188

Krzysztof Mudyń

O SPOSOBACH ISTNIENIA "RZECZYWISTOŚCI"

W ODMIENNYCH STANACH ŚWIADOMOŚCI

1. WSTĘP

W ślad za ilością i radykalnością zmian obserwowanych w bezpośrednim

otoczeniu człowieka zmienia się również sposób myślenia o rzeczywistości w ogóle i
naszych z nią relacjach. Coraz rzadziej mówi się o odkrywaniu rzeczywistości a
coraz częściej o jej współtworzeniu lub „konstruowaniu”

a nawet o kreowaniu

"rzeczywistości wirtualnych".

Za sprawą idei konstruktywistycznych rzeczywistość ciągle traci na obiektywności,

solidności i jednoznaczności. Staje się ona czymś coraz bardziej problematycznym i
zależnym  od  konstrukcyjno-kreatywnej  aktywności  podmiotu,  zwanego  często  (acz
niesłusznie)  "obserwatorem".  Nic  więc  dziwnego,  że  znaczenie  rzeczywistości
zmienia się stosownie do właściwości "obserwatora", który nota bene coraz bardziej
staje  się  normalnym uczestnikiem poznawanych przez siebie  systemów i raczej ich
interpretatorem  niż  obserwatorem.  Z  kolei,  w  związku  z  badaniami  nad  tzw.
"zmienionymi  stanami  świadomości"  coraz  trudniej  nie  zauważyć,  że  sposób
interpretowania  i  doświadczania  rzeczywistości  zależny  jest  nie  tylko  od  względnie
stałych  właściwości  "obserwatora",  lecz  także  od  aktualnego  nastawienia  jego
świadomości.

Celem tego eseju jest poszukiwanie relacji między sposobem ujmowania

rzeczywistości a "nastawieniem świadomości" lub  - jeśli ktoś woli - różnymi stanami
świadomości.  Jest  to  próba  wzajemnego  zrelatywizowania  tych  dwóch  -  zdawałoby
się - bardzo odmiennych pojęć, tj. "rzeczywistości" i "świadomości". Zważywszy,  że
tak  sformułowany  cel  może  się  okazać  nazbyt  ambitny,  moim  skromniejszym

Rozdział [w:] K. Mudyń, Zdarza się, że myślimy, PSB, Kraków, 1997.

H. von Foerster, On Constructing of Reality, [w:] P. Watzlawick (red.), The lnvented Reality, W.W. Norton &

Company,  New  York  1984,  s.  41-61;  E.  von  Glasersfeld,  An  lntroduction  to  Radical  Constructivism,  [w:]  P.
Watzlawick,  op.  cit.,  s.  17-40;  Tenże,  Poznanie  jako  samoregulacja.  Etapy  konstrukcji"  innych  i
"rzeczywistości",  [w:] W. Gasparski,  D. Miller (red.),  Projektowanie  i systemy,  t.  IX, Ossolineum, Warszawa-
Wrocław 1987, s. 93-100; G.A. Kelly, The Psychology of Personal Constructs, Norton, New York 1955; Tenże,
The  Psychology  of  the  Unknown,  [w:]  D.  Bannister  (red.),  New  Perspectives  in  Personal  Construct  Theory,
Academic Press, London 1977, s. 1-19; P. Watzlawick, F. Kreuzer,  Die Unsicherheit unserer Wirklichkeit. Ein
Gespraech  ueber  den  Konstruktivismus,  Muenchen  1988;  W.J  Lyddon,  J.T.  McLaughlin,  Constructivist
Psychology: A Heuristic Framework, "The Journal of Mind and Behavior", 1 (18): 1992, s. 89-108.

zamiarem pozostanie zrekonstruowanie niektórych znaczeń "rzeczywistości" w
maksymal

nie odmiennych kontekstach ich użycia.

Problem rzeczywistości w dużym stopniu pozwala się sprowadzić do dwóch

zasadniczych pytań: 1) co to znaczy "być czymś rzeczywistym", w odróżnieniu od
"bycia nierzeczywistym" oraz 2) czym jest Rzeczywistość jako całość?

Obydwa te pytania, mimo ich abstrakcyjności i niezależnie od teoretycznej

ważkości  możliwych  odpowiedzi,  prowadzą  też  do  odmiennych  i  jak  najbardziej
praktycznych  konsekwencji.  Należy  tu  podkreślić,  że  podobnie  jak  mówienie  prozą
nie  jest  przyw

ilejem pisarzy, tak i konceptualizacja rzeczywistości dokonywana na

wyższym poziomie abstrakcji nie jest domeną specjalnego gatunku filozofów
zwanych ontologami.

Problem rzeczywistości, jak każdy "problem istotny", ma charakter

transdyscyplinarny. Je

śli pytamy "Czym rzeczywistość jest naprawdę?" i oczekujemy

tylko  jednej  "prawdziwej  odpowiedzi"  -  pytanie  ma  charakter  filozoficzny  lub
teologiczny. Jeśli jednak zapytamy trochę inaczej: "Co jest rzeczywiste dla systemu
X?"  -  pytanie  nabiera  charakteru  psychologicznego,  socjologicznego  lub
biologicznego.  W  dużym  stopniu  i  coraz  częściej  staje  się  też  pytaniem
empirycznym

. Dla psychologa lub socjologa, uwzględniającego "współczynnik

humanistyczny" ludzkich wytworów, wszelkie koncepcje teoretyczne (w tym również
wszelkie ontologie oraz najnowsze "odkrycia" współczesnej fizyki) są przede
wszystkim wyrazem świadomości i osobowości ich autorów.

Z kolei, gdy odmienność akceptowanych koncepcji rzeczywistości prowadzi do

konfliktów interpersonalnych lub grupowych, czego najbardziej drastycznym
przykładem bywają wojny o podłożu religijnym, wizja rzeczywistości staje się
problemem bardzo praktycznym.

