18 KOGNITYWNE PODSTAWY JĘZYKA: JĘZYK l 

Wprowadzenie: systemy znaków 

19 

systemami  znaków.  Na  przykład  pszczoły  porozumiewają  się  między  sobą  za 
pomocą  skomplikowanych  układów  tanecznych,  informują  w  ten  sposób  inne 
pszczoły  o  kierunku  i  odległości,  w  jakiej  znajduje  i  źródło  nektaru  oraz  o  jego 
jakości;  małpy  używają  systemu  złożonej  z  dziewięciu  rodzajów  okrzyków,  za 
pomocą  których  potrafią  przekazywać  sobie  informację  o  niebezpieczeństwie: 
informują  inne  małpy  o  tym,  w  jakiej  odległości  znajduje  się  źródło  zagrożenia  i 
jak  duże  jest  niebezpieczeństwo.  Wiadomo,  że  wieloryby  porozumiewają  się  za 
pomocą  całego  systemu  pieśni,  choć  biologom  jeszcze  nie  udało  się  tych 
komunikatów  rozszyfrować.  Wszystkie  te  systemy  komunikacji  składają  się 
niemal  wyłącznie  ze  znaków  indeksowych.  Tak  więc  pszczoła  może  się 
porozumieć  z  inną  pszczołą  co  do  źródła  nektaru  znajdującego  w  pobliżu, 
natomiast  nie  potrafi  wyrazić  swojego  przekonania,  że  źródło  może  się  kiedyś  w 
przyszłości  okazać  obfitsze.  Co  więcej,  nawet  sama  indeksowość  znaków  tego 
Języka  jest  ograniczona  do  wymiar  poziomego.  Przeprowadzony  w  Pizie 
eksperyment  wykazał,  że  pszczoły  znajdujące  się  u  stóp  Krzywej  Wieży  nie 
potrafiły  poinformować  koleżanek  o  obecności  miodu,  który  umieszczono  na 
szczycie. 

Wszystkie  trzy  typy  znaków  są  zróżnicowane  pod  względem  stopnia  abstrakcji. 
Znaki  indeksowe  są  najbardziej  „prymitywne"  i  mają  najbardziej  ograniczony 
zasięg, ponieważ są ograniczone do „tu i „teraz". Mimo to ludzie powszechnie ich 
używają; składa się z nich język ciała, język znaków drogowych, a także niektóre 
inne  systemy  znaków  i  inne  obszary  komunikacji  -  na  przykład  reklama.  Same 
produkty  są  najczęściej  zbyt  prozaiczne,  aby  przyciągnąć  konsumentów  -  muszą 
się  kojarzyć  z  czymś  bardziej  atrakcyjnym.  Na  przykład  papierosy  Marlboro 
kojarzone  są  na  zasadzie  związku  indeksowego  z  pełnym  przygód  życiem 
amerykańskiego kowboja. 

Znaki  ikoniczne  są  bardziej  złożone,  ponieważ  aby  je  zrozumie  trzeba  rozpoznać 
określone  podobieństwo.  Obserwator  musi  sobie  uświadomić  ikoniczny  związek 
podobieństwa. Obraz może być dość podobny do obiektu - tak jak to się dzieje w 

przypadku  wizerunkowi  świętych  postaci  będących  przedmiotem  kultu  w  religii 
prawosławnej - ale może też być dość abstrakcyjny - jak na przykład schematyczne 
sylwetki  mężczyzn  i  kobiet  na  drzwiach  toalety  albo  sylwetki  samochodów  czy 
samolotów  przedstawione  na  znakach  drogowych  Ikony  nie  występują 
prawdopodobnie w świecie zwierząt. 

Znaki  symboliczne  są  wyłączną  domeną  istot  ludzkich.  Potrzeby  komunikacyjne 
ludzi wykraczają poza konieczność wskazywania na przedmioty czy tworzenia ich 
wizerunków;  ludzie  chcą  także  mówić  o  rzeczach  bardziej  abstrakcyjnych  -  o 
przeszłych  i  przyszłych  wydarzeniach,  o  obiektach,  które  są  od  nich  znacznie 
oddalone, o swojej nadziei na światowy pokój, itd. To zaś można osiągnąć jedynie 
za  pomocą  symboli,  które  ludzie  na  całym  świecie  stworzyli  na  potrzeby 
komunikowania  innym  ludziom  tego  wszystkiego,  o  czym  myślą.  Najbardziej 
złożonym  systemem  znaków  symbolicznych  jest  język  naturalny  we  wszystkich 
swoich  formach.  Formą  najbardziej  uniwersalną  jest  język  mówiony;  na  pewnym 
etapie rozwoju cywilizacyjnego i intelektualnego pojawia się pisana forma języka. 
Ludzie niesłyszący wypracowali na własne potrzeby systemy języków migowych, 
które opierają się głównie na konwencjonalnych połączeniach gestów i znaczeń. 

Trzy  typy  znaków  przedstawiono  w  tabeli  l,  która  ukazuje  także  ogólne  zasady 
łączenia ze sobą form i znaczeń. 

Tabela 1. Związki leżące u podstaw trzech typów znaków 

Indeksy 

Ikony 

Symbole 

powiązanie 

formy ze znaczeniem 

powiązanie 

formy ze znaczeniem 

powiązanie 

formy ze znaczeniem 

oparte na przyległości 

oparte na podobieństwie 

oparte na konwencji 

 

Znaki  indeksowe  są  odbiciem  bardziej  ogólnej  zasady,  w  myśl  której  obiekty 
przylegające  do  siebie  -  w  sensie  dosłownym  lub  w  przenośni  -  mogą  się 
nawzajem  zastępować. Tak na przykład ludzie  mają silną tendencję  do kojarzenia 
dzieła  sztuki  z  artystą,  który  je  wykonał,  i  wobec  tego  możemy  powiedzieć: 
Chciałbym  obejrzeć  Malczewskiego.  Znaki  ikoniczne  są  odbiciem  ogólniejszej 
zasady, w myśl której…