prawo rzymskie 4.04.11 
 
wiedza uzyteczna do zrozumienia czesci drugiej , z tego co opanowac samemu jedno pytanie i to tylko tło 
historyczne 
 
do egzaminu: spadki, zobowiązania, posiadanie i prawo rzeczowe i kazus(te kazusy na egzamin będą na 
wykładzie omawiając prawo majatkowe) 

www.rzym.amu.edu.pl

  

 

Co to znaczy prawo rzymskie? 

-prawo antycznego Rzymu(pojawienie się prawa XII tablic, ale umowną datą jest przyjecie 753 r.p.n.e.- koniec 
565 r.n.e. śmierć Justyniana) CIC-podstawa nauki prawa w Europie. 
-ius commune –prawo powszechne średniowiecznej Europy, nauka prawa która była rozwijana przez 
studiowanie tych antycznych tekstów prawnych.Przyczyniło się to do rozwoju prawa prywatnego,obejmuje to 
oddziaływanie prawa rzymskiego na praktykę prawną.

 

-tradycja romanistyczna w historii formowania się prawa, czyli chodzi o wykorzystywanie pojec regul 
argumentow wziętych z antycznego  prawa rzymskiego czy to z ius commune przy konstruowaniu narodowych 
kodyfikacji cywilnych i nastepnie wykorzystywanie przy interpretacji 
 
stereotypowy obraz antycznego Rzymu-ius et ars boni et aequii. 
 

czego uczymy się z Rzymu?? 

D.1,1,1,2. (ulpian w ks 1 instytucji): dwa obszary sa obszarem studium prawa: 
- publiczny i prywatny 

Prawem publicznym jest to które dotyczy spraw panstwa rzymskiego, prywatne zas 
korzyści (utilitas)jednostek.Prawo prywatne to regulacje regulujące sytuacje pomiędzy 
równorzędnymi podmiotami.U jego podstaw występują np.oświadczenia woli. 
 

 

zakres czsowy rozważań: 

 
 
•antyczne prawo rzymskie                 •prawo powszechne 

•civil law tradition 

753 p.n.e – 565n.e                                od konca XI w. 
                                                               do konca XIX w.  
 
 

periodyzacja dziejów Rzymu ze względu na prawo publiczne: 

 

okresy: 

753-510p.n.e     monarchia 
 
510p.n.e-27        republika 
(do 367 p.n.e wczesna potem pozna) 
 
27p.n.e – 284n.e   pryncypat 
 
284n.e-565n.e     dominat 
 
 

periodyzacja dziejow Rzymu ze względu na prawo prywatne: 

 
od zalozenia Rzymu  archaiczny 
Terytorialnie ograniczone do rzymu i okolic prawo społeczeństwa drobnych rolnikow , Koncentrowało się na 
tym co jest istotne dla społeczeństwa np.reguły dziedziczenia, niszczenie mienia,kwestie podzialu 
ziemii,szkody wyrządzone przez zwierzęta na zwierzętach czy na człowieku. kwestie oriwadzenia procesu 
transakcji towarowo-pienieznych tworzy się ustawa jako to co zostalo przyjęte na zgromadzeniu obywatelskim 
czyli  ustawa XII tablic 451-450 pne spisanie zwyczaju utrwalenie w stabilnej postaci symbol prawa przez 
stulecia uwazana za źródło wszelkiego prawa. Prawo to było formalistyczne dokonywanie czynności czysto 
formalne reguly słowne wiedza prawnicza należała do kalpanow znajomość formul procesowych 
itp.Wymiesznie z prawem sakralnym. Ograniczone znaczenie tranzakcji towarowo pięniężnej. 
 
