorodnych  spraw,  uzyskiwaniu  informacji,  uściślaniu
wyobrażeń  i  pojęć.  Istotę  rozmowy  stanowi  temat  oraz  pytania  nauczyciela  i  uczniów.  Rozmowa  jest
sytuacją,  która  może  służyć  do  pobudzania  zainteresowań  i  motywacji  do  poznawania  nieznanych,
sprawdzenia  wiadomych,  zebrania  rozproszonych  wiadomości,  spraw  i problemów.  W  klasach
początkowych  daje  nauczycielowi,  świadomemu  jej  prawideł,  szerokie  możliwości  poznawania  dziecka
przez  wykorzystanie  mówienia  i  słuchania.  Rozmowa  nie  może  być  ćwiczeniem  czy  zadaniem.  Jest
proponowaną  przez  nauczyciela  bądź  ucznia  współaktywnością,  współdziałaniem.  Proponowaną,  ale  nie
nakazaną. Nie może być również oceniana jako forma aktywności ucznia. Opiera się bowiem na wystąpieniu
nastawienia akceptującego wzajemny kontakt, a nie na obowiązku czy przymusie. Powinna być czynnikiem
stymulującym myślenie dziecka, wywołującym mowę eksploracyjną.

Zasadnicza konstrukcja rozmowy opiera się na tzw. diadzie podstawowej, czyli układzie dwóch

partnerów, w którym po zaistnieniu warunku wstępnego i wystąpieniu interakcji nastąpiło nawiązanie
kontaktu werbalnego i przepływ informacji. Diada podstawowa jest realizowana w następującym
schemacie.

mówienie

słuchanie

Odmianą diady podstawowej jest diada rozszerzona o wtrącenia, dzieje się to wówczas, gdy przekaz

informacji wymaga uzupełnienia i uzupełnienie to otrzymuje któryś z partnerów przez kontakt z innymi
osobami. Inicjowanie rozmowy należy bądź do nauczyciela, bądź do ucznia. Rozszerzenie może nastąpić
również bądź przez nauczyciela, bądź przez ucznia, bądź przez kogokolwiek.

Spośród innych oddziaływań nauczyciela i ucznia związanych z mówieniem i słuchaniem w szkole

rozmowę wyróżniają określone determinanty, którym odpowiada pięć zasad postępowania partnerów:
1.  zasada zamiany ról,
2.  zasada zamiany podmiotowości,
3.  zasada możliwości synkretyzmu wypowiedzi,
4.  zasada warunku końcowego,
5.  zasada tworzenia sytuacji przedproblemowej.

Zasada zamiany ról oznacza dopuszczanie obydwu partnerów do możliwości bycia mówiącym

i słuchającym. Zamiana ta jest dokonywana spontanicznie i wynika z przebiegu rozmowy.

Dla rozmowy problem podmiotowości to przede wszystkim uznanie dwupodmiotowego charakteru

relacji nauczyciel – uczeń w czasie interakcji werbalnej.

Synkretyzm oznacza łączenie różnych, czasem sprzecznych elementów w jedną całość. W rozmowie

zezwala na stosowanie wszelkich typów wypowiedzi, częstokroć przerywanych, wtrąceń, elementów
niepełnych, emocjonalnych, a co najistotniejsze – nacechowanych indywidualnym stylem, zarówno ze

strony nauczyciela, jak i dziecka. Pozwala to na zachowanie w języku ucznia jego cech indywidualnych,
będących odbiciem jego przeżyć, temperamentu i emocji.

Z zasadą synkretyzmu wiąże się zasada „braku końca”. Nie ma możliwości określenia formy zakończenia

rozmowy. Ponieważ rozmowa tworzy niejako sama siebie, to określenie jej końca zależy od jej przebiegu.
Czas trwania nie jest decydujący. Przerwanie nie musi oznaczać końca rozmowy.

Dla procesu kształcenia korzystne są sytuacje, w których dziecko jest współuczestnikiem rozwiązywania

problemów. Z punktu widzenia kształtowania i wykorzystania emocji dziecka do kształcenia językowego
najkorzystniejszą jest tzw. sytuacja przedproblemowa, czyli przygotowanie do postawienia problemu.
Sytuacja przedproblemowa może stać się katalizatorem rozmów, lecz i sama rozmowa może być sytuacją
przedproblemową.

Wśród elementów tworzących rozmowę mogą wystąpić czynniki, których funkcjonowanie utrudnia jej

przeprowadzenie i może doprowadzić do jej zakłócenia. Zakłócenia zewnętrzne odnoszą się do warunków,
w jakich odbywa się rozmowa. Zakłócają one w ogóle komunikację językową na lekcji. Należą do nich:
nadmierny hałas, pośpiech, brak możliwości kontaktu, asymetria ról nauczyciela i ucznia w klasie.
Zakłócenia wewnętrzne tkwią w psychice partnerów rozmowy.

Jeżeli chodzi o język dzieci w samorzutnych oraz swobodnych wypowiedziach czy rozmowach, to należy

odpowiednio stopniować zabiegi zmierzające do doskonalenia go. Od pierwszych chwil pobytu dzieci
w szkole trzeba stopniowo przyzwyczajać je do właściwego, poprawnego wyrażania się. Powoli też należy
uczyć dzieci zastępowania wyrazów gwarowych literackimi z wyraźnym zaznaczeniem wartości gwary i jej
poszanowania.

Samorzutne oraz swobodne wypowiedzi a także rozmowy nauczyciela z dziećmi nie mogą zajmować

całych lekcji, lecz tylko ich pewną część. W większości przypadków będą one występowały na początku
lekcji, stanowiąc nawiązanie do dalszej części. Czasem dostarczają materiału do ćwiczeń w pisaniu, do
ortografii i nauki o języku lub służą jako wprowadzenie do czytanki. Nieraz jednak wystąpią także w ciągu
lekcji, gdy na przykład dzieci zainteresowane tekstem do ćwiczeń ortograficznych, który im przypomni jakieś
szczególnie pamiętne przeżycia, samorzutnie do nich nawiążą, lub gdy niejako dla zamknięcia wypowiedzi
na określony temat nauczyciel omówi z nimi na przykład nowo poznany film, przedstawienie albo audycję
radiową.