Oprócz językowo wyartykułowanych, intersubiektywnie dostępnych konstrukcji

pojęciowych,  należy  pamiętać  też  o  "ukrytych  koncepcjach  rzeczywistości",  które
wyrażają  się  w  sposób  pośredni  w  postaci  dokonywanych  wyborów,  w  antycypacji
przyszłych  zdarzeń  lub  konsekwencji  własnych  działań.  Istotne  jest  to,  że  "ukryte
koncepcje rzeczywistości" są równie trudno dostępne dla zewnętrznego obserwatora,
co  i  dla  świadomości  nominalnego  jej  posiadacza.  Wiele  wskazuje  na  to,  że  w
różnych sytuacjach, zależnie od kontekstu i celu działania, tj. zależnie od aktualnego
"nastawienia świadomości", preferujemy bardzo odmienne "orientacje ontologiczne",
najczęściej o tym nie wiedząc

2. ETYMOLOGICZNA NIEOCZYWISTOŚĆ POJĘCIA RZECZYWISTOŚCI

Gdy nagle i nieoczekiwanie zostajemy postawieni wobec niecodziennego pytania
"Co  to  jest  rzeczywistość?",  naszą  pierwszą  reakcją  jest  uruchomienie  repertuaru
codziennych  nawyków  związanych  z  konkretnymi  przedmiotami.  Na  początek

Por. A. Kokoszka, Occurence of altered states of consciousness: An overview, "Imagination, Cognition and

Personality", 12: 1992-1993, s. 89-96.

K. Mudyń, Między świadomością rzeczywistości a rzeczywistością świadomości, "Gestalt" 11: 1993, s. 34-28.

mianujemy więc rzeczywistość przedmiotem poznania, a następnie postępujemy
podobnie jak z innymi konkretnymi przedmiotami, tj. ustawiamy ją naprzeciw siebie
(ewentualn

ie też prosimy o pozostanie w bezruchu), by móc się jej uważniej

przyjrzeć. Podczas takiej obserwacji możemy dojść do wniosku, iż rzeczywistość to
przede  wszystkim  różne  konkretne  rzeczy,  takie  jak  domy,  drzewa,  ludzie  i
samochody. Być może zgodzilibyśmy się, acz niechętnie, że w skład rzeczywistości
wchodzą  też  jakieś  drobne,  lecz  kłopotliwe,  bo  trudne  do  nazwania  imponderabilia,
od  których  w  sytuacjach  codziennych  możemy  jednak  bezpiecznie  abstrahować.
Dopóki  bowiem  pozostajemy  na  gruncie  "zwyczajnej  ontologii",  preferowanej  w
zwyczajnych  okolicznościach  dnia  powszedniego,  "rzeczywisty"  najczęściej  znaczy
tyle,  co  "sensorycznie  oczywisty".  I  jak  długo  pozostajemy  w  tym  stanie
pragmatycznie  i  zwyczajnie  nastawionej  świadomości,  nie  sposób  się  uwolnić  od
ocz

ywistości przekonania, iż parafrazując - "rzeczywistość jaka jest, każdy widzi".

Jak bowiem podkreśla LeShan

, każda wizja rzeczywistości, dopóki w niej tkwimy,

aspiruje do bycia jedyną prawdziwą rzeczywistością.

Dociekania autora będą się jednak koncentrować wokół tej mniej oczywistej

"reszty rzeczywistości".

Mogłoby się wydawać, że przynajmniej etymologia samego słowa "rzeczywistość"

potwierdzi tę naturalną, uprzednio zasygnalizowaną intuicję, by "rzeczywistość"
wywodzić od konkretnych rzeczy. Jednakże Słownik etymologiczny języka polskiego
A. Bruecknera

stwierdza jednoznacznie, iż w języku staropolskim rzecz znaczyła

tyle, co 'mowa' lub 'słowo'. Stąd też wciąż obecne w naszym języku takie słowa, jak
"rzec" lub "rzeczony". A zatem -

sugerując się etymologią języka polskiego - można

by dojść do wniosku (który jak najbardziej pozwala się bronić), iż "r z e c z y w i s t e
j e s t t o, o c z y m s i ę m ó w i". To, czego istnienie potwierdza niejako
obecność osobnego słowa w naszym języku oraz zgodne reakcje uczestników danej
kultury w sytuacjach komunikacyjnych.

W języku niemieckim "rzeczywistość" (Wirklichkeit) również nie wykazuje

etymologicznego lub semantycznego pokrewieństwa z rzeczami (eine Sache, ein
Ding

). Natomiast okazuje się być blisko spokrewniona ze słowem "skutek" (eine

Wirkung) oraz z czasownikiem wirken

('działać', 'skutkować', ‘oddziaływać'). A zatem,

sugerując  się  semantyczną  strukturą  języka  niemieckiego,  można  .by  dojść  do
niemniej racjonalnego wniosku, iż  „r z e c z y w i s t e  j e s t  t o,  c o  n a  n a s  o d-
z i a ł u j e".

Wydaje się, że najwyraźniejszy związek ”rzeczywistości” z "rzeczami" ujawnia się

w łacinie. Kopaliński

wywodzi realizm z późno łacińskiego realis ('rzeczywisty’,

‘prawdziwy'),  a  ten  ostatni  od  res  ('rzecz',  'fakt').  W  tym  kontekście  nasuwa  się
uwaga, że nie tylko etymologicznie, lecz również współcześnie "rzeczywisty" znaczy
tyle,  co  „prawdziwy”  i  odwrotnie.  Daleko  idąca  równoważność  funkcjonalna  tych

L. LeShan, Alternate Realities. The Search for Full Human Being, BaIlantine Books, New York 1977.

A. Brueckner, Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa 1993, s. 475.

Por. P.L. Berger, T. Luckmann, Społeczne tworzenie rzeczywistości. Warszawa 1983.

Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, wyd. VI, Warszawa 1970, s. 637.

dwóch określeń sprawia, iż niemal w każdym kontekście jedno z nich możemy
zastąpić drugim, nie zmieniając sensu określonego zdania.

Okoliczność ta prowadzi nas do konkluzji, ze kryteria, którymi się posługujemy

próbując odróżnić "to, co rzeczywiste" od tego, co "nierzeczywiste” w dużym stopniu
pokrywają się z kryteriami prawdy. Należy sądzić, że i trudności, jakie pojawiają się
przy formułowaniu kryteriów rzeczywistości (a zwłaszcza przy próbach zastosowania
ich  w  konkretnych  okolicznościach)  okażą  się  analogiczne,  jak  w  przypadku
decydowania  o  prawdziwości.  Tak  w  jednym,  jak  i  w  drugim  przypadku  najbardziej
przekonującym  a  zarazem  zwodniczym  arbitrem  okazuje  się  postulowane  przez
Kartezjusza kryterium oczywistości. Dlatego tez w wielu sytuacjach zachowujemy się
niczym sam Kartezjus

z (będący symbolem nowożytnego racjonalizmu) i uznajemy, iż

"rzeczywiste jest to, co widzę jasno i wyraźnie".

3. BEZPOŚREDNIE I POŚREDNIE KRYTERIA "BYCIA RZECZYWISTYM"

W wielu sytuacjach dnia powszedniego przy odróżnianiu tego, co rzeczywiste

(praw

dziwe), od tego, co nierzeczywiste, chętnie odwołujemy się do "świadectwa

zmysłów", czyli do kryterium, które można by określić mianem sensorycznej
oczywistości. Chętnie uznajemy, że rzeczywiste jest to, co (wydaje się) oczywiste. A
oczywiste jest to, czeg

o doświadczamy "jasno i wyraźnie". Jednak w wielu sytuacjach

zachowujemy się znacznie mniej metodycznie niż autor Medytacji i do kryterium
sensorycznej oczywistości odwołujemy się dopiero w przypadku pojawienia się
poważnych

wątpliwości,

tj.

wówczas,

gdy

mimo

różnych

zabiegów

reinterpretacyjnych nie uda się uniknąć dysonansu poznawczego. Dopiero wówczas
zaczynamy  postępować  zgodnie  z  dewizą  metodycznego  sceptycyzmu  -  "uwierzę,
jak zobaczę". Dopóki jednak wystarczająco mocno w coś wierzymy, czyli "po prostu
wiemy",  a  raczej  "wierzymy,  że  wiemy"  (że  coś  jest  lub  nie  jest  rzeczywiste),  nie
odczuwamy  potrzeby,  by  odwoływać  się  do  jakiegokolwiek  dodatkowego  kryterium.
Można powiedzieć, że w standardowych sytuacjach, które w sposób bezkonfliktowy
uruchamiają  nasze  nawyki  interpretacyjne,  zadowalamy  się  oczywistością
interpretacyjną

Niestety, również i to kryterium ma swoje ograniczenia i słabe punkty. Nie

wszystko daje się dotknąć i zobaczyć. Co więcej, niekiedy widzimy "jasno i wyraźnie"
także "oczyma wyobraźni". Stąd też za nierzeczywiste uznajemy to, czego "nijak nie
potrafimy sobie wyobrazić". Za bardziej rzeczywiste natomiast uznajemy to, co
potrafimy sobie jakoś wyobrazić, a całkiem rzeczywiste często staje się to, co
uporczywie podsuwa nam sama wyobra

źnia.

Kłopot w tym, że niełatwo jest odróżnić to, co widzimy, od tego, co sobie

wyobrażamy. Co więcej, jak dawno temu zauważył J. Locke

, możemy ujmować

wyraźnie nie tylko idee rzeczy zewnętrznych, lecz także czynności własnego umysłu,
które  "dają  nam  idee  równie  wyraźne,  jak  te,  które  nam  dają  ciała  działające  na
nasze zmysły". Używając bardziej współczesnego języka rzec by można, że  i s t o t
n ą  c e c h ą  ś w i a d o m o ś c i  j e s t  j e j  i n t e n c j o n a l n o ś ć, czyli
ukierunkowanie

. W tym kontekście oznacza to, że "wektor" aktualnego stanu

świadomości  może  być  skierowany  nie  tylko  na  świat  zewnętrzny,  ale  również  na
wcześniej  zapisane  treści  samej  świadomości.  I  w  tym  momencie  wchodzimy  w
niebezpieczną  strefę  paradoksu  samoodniesienia,  co  nie  powinno  nas  dziwić  ani
zniechęcać.  Samoodniesienia  świadomości  (w  sensie  uświadamiania  tego,  co  już
jest obecne w świadomości) mają bowiem charakter częściowy i w takiej wersji są jak
najbardziej  możliwe

. Zauważmy przy okazji, że i wówczas, gdy "wektor

świadomości" skierowany jest na świat zewnętrzny, również mamy do czynienia z

W pewnym sensie rzeczywistość wręcz chroni się przed naszą ciekawością stwarzając złudne poczucie

oczywistości.

J. Locke, Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego, t. l, Warszawa, 1955, s. 24.

Jest to sposób rozumienia intencjonalności zgodny z klasyczną propozycją F. Brentany z 1874 r.

Por. L. Loefgren, On the Partiality of Self-Reference, [w:] F. Heylighen, E. Rossel, F. Demeyre (red.), Self-

Steering and Cognition in Complex Systems, Gordon and Breach Science Publishers, Amsterdam 1990.

odniesieniem częściowym, gdyż ujmowany jest tylko pewien aspekt świata
zewnętrznego.

Nawet wówczas, gdy nie mamy wątpliwości, że aktualna treść naszej

świadomości jest efektem aktualnego spostrzegania, niezwykle trudno jest oddzielić
to, co już wiemy, od tego, co tylko "widzimy". Każda bowiem percepcja jest
równocześnie mniej lub bardziej niekontrolowaną projekcją już posiadanych treści (i
kategorii pojęciowych) na świat zewnętrzny.

