- 1 -
5. OBWODY PR
Ą
DU HARMONICZNEGO
5.1. SYGNAŁY HARMONICZNE
W grupie przebiegów okresowych szczególne znaczenie mają sygnały
harmoniczne, tzn. cosinusoidalne i sinusoidalne. Ponieważ jednak
(
)
t
t
ω
π
ω
cos
2
sin
=
+
,
nazwiemy je ogólnie sinusoidalnymi (sinusoidalnie-zmiennymi).
Sygnałami harmonicznymi nazywamy sygnały, których przebieg
jest sinusoidalną funkcją czasu
Załóżmy, że rozpatrujemy sygnał sinusoidalny w postaci napięcia:
( )
(
)
u
m
t
U
t
u
Ψ
ω
+
=
sin
(5.1)
0
u
Ψ
u t
( )
U
m
T/2
T
π
2π
t
ω
t
W czasie odpowia-
dającym
jednemu
okresowi faza na-
pięcia zmienia się o
2
π
, tzn.
π
ω
2
=
T
.
Na rys. na osi od-
ciętych oznaczono
skalę czasu i skalę
kątową.
gdzie: u(t)
- wartość chwilowa napięcia;
U
m
- wartość maksymalna napięcia (nazywana amplitudą);
u
Ψ
- początkowy kąt fazowy, faza początkowa napięcia w
chwili t = 0;
u
t
Ψ
ω
+
- kąt fazowy, faza napięcia w chwili t;
ω
=2
π
f - pulsacja (częstotliwość kątowa) mierzona w rad/s;
f =1/T
- częstotliwość mierzona w Hz, będąca odwrotnością
okresu.
- 2 -
Wartość średnia (półokresowa) napięcia sinusoidalnego wynosi
( )
m
m
T
m
T
ś
r
U
U
dt
t
U
T
dt
t
u
T
U
637
,
0
2
sin
2
2
2
/
0
2
/
0
≈
=
=
=
∫
∫
π
ω
(5.2)
Wartość skuteczna napięcia sinusoidalnego jest równa
( )
m
m
T
m
T
U
U
dt
t
U
T
dt
t
u
T
U
707
,
0
2
sin
1
1
0
2
2
0
2
≈
=
=
=
∫
∫
ω
(5.3)
Oznacza to, że równanie opisujące napięcie harmoniczne możemy przed-
stawić jako
( )
(
)
(
)
u
u
m
t
U
t
U
t
u
Ψ
ω
Ψ
ω
+
=
+
=
sin
2
sin
(5.4)
- 3 -
5.2. SYGNAŁ WYKŁADNICZY
Funkcja wykładnicza pełni wyjątkową rolę, ponieważ
•
każdy sygnał występujący w praktyce może być zawsze wyrażony
w postaci sumy funkcji wykładniczych;
•
w przypadku obwodów liniowych odpowiedź obwodu na wymu-
szenie wykładnicze jest także wykładnicza.
Przyjmijmy, że sygnał wykładniczy ma postać:
(
)
+∞
∞
−
∈
=
,
)
(
t
e
A
t
x
t
s
dla
(5.5)
Współczynnik s występujący w wykładniku jest zespolony
ω
σ
j
s
+
=
(5.6)
a zatem
(
)
t
j
t
t
j
e
e
A
e
A
t
x
ω
σ
ω
σ
=
=
+
)
(
(5.7)
Rozpatrzmy szczególne przypadki w zależności od wartości s.
1.
Jeżeli s jest liczbą rzeczywistą (tzn.
ω
= 0) wtedy
t
e
A
t
x
σ
=
)
(
i ma charakter zależny od wartości
σ
a)
gdy
σ
< 0, sygnał x(t) ma charakter
monotonicznie malejącej funkcji
czasu;
b)
gdy
σ
= 0, sygnał x(t) jest sygnałem
stałym o wartości A;
c)
gdy
σ
> 0, sygnał x(t) ma charakter
monotonicznie
rosnącej
funkcji
czasu.
0
x t
( )
t
A
σ
0
>
σ
0
<
σ
= 0
- 4 -
2. Jeżeli s jest liczbą urojoną (tzn.
σ
=0) wtedy
t
j
e
A
t
x
ω
=
)
(
sygnał x(t) może być interpretowany na płaszczyźnie zmiennej ze-
spolonej za pomocą tzw.
wektora wirującego
obracającego się z prędkością kątową
ω
w kierunku przeciwnym do ruchu wska-
zówek zegara. Położenie tego wektora na
płaszczyźnie w danej chwili t określone
jest za pomocą kąta
ω
t.
Czynnik
t
j
e
ω
spełnia rolę
operatora
obrotu,
natomiast
A
jest
modułem wektora.
