Stanisław Just 

PRI 2007 ‐ 
temperament 

Opracowanie powstałe na podstawie odpowiednich rozdziałów podręcznika J. 
Strelaua wybranych wg sylabusa z PRI 2007 

2007‐06‐07

2 

Spis treści 

1.1 „Temperament z perspektywy historycznej” .......................................................................................... 3 

1.1.1 Podejście spekulatywne .................................................................................................................. 3 

1.1.2 Badania empiryczne nad temperamentem ...................................................................................... 4 

1.1.3 Konstytucjonalne – łączące się z budową ciała................................................................................. 4 

1.2 „Pojęcie temperamentu” ....................................................................................................................... 6 

1.2.1 Temperament = emocje .................................................................................................................. 6 

1.2.2 Temperament = styl zachowania ..................................................................................................... 6 

1.2.3 Temperament i jego podłoże biologiczne ........................................................................................ 6 

1.3 „Temperament a osobowość” ................................................................................................................ 7 

1.3.1 Składnik czy synonim osobowości.................................................................................................... 7 

1.3.2 Różnice między osobowością a temperamentem inne niż w teorii cech ........................................... 7 

1.3.3 Temperament a Wielka Piątka......................................................................................................... 7 

2.3 „Typologia neopawłowska: Tiepłow i jego szkoła”, str. 92‐105 ............................................................... 8 

2.3.1 Źródła orientacji Tiepłowa w badaniach nad właściwościami układu nerwowego człowieka ............ 8 

2.3.2 Pojęcie i postulowana struktura temperamentu .............................................................................. 8 

2.3.3. Badanie właściwości układu nerwowego ........................................................................................ 8 

2.3.4 Cechy układu nerwowego a zachowanie.......................................................................................... 8 

2.4 „Interakcyjna teoria temperamentu Thomasa i Chess ............................................................................ 9 

2.4.1 Geneza interakcyjnej teorii temperamentu ..................................................................................... 9 

2.4.2 NYLS, czyli New York Longitudinal Study.......................................................................................... 9 

2.4.3 Metody pomiaru ............................................................................................................................10 

2.4.4 Temperament a zaburzenia zachowania.........................................................................................10 

3.0 Współczesne teorie temperamentu”, str. 116–164, 174‐190. ................................................................11 

3.1 Teorie temperamentu zorientowane na dziecko ...................................................................................11 

3.1.1 Behawioralno‐genetyczna teoria temperamentu Bussa i Plomina...................................................11 

3.1.2 Rozwojowy model temperamentu Rothbart i Derryberry ...............................................................12 

3.1.3 Emocjonalna teoria temperamentu Goldsmitha i Camposa. ...........................................................12 

3.1.4 Kagana teoria temperamentu zahamowanego i niezahamowanego ...............................................12 

3.2 Teorie temperamentu zorientowane na człowieka dorosłego................................................................13 

3.2.1 Neuropsychiczna teoria temperamentu Graya................................................................................13 

3.2.2 Emocjonalna teoria temperamentu Mehrabiana ............................................................................14 

3.2.3 Funkcjonalno‐systemowa teoria temperamentu Rusałowa.............................................................14 

3.2.4 Regulacyjna teoria temperamentu Strelaua (RTT)...........................................................................15

3 

1.1 „Temperament z perspektywy historycznej” 

1.1.1 Podejście spekulatywne 

·

  Starożytni Grecy 

Typologia Hipokratesa – Galena 

Ogień à ciepło à krew à sangwinik (wiosna) 

Powietrze à zimno à flegma à flegmatyk  (zima) 

Ziemia à suchośćàżółć à choleryk (lato) 

Wodaà wilgoćà czarna żółć à melancholik (jesień) 

…czyli wyraźne jest związek z funkcjonowaniem układu endokrynnego. 

·

  Kant: Temperament przejawiany w działaniu i emocjach 

Krew jako czynnik leżący u podstaw temperamentu, a konkretnie jego dwie właściwości: 

‐ łatwość/trudność jej krzepnięcia 

‐ temperatura (chłodna lub ciepła) 

Przyjął sobie jeszcze dwa kryteria: 

1)  Energia życiowa (pobudliwy‐ospały) 
2)  Dominująca charakterystyka zachowania (emocje vs. Działanie) 

Przyjął podział Hipokratesa‐Galena: Sangwinik, Melancholik, Choleryk, Flegmatyk. 