Jak zauważa A. Kępiński, marzenia senne (dopóki śnimy) są dla nas nie mniej

oczywiste od tego, co spostrzegamy na jawie. "Wątpliwości rodzą się na granicy obu
stanów - snu i czuwania - i na granicy obu światów: wewnętrznego, własnego i
zewnętrznego, wspólnego innym"

. Wtedy też, niejako w fazie "nie ustalonych

stanów świadomości" ulega zachwianiu poczucie rzeczywistości. W takich chwilach u
poetów i mistyków rodzi się podejrzenie, iż - być może - "życie jest snem wariata,
śnionym nieprzytomnie", a może nawet my sami jesteśmy tylko "snem motyla".

Dotychczasowe poszukiwania prowadzą nas do konkluzji, że ani sama obecność

wyraźnych, niesprzecznych treści w polu świadomości, ani też towarzyszące temu
subiektywne poczucie rzeczywistości nie stanowią pewnego kryterium, iż gdzieś na
zewnątrz, poza granicami świadomości istnieje określony desygnat.

Osobną kwestią, do której jeszcze wrócimy, jest pytanie: czy "to, co rzeczywiste",

musimy koniecznie lokalizować poza świadomością? Innymi  słowy: jeśli coś istnieje
w  obrębie  czyjejś  świadomości,  czy  nie  jest  to  wystarczającym  powodem,  by
przyznać temu status czegoś rzeczywistego? A może kategorię "bycia rzeczywistym"
należałoby  uznać  za  zmienną  modalną,  za  coś  stopniowalnego,  a  w  dalszej
kol

ejności określić różne stopnie bycia rzeczywistym i zaproponować odpowiednią

skalę.

Póki co, rozważmy jednak inną klasę sytuacji, taką mianowicie, kiedy do

konkluzji, że coś "rzeczywiście istnieje" dochodzimy w sposób pośredni, tj. na
podstawie sensoryczn

ie uchwytnych konsekwencji (śladów) działania czegoś, co w

normalnych  warunkach  nie  jest  widoczne,  a  mówiąc  ściślej  -  nie  jest  uchwytne  za
pomocą  żadnego  z  posiadanych  receptorów.  Z  taką  klasą  sytuacji  w  życiu
codziennym  spotykamy  się  od  czasu  do  czasu,  natomiast  w  kontekście
zaawansowanych  dyscyplin  naukowych  -

niemal wyłącznie. To właśnie wybitnemu

fizykowi, M. Planckowi przypisuje się stwierdzenie, iż "r z e c z y w i s t e j e s t t o,
c o p o z w a l a

s i ę m i e r z y ć". We współczesnej fizyce, podobnie jak w innych

zaawansowanych naukach przyrodniczych,

dokonywanie pomiaru zakłada obecność

wyrafinowanych

urządzeń

pomiarowych,

kompensujących

słabość

lub

"ni

ekompletność" naszych zmysłów. W tym kontekście warto też zauważyć, że tzw.

cząstek elementarnych nie można .zaobserwować w normalnym sensie tego słowa.
Nie da s

ię ich zobaczyć. Można jedynie wnioskować o ich istnieniu dzięki rejestracji

śladów ich domniemanej obecności w specjalnie zaaranżowanych warunkach, przy

A. Kępiński, Schizofrenia, Warszawa 1972, s. 107.

użyciu wyrafinowanych procedur i równie skomplikowanych przyrządów
pomiarowych.

Jako ludzie nie dysponujemy też żadnym naturalnym receptorem, który

pozwalałby nam rejestrować natężenie promieniowania radioaktywnego. O jego
"rzeczywistym istni

eniu" możemy się przekonać dopiero obserwując zachowanie

licznika Geigera-Mullera lub - ewentualnie

– wnioskować o jego istnieniu obserwując

u kogoś fizjologiczne skutki choroby (popromiennej). Gdyby nie wynaleziono radia
oraz

telewizji,

równie

trudno

byłoby

nam

wierzyć

istnienie

fal

elektromagnety

cznych o częstotliwościach wykraczających poza możliwości naszych

receptorów.
Wbrew pozorom, z zupełnie analogiczną sytuacją będziemy mieli do czynienia
wówczas, gdy w miejsce fal elektromagnetycznych podstawimy czyjąś (ale nie
w

łasną) świadomość. Świadomości drugiego człowieka również nie można

zobaczyć, ale można ją wywnioskować. I ilekroć nasz rozmówca zachowuje się w
sposób inteligentny l komunikatywny, nie wahamy się przed uznaniem jego
świadomości za coś rzeczywistego

Ostatnie rozważania prowadzą nas do wniosku, ze we współczesnej nauce

kryterium uznawania. czeg

oś za rzeczywiste jest - w pewnym sensie - bardziej

liberalne (gdy

ż bardziej pośrednie) niż to, jakim posługujemy się zwykle w sytuacjach

codziennych.  Kryterium  to  koresponduje  zresztą  z  biblijną  zasadą:  "po  czynach  ich
poznacie".  W  przypadku  nauk  przyrodniczych  akcent  został  nieco  przesunięty
z  samych  "czynów"  lub  "zachowań"  (jak  powiedziałby  behawiorysta)  na  uchwytne
(i mierzalne) za pomocą sztucznych receptorów skutki (ślady) zachowań. Znaczy to,
że  jeśli  uda  się  znaleźć  lub  zaaranżować  przynajmniej  jedną  powtarzalną  sytuację,
w  której  "to,  co  niewidzialne"  zechce  zostawiać  "widzialne  skutki"  (korespondujące
z naszymi oczekiwaniami), przyznajemy temu status czegoś rzeczywistego.

Zauważmy, że dowolne "fakty świadomości" również spełniają ten postulat.