0
t
= 0
A
ω
t
ω
A
e
j
t
ω
Re
Im
Uwzględniając wzór Eulera
t
j
t
e
j
ω
ω
ω
sin
cos
+
=
(5.8)
można wektor wirujący wyrazić za pomocą dwóch składowych
( )
t
A
j
t
A
e
A
t
x
j
ω
ω
ω
sin
cos
+
=
=
(5.9)
Część rzeczywista wektora wirującego przedstawia sygnał o charakterze
cosinusoidalnym
[
]
t
A
e
A
t
j
ω
ω
cos
Re
=
(5.10)
Część urojona wektora wirującego przedstawia sygnał o charakterze sinu-
soidalnym
[
]
t
A
e
A
t
j
ω
ω
sin
Im
=
(5.11)
Wynika stąd, że najczęściej spotykane przebiegi wielkości elektrycznych
stanowią szczególne przypadki sygnału o charakterze wykładniczym.
- 5 -
5.3. OPIS SYMBOLICZNY SYGNAŁU HARMONICZNEGO
Rozpatrzmy ponownie sygnał sinusoidalny w postaci napięcia (5.1):
( )
(
)
u
m
t
U
t
u
Ψ
ω
+
=
sin
Związek pomiędzy wektorem wirującym na płaszczyźnie zmiennej
zespolonej a rozpatrywanym sygnałem sinusoidalnym przedstawia rys.
0
ω
Re
Im
0
u
Ψ
u t
( )
U
m
T
t
ω
t
U
m
u
Ψ
u(0)
u(0)
Wartość chwilowa napięcia w chwili t = 0 wynosi
( )
u
m
U
u
Ψ
sin
0
=
(5.12)
W chwili tej wektor wirujący o amplitudzie U
m
jest nachylony względem
osi liczb rzeczywistych pod kątem
u
Ψ
. Rzut tego wektora na oś liczb uro-
jonych wynosi u(0), czyli
warto
ść chwilowa sygnału sinusoidalnego jest
równa rzutowi wektora wiruj
ącego na oś liczb urojonych.
Analitycznie można to ująć, zgodnie z zależnością (5.11), następująco:
dla każdej chwili t
( )
(
)
(
)
[
]
( )
[ ]
t
u
e
U
t
U
t
u
u
t
j
m
u
m
Im
Im
sin
=
=
+
=
+
Ψ
ω
Ψ
ω
(5.13)
- 6 -
Sygnał sinusoidalny:
( )
(
)
(
)
u
u
m
t
U
t
U
t
u
Ψ
ω
Ψ
ω
+
=
+
=
sin
2
sin
posiada nast
ępującą
POSTA
Ć SYMBOLICZNĄ (symboliczną wartość chwilową):
(
)
t
j
j
t
j
j
m
t
j
m
e
e
U
e
e
U
e
U
t
u
u
u
u
ω
Ψ
ω
Ψ
Ψ
ω
3
2
1
4
3
4
2
1
2
)
(
=
=
=
+
(5.14)
Czyli:
(
)
t
j
t
j
m
t
j
m
e
U
e
U
e
U
t
u
u
ω
ω
Ψ
ω
2
)
(
=
=
=
+
(5.15)
UWAGI:
•
( ) ( )
( ) ( )
t
u
t
u
t
u
t
u
=
≠
ˆ
ć
o
ś
odpowiedni
tylko
ć
równo
ś
zachodzi
nie
•
natomiast:
( ) ( )
( )
( )
[ ]
t
u
j
t
u
t
u
t
u
Im
2
*
=
−
=
(5.16)
•
Metoda symboliczna zapisu przebiegów sinusoidalnych pozwala
traktowa
ć je jako przebiegi wykładnicze.
(rzeczywista)
wartość chwilowa
amplituda
(wartość max.)
wartość skuteczna
U
m
U
symboliczna amplituda
/postać zespolona amplitudy/
/wskaz amplitudy/
symboliczna wartość skuteczna
/wskaz wartości skutecznej/
- 7 -
LICZBY ZESPOLONE
Postać algebraiczna:
jb
a
r
+
=
Postać trygonometryczna:
)
sin
(cos
ϕ
ϕ
j
r
r
+
=
Postać wykładnicza:
ϕ
j
e
r
r
=
Moduł:
2
2
b
a
r
+
=
Argument:
=
r
a
arc cos
ϕ
,
=
r
b
arcsin
ϕ
lub, gdy
−
=
=<
=
=
=
>
a
b
tg
arc
b
sign
to
a
b
sign
to
a
a
b
tg
arc
to
a
π
ϕ
π
ϕ
ϕ
0
2
0
0