Biotonus to właściwość, z punktu widzenia której obserwuje się stałe różnice indywidualne uwarunkowane 
jakością i szybkością metabolizmu. Wysoki Biotonus to odporność na wpływ silnych bodźców i zmęczenie. 

·

  Wundt: Ograniczenie temperamentu do formalnych cech emocji 

„Temperament tak się ma do popędów i emocji, AK pobudliwość do wrażliwości zmysłowej” 

On te 4 temperamenty ujął na wykresie – dwie osie: siła emocji i szybkość zmian emocji. 

U niego każdy temperament ma zalety i wady, a każdy człowiek ma kilka temperamentów. 

·

  Jung: typy psychologiczne ekstra‐ i introwersji 

U niego te dwa typy są zakotwiczone w biologicznym wyposażeniu człowieka i wyrażają kierunek, w jakim 
zmierza libido, czyli ogólna energia psychiczna. 

Ciekawe: nieświadomość introwertyka jest ekstrawertywna.

4 

1.1.2 Badania empiryczne nad temperamentem 

·

  Heymans 

Trzy podstawowe wymiary: 

aktywność (ukierunkowanie na cel) , 

emocjonalność (wrażliwość lub pobudliwość), 

funkcję  pierwotną/wtórną  (Efekt  wtórny  to  długotrwały  stan  utrzymujący  się  po  zniknięciu  pierwotnej 

treści z pola świadomości). 

Wiele  współczesnych  teorii  osobowości  korzysta  z  dorobku  Heymansa,  ale  czasem  inaczej  definiuje 
powyższe wymiary. 

„kostka  Heymansa”,  czyli  osiem  typów  osobowości  :  amorficzny,  apatyczny,  nerwowy,  sentymentalny, 
sangwiniczny, flegmatyczny, choleryczny, pasjonujący się. 

·

  Pawłow 

Cztery podstawowe właściwości OUN: 

‐ siłę procesu pobudzenia (SPP) – najważniejsza cecha OUN – zdolność komórek korowych do pracy 

‐ siłę procesu hamowania (SPH) – np. wygaszanie, opóźnianie, różnicowanie (takie wyuczone rzeczy) 

‐ równowagę procesów nerwowych (RWN) – stosunek SPP do SPH 

‐ ruchliwość procesów nerwowych (RPN) –zdolność szybkiego przełączania się z SPH na SPP i odwrotnie 

Hamowanie  ochronne  ‐  ochrona  OUN  przed  przeciążeniem,  które  przejawia  się:  spadkiem  siły  reakcji, 
brakiem zmian w sile reakcji, zanikiem reakcji mimo rosnącej siły bodźca, ale to NIE jest SPH! 

Typ Układu Nerwowego (TUN): 

– słaby (melancholik) 

‐ silny 

‐ niezrównoważony (choleryk) 

‐ zrównoważony: ruchliwy (sangwinik), a powolny (flegmatyk) 

·

  Iwanow‐Smoleński 

Wyróżnili: ruchliwy, powolny, pobudliwy, hamulcowy. 

1.1.3 Konstytucjonalne – łączące się z budową ciała 

·

  Sigaud à wyróżnił typy: oddechowy, trawienny, mięśniowy i mózgowy 

·

  Kretschmer

5 

Leptosomatyczny lub asteniczny ‐> schizofrenicy à temperament schizotymiczny 

Atletyczny ‐> epileptycy à temperament iksotymiczny 

Pykniczny ‐> maniakalno‐depresyjni à temperament cyklotymiczny 

·

  Scheldon 

endomorficzny (pyknik) à wiscerotonia 

mezomorficzny (atletyk) à somatotonia 

ektomorficzny (astenik) à cerebrotonia

6 

1.2 „Pojęcie temperamentu” 

1.2.1 Temperament = emocje 

Allport  jako  twórca  psychologii  osobowości  rozumianej  jako  zespół  cech.  Temperament  jest  u  niego 
surowcem, z którego się rzeźbi osobowość. 

Dwa wymiary: (1) zakres emocji (rozległe – zawężone) i (2) siła emocji (silne‐słabe) 

Wundt też ograniczył temperament do charakterystyk emocjonalnych. 

Współcześni,  którzy  też  utożsamiali  temperament  z  emocjami:  wcześniej  Eysenck,  Mehrabian  (badał 
dorosłych), Goldsmith i Campos (badali niemowlęta). 