Dla  każdego  z  nich  można  bowiem  (przynajmniej  teoretycznie)  wskazać  lub
zaprojektować  taką  sytuację,  w  której  "niewidzialny"  dla  zewnętrznego  obserwatora
"fakt świadomości" zamanifestuje się w postaci obserwowalnych, tj. fizycznych bądź
fizjologicznych skutków.

4. KOMPLEMENTARNOŚĆ DWÓCH TRADYCJI W UJMOWANIU RELACJI

ŚWIADOMOŚĆ RZECZYWISTOŚĆ

kontekście

rozważań

ontologicznych

świadomość

zazwyczaj

przeciwstawiana jest rzeczywistości lub wręcz ignorowana. Pełni ona funkcję
malarza, o którym się zapomina, kiedy analizuje się i komentuje sam obraz. Gdy

Dennet proponuje w takich sytuacjach posługiwać się terminem "system intencjonalny" oraz mówić o

"intencjonalnych przewidywaniach przy interpretacji zachowań takich systemów. Systemem intencjonalnym w
Jego rozumieniu me musi być człowiek, może nim być komputer, z którym gramy w szachy... (por. D.C.
Dennet, International Systems, [w:] Brainstorms. Philosophical Essays on Mind and Psychology, Harvester
Press, Bnghton 1981, s. 3-22.

interpretuje się rzeczywistość, świadomość komentatorów traktowana jest najczęściej
jako oczywisty, lecz nieistotny (i poniekąd nierzeczywisty) suplement do
rzeczywistości. Zasadność tego sposobu myślenia chciałbym teraz nieco podważyć.

Generalnie biorąc można wyróżnić dwie skrajnie przeciwstawne tradycje w

ujmowaniu relacji świadomość - rzeczywistość:

1. świadomość jako ekran (lub zwierciadło) rzeczywistości,
2. rzeczywistość jako projekcja i eksternalizacja świadomości.
B

ardziej rozpowszechniony wydaje się schemat pierwszy, natomiast bardziej

interesujący (bo mniej oczywisty) schemat drugi. Błędem byłoby się upierać, że tylko
jeden z nich jest trafny, przydatny lub racjonalnie uzasadniony. W przypadku
akceptacji tylko jednej, pojedynczej opcji Jeste

śmy skazani na błąd perspektywy,

który można zneutralizować jedynie wieloperspektywicznością ujęć

. Krótko mówiąc:

śli patrzymy na mieszkanie od strony pieca, to widzimy wyraźnie okno lecz o

istnieniu pieca możemy co najwyżej pamiętać; i odwrotnie - gdy patrzymy od strony
okna, widzimy wprawdzie piec, lecz samo okno znika nam z pola widzenia.

Pogląd, iż „byt określa świadomość" a świadomość jedynie dobrze

(obiektywnie) lub

źle "odzwierciedla I "reprezentuje" zewnętrzną wobec niej

rzeczywistość

, należy do pierwszej z wymienionych tradycji.

Z kolei przekonanie, że to właśnie nasza świadomość. powołuje do życia

naszą rzeczywistość, którą następnie (niejako przez roztargnienie) traktujemy jako od
nas niezale

żną i dla wszystkich jednakową, należy do drugiej tradycji. W tym duchu

utrzymana jest na przykład argumentacja O. Wilde'a, kiedy broni on - na pozór
bardzo przewrotnej -

tezy, że to natura właśnie naśladuje sztukę, a nie odwrotnie.

Powiada on:

„Natura nie jest pra-matką, która nas zrodziła, lecz naszym produktem.

Nasz to mózg powołuje ją do życia. Rzeczy istnieją, ponieważ my je widzimy, a co
widzimy

i jak widzimy, zależy od sztuki, której wpływowi ulegamy”

I dalej twierdzi on, że  „Życie staje przed sztuką ze zwierciadłem i kopiuje niezwykły
jakiś  typ,  stworzony  przez  malarza  lub  rzeźbiarza,  albo  też  czynem  urzeczywistnia
marzenia  poety.  (

…) Młodzi ludzie popełniali samobójstwa, ponieważ Rolla był

samobójcą, odbierali sobie życie, ponieważ Werter to uczynił”.

Należy podkreślić, że niezależnie od stanowiska Wilde' a oraz przydatności tej

perspektywy w kontekście rozważań z zakresu estetyki lub etyki, perspektywa ta raz
po  raz  dowodzi  swej  praktycznej  użyteczności  na  terenie  nauk  społecznych  z
psychoterapią  włącznie.  Okazuje  się  bowiem,  że  nie  tylko  chętnie  przypisujemy
zewnętrznej  rzeczywistości  kategorie  etyczne  i  estetyczne.  Równie  łatwo
przypisujemy  też  innym  ludziom  (na  zasadzie  mimowolnej  projekcji)  własne
problemy.

„Problemy” pojawiające się na styku system otoczenie łatwo ulegają

przesunięciu i bywają lokalizowane po prostu w otoczeniu. Na podobnej zasadzie
niektórych ludzi mianujemy ekspertami, by następnie w dobrej wierze móc

Por. H.A. Koncepcja wielorakiej perspektywy, [w:] W. Gacparski, D. Miller (red.) op. cit., s. 39-72.

Por. S.L. Rubinsztejn, Byt i świadomość, Warszawa, !961.

O. Wilde, Zanik kłamstwa, [w:] Dialogi w sztuce, Warszawa, 1923, s. 38

Ibid. s. 38

przypisywać im odpowiedzialność (także) za własne decyzje

l. I dlatego też,

uwzględniając poprawkę na „projekcyjną funkcję świadomości”, szczególnie w
systemowej psychoterapii rodzin, terapeuci dawno już przestali być „ekspertami”, czy
to w zakresie diagnozy, czy interwencji, a st

ali się „katalizatorami zmian”.

Krótko mówiąc: „byt” może określać świadomość, ale może być także

niekontrolowaną projekcją lub zamierzonym i „zmaterializowanym projektem”
świadomości

. Nie wyczerpuje to jednak wszystkich możliwości - świadomość

można ujmować też jako istotną część bytu.