 
 
218-27 p.n.e (czemu ta data?? Smierć Cezara, August u włądzy, okres pryncypatu, tak więc data umowna ze 
względów ustrojowych)   przedklasyczny 
data umowna powiazna z koncem wojen punickich przym przestal być obszarem panstwa miasta  a stal się 
jednym z największych terenow na obszarze śródziemnomorskim, prawo zaczyna rozwijac się adekwatnie do 
potrzeb związanych ze zmianami ekonomicznymi, zaczęto kupywać rzeczy z egiptu, grecji, turcji, czyli doszło 
do transferu bogactwa, i potrzebne było uregulowanie, dlatego przedstawiono podstawowe instytucje 
gospodarki towarowo-pienięznej(kontrakty, ochrona własności itp.). Najwazniejsza rzecza z tego okresu było 
oddziaływanie filozofii greckiej:Jest naturalny porządek świata i trzeba znależć sposób na uregulowanie tego 
porządku.Arystoteles: wniosl techniki argumentacyjne ,efektywność dzialania społeczeństwa, -Platon . filozofia 
grecka z metodami opisu rzeczywistości i argumentacji to były istotne elementy które odegraly rolę w okresie 
przedklasycznym. większość tzw odkryc prawniczych z zakresu prawa prywatnego pochodzi z tego czasu , 
zmienil się także sposób tworzenia prawa, traci znaczenie zwyczaj, zgromadzenia obywatelskie funkcjonuja ale 
ich znaczenie jest niewielkie, wazne czynniki :dzialanosc pretorow i dzialanosc jurysprudencji 
 
27 p.n.e – 284 n.e(koniec dynastii Sewerów)   klasyczny,  
od początku pryncypatu choc to data umowna, okres największego rozwoju prawa prywatnego, wazne czynniki 
:dzialanosc pretorow i dzialanosc jurysprudencji całkowicie traci znaczeniea działalność zgromadzen 
obywatelskich pewne znaczenie zyskuje senat, zyskuje dzialanosc prawotworcza cesarza 
 
284n.e-565 n.e    poklasyczny   
pokrywa się z okresem dominatu nie ukrywano ze cesarz eliminuje wszystkie czynniki prawotwórcze,zmienia 
się kontekst gospodarczy kryzys gospodarczy od 3 tys naszej ery,pieniądz traci siłę nabywczą, kryzys ten dla 
prawa prywatnego,traca znaczenie transakcje towarowo-pieniezne, IV wiek monarchia absolutna np.Dioklecjan 
.Oddziaływanie religii chrześcijańskiej:ograniczenia rozwodowe, formy nabycia majątku, ochrona prawna 
majątku kościelnego. 
 
 Okres panowania Justyniana 527-565n.e program odnowienia potęgi prawa rzymskiego(renovatio imperii) pod 
względen religijnym,prawnym i militarnym, powolanie komisji która miala opracowac zbiory prawa okresu 
klasycznego, upowszechnic je i przywrócić do uzytkowania.  
Dwa cyznniki kształtujące prawo prywatne. 
Kontekst gospodarczy,problem rozłożenia bogactwa  kontekst kulturowy, przekonanie o tym co dobre a co 
złe. 
 

Prawo po Justyniańskie rozwijało się: 

1.W

 REPUBLICE PRZEDE WSZYSTKIM JAKO PRAWO ZWYCZAJOWE

,

 FUNDAMENTALNE W PRAWIE 

ARCHAICZNYM

.Z

WYCZAJOWE PRAWO

(

CECHA

+

JEST WSZYSTKIM DOBRZE WZGLĘDNIE ZNANE

,

 CECHA 

–

 BRAK 

UTRWALENIA NA PIŚMIE

,

 ISTNIEJE W PAMIĘCI LUDZI

.) 

P

OSTULAT OBIEKTYWIZACJI PRAWA

,

 POWSTAJE PRAWO 

XII

 TABLIC ZASTĘPUJĄCE ZWYCZAJ

. 

2.W

 PRYNCYPACIE PRZEDE WSZYSTKIM JAKO PRAWO JUSRYSPRUDENCYJNE

. 

L

EGES

(

USTAWY

)

 NIE STAŁY SIĘ ELEMENTEM ROZWIJANIA PRAWA W PRAWIE PRYWATNYM KLASYCZNYM I 

POKLASYCZNYM

,

 A STAŁO SIĘ NIM PRAWO JURYSPRUDENCYJNE

: 

 
veteres (starzy) pierwsi prawnicy tworcy dwa pierwsze stulecia jurysprudencji 
-sextus aelius paetus catus konsul 198 przed manlius manilis 
-quintus mucius scaevola konsul  
-publius mucius scaevola 
-aqulius gallus praetor 66-twórca pojęcia exceptio doli, zarzut podstępu, praliżujący dochodzenie swoich 
spraw. 
 

jurysprudencja-

od prudentes łac. roztropność w odniesieniu do prawa – a więc określano tak osoby, które 

wyróżniały się wiedzą prawniczą i umiejętnościami wykorzystania tej wiedzy w praktyce, a więc umiejętność 
rozwiazania konfliktu prawnego , który jeszcze nigdy się nie pojawił, dzieki temu zyskaly autorytet w 
społeczeństwie. odpowiadali na na pytania prawne, odpowiedzi które przekonywaly ludzi uznano za normy 
prawne. Juryści co do zasady kierowali swoją uwagę na na konkretny casus(sprawę, konflikt prawny).Punktem 
wyjścia casus, a efektem pracy prawnika rozwiązanie casusu.Prawo Kazuistyczne. 
 
 

jurysprudencja klasyczna: 

Casus: 
Jeden człowiek zebrał owoce z drzewa sąsiada które spadły na jego grunt i zrobił z nich wino. Pytanie co komu 
się należy?? Czy właściciel otrzyma odszkodowanie?? 
Odpowiedzi: 
-Wczesno klasyczna I w: Szkoła sabiniańska (Massurius Sabinus, Ateius Capito,Cassius Longinus), wino 
powinno zostać oddane właścicielowi drzewa. Szkoła proculiańska(Antistus Labeo,Proculus 
Neratius,Celsus)wino powinno należec do przetwórcy. dwa rozwiazania problemu ograniczajac nieco 
kontrowersje. 
 
-Średnio klasyczna II w. (Pompomius, Cervidius Scaevola, Gaius ,Salvius Iulianus) ,jest stanowisko 
posrednie, przezwycieżenie kontrowersji poprzednich szkół. 
 Koncepcja Gaiusa:jeśli da się przywrócić rzecz do stanu pierwotnego to własciciel się nie zmienia. Np.W 
przypadku owoców nie da się powrócic do stanu pierwotnego więc będą przetworcy, ale jeśli by chodzilo o 
rzecz wykonana z żelaza to da się i będzie wlasciciela zelaza. 
Odpowiedzilaność jak złodziej, kara pienieżna często przewyższająca wartość rzeczy, a gdy rzecz była niczyja 
to równowartośc rzeczy(bezpodstawne wzbogacenie). 
-Późno klasyczna III w.  (Papinian, Paulus, Ulpianus, Modestinus), uporządkowanie, potwierdzenie 
kompromisów.Laboratorium prawnicze, testowano różne rozwiązania. 
Paulus:Media sententia-rozwiązanie pośrednie.Próby uogólniania dorobku wcześniejszych jurystów. 
prawo jurysprydencjalne: 
 
 
 
ustawy                                                                                                             reguly,dorobek nauki prawniczej 
(strukturalna niekompletność, ustawy nie  
regulowały wszystkiego, teraz się  
powie żę są  
luki w prawie) 

                                       np. superficies solo credit 

 
 

casus-przypadek 

przez użycie klauzul: 

okreslona sytuacja 

wyobrażenie filozoficzne 

         schematy argumentacyjne 

-Bona fides(dobra wiara) 

         -analogia(z analogii) 

-Naturalis ratio (natura rzeczy) 

         -a contrario(z przeciwieństwa) 

 

         -reductio ad absurdum 

 

 

 

(redukcja do absurdu) 

 

 
 

Prawo jurysprudencjalne historia: 

Od początku pryncypatu rozpoczeły się próby powiększania kompetencji jurystów. 
1.Za Augusta: 
Ius publice respodendi-udzielenie odpowiedzi wspieranych autorytetem cesarzy. 
Za Hadriana: 
Zgodny pogląd prawnikó dotyczący ius publice respodendi. 
2.Wprowadzenie jurystów do kancelarii cesarskich, udzielanie im godności urzedniczych. 
Czemu opinie jurystó stawały się prawem?? 
Aktywność jusrystów była kierowana do sporów prawnych. 
Kim był sędzia w tamtym modelu procesu?? 
Osoba prywatna, bezstronna i uczciwa.Wybierana przez stron z listy. Opinie jusrystów stawały się 
podpowiedziami dla sedziego on musiął tylko zastosować. Ich opinie właśnie tak stawały się prawem. 
Rozwijanie prawa przez jurysprudencje prowadzi do tego że prawo ma charakter ius controversum, jest 
kontrowersyjne.  
 
prawo jurysprudencyjne – gatunki rzymskiej literatury prawniczej 
-responsa,zbiory odpowiedzi: 
II i I stuleciu opinie były wydawane pod własnym imieniem 
W III stuleciu pod imieniem cesarza[Dioklecjan(284-305)] 
 
-quaestiones zbiory pytan 
-digesta zbiory opinii prawnikow  
 
komentarze:  
-monografie odnosily się do konkretnego aktu prawnego 
 
-institutiones podręczniki  
-regulae reguły 
-sententiae sentencje 
 
Konczy się dzialanosc jurysprudencji w III w. 

3.

 

W

 DOMINACIE PRZEDE WSZYSTKIM JAKO PRAWO STANOWIONE

,

 CZYLI TWORZONE PRZEZPRAWNIKÓW W 

KANCELARII CESARSKIEJ

. 

Konstytucje cesarskie: 
-Edykty(edicta)-wydawał je cesarz na podstawie przysługującego mu ius edicend.Wydawane przez cesarza w 
konsekwencji przejęcia uprawnień pretora. 
-Dekrety(mandata)-wyroki wydawane przez cesarza jako najwyższego sedziego. 
-reskrypty(rescriptum)-odpowiedzi kancelarii cesarskiej na pytania kierowane podczas procesu. 
-Mandaty(mandata)-wyjśnienia, interpretacje wynikające z tego że cesarz stał na czele administracji. 
 
ustawy o cytowaniu : 
-Konstantyn Wielki 321 r Notae do dziel Papiniana; 327-328 r kanon dziel Paulusa  
-Konstytucja raweńska 426 r ( Gaius,Papinian , Paulus, Ulpian, Modestyn) miala charakter 
bezwzględnie obowiązującego prawa, jeśli była rozbierznosc to trzeba isc za zdaniem wiekszosci, jeśli 
było po rowno zdan to trzeba było isc za glosem Papiniana, a jeśli on milczal to wtedy sedzia mogl 
wybrac. 
-Właczenie konstytucji raweńskiej do kodeksu teodezjanskiego 438r . 

C

ASUS

: 

Testament ustanawiał 2 dziedziców, 1 dostał 1/3 spadku a drugi 2/3 spadku,ale w 2 punkcie była wzmianka ze 
żona ma otrzymać taką częśc majątku spadkowego jak dziedzic. 
Pytanie ile ma dostać matka??? 
Odpowiedź: 
1.Skoro tyle co dziedzić to 2/3. 
2.Skoro nie sprecyzował o którego dziedzica chodzi , to dziedzice sami mogą to zdecydować. 

 
 

D.1,1,7 Papinian w ks. 2 definicji:  

 

I

US AUTEM CIVILE EST

,

 QUOD EX LEGIBUS

,

 PLEBIS SCITIS

,

 SENATUS CONSULTIS

,

DECRETIS PRINCIPIS

,

 

AUCTORITATE PRUDENTIUM VENIT

. 

ius civile – prawo tworzone przez obywateli dla obywateli , z tego prawa mogą korzystac tylko obywatele 
rzymscy,  
lex – ustawa(pierwsze źródło ius civile),  
plebis sciti=leges, uchwaly zgromadzen plebejskich,  
senatus consultis-senat tworzyl prawo w formie uchwal, normy tworzone w ramach kancelarii cesarskich,  
decretis principis-dekrety cesarskie 
auctoritate prudentium-opinie uczonych prawnikow  
 

I

US PRAETORIUM EST

,

QUOD PRAETORES INTRODUXERUNT ADIUVANDI VEL SUPPLENDI VEL CORRIGENDI 

IURIS CIVILIS GRATIA PROPTER UTILITATEM PUBLICAM

.Q

UOD AD HONORARIUM DICTUR AD HONOREM 

PRAETORIUM SIC NOMINATEM

. 

 
Prawem pretorskim jest to co wprowadzili pretorowie dla wspomagania, uzupełniania i korygowania 
prawa pretorskiego, mogli uzupełniać luki, wprowadzać modyfikacje do ius civile. 
 
ius pretorium prawo rozwijane przez pretora /honorarium prawo urzędnicze, 
-adiuvandi (adiuvare –pomagac) 
-supplendi (supplere- uzupełniać) 
-corrigendi (corrigere-uprawiac) 
Prawnik będzie wspieral procesy, jednak gdy widzi ze ius civile nie ma jakiegos rozwiązania może je 
uzupelniac a gdy widzi bledy to poprawic je. pozwala to uczynic prawo bardziej elastycznym.    
 
Edykt pretorski-zbiór skarg, w jakich przypadkach pretor będzie udzielał ochrony prawnej. Co roku następny 
pretor zbierał dorobek poprzednika i wzbogacał go. 
 

KODYFIKACJA JUSTYNIAŃSKA 

(528-534)

 

Owocem pracy komisji powolanej przes Justyniana sa: 
-codex  miał dwa znaczenia:1.zbior konstytucji cesarskich tych aktow w ramach kancelarii cesarskich, dzielil 
się na ksiegi(12) ksiegi na tytuly (problem jaki porusza dany temat) obszerniejsze podzielono na paragrafy 
2.książka, księga, spis oprawiony w deski. 
-institutiones podręczniki wzorowane na podręczniku Gaiusa ,zwięzłe przedstawienie materiału. mialy 
podobna strukture jak ten podręcznik, dzieliły się na księgi 4 a potem 4 tytuły. 
-digesta zbiory konkretnych opinii roztrzygniec kazusow dziela się na 50 ksiag ksiegi na tytuly te dziela się na 
fragmenty wyjęte sa glownie z dziel dawnych prawnikow. 
te trzy teksty prawne mialy zastąpić wszelkie inne które dotychczas były , Justynian polecil zniszczenie tych 
wcześniejszych. wprowadzil ze nie wolno ich w żaden sposób komentowac można było tylko tłumaczyć. to 
jednak nie było tak jak chciał , przy tłumaczeniu na grecki dokonano zmian.  
 
corpus Iris civilis: 
-codex 
-institutiones 
-digesta 
novellae konstytucje które wydawal Justynian i jego nastepcy po roku 534 
 
Następnie kazał rozesłać egzemplaże kodyfikacje na całą Europę. 
W XI wieku odkrywa je Irneriusz, i zakłada szkołę prawa, zgodnie ze scholastycznym podejściem u podstaw 
nauki jest jakaś księga i w nauce prawa stały się księgi kompilacji justyniańskiej. 

Poprzez analogiię do CORPUS IURIS CANONICI 4 teksty kompilacji zostały nazwane CORPUS IURIS 
CIVILIS. 

Europejska nauka prawa prywatnego oparta na rzymskich tekstach prawnych(NURTY METODYCZNE): 

 

S

ZKOŁY MOS ITALICUS

(

SPOSÓB ITALSKI

)-

OZNACZAŁY ŻE W TEKSTACH KODYFIKACJI JUSTYNIAŃSKIEJ ZAWARTA 

JEST PRAWNICZA PRAWDA

,

 SKORO TAK JEST NAPISANE TO TAK MUSI BYĆ

. 

1.Glosatorzy-(XI-XIII w)twórcą był Irneriusz, utworzył on w Bolonii Studium Generale, naucznie prawa w 
oparciu o rzymskie teksty przekazał on wiedze swoim uczniom zwanym doktores. Wyjaśnienia poszczególnych 
słówek na marginesie lub poniżej tekstu, czasem obrazki przybliżające problem prawny są to GLOSY.Szkoła 
zorientowana tylko teoretycznie.Jej przedstawicielami był także Azon(glosa) i Akursjusz(glosa 
ordinaria).Twórcy m.in.pactum in favorem tertii(kontrakty na rzecz osoby trzeciej) i paremii obrazującej 
trwałość zobowiązań nomina ossibus inhaerent(wierzytelności przylegają do kości). 
2.Konsyliatorzy(XIV-XVI w) 
Dwie formy działania: 
1.Consilium-rada,opinia.Pokazują że i jak można wykorzystać prawo zawarte w tych tekstach w 
rozwiązywaniu otaczających ich problemów prawnych. 
2.Komentarze-obszerne teksty prawników 
Szkoła zorientoewana praktycznie.Jej przedstawiciele to Bartolus de Saxoferato, Baldus de Ubaldis.Twórcy 
m.in.Klauzuli Rebus sic stantibus(konieczność spełnienia warunków umowy), pacta successoria(umowy 
spadkowe) oraz weksel  

W

 

XVI

 WIEKU POJAWIA SIĘ KRYTYCZNE MYŚŁENIE O 

K

ODYFIKACJI JUSTYNIAŃSKIEJ

,

 ZWIĄZANIE JEST TO Z MOS 

GALLICUS

(

SPOSÓB FRANCUSKI

),

 A KONKRETNIE  NURTU HUMANIZMU PRAWNICZEGO

: 

Dzielącego się na dwa odłamy: 
Nurt historyczny-twierdzenie że to co w tekstach to fragment historii antyku.W justyniańskich tekstach są 
przeróbki, chociażby wprowadzone przez samego Justyniana  w skutek interpolacji. Jego przedstawiciele to 
Fuvre, Kujacjusz. 
Nurt systematyczny-korzystając z rzymskich tekstów zbudować spójny system prawa prywatnego na 
podobieństwo geometrii. Z tego nurtu rodzą się nurty przynoszące kodyfikacje a mianowicie: 
Holenderska elegancka jurysprudencja-chcą zbudować ład korzystając z prawa rzymskiego i lokalnego.Jej 
przedstawiciele to Johanes Voet, Amoldus Vinnius. 
Usus modernus niemieckie-zastanawiali się jak efektywnie stosować prawo rzymskie. 
Z tych dwóch nurtów narodził się m.in. CODE CIVIL. Jego przedstawicielami jest Hugo Donellus i Johanes 
Apel. Wyodrebnienie w instytucjach justyniańskich podziału prawa na res, persona, action.Apel wprowadził 
zaś podział na ius in re-prawo rzeczowe i ius ad rem-prawo zobowiązań. 
 

P

ANDEKTYSTYKA

-niemiecka szkoła historyczna oraz opozycyjnie szkoła prawa natury. francuzów Chcieli być 

suwerenami w prawie prywatnym.Oddanie ducha(volksgaist) prawa niemieckiego prywatnego. 
Źródło inspiracji, uzasadnienie schematu prawnego. Z tego nurtu narodził się niemiecki BGB. 
Niemiecka szkoła historyczna była surogatem kodyfikacji, należało zbudować najogólniejsze pojęcie, klarowny 
i usystematyzowany system prawa prywatnego, Jej najwybitniejszym przedtawicielem jest Fryderyk de 
Savigny. 
Szkoła prawa Natury,opozycja wobec francuzów,poszukiwanie  klarownego i usystematyzowanego obrazu 
prawa prywatnego.Dwa nurty: świecki-Hugo Grocjusz, praktyczny-Samuel Pufendorf.