1.2.2 Temperament = styl zachowania 

Thomas i Chess :: temperament to pojęcie odnoszące się do tych aspektów zachowania, które wymienia się 
w  odpowiedzi  na  pytanie  „jak?”,  czyli  chodzi  o  styl/formę,  który  jest  uwarunkowany  genetycznie. 
Temperament w tym ujęciu jest niezależny od treści. 

1.2.3 Temperament i jego podłoże biologiczne 

·

  Jako przejaw Typu Układu Nerwowego (TUN) Pawłowa 

·

  Dziedziczny składnik osobowości (Thomas i Chess, Buss i Plomin, Allport) 

·

  Formalne cechy zachowaniaà nie treść a forma (Wundt, Allport, Goldsmith i Campos) 

·

  Temperament jest względnie stały (Kagan, Eliasz, Rusałow, Hagekull) 

·

  Pojęcie temperamentu należy rozumieć cechy zachowania, pod względem których ludzie się różnią. 

Różnice te opisuje się za pomocą takich pojęć jak: dyspozycja, cecha, właściwość, czynnik, wymiar, 
typ, kategoria. 

·

  Strelau porównuje temperament do przyspieszenia (lub przyspieszalności) w samochodzie, bo jest 

to właściwość latentna i jest to tendencja samochodu do poruszania się z określoną prędkością. 
Trzeba też pamiętać, iż cechy tempera mentalne mają status konstruktów hipotetycznych.

7 

1.3 „Temperament a osobowość” 

1.3.1 Składnik czy synonim osobowości 

W ujęciu cechowym temperament jest tymi cechami osobowości, które mają podłoże biologiczne i 
odziedziczalne, a na ich podstawie nadbudowywana jest osobowość. 

·

  Gray i Eysenck stosowali pojęcia temperament i osobowość zamiennie. 

·

  Guilford wyróżnił 58 czynników osobowośći: 18 temperamentalnych, 35 motywacyjnych i 5 postaw; 

Guilford w ogóle przedstawił to ładnie graficznie sugerując, że osobowość jest częścią wspólną: 
potrzeb, fizjologii, morfologii, uzdolnień, temperamentu, postaw i zainteresowań. 

·

  Cattell w swoim rozróżnieniu też to rozróżniał. 

·

  W wieku 18 miesięcy dominuje temperament, ale do 10 r.ż.obecne już są wszystkie cechy typowe 

osobowości. 

·

  Więc utożsamianie temperamentu z osobowością to zbytni redukcjonizm 

Eysenck – Wielka Trójka: ekstrawersja, neurotyczność i psychotyczność. 

1.3.2 Różnice między osobowością a temperamentem inne niż w teorii cech 

·

  Teorie, w jakich nie ma temperamentu: psychoanalityczna i neopsychoanalityczna, uczenia się, 

fenomenologiczne oraz teorie poznawcze. 

·

  Cechą wspólną wszystkich teorii osobowości pomijających temperament jest korzystanie z innych 

paradygmatów niż paradygmat różnic indywidualnych. 

·

  Różnice między temperamentem a osobowością: 

Temperament 

Osobowość 

Determinanta rozwoju 

Czynnik biologiczny 

Czynik społeczny 

Stadium rozwoju, w którym dane 

zjawisko występuje 

Niemowlęta 

Starsze dzieci i dorośli 

Populacja, do której zjawisko się 

odnosi 

Człowiek i zwierzęta 

Człowiek 

Zachowanie nasycone treścią 

Nieobecne 

Obecne 

Funkcje regulacyjne 

Moderujące 

Centralne 

1.3.3 Temperament a Wielka Piątka 

·

  Norman (w wyniku analiz leksykalnych) wpadł na to, że czynniki Cattellowskie da się ująć w 5, ale 

jego piątka była: ekstrawersja, ugodowość, sumienność, stałość emocjonalna i kultura. 

·

  Przeprowadzono bardzo dużo badań, zwłaszcza korelacyjnych, nad różnymi czynnikami Wielkiej 

Piątki. 

·

  W każdym z czynników BF temperament ma pewien wpływ.

8 

2.3 „Typologia neopawłowska: Tiepłow i jego szkoła”, str. 92­105 

2.3.1 Źródła orientacji Tiepłowa w badaniach nad właściwościami układu 
nerwowego człowieka 

·

  Tiepłow mimo, że źródłem jego motywacji był Pawłow to ostro skrytykował jego poglądy i poglądy 

jego następców, 

·

  Tiepłow koncentrował się raczej na wrażliwości zmysłowej, 

·

  „metoda indukcji” służyła do diagnozy siły układu nerwowego 

2.3.2 Pojęcie i postulowana struktura temperamentu 

·

  Temperament  jako  przejaw  behawioralny  i/lub  fizjologiczny  cech  układu  nerwowego,  który 

przejawiał się w szybkości i sile reagowania, ale nie tyle w wynikach, co w sposobie działania. 

·

  Nieblicyn z kolei powiedział, że temperament to charakterystyka indywidualna przejawiająca się w 

takich aspektach zachowania, jak tempo, szybkość i rytm. Ma on trzy główne elementy składowe: 
aktywność, motorykę i emocjonalność. 

·

  Dla  Tiepłowa  i  Nieblicyna  temperament  jest  niezmienny  –  jest  wrodzony  choć  niekoniecznie 

dziedziczny. 

2.3.3. Badanie właściwości układu nerwowego

– badano eksperymentalnie, ale o wymiarach 

i strukturze spekulowano 

·

  Temperament  można  opisać  za  pomocą  cech  (każda  z  cech  wiąże  się  z  określoną  formą 

przystosowania)  układu  nerwowego,  które ujawniają się  wyraźnie  tylko w  ruchach mimowolnych, 
nie zamaskowanych przez wpływ doświadczenia. 

·

  Związek  między  siłą  procesu  pobudzenia  a  wrażliwością  OUN  jest  odwrotnie  proporcjonalny:  im 

większa wytrzymałość tym niższa wrażliwość. 

·

  Ruchliwość  (przechodzenie  z stanu  pobudzenia w  hamowania)  i  labilność  (wzbudzanie  i  zanikanie 

procesów nerwowych). 

·

  O  dynamiczności  procesów  nerwowych  świadczy  przebieg  tworzenia  się  związków  czasowych  w 

mózgu. 

·

  Równowaga jako stosunek sumy czynników pobudzeniowych do sumy czynników hamowania. 

·

  Ogólne i parcjalne cechy układu nerwowego. 

·

  Zjawisko OW (odruchu warunkowego) służyło do badania siły pobudzenia, hamowania, ruchliwości i 

dynamiczności. 

·

  Większość  metod  stosowanych  w  laboratorium  Tiepłowa  dotyczy  trzech  obszarów:  (a) 

warunkowania, (b)wrażliwości zmysłowej, (c) czynności bioelektrycznej mózgu. 

·

  Jedną z najpopularniejszych metod stosowanych w laboratorium Tiepłowa do diagnozy siły procesu 

pobudzenia była tzw. Krzywa czasu reakcji. 

·

  Amplituda EEG a diagnoza cech układu nerwowego 

2.3.4 Cechy układu nerwowego a zachowanie 

·

  To  jest  podejście  indukcyjne  –  gromadzące  wiele  danych  szczegółowych  przy  niemal  zupełnym 

braku dowodów empirycznych na rzecz zjawisk, u podstaw których leżą podstawowe cechy OUN. 

·

  Silny  układ  nerwowy  przejawia  odporność  na  stres  i  lepsze  zapamiętywanie,  i  lepsze  wykonanie 

zadania.

9 

2.4 „Interakcyjna teoria temperamentu Thomasa i Chess 

2.4.1 Geneza interakcyjnej teorii temperamentu 

·

  Zwracali uwagę na znaczenie różnic indywidualnych oraz na interakcję właściwościowości 

indywidualnych i wpływu środowiska à podejście interakcyjne. 

·

  Pomysł zrodził się z obserwacji dzieci, które już od najmłodszych lat wykazywały różnice 

indywidualne. 

·

  Dobroć dopasowania – najważniejszy konstrukt interakcyjnej teorii temperamentu (ITT). 

2.4.2 NYLS, czyli New York Longitudinal Study

– podłużne badanie temperament rozpoczęte 

w 1956 

Dwa podstawowe założenia: 

1)  dzieci przejawiają różnice indywidualne w zakresie temperamentu; 
2)  temperament odgrywa ważną rolę w rozwoju, zarówno normalnym, jak i zaburzonym. 