5. ŚWIADOMOŚĆ JAKO ISTOTNA CZĘŚĆ CAŁEJ RZECZYWISTOŚCI

Wydaje się, że wraz z rozwojem demokracji i poszerzaniem się zakresu swobód
obywatelskich w skali globalnej, bezpowrotnie odchodzi też w historyczną przeszłość
katego

ria „poznania obiektywnego” oraz wiara w jedna najlepszą wizję

rzeczywistości.  Wbrew  pozorom  pojęcie  prawdy  dość  mocno  związane  jest
z przymusem w sensie psychologicznym i społecznym. A „obiektywna prawda” była
i  wciąż  jeszcze  bywa  usprawiedliwieniem  przemocy,  nie  tylko  w  sensie
epistemologicznym.

Liberalizm epistemologiczny w naukach społecznych Liberalizm epistemologiczny

w  naukach  daje  o  sobie  znać  nie  tylko  kwestionowaniem  zasadności  odróżniania
normy  i  patologii,  lecz  daje  się  zauważyć  także  w  odniesieniu  do  innych  mocno
utrwalonych  kategorii  wartościujących.  I  tak  na  przykład  H.  Maturana  w  swych
dociekaniach  nad  kreatywną  rolą  "obserwatora"  w  artykułowaniu  "wspólnej
rzeczywistości" (consensual) dochodzi do wniosku, że "W samym doświadczeniu nie
d

a się jednak dokonać rozróżnienia między iluzją, halucynacją a percepcją...”

Jego

zdaniem  możemy  to  zrobić  jedynie  w  ten  sposób,  że  któremuś  elementowi
doświadczenia  przypiszemy  funkcję  metadoświadczenia  i  potraktujemy  je  jako
kryterium i podstawę tego typu rozróżnień.

Zbliżone stanowisko prezentuje L. Chwlstek

, gdy zastanawia się nad statusem

"marzeń sennych i wizji". Przywołuje on sugestię św. Augustyna

, że potrawy, które

spożywamy we śnie, są mniej rzeczywiste od tych, jakie spożywamy na jawie, gdyż
w odróżnieniu od nich nie są spożywane. Chwlstek pokpiwa sobie z tej tezy

Por. W. Gacparski, Partycypacyjny przyczynek do zagadnienia ekspertyz, „Zagadnienia naukoznawstwa”, 3-4, ,

1988, s. 639-647.

B.P. Kennedy, J. Ross, Mind in Therapy: Constructing systemie family therapies, Basic Books, NewYork,

1985.

Nie jest przypadkiem, że „projekcja” w sesie psychologicznym i „projektowanie” w sensie design maja ten

sam źródłosłów.

Rzeczywistość jako całość, w odróżnieniu od „bycia rzeczywistym elementem”, czyli „bycia cztms

rzeczywistym” pisana będzie z dużej litery.

K. Mudyń, problem granic poznania z hipersystemowego punktu widzenia, Kraków 1992.

H. R. Maturana, The biological Foundatios of Self Consciusness and Physical Domain of Existence

L. Chwistek, Zagadnienie rzeczywistości, (w:] Pisma logiczne filozoficzne, T. II, Warszawa 1963, s. 226.

Św. Augustyn, Wyznania, Warszawa 1987, III, 6.

twierdząc, iż w myśl takiego rozumowania należałoby przyjąć, że trucizna Jest
Jeszcze mniej rzeczywista, "bo nie tylko nie przedłuża życia,. ale je skraca". Autor
broni bowiem st

anowiska (pod którym i Ja się podpisuję), iż "Marzenia senne i wizje

są zdarzeniami, które przecież zdarzają się rzeczywiście, i musimy się z nimi liczyć".

Niemniej jednak, przytoczony uprzednio pogląd św. Augustyna zasługuje na więcej

uwagi -

choćby dlatego, że pokrywa się z potocznym mniemaniem. Zauważmy, że

marzenie  senne  wydaje  się  czymś  mniej  rzeczywistym  dopiero  na  jawie,  czyli  w
innym  stanie  świadomości.  Natomiast  dopóki  śnimy,  treść  marzenia  jest  nie  tylko
czymś  bardzo  rzeczywistym,  ale  zazwyczaj  bywa  wówczas  jedyną  rzeczywistością.
Dlatego  też  równie  dobrze  można  by  twierdzić,  że  to,  co  zdarza  się  na  jawie,  jest
mniej  rzeczywiste  w  trakcie  marzenia  sennego.  Na  tej  samej  zasadzie  głód  wydaje
się nam mniej rzeczywisty, gdy już nie jesteśmy głodni - i odwrotnie. Uogólniając - to,
co zdarza się w jednym stanie świadomości, wydaje się czymś mniej rzeczywistym,
gdy znajdujemy się w innym stanie świadomości

A zatem można powiedzieć, że marzenia senne, podobnie jak wszelkie inne

stany świadomości, są czymś rzeczywistym, bo się zdarzają. Są czymś rzeczywistym
również  w  innym,  mocniejszym  sensie  tego  słowa.  A  mianowicie,  podpadają  pod
definicję,  iż  "rzeczywiste  jest  wszystko  to,  co  w  pewnych  warunkach  prowadzi  do
sensorycznie  i  intersubiektywnie  uchwytn

ych konsekwencji". Innymi słowy: sposób

istnienia marzenia sennego oraz każdego innego stanu świadomości wykracza poza
symboliczno-

hermetyczną rzeczywistość stanu świadomości i manifestuje się w

świecie intersubiektywnie dostępnym w postaci zmian fizjologicznych (np. zmiana
zapisu fal mózgowych) i późniejszych konsekwencji behawioralnych.

Podkreślić warto, że zmiana stanu świadomości nie ogranicza się nigdy do

samych  zmian  w  treści  świadomości,  lecz  manifestuje  się  (niejako  na  zewnątrz)  w
postaci  zmian  fizjologicznych,  posturalnych  i  behawioralnych.  Ponadto  tzw.  "wzorce
myślowe",  podobnie  jak  wąsko  rozumiane  "projekty    świadomości"  mają  dziwną
skłonność  do  "urzeczywistniania    się"  w  postaci  odpowiednich  zdarzeń  i  wytworów
w  świecie  intersubiektywnym.  Tzw.  rzeczywistość  zewnętrzna  posiada  bowiem
zadziwiającą  zdolność  dostosowywania  się  do  naszych  oczekiwań.  Łatwo  daje  się
sprowokować,  co  wyraża  się  w  formie  "samosprawdzających  się  prognoz"  oraz
diagnoz. I nie bez racji powiada się, iż "R z e c z y w i s t ość jest tym, co potwierdza
nasze uprzedzenia".

I nawet wówczas, gdy z jakichś powodów próbujemy ukryć aktualną treść

naszej świadomości, manifestuje się ona w postaci sygnałów pozawerbalnych, które
w dużym stopniu pozostają czytelne dla (wszelkich?) systemów żywych
zamieszkujących wspólne uniwersum i zmieniają ich zachowanie. I tak np.

Dla podkreślenia nieciągłości i niewspółmierności różnych stanów świadomości Ch. Tart proponuje

posługiwanie się terminem "dyskretnie zmienionych stanów świadomości" (discrete a/tered states ąf
consciousness), podkreślając, że "Ludzki biokomputer dysponuje dużą, ale ograniczoną liczbą możliwych
sposobów funkcjonowania" (Ch. Tart, The System Approach to Consciousness, [w:] R.N. Walsh, F. Vaughan
(red.), Beyond Ego. Transpersonal Dimensions in Psychology, Jeremy P. Tarcher Inc., Los Angeles 1980, s.
115-118.

Sheldrake'a koncepcja formative causation

posuwa się do tak radykalnego

stwierdzenia, że tzw. pole morfogenetyczne każdego systemu, wskutek (nieco
tajemniczego) rezonan

su morfogenetycznego oddziałuje na strukturę wszelkich

innych  systemów  o  podobnej  budowie,  niezależnie  od  odległości  przestrzennej  i
mimo  braku  jakichkolwiek  konwencjonalnie  rozumianych  kanałów  informacyjnych.
Niezależnie  od  koncepcji  Sheldrake'a  można  też  bronić  mniej  radykalnej  tezy,  iż
pierwotną  formą  "telekomunikacji”  pomiędzy  systemami  żywymi  była  telepatia.  W
odróżnieniu  od  telekomunikacyjnych  możliwości  oferowanych  przez  sztuczną,
"najnowszą  technologię",  umożliwiała  ona  przesyłanie  tylko  bardzo  ważnych
adaptacyjnie  informacji  i  tylko  między  systemami  o  bardzo  podobnej  strukturze
biopsychicznej.

6. RZECZYWISTOŚĆ

JAKO ISTOTNA CZĘŚĆ NASZEJ ŚWIADOMOŚCI

Aby móc działać, a także by móc spontanicznie reagować, czyli szybko dokonywać
wyborów i podejmować decyzje, musimy się zachowywać tak, jak byśmy uważali, iż
rzeczywistość  jest  po  prostu  taka,  jak  nam  się  wydaje.  Innymi  słowy:  dynamika
sytuacji  i  konieczność  działania  w  "czasie  rzeczywistym"  wymusza  na  nas
przyjmowanie  opcji  ontologicznej  nazywanej  "naiwnym  realizmem".  Oznacza  to
również,  że  ekonomia  wysiłku  i  konieczność  nadążania  za  doświadczanymi
zmianami  nakłania  nas  do  utożsamiania  własnej  wizji  (interpretacji  i  konstrukcji
rzeczywistości) z samą rzeczywistością. Dotyczy to także osób, którym skądinąd nie
są  obce  ani  Kartezjańskie  Medytacje,  ani  też  wszelakie  wątpliwości  dotyczące
sposobu istnienia świata.

Mówiąc słowami F. Capry: "to bardzo trudne być nieustannie świadomym

ograniczeń i względności wiedzy pojęciowej. A ponieważ o wiele łatwiej jest uchwycić
naszą reprezentację rzeczywistości niż samą rzeczywistość, mamy skłonność do
mieszania obydwu i brania naszych pojęć i symboli za rzeczywistość"

. Nawet jeśli

dokonywanie

rozróżnień

pomiędzy

"naszą

rzeczywistością"

"czyjąś

rzeczywistością" mieści się w repertuarze naszych dystynkcji pojęciowych i jeśli
nawet przezwyciężymy naturalną skłonność do minimalizacji wysiłku, to pozostanie

R. Sheldrake, New Science of Life. The Hypothesis of Formative Causation, B!ond

Briggs, London 1981

Po dłuższym namyśle uznałem. że cudzysłów nie jest tu ani konieczny, ani jednoznacznie uzasadniony.

F. Capra, The Taooąf Physics: An Exploration o! the Parallels Between Modern 3 Physics and Eastern Mysticism, Shambala,

Boulder 1984, s. 15.

3

I tak np. Checkland słusznie ubolewa, ze mówiąc "system" raz mamy na myśli pojęciową konstrukcję naszego umysłu, a

innym razem domniemaną właściwość zewnętrznej rzeczywistości. Jednak wbrew sugestii autora, należałoby uznać, że mamy
do czynienia nie tyle z "gorszącym błędem", co raczej z kłopotliwą, lecz nieuniknioną przypadłością poznania pojęciowego.
Można bowiem odwrócić problem i zapytać - jaki ma sens tworzenie pojęć, o których z góry wiemy, że nie odnoszą się (w
wystarczająco adekwatny sposób) do zewnętrznej rzeczywistości?
(por. P. Checkland, Systemy jako rzeczy i jako idee, [w:] W. Gasparski, D. Miller,
op. ci t, t. XlI, s. 67-77.

jeszcze jedna przeszkoda w postaci języka i nawyków komunikacyjnych. Trudno jest
być  człowiekiem  czynu  ciągle  "biorąc  w  nawias"  sam  fakt  lub  sposób  istnienia
rzeczywistości.  Równie  trudno  "być  komunikatywnym"  biorąc  w  cudzysłów  każde
wypowiadane słowo.

Skłonność i pragmatyczna zasadność utożsamiania własnej świadomości

rzeczywistości z samą rzeczywistością  nie  oznacza jednak, że wszystkim treściom
świadomości  towarzyszy  tzw.  poczucie  rzeczywistości,  poczucie  odnoszenia  się  do
czegoś  rzeczywistego.  Towarzyszy  ono  tylko  tym  treściom  które  nie  wchodząc  w
konflikt  z  innymi  aktualnie  obecnymi  treściami  wydają  się  oczywiste  i
niekwestionowane _ i dlatego (niejako z braku przeszkód) rzutowane są na zewnątrz.
Te  elementy  własnej  wizji  rzeczywistości,  które  utożsamiane  są  z  rzeczywistością,
tzn.  lokalizowane  na  zewnątrz  świadomości,  dla  danego  podmiotu  są
rzeczywistością.
I  pozostają  nią  tak  długo,  jak  długo  sama,  czynność,  projekcji  nie  stanie  się
przedmiotem  innego  aktu  świadomości.  Natomiast  dla  zewnętrznego  obserwatora,
który nie podziela tej samej wizji rzeczywistości, są one przede wszystkim lub niczym
więcej, jak tylko czyimś stanem świadomości.

Zderzenie tych dwóch perspektyw, podmiotowej i przedmiotowej, umożliwia i

uzasadnia  stwierdzenie,  iż  o  rzeczywistości  można  i  należy  myśleć  także  w
kategoriach  "Istotnej  części  czyjejś  świadomości".  Świat,  niezależnie  od  tego,  że
najczęściej  lokalizujemy  go  na  zewnątrz  naszej  świadomości,  istnieje  także  w
naszych umysłach. Niekiedy jest to niemalże ten sam świat a niekiedy są to bardzo
różne światy.

7. O INTERAKCYJNO-

SYSTEMOWYM ROZUMIENIU RZECZYWISTOŚCI

Zwyk

le, kiedy oglądamy jakąś fotografię i koncentrujemy uwagę na znajdujących

się  na  niej  osobach,  to,  co  widzimy,  odnosimy  do  jakiejś  realnej  sytuacji,  do
zdarzenia  lokalizowanego  poza  fotografią.  Gdy  liczymy  osoby  zarejestrowane  na
zdjęciu, zazwyczaj nie uwzględniamy też osoby najważniejszej, tj. fotografa, który to
zdjęcie zrobił.

Zmierzam do konkluzji, że chociaż "reflektor świadomości" może być kierowany

zarówno na świat zewnętrzny, jak i na zarejestrowane skutki wcześniejszego
"reflektowania", to jedn

ak nie jest to możliwe w tym samym momencie czasu, w

ramach jednego aktu świadomości. Stąd też, gdy próbujemy myśleć o świecie,
wyłączamy z niego siebie, przez co świat staje się "światem otaczającym" a
rzeczywistość staje się "zewnętrzną rzeczywistością". Gdy zaś próbujemy przyłapać

Gdy próbujemy patrzyć na świat z perspektywy różnych podmiotów lub różnych systemów, wówczas zamiast kategorii

Universum coraz bardziej uzasadniona okazuje się kategoria multiversa (por. H.R. Maturana, op. Clt, s. 57).

własną świadomość na gorącym uczynku, zanika zewnętrzna rzeczywistość lub
raczej zostaje ona zastąpiona "rzeczywistością własnej świadomości".

Zauważmy, że w języku potocznym "rzeczywistość" to tyle, co 'świat' lub

ewentual

nie 'wszechświat'. W języku polskim "świat" oznaczał pierwotnie tylko

światło.

Przynajmniej w naszym języku "świat", "światło" i "świadomość" (a także

"świadek" i "świadectwo") zdają się mieć wspólny źródłosłów. W każdym bądź razie,
zarówno w sensie fonetycznym, jak i semantycznym, wymienione określenia mają ze
sobą wiele wspólnego. Metafory wykorzystywane do opisu stanu świadomości nad
wyraz często odwołują się do światła.

W psychiatrii mówi się o "jasnej świadomości", w języku potocznym mówi się, że

ktoś  w  danej  sprawie  "ma  jasność"  lub  jej  nie  ma,  umysły  ludzi  bywają  "ciemne",
"światłe"  a  czasem  nawet  "oświecone".  Mówi  się  też  o  "mrocznej  nieświadomości"
lub o "średniowiecznej ciemnocie" w odróżnieniu od wieku Oświecenia.

Zmierzam do konkluzji, że jakikolwiek opis rzeczywistości dokonany w ramach

jednej  i  tej  samej  perspektywy  poznawczej  nie  może  być  kompletny,  ponieważ,
dopóki  nie  zmienimy  perspektywy,  czyli  ukierunkowania  świadomości,  albo  zanika
nam  świat  (rozmywa  się  fotografia),  albo  znika  obecność  świadomości  (czynność
fotografowania).  Gdyby  więc  zapytać  wprost:  czym  jest  Rzeczywistość-jako-całość,
to można by twierdzić, że:

Rzeczywistość = Świadomość obserwatora + Reszta Wszechświata.

Biorąc pod uwagę filogenetyczne uwarunkowania "zewnętrznego ukierunkowania
świadomości", znacznie łatwiej jest pamiętać o istnieniu (reszty) świata niż o istnieniu
własnej świadomości.

A. Brtickner. op. cit.. s. 535.