4. CAŁKI POWIERZCHNIOWE ZORIENTOWANE I ELEMENTY ANALIZY WEKTOROWEJ
4.1 DEFINICJA I WŁASNOŚCI CAŁKI POWIERZCHNIOWEJ ZORIENTOWANEJ
Def. 4.1.1 (płat powierzchniowy zorientowany)
Płat powierzchniowy dwustronny, na którym wyróżniono jedną ze stron, nazywamy płatem powierzchniowym zorientowa-
nym. Wyróżnioną stronę płata zorientowanego nazywamy stroną dodatnią. Płat zorientowany oznaczamy tym samym symbo-
lem co płat. Płat powierzchniowy zorientowany przeciwnie do płata zorientowanego
oznaczamy przez –
.
Dla płatów zamkniętych ograniczających pewien obszar w przestrzeni za stronę dodatnią płata przyjmujemy z reguły jego
stronę zewnętrzną. Dla płatów będących wykresami funkcji postaci z = f(x,y), x = g(y,z), y = h(x,z) za stronę dodatnią przyj-
mujemy zwykle górną część takiego płata.
Rys. 4.1.1 Płat powierzchniowy jednostronny
Rys. 4.1.2 Płat powierzchniowy dwustronny;
wykres funkcji z = f(x,y)
Fakt 4.1.2 (postać wersora normalnego płata)
Niech płat gładki zorientowany
ma przedstawienie parametryczne
D
v
u
v
u
r
)
,
(
:
)
,
(
. Wtedy wersor normalny
n
do
płata
wystawiony w punkcie (x
0
, y
0
, z
0
) tego płata, odpowiadającym punktowi (u
0
, v
0
) obszaru D w powyższej parametryzacji
wyraża się wzorem:
v
r
u
r
v
r
u
r
n
,
gdzie wektory
u
r
oraz
v
r
są obliczone w punkcie (u
0
, v
0
). Znak stojący przed wersorem
n
ustala się na podstawie orienta-
cji płata
. Przyjmujemy, że wersor normalny jest skierowany od strony ujemnej do dodatniej płata zorientowanego.
Jeżeli płat gładki
jest wykresem funkcji z = z(x,y), gdzie (x,y)
D, to wersor normalny
n
do płata
wystawiony w
punkcie (x
0
, y
0
, z
0
) tego płata, gdzie z
0
= z(x
0
, y
0
), wyraża się wzorem:
2
2
2
2
2
2
1
1
,
1
,
1
q
p
q
p
q
q
p
p
n
,
gdzie
)
,
(
0
0
y
x
x
z
p
,
)
,
(
0
0
y
x
y
z
q
. Wersor normalny
n
można przedstawić w postaci
)
cos
,
cos
,
(cos
n
, gdzie
,
,
oznaczają kąty między tym wersorem, a dodatnimi częściami osi Ox, Oy, Oz.
Rys. 4.1.3 Wersor normalny do płata zorientowanego
Rys. 4.1.4 Kosinusy kierunkowe wektora normalnego
n
Def. 4.1.3 (całka powierzchniowa zorientowana)
Niech
)
,
,
(
R
Q
P
F
będzie polem wektorowym na płacie gładkim zorientowanym
. Całkę powierzchniową zorientowaną z
pola wektorowego
F
po płacie
definiujemy wzorem:
dS
z
y
x
R
z
y
x
Q
z
y
x
P
dS
z
y
x
n
z
y
x
F
dy
dx
z
y
x
R
dx
dz
z
y
x
Q
dz
dy
z
y
x
P
def
cos
)
,
,
(
cos
)
,
,
(
cos
)
,
,
(
)
,
,
(
)
,
,
(
)
,
,
(
)
,
,
(
)
,
,
(
gdzie
)
cos
,
cos
,
(cos
n
oznacza wersor normalny do płata zorientowanego
wystawiony w punkcie (x,y,z) tego płata.