Mówiąc o różnicach indywidualnych w zakresie cech zachowania, posługiwali się terminem „indywidualne 
wzorce reakcji”. O charakterze tych wzorców świadczą reakcje na bodźce zewnętrzne i wewnętrzne. 

U Thomasa i Chess pojęcie „temperament” odnosi się do tego, jak dziecko się zachowuje, a więc do tego, co 
nazwać można stylem zachowania. 

Oni wyróżniają 9 kategorii temperamentu: 

1)  Poziom aktywności – motoryka, ruchliwość 
2)  Rytmiczność (regularność) funkcji biologicznych 
3)  Zbliżanie się – wycofanie 
4)  Łatwość przystosowania – z jaką zachowanie dziecka można zmienić w pożądanym kierunku 
5)  Próg reagowania – siła bodźca potrzebna do wywołania reakcji 
6)  Siła reakcji 
7)  Jakość nastroju – proporcja pozytywnych i negatywnych nastrojów 
8)  Podatność na roztargnienie – jak łatwo rozproszyć uwagę dziecka 
9)  Zasięg uwagi i wytrwałość – zasięg uwagi poświęcony danej aktywności 

Wyszły im z tego trzy rodzaje temperamentu: 

a)  Łatwy (40% próby) – wysoka regularność, zbliżanie się, łatwość przystosowania i pozytywne 

nastroje,  siła reakcji mała 

b)  Trudny (10% próby) – nieregularny, wycoguje się, trudno przystosowuje, intensywnie reaguje z 

przewagą negatywnych nastrojów 

c)  Wolno rozgrzewający się – reaguje negatywnie, przystosowuje się powoli, wykazuje przewagę 

nastrojów negatywnych, ale reaguje słabo i średnio regularnie. 

O dobroci dopasowania mówimy wtedy, gdy zachodzi zgodność między możliwościami jednostki, jej 
temperamentem oraz innymi cechami indywidualnymi a oczekiwaniami i wymogami otoczenia. Potrzebne 
to jest do optymalnego rozwoju.

10 

Zmienia się sposób przejawiania się temperamentu, ale nie ulega zmianie definicyjna tożsamość 
rozpatrywanej charakterystyki. 

2.4.3 Metody pomiaru 

Wspierali się informacjami od rodziców w przypadku niemowlaków. Dla starszych dzieci opracowano dwa 
kwestionariusze a dla dorosłych kwestionariusze samo opisowe. Są to bardzo uproszczone metody 
psychometryczne. 

2.4.4 Temperament a zaburzenia zachowania 

a) Zaburzenia przystosowania 

b) Zaburzenia zachowania 

c) Zaburzenia związane z lękiem 

Cały czas odwoływali się do dopasowania temperamentu do warunków środowiskowych. 

Tą teorię krytykowali Buss i Plomin oraz Goldsmith i Campos, ale wszyscy uznawali ich wkład i pracę.

11 

3.0 Współczesne teorie temperamentu”, str. 116–164, 174­190. 

Strelau dzielił teorie temperamentu na: 

(1)  Dziecko vs dorosły 
(2)  Opisowe vs przyczynowe 
(3)  Jendo‐ vs wielowymiarowe 
(4)  Emocje vs całe zachowanie 

3.1 Teorie temperamentu zorientowane na dziecko 

3.1.1 Behawioralno­genetyczna teoria temperamentu Bussa i Plomina 

Wpływ na ich teorię miał Diamond, który wyróżnił temperamenty: lękliwy, agresywny, towarzyski i 
impulsywny. 

Temperamenty to obecne od wczesnego dzieciństwa, odziedziczone cechy osobowości. 

Żeby coś można było uznać za cechę tempera mentalną musi spełnić dwa kryteria: 

1)  Cecha ta musi występować od wczesnego dzieciństwa 
2)  Różnice indywidualne w zakresie tej cechy muszą być uwarunkowane w dużym stopniu genetycznie. 

Temperament tworzy zasadniczy zrąb ludzkiej osobowości, wpływa na szeroki zakres zachowań oraz pełni 
ważną funkcję regulacyjną. 

Trzy temperamenty EAS: 

1)  Emocjonalność – skłonność do łatwego reagowania silnym pobudzeniem, której przejawem jest 

niezadowolenie; 

2)  Aktywność – suma wydatkowanej energii (wigor i tempo); 
3)  Towarzyskość  ‐ ma aspekt kierunkowy – dążenie do kontaktu z ludźmi (towarzystwo nad 

samotność). 

Jeszcze wcześniej była impulsywność, ale ją usunęli, bo nie było dowodów na jej dziedziczenie. 

„Efekt kontrastu” – otoczenie wykazuje tendencję do postrzegania bliźniąt DZ jako różnych. 

Aktywacja behawioralna – aktywność 

Aktywacja autonomiczna – emocjonalność 

Aktywacja mózgowa ‐ towarzystkość 

Metody pomiaru: obserwacja, kwestionariusze samo opisowe, mechaniczne, inwentarze (EASI‐III‐TS i EAS‐ 
TS) w wersjach dla rodziców i wychowawców, ten drugi ma wysoką rzetelność. Potem dodano jeszcze dla 
dzieci EAS‐TSC.

12 

3.1.2 Rozwojowy model temperamentu Rothbart i Derryberry 

Temperament jako konstytucjonalnie uwarunkowane różnice indywidualne w reaktywności i samoregulacji, 
gdzie konstytucjonalność to względnie trwałe wyposażenie biologiczne jednostki, podlegające wpływowi 
czynników dziedzicznych, dojrzewania i doświadczenia a reaktywność do pobudliwości fizjologicznej i 
behawioralnej. 

Reaktywność: somatyczna, autonomiczna, neurohormonalna i poznawcza. 

Samoregulacja to procesy modyfikujące reaktywność , takie jak: uwaga, dążenie, unikanie, atak, samo 
uspokajanie i powstrzymanie się od reakcji. 

Z wiekiem ujawnia się coraz więcej składników tempera mentalnych. 

Stosowali Kwestionariusz Zachowań Niemowlęch IBQ a potem Kwestionariusz Zachowań Dziecięcych (CBQ). 

Skale CBQ poddano analizie i wyodrębniono czynniki: surgencję, negatywny afekt i wytężoną kontrolę. 

Rothbart pisze, że zarówno reakcje pozytywne, jak i negatywne wyrażane sa za pomocą reakcji 
somatycznych, autonomicznych, poznawczych i neurohormonalnych. 

Zarzuca się im zbytnią ogólność. 

3.1.3 Emocjonalna teoria temperamentu Goldsmitha i Camposa. 

1) G i C uwzględniają biologiczne aspekty temperamentu, ale nie włączają ich do definicji tego konstruktu 

2) ograniczają temperament do emocji a ściślej mówiąc różnic indywidualnych w emocjach pierwotnych. 

Nie mówią o biologicznych podstawach temperamentu a definiują go wyłącznie przez zachowanie. 

Opracowali Kwestionariusz Oceny Zachowania Dzieci Żłobkowych (TBAQ). 

LAB‐TAB ‐> dobrze uzasadniony teoretycznie, obiektywny zestaw prób laboratoryjnych, polegających na 
rejestracji na taśmie magnetowidowej zachowań dziecka w szeregu wystandaryzowanych sytuacji. 

Podkreślają, że kryterium odziedziczalności nie pozwala odróżnić temperamentu od innych składników 
osobowości. 

3.1.4 Kagana teoria temperamentu zahamowanego i niezahamowanego 

Teoria Kagana jest przyczynowa, jednowymiarowa, raczej emocjonalna, silnie skoncentrowana na okresie 
niemowlęcym i wczesnodziecięcym.Podłoże fizjologiczne w progu reaktywności układu limbicznego oraz 
układów pokrewnych.Dzieci zahamowane charakteryzują się niższym progiem reaktywności, czyli wyższą 
reaktywnością. 

Do pomiaru tego stosowano pomiar: skurczów serca i jej zmienność, przyspieszenie akcji serca, rozszerzanie 
źrenic, poziom noradrenaliny w moczu w reakcji na stres.U Kagana do diagnozy temperamentu 
zahamowanego lub niezahamowanego zawsze stosowano złożony zestaw wskaźników behawioralnych i 
fizjologicznych. Wystandaryzowane baterie sytuacji laboratoryjnych dostosowanych do wieku dziecka 
często uzupełniano informacjami uzyskanymi od rodziców. 

Jego badania świadczyły za wpływem genetycznym (więc i dziedziczonym) na temperament.

13 

3.2 Teorie temperamentu zorientowane na człowieka dorosłego 

3.2.1 Neuropsychiczna teoria temperamentu Graya 

Silny nacisk na mechanizmy fizjologiczne, a zwłaszcza powiązania temperamentu z poziomem aktywacji. 

Odwoływał się do teorii swojego nauczyciela Eysencka oraz Pawłowa. Badał warunkowanie szczurów. 

Wnioski z rewizji teorii Eysencka: 

1)  Introwertycy są bardziej wrażliwi niż ekstrawertycy na kary i brak nagród, ekstrawertycy natomiast 

są bardziej wrażliwi niż introwertycy na nagrody i brak kar. 

2)  Wymiar neurotyczności da się opisać w kategoriach ogólnej wrażliwości na wzmocnienia. 

Dla Graya neurotyczność (wysoki lęk i impulsywność) i ekstrawersja (niski lęk i wysoka impulsywność) to 
cechy wtórne będące wynikiem dwóch podstawowych cech temperamentalnych: lęku i impulsywności. 

Gray opierał się głównie na dwóch założeniach: 

1)  Temperament stanowi odzwierciedlenie różnic indywidualnych w predyspozycjach do określonych 

rodzajów emocji; 

2)  Emocje to stany ośrodkowego układu nerwowego, wywołane przez zdarzenia mające własności 

wzmacniające. 

W swoich ostatnich publikacjach Gray dodaje jeszcze trzecią cechę ‐ obronność. 

Emocje u Graya (a do nich odnosi się pojęcie temperamentu) to stany ośrodkowego układu nerwowego 
(CNS). Gray wyróżnia w mózgu trzy odrębne, hipotetyczne układy sterujące zachowaniem emocjonalnym: 

a)  Behawioralny układ hamujący (BIS) – układ warunkujący wrażliwość na sygnały kary, braku 

nagrody lub nowości oraz reakcje na te bodźce, które to reakcje uznawane są za przejaw lęku. 
Podstawową strukturą dla tego układu jest układ przegrody hipokampa. 

b)  Behawioralny układ aktywacyjny (BAS) – duża wrażliwość tego układu może mieć związek z 

zachowaniem wzmacnianym pozytywnie, a zatem z pozytywną emocjonalnością. Struktury: zwoje 
podstawy, włókna dopaminergiczne wstępujące, jądra wzgórza, kora nowa. 

c)  Układ walki/ucieczki (F/FLS) – od stopnia reaktywności tego układu zależą różnice indywidualne w 

poziomie obronności; układ ten jest odpowiedzialny za reakcje na bezwarunkowe bodźce 
awersyjne. Struktury: jądro migdałowate, podwzgórze przyśrodkowe i istota szara. 

Opracował Kwestionariusz Osobowości Graya‐Wilsona (GWPQ), który składa się z 6 skal (po 2 na każdy z 
wyżej wymienionych 3 układów). 

Następnie opracowano Skale Uogólnionej Nagrody i Antycypacji Kary (GRAPES), wykazujące dość dobrą 
trafność zbieżną ze skalami SSS Zuckermana i EPQ‐R Eysencka. 

Gray w swoich badaniach stosuje strategię „dół‐góra”.

14 

3.2.2 Emocjonalna teoria temperamentu Mehrabiana 

Emocje u Mehrabiana pełnią rolę zmiennych pośredniczących między zmiennymi sytuacyjnymi i 
osobowościowymi a specyficznymi zmiennymi behawioralnymi. 

Trzy wymiary tworzące Model Emocji PAD: 

a)  Przyjemność‐przykrość; (uśmiech) 
b)  Aktywacja‐brak aktywacji; (pobudzenie, ruchliwość) 
c)  Dominacja‐uległość. (odprężona postawa) 

Każdą emocję można opisać przy wykorzystaniu tych trzech wymiarów. 

Temperament to charakterystyczny stan emocji. 

Powodem różnic w behawioralnych przejawach aktywacji między osobami tłumiącymi stymulacją i 
nietłumiącymi stymulacji są raczej chwilowe skoki pobudzenia, a nie chroniczny poziom aktywacji. 

Skala Aktywowalności (TAS) oraz skalę Dominacji‐cechy (SDMESCTE). 

Sytuacje o dużej wartości informacyjnej wzmagają tendencję do dążenia bądź unikania w zależności od tego 
czy sytuacja ta odbierana jest jako przyjemna czy jako przykra. 

3.2.3 Funkcjonalno­systemowa teoria temperamentu Rusałowa 

Dołączył do naukowców moskiewskich, gdzie największy wpływ na jego teorię miała fizjologiczna teoria 
systemów funkcjonalnych Anochina. 

Temperament jako podstruktura ludzkiej indywidualności złożona z cech przedmiotowych i społecznych. 

U Rusałowa temperament to całokształt formalnych cech zachowania odróżnieniu od całokształtu cech 
treściowych składających się na osobowość. 

Temperament – psychobiologiczny, a osobowość – psychospołeczny. 

Podobnie jak u Nieblicyna wyróżnia on dwie podstawowe cechy tempera mentalne: 

a)  Aktywność  (podst.wskaźniki: tempo, rytm, szybkość, intensywność, plastyczność  i wytrwałość); 
b)  Emocjonalność  (wrażliwość, impulsywność, dominujący nastrój). 

Temperament jest efektem „generalizacji systemów” – jest wypadkową działania wszystkich elementów 
składających się na systemu funkcjonalne sterujące zachowaniem organizmu. 

W późniejszych pracach Rusałow wyróżnił 4 cechy temperamentu (trzy pierwsze tworzą aktywność): 

a)  Ergiczność (wytrwałość); 
b)  Plastyczność (łatwość/trudność podejmowania decyzji); 
c)  Tempo (szybkość realizacji programów behawioralnych); 
d)  Emocjonalność (akceptowanie wyników działania). 

Ostatecznie każdy z wymiarów podzielił na jego przedmiotową i społeczną wersję, co dało 8 wymiarów 
temperamentu: Er, Ser, P, SP, T, ST, Em, SEm. 

Kwestionariusz Struktury Temperamentu (STQ), a w polskiej adaptacji KST.

15 

3.2.4 Regulacyjna teoria temperamentu Strelaua (RTT) 

Korzysta zarówno z wschodnich jak i zachodnich badań nad temperamentem. 

Temperament jako zjawisko odnoszące się do formalnych cech zachowania. 

Do poziomu energetycznego zaliczono dwie podstawowe cechy temperamentu: 

a)  reaktywność , czyli wrażliwość i wydolność; 
b)  aktywność, czyli częstość i intensywność działania jednostki. 

*Osoby wysokoreaktywne (odpowiednik słabego typu układu nerwowego u Pawłowa) charakteryzują się 
dużą wrażliwością i dużą wytrzymałością. 

Stosunek progu wrażliwości do progu wytrzymałości jest względnie stały. 

Temperamentem nazywamy podstawowe, względnie stałe cechy osobowości, odnoszące się przede 
wszystkim do formalnych charakterystyk reakcji i zachowań. 

Zawadzki i Strelau opisali strukturę temperamentu za pomocą sześciu cech: 

1)  Żwawość (ŻW) – szybkie reagowanie i szybkie zmiany; 
2)  Perseweracja (PE) – kontynuowanie zachowania po zaprzestaniu działania bodźca wywołującego je; 
3)  Wrażliwość sensoryczna (WS) – reagowanie już na nikłe bodźce; 
4)  Reaktywność emocjonalna (RE) – intensywne reagowanie na bodźce wywołujące emocje; 
5)  Wytrzymałość (WT) – adekwatny czas reagowania; 
6)  Aktywność (AK) – podejmowanie zachowań o dużej wartości stymulacyjnej. 

Cechy tempera mentalne mają pochodzenie biologiczne. W RTT biologiczne mechanizmy temperamentu 
składają się na indywidualność neurohormonalną. 

Kwestionariusz Temperamentu Strelaua (KTS), w angielskiej (STI). 

Przy czym aktywność oceniano przede wszystkim technikami obserwacyjnym, na podstawie których 
diagnozowano tzw. Styl działania: a) wspomagający lub b) prostolinijny. 

Do pomiaru czasowych parametrów zachowania – szybkości, tempa, trwałości, powtarzalności, regularności 
i ruchliwości – używano Kwestionariusza Charakterystyki czasowej Zachowania (KCCZ). 

Wysokoreaktywni niewiele potrzebują do osiągnięcia optimum stymulacji. Niskoreaktywni potrzebują 
więcej stymulacji. 

SJ

production