LEKI UKŁADU KRĄśENIA
DZIAŁAJĄCE NA SERCE
Leki stosowane w niedomodze sercowej
Katedra Biochemii Farmakologii i
Toksykologii Wydział Medycyny
Weterynaryjnej Uniwersytetu
Przyrodniczego we Wrocławiu
opracował prof. dr hab. Marcin
Ś
witała
Materiały
ć
wiczeniowe z przedmiotu
Farmakologia weterynaryjna (
ć
w.9b/2010)
Niedomoga sercowa
jest stanem patologicznym serca, w którym
pojemność minutowa wyrzucanej krwi jest niewystarczająca do
zaopatrzenia tkanek organizmu w tlen.
Farmakoterapia pacjentów wykazujących niedomogę serca zaleŜy głównie
od jej charakteru.
WyróŜnia się 2 typy niedomogi
niedomogę systoliczną (skurczową), w przebiegu której zmniejszone są
zarówno kurczliwość mięśnia sercowego jak i wielkość frakcji wyrzutowej
i
niedomogę diastoliczną (rozkurczową), w której zmniejszenie pojemności
minutowej jest wynikiem przerostu tkanki mięśniowej, jej usztywnienia
czyli zmniejszenia elastyczności. WiąŜe się z utratą właściwej długości
spoczynkowej włókien mięśniowych, co z kolei wpływa to na tzw. objętość
i ciśnienie późnorozkurczowe.
Są to parametry, które istotnie wpływają na efektywność pracy serca. Na
początku powstawania tego typu niedomogi zachowana jest normalna
wielkość frakcji wyrzutowej
.
Niedomodze sercowej towarzyszy odpowiedź dwóch układów regulujących
opór naczyniowy - układu współczulnego i układu renina-angiotensyna
Spadek pobudzeń w sinus caroticus
Wzrost wydzielania reniny
Wzrost napięcia układu współczulnego
Wzrost wydzielania
noradrenaliny i adrenaliny
Wzrost stęŜenia
angiotensyny
Spadek przepływu nerkowego
Spadek pojemności minutowej (niedomoga)
noradrenaliny i adrenaliny
angiotensyny
Wzrost siły skurczu
Wzrost częstotliwości pracy
Wzrost obciąŜenia wstępnego
Wzrost obciąŜenia następczego
Przebudowa tkanki mięśnia
Kompensacyjny wzrost pojemności minutowej
Kompensacja pojemności minutowej jest wynikiem wzrostu
wszystkich czynników istotnych dla normalnego funkcjonowania serca
tzn. kurczliwości związanej z siłą skurczu, częstotliwością uderzeń,
obciąŜenia wstępnego (preload) i obciąŜenia następczego (afterload).
Wzrost obciąŜenia wstępnego to wzrost ciśnienia napełniania
wywołanego przez zwiększony dopływ do serca krwi np. przez skurcz
naczyń Ŝylnych. Powiększa to komorową objętość późnorozkurczową,
co zwiększa frakcje wyrzutu ale kosztem nasilenia pracy mięśnia i
co zwiększa frakcje wyrzutu ale kosztem nasilenia pracy mięśnia i
zapotrzebowania serca na tlen.
Wzrost obciąŜenia następczego to efekt obwodowego skurczu tętni-
czek, co stopniowo doprowadza do zmniejszenia objętości wyrzutowej
i wzrostu objętości późnorozkurczowej, prowadząc finalnie do podob-
nych skutków jak przy wzroście obciąŜenia wstępnego.
Leki stosowane w niedomogach serca
W przeszłości uwaŜano, Ŝe głównym celem terapii niedomogi serca jest
zwiększenie jego kurczliwości i stosowano w tym celu preparaty
zwiększenie jego kurczliwości i stosowano w tym celu preparaty
naparstnicowe wraz z diuretykami.
Obecnie poza diuretykami stosuje się głównie leki zmniejszające obciąŜenie
serca takiej jak inhibitory konwertazy angiotensyny, β-blokery i in.
Pochodne naparstnicy stały się lekami II rzutu.
Niedomoga systoliczna klinicznie ma charakter ostry i leczona jest środkami
zwiększającymi siłę skurczu mięśnia sercowego czyli mówiąc Ŝargonowo tzw
pozytywnymi inotropami, do których naleŜą:
dopamina i dobutamina
oraz
inhibitory izoformy III fosfodiesterazy
Leki stosowane w niedomodze systolicznej
inhibitory izoformy III fosfodiesterazy
Inotropami tego typu są takŜe
glikozydy nasercowe
, ale z wyjątkiem
ouabainy, ich uŜycie wiąŜe się z długim wysycaniem białek wiąŜących czyli
tzw. digitalizacją, co uniemoŜliwia osiągnięcie szybkiego efektu inotropo-
wego.
Niedomoga systoliczna występuje zazwyczaj przy wstrząsie kardiogennym lub
zawale serca
Niedomoga diastoliczna ma przebieg przewlekły i leczona jest
głównie środkami zmniejszającymi obciąŜenie mechaniczne pracy
serca, czyli takimi, które rozszerzają naczynia tętnicze i/lub Ŝylne lub
zmniejszają objętość krąŜącej krwi.
NaleŜą do nich:
inhibitory konwertazy angiotensyny
Leki stosowane w niedomodze diastolicznej
inhibitory konwertazy angiotensyny
antagoniści kanałów wapniowych
leki moczopędne
Serce objęte tego typu niedomogą moŜe słabo reagować na podanie
leków zwiększających siły skurczu. Do uŜywanych w terapii tego
typu leków naleŜą glikozydy nasercowe pochodne naparstnicy, które
obecnie w medycynie człowieka stanowią jednak tzw. leki II rzutu.
Leki zwiększające siłę skurczu serca
Wpływ dobutaminy na serce wynika
z selektywnego pobudzania β
1
, natomiast dopaminy z
pobudzania receptorów receptorów D1 i β
1
.
Dopamina i dobutamina
HO
HO
CH
2
CH
2
NH
2
dopamina
HO
HO
CH
2
CH
2
NH
2
dobutamina
CH
2
HO
CH
2
CH
CH
3
Przez receptory β
1
działają na serce naturalne aminy katecholowe
wywołując następujące efekty:
zwiększenie siłę skurczu
wzrost częstotliwości uderzeń
nasilenie automatyzmu
Kosztem jest jednak zmniejszenie efektywności pracy serca, gdyŜ w
warunkach pobudzenia współczulnego zuŜycie tlenu wzrasta szybciej niŜ
praca.
Pobudzenie receptora β
1
podnosi w komórce stęŜenie cAMP,
co pobudza kinazę białkową A, która fosforyluje białka kanału
wapniowego. Potęguje to napływ jonów wapna do komórek. Jon
ten częściowo zostanie wyłapany przez siateczkę endoplazma
tyczną, co dodatkowo podniesie jego stęŜenie po uwolnieniu
podczas potencjału czynnościowego. Ponadto aktywacja tego
podczas potencjału czynnościowego. Ponadto aktywacja tego
receptora uwraŜliwia układ kurczliwy serca na jony Ca poprzez
fosforylację troponiny C. Te procesy leŜą u podstawy dodatniego
efektu inotropowego po pobudzeniu receptora β
1
.
Dopamina
Pobudzanie sercowych receptorów D
1
przez dopaminę takŜe podnosi
poziom cAMP. UwaŜa się jednak, Ŝe dodatni wpływ inotropowy
dopaminy jest związany z jej działaniem β-receptorowym.
Działanie dopaminy zaleŜy jednak ściśle od zastosowanej dawki. W niŜszych
dawkach obok wzrostu kurczliwości mięśnia sercowego (via rec. β1) lek rozszerza
tętniczki nerkowe i kreskowe (via rec. D ), w niŜszych pobudza receptory α1 co
tętniczki nerkowe i kreskowe (via rec. D
1
), w niŜszych pobudza receptory α1 co
podnosi ciśnienie tętnicze i opór naczyniowy. W związku ze wzrostem obciąŜenia
następczego w tych warunkach moŜe wystąpić tachykardia. Z tego powodu w
medycynie człowieka rzadko stosuje się dopaminę.
Lek ten podaje się najczęściej we wstrząsie pochodzenia sercowego
lub septycznego, w stanach głębokiej hypotensji, w bloku
przedsionkowo-komorowym serca - w postaci długotrwałych
wlewów doŜylnych.
Dobutamina
Pobudza selektywnie receptory β
1,
nie działa natomiast na
receptory dopaminergiczne.
Jest enancjomerem, którego zarówno formy (-)
i (+) stymulują receptory β.
Dobutamina nie powoduje jednak tachykardii, co nie jest jasne z farmako-
dynamicznego punktu widzenia .
Pod wpływem dopaminy wzrasta silnie frakcja wyrzutowa, natomiast liczba
Pod wpływem dopaminy wzrasta silnie frakcja wyrzutowa, natomiast liczba
uderzeń serca wzrasta nieznacznie, stąd wzrost pojemności minutowej pod
wpływem dobutaminy wynika tylko ze zwiększenia kurczliwości mięśnia.
Wpływ na naczynia obwodowe poprzez receptory β skutkuje spadkiem oporu
naczyniowego.
Wzrost przepływu nerkowego pod wpływem dobutaminy jest proporcjonalny
do wzrostu pojemności minutowej.
Lek ten stosuje się doŜylnie w niedomogach systolicznych o
ostrym przebiegu.
Inhibitory izoformy III fosfodiesterazy (PDE3)
Do leków tej grupy uŜywanych w leczeniu psów naleŜą:
pimobendan – uŜywany tylko w weterynarii oraz
inamrinon i milrinon - dwa leki z grupy bipyrydyn
N
N
O
N
N
O
H
3
C
CH
3
H
H
pimobendan
N
N
H
H
2
N
O
inamrinon
N
C
H
3
C
N
O
H
N
milrinon
Mechanizm działania inhibitorów PDE3
Leki te hamują aktywność izoformy III fosfodiesterazy, która jest obecna w
komórkach mięśnia sercowego i w komórkach mięśni gładkich naczyń.
Pod ich wpływem w komórkach tych wzrasta stęŜenie cAMP, co w prowadzi,
podobnie jak po dobutaminie, do zwiększenia wewnątrzkomórkowej puli jonów
Ca. Stymulowanie fosforylacji białek kanału wapniowego potęguje do napływ
jonów Ca w fazie plateau do komórek, zwiększenie puli tego jonu związanej i
uwalnianej z retikulum endoplazmatycznego i „uwraŜliwienie” układu
uwalnianej z retikulum endoplazmatycznego i „uwraŜliwienie” układu
kurczliwego serca na to zwiększone stęŜenie jonu Ca. Mechanizm ten leŜy u
podstawy ich działania inotropowo dodatniego.
Podniesienie stęŜenia wapnia w komórkach rozrusznika zwiększa częstość
powstawania bodźców, czego wynikiem moŜe być niewielkiego stopnia dodatni
efekt chronotropowy.
Batmotropowo dodatnie działanie tych leków w niŜszych ośrodkach
bodźcotwórczych moŜe być przyczyną wystąpienia arytmii.
Efekt wazodilatacyjny tych leków jest bardzo wyraźny, co powoduje znaczne
zmniejszenie obciąŜenia wstępnego i następczego serca.
To kompleksowe działanie inhibitorów PDE3 wynikające ze
zwiększania siły skurczu serca łącznie z działaniem
wazodilatacyjnym znalazło odbicie w Ŝargonowym nazwaniu
tej grupy leków inodilatorami.
Są one stosowane w niewydolnościach ostrych w warunkach
Są one stosowane w niewydolnościach ostrych w warunkach
wstrząsu septycznego czy zawału oraz w niewydolnościach
przewlekłych towarzyszących niedomodze prawokomorowej
lub nadciśnieniu tętniczemu
Pimobendan
jest inodilatatorem przeznaczony do leczenia psów.
działa silnie inotropowo dodatnio i nie zwiększa liczby uderzeń
serca.
obniŜa opór naczyniowy oraz
hamuje agregację płytek krwi.
hamuje agregację płytek krwi.
Jest szybko metabolizowany do aktywnych metabolitów i
wydalany z kałem
Stosowany jest doustnie głównie u zwierząt z zastoinową
niewydolnością serca
Inamrinon
Wcześniej nosił nazwę amrinonu.
W ostrych niedomogach stosowany jest doŜylnie zaś w
przewlekłych - doustnie.
U człowieka wywołuje trombocytopenię i działa
arytmiogenne, czego jak dotąd nie stwierdzono u psa..
Milrinon
Milrinon
Jest lekiem aktywniejszym od inamrinonu. Wykazuje ponad
dwudziestokrotnie większy efekt inotropowy. Jest stosowany u
psów podobnie jak inamrinon -doŜylnie lub doustnie.
Milrinon jest takŜe stosowany u psów z przewlekłą
zastoinową niewydolnością serca, szczególnie u tych
zwierząt, które po podaniu glikozydów nasercowych zaczęły
wykazywać arytmie.
Glikozydy nasercowe - budowa
CH
3
OH
OH
CH
3
O
O
PIERSCI EN
STEROI DOWY
LAKTON
Działanie nasercowe warunkuje
aglikon, natomiast od części
cukrowej zaleŜą cechy
O
OH
H
digitoksoza
digitoksoza
digitoksoza
RESZTY
CUKROWE
cukrowej zaleŜą cechy
farmakokinetyczne leku
Obecnie najwaŜniejsze znaczenie kliniczne posiadają
digitoksyna i strofantyna
Działanie farmakologiczne glikozydów nasercowych
poŜądane
1. zwiększenie siły skurczu
2. zwolnienie akcji serca
niepoŜądane
niepoŜądane
3. zaburzenia rytmu serca zwłaszcza
blok przewodnictwa przedsionkowo-komorowego
zwiększona aktywność ośrodków ektopowych
Działanie farmakologiczne glikozydów nasercowych
w kategoriach oceny fizjologicznej to
Działanie inotropowo dodatnie
chronotropowo ujemnie
chronotropowo ujemnie
dromotropowo ujemnie
batmotropowo dodatnie
Mechanizm działania glikozydów nasercowych
Działanie glikozydów nasercowych jest związane z wpływem na procesy
wymiany jonowej w komórkach zaleŜnych od aktywności ATP-azy
błonowej (Na+/K+). ATP-aza ta warunkuje wymianę jonową podczas
repołaryzacji oraz potencjał spoczynkowy komórki mięśnia sercowego w
fazie polaryzacji.
Działanie ATP-azy jest sprzęŜone z wymiennikiem NA+/Ca2+, którego
efektywność zaleŜy bezpośrednio od aktywności ATP-azowej.
Glikozydy hamują atywnośc ATP-azy Na+/K+. Efektem tego są
zmiany przepuszczalności błony komórkowej dla jonów Na+ i K+ co
powoduje zwolnienie procesu repolaryzacji i utrudnienie przez
wymiennik jonowy Na+/Ca2+ wydalenia z komórki nadmiaru jonów
Ca2+. Musi on zostać związany przez retikulum endoplaznatyczne i
zostanie uwolniony w nadmiarze po następnej depolaryzacji i nasili
proces skurczowy.
Efekt zwolnienia akcji serca pod wpływem glikozydów naserco-
wych tłumaczy się ich ośrodkowym działaniem pobudzającym
na układ przywspółczulny.
Jak wiadomo pobudzenie przywspółczulne (via receptor M
2
) skutkuje:
•
zmniejszeniem częstotliwości uderzeń (chronotropizm ujemne) poprzez
spowolnienie powstawania impulsów węźle zatokowym (hamowanie automa-
tyzmu)
tyzmu)
•
zmniejszeniem siły skurczu przede wszystkim przedsionków (inotropizm
ujemny)
•
zahamowaniem przewodnictwa przedsionkowo-komorowego (dromotropizm
ujemny)
•
Efekty parasympatykomimetyczne są widoczne po podaniu glikozydów
naparstnicowych z tym wyjątkiem, Ŝe efekt inotropowo-ujemny zastąpiony
zostaje silnym swoistym dla glikozydów działaniem inotropowo-dodatnim
związanym ze zwiększeniem puli wolnych jonów wapnia w kardiomiocytach.
Działania poŜądane glikosterydów nasercowych:
P oprawa parametrów krąŜenia krwi na skutek zwiększenia wypełnienia
komór, zwiększenia objętości wyrzutowej i objętości minutowej, mimo
zwolnienia częstości skurczów serca.
Takie efekty predysponuję tą grupę leków do zastosowania w niedomogach
sercowych.
Działania niepoŜądane glikosterydów nasercowych:
Blok przewodnictwa przedsionkowo-komorowego (wynikający z właściwoś-
ci dromotropowo-ujemnych ) i
ci dromotropowo-ujemnych ) i
WzmoŜona aktywność ośrodków ektopowych (wynikająca z dodatniego
batmotropizmu w tkance bodźcowo-przewodzącej komór.
Największym ograniczeniem w stosowaniu glikozydów nasercowych jest ich
mały indeks leczniczy wynikający z niewielkiej róŜnicy pomiędzy dawką
leczniczą a toksyczną.
Z klinicznego punktu widzenia istotne są takŜe interakcje glikozydów
nasercowych z jonami potasu i wapnia.
Interakcja z jonami wapnia ma charakter synergizmu farmakodynamicz-
nego, co oznacza, Ŝe w warunkach hyperkalcemii działanie glikozydów naser-
cowych nabiera charakteru toksycznego i moŜe się skończyć zatrzymaniem
akcji serca w stadium skurczu. W razie zaistnienia takiej interakcji
niezwłocznie podaje się środki wiąŜące wapń (kwas wersenowy) i sole potasu.
Interakcja z jonami potasu ma charakter antagonizmu farmakodynamicz-
nego, co oznacza, Ŝe w warunkach hypokaliemii nasercowe działanie glikozy-
dów jest silniejsze, przez co łatwe jest ich przedawkowanie. W warunkach
dów jest silniejsze, przez co łatwe jest ich przedawkowanie. W warunkach
hyperkaliemii działanie glikozydów słabnie, co moŜe być wykorzystane w
zatruciu glikozydami.
Mechanizm tej interakcji wynika z faktu zmniejszania przez potas powinowa-
ctwa glikozydów do połączenia z błonową ATP-azą sodowo-potasową
W celu zmniejszenia niebezpieczeństwa wystąpienia objawów toksycznych,
podczas leczenia glikozydami nasercowymi powinno się stosować doustnie
sole potasu, zwłaszcza przy podawaniu leków moczopędnych.
O
O
CH
3
CH
3
OH
digitoksyna
O
O
CH
3
CH
3
OH
OH
digoksyna
O
O
CH
3
OH
H
HO
CH
2
HO
HO
ouabaina
W medycynie weterynaryjnej znaczenie praktyczne miały trzy
glikozydy : digitoksyna (z D. purpurea), digoksynę (z D. lanata),
i ouabainę (ze S. gradus) otrzymywane w formie oczyszczonej.
O
OH
C
6
H
12
O
3
(digitoksoza)
C
6
H
12
O
3
(digitoksoza)
C
6
H
12
O
3
(digitoksoza)
O
OH
C
6
H
12
O
3
(digitoksoza)
C
6
H
12
O
3
(digitoksoza)
C
6
H
12
O
3
(digitoksoza)
O
OH
C
6
H
11
O
4
(ramnoza)
OH
Z przedstawionych powyŜej wzorów strukturalnych wynika, Ŝe
ouabaina (nazywana równieŜ strofantyną G) posiada w swej
cząsteczce znacznie większą liczbę polarnych grup hydroksylowych.
właściwości
digitoksyna
digoksyna
ouabaina
farmakodynamiczne
inotropizm
++
+++
++++
chronotropizm
---
--
-/0
dromotropizm
---
--
-/0
batmotropizm
++
++
+
początek działania
po 8 godz.
po 3 godz.
po 3-10 min.
początek działania
(i.v.)
po 8 godz.
po 3 godz.
po 3-10 min.
farmakokinetyczne
wchłanianie z prze-
wodu pokarmowego
100%
50%
2%
wiązanie z białkami
b. dobre
dobre
nie wiąŜe się
kumulacja
b. duŜa
duŜa
brak
Digitoksyna
W weterynarii stosowana jest tylko u psów.
•
Wchłania się całkowicie z p. pokarmowego, choć jej biodostępność częściowo
zaleŜy od składu flory jelitowej.
•
WiąŜe się w bardzo duŜym stopniu z białkami krwi, równieŜ powoli wiąŜe się z
białkami tkanek.
•
Ulega kumulacji.
•
Okres półtrwania u psa wynosi 8-12 godzin.
•
Częściowo ulega przemianom w wątrobie. (równieŜ do digoksyny)
Działanie farmakologiczne digitoksyny rozpoczyna się z duŜym opóźnieniem
Działanie farmakologiczne digitoksyny rozpoczyna się z duŜym opóźnieniem
najczęściej po kilku godzinach od momentu podania.
Stosowana jest w niewydolnościach serca o charakterze przewlekłym. Lek ten
podaje się drogą doustną.
Ze względu na niski współczynnik terapeutyczny podawanie leku powinno być
ostroŜne i powolne. Lek stosuje się najczęściej raz na dobę. Aby szybciej osiągnąć
stęŜenie lecznicze pierwsza dawka moŜe być dwukrotnie wyŜsza niŜ dawki
podtrzymujące.
Stan ustalonego stęŜenia we krwi osiąga się po ok. 2 dniach od rozpoczęcia
podawania.
Digoksyna
Stosowana jest u psów, kotów i koni – doustnie lub doŜylnie.
•
Lek u psa wchłania się z przewodu pokarmowego w róŜnym stopniu od 40 do
90%. Obecność treści opóźnia wchłanianie.
•
WiąŜe się z białkami krwi tylko w 25%.
•
Okres półtrwania u psa wynosi od 20 do ok. 60 godz., u konia od 12 do ok. 48
godz. U psa jest zatem znacznie dłuŜszy niŜ w przypadku digitoksyny.
•
Lek nie ulega znacznym przemianom w wątrobie.
•
Wydala się przez nerki.
•
Wydala się przez nerki.
Efekty działania nasercowego widoczne są u zwierząt po ok. 5-6 godz. Efekt
inotropowy digoksyny jest nieco silniejszy od digitoksyny.
Lek, podobnie jak digitoksyna, jest stosowany w niewydolności przewlekłej
serca oraz w niemiarowościach nadkomorowych
Ze względu na niski wskaźnik terapeutyczny równieŜ w weterynarii glikozydy
naparstnicowe staja się lekami II rzutu w leczeniu niewydolności tzn w
sytuacjach gdy leki podstawowe (moczopędne, inhibitory PDE3) są
nieskuteczne
Ouabaina
Ouabaina stosowana jest u psów, doŜylnie, najczęściej w jednej dawce.
Oabaina jest glikozydem niewchłanialnym z przewodu pokarmowego.
•
Nie wiąŜe się z białkami krwi.
•
Nie kumuluje się w organizmie.
Silnemu efektowi inotropowemu nie towarzyszy zwolnienie pracy serca.
Ujemny wpływ na chronotropizm i dromotropizm jest najczęściej
niewidoczny. Efekt działania leku jest bardzo szybki stąd jest uŜyteczny w
leczeniu niewydolności ostrych.
Wskazaniami do zastosowania leku jest ostra niewydolność lewokomorowa
Wskazaniami do zastosowania leku jest ostra niewydolność lewokomorowa
serca oraz niemiarowości nadkomorowe. Znane są takŜe wskazania do
profilaktycznego zastosowania oabainy przy zagroŜeniu ostrą niewydolnością
np. przed operacjami chirurgicznymi. MoŜna oabainę zastosować w
niewydolności przewlekłej, gdy pacjent nie toleruje terapii glikozydami
naparstnicy. Stosuje się ją wówczas 3 razy na dobę.
Nie moŜna jednak podawać oabainy bezpośrednio po glikozydach
naparstnicowych ze względu na moŜliwość wystąpienia ostrego zatrucia.
Iniekcję doŜylną naleŜy wykonywać powoli, szybkie wstrzyknięcie ouabainy
moŜe wywołać cięŜką arytmię komorową.