Uwaga. W zapisie wektorowym powyższa definicja przyjmuje postać:
dS
r
n
r
F
S
d
r
F
def
)
(
)
(
)
(
,
gdzie
)
,
,
(
dxdy
dzdx
dydz
S
d
def
. Całkę powierzchniową zorientowaną z pola wektorowego
F
po płacie
oznaczamy też
krótko
dy
dx
R
dx
dz
Q
dz
dy
P
, a w notacji wektorowej
S
d
F
.
Rys. 4.1.5 Ilustracja do definicji całki powierzchniowej
zorientowanej z pola wektorowego
F
po płacie
zorientowanym
Def. 4.1.4 (całka powierzchniowa po płacie kawałkami gładkim)
Niech
będzie kawałkami gładkim płatem zorientowanym, utworzonym z płatów gładkich
1
,
2
, …,
m
, o orientacjach po-
krywających się z orientacją płata
. Ponadto niech
F
będzie polem wektorowym określonym na płacie
. Całkę powierzch-
niową zorientowaną z pola wektorowego
F
po płacie
definiujemy wzorem:
m
S
d
F
S
d
F
S
d
F
S
d
F
def
...
2
1
,
o ile całki po prawej stronie znaku równości istnieją. Jeżeli
jest płatem zorientowanym zamkniętym ograniczającym pewien
obszar w przestrzeni, to wtedy piszemy
w miejsce
.
Tw. 4.1.5 (liniowość całki powierzchniowej zorientowanej)
Jeżeli istnieją całki powierzchniowe z pól wektorowych
F
i
G
po kawałkami gładkim płacie powierzchniowym zorientowa-
nym
oraz jeżeli c jest dowolną stałą, to
a) istnieje całka z pola wektorowego
G
F
po płacie
oraz
S
d
G
S
d
F
S
d
G
F
,
b) istnieje całka z pola wektorowego
F
c
po płacie
oraz
S
d
F
c
S
d
F
c
,
c) istnieje całka z pola wektorowego
F
po płacie o orientacji przeciwnej –
oraz
S
d
F
S
d
F
.
4.2 ZAMIANA CAŁKI POWIERZCHNIOWEJ ZORIENTOWANEJ NA CAŁKĘ PODWÓJNĄ
Tw. 4.2.1 (o zamianie całki powierzchniowej na całkę podwójną)
Jeżeli
1.
D
v
u
v
u
z
v
u
y
v
u
x
)
,
(
:
)
,
(
),
,
(
),
,
(
jest gładkim płatem zorientowanym, gdzie D jest obszarem regularnym na
płaszczyźnie,
2. pole wektorowe
)
,
,
(
R
Q
P
F
jest ciągłe na płacie
,
to
dv
du
v
y
u
y
v
x
u
x
v
u
z
v
u
y
v
u
x
R
v
x
u
x
v
z
u
z
v
u
z
v
u
y
v
u
x
Q
v
z
u
z
v
y
u
y
v
u
z
v
u
y
v
u
x
P
dxdy
z
y
x
R
dzdx
z
y
x
Q
dydz
z
y
x
P
D
)
,
(
),
,
(
),
,
(
)
,
(
),
,
(
),
,
(
)
,
(
),
,
(
),
,
(
)
,
,
(
)
,
,
(
)
,
,
(
.
Znak stojący przed całką podwójną ustala się na podstawie orientacji płata
.
Uwaga. W zapisie wektorowym wzór ten przyjmuje postać
D
dv
du
v
r
u
r
v
u
r
F
S
d
r
F
)
,
(
.
Jeżeli gładki płat zorientowany
jest wykresem funkcji z = z(x,y), gdzie (x,y)
D, oraz pole wektorowe
)
,
,
(
R
Q
P
F
jest
ciągłe na
, to
D
dxdy
y
x
z
y
x
R
y
z
y
x
z
y
x
Q
x
z
y
x
z
y
x
P
dxdy
z
y
x
R
dzdx
z
y
x
Q
dydz
z
y
x
P
)
,
(
,
,
)
,
(
,
,
)
,
(
,
,
)
,
,
(
)
,
,
(
)
,
,
(
.
Podobne równości mają miejsce, gdy płat
jest wykresem funkcji x = x(y,z) lub y = y(x,z).
4.3 ELEMENTY ANALIZY WEKTOROWEJ
Def. 4.3.1 (operator Hamiltona – nabla)
Operator Hamiltona (nabla) określony jest wzorem:
z
y
x
z
k
y
j
x
i
def
,
,
.
Def. 4.3.2 (gradient funkcji)
Niech f będzie funkcją różniczkowalną na obszarze V
R
3
. Gradient funkcji f jest określony wzorem:
z
f
y
f
x
f
f
f
def
,
,
grad
.
Fakt 4.3.3 (własności gradientu)
Niech funkcje f i g będą różniczkowalne na obszarze V
R
3
oraz niech a, b
R. Wtedy
a)
g
b
f
a
bg
af
grad
grad
grad
)
(
,
b)
g
f
f
g
fg
grad
grad
grad
)
(
,
c)
2
g
g
f
f
g
g
f
grad
grad
grad
,
d)
f
f
h
f
h
grad
grad
)
(
)
(
/
, gdzie h jest funkcją różniczkowalną na pewnym przedziale,
e)
o
f
const
f
grad
,
f)
f
v
v
f
grad
, gdzie
v
jest wersorem.
Def. 4.3.4 (pole wektorowe potencjalne)
Pole wektorowe
F
nazywamy polem potencjalnym na obszarze V
R
3
, jeżeli istnieje funkcja
R
V
U
:
taka, że
U
F
grad
.
Funkcję U nazywamy potencjałem pola wektorowego
F
.
Def. 4.3.5 (rotacja pola wektorowego)
Niech
)
,
,
(
R
Q
P
F
będzie różniczkowalnym polem wektorowym określonym na obszarze V
R
3
. Rotację pola wektoro-
wego
F
określamy wzorem:
R
Q
P
z
y
x
k
j
i
F
F
def
rot
.
Fakt 4.3.6 (własności rotacji)
Niech f będzie funkcją różniczkowalną na obszarze V
R
3
oraz niech pola wektorowe
F
i
G
będą różniczkowalne na tym
obszarze. Wtedy
a)
G
b
F
a
G
b
F
a
rot
rot
rot
, gdzie a, b
R,
b)
F
f
F
f
F
f
rot
grad
rot
,
c)
o
U
grad
rot
, gdzie U jest funkcją dwukrotnie różniczkowalną w sposób ciągły na V.
Def. 4.3.7 (dywergencja pola wektorowego)
Niech
)
,
,
(
R
Q
P
F
będzie polem wektorowym różniczkowalnym w sposób ciągły na obszarze V
R
3
. Dywergencję pola
wektorowego
F
określamy wzorem:
z
R
y
Q
x
P
F
F
def
div
.
Fakt 4.3.8 (własności dywergencji)
Niech f będzie funkcją różniczkowalną w sposób ciągły na obszarze V
R
3
oraz niech pola wektorowe
F
i
G
będą
różniczkowalne w sposób ciągły na tym obszarze. Wtedy
a)
G
b
F
a
G
b
F
a
div
div
div
, gdzie a, b
R,
b)
F
f
F
f
F
f
div
grad
div
,
c)
G
F
F
G
G
F
rot
rot
div
,
d)
0
F
rot
div
, gdzie pole wektorowe
F
ma współrzędne dwukrotnie różniczkowalne w sposób ciągły na V.
4.4 TWIERDZENIE GAUSSA I STOKESA
Tw. 4.4.1 (wzór Gaussa)
Jeżeli
1.
jest zorientowanym kawałkami gładkim płatem zamkniętym, który jest brzegiem obszaru domkniętego V
R
3
,
2. pole wektorowe
)
,
,
(
R
Q
P
F
jest różniczkowalne w sposób ciągły na V,
to
V
dV
F
S
d
F
div
.
Po rozwinięciu powyższa równość (wzór Gaussa) przyjmuje postać:
dV
z
R
y
Q
x
P
dy
dx
R
dx
dz
Q
dz
dy
P
V
.
Rys. 4.4.1 Ilustracja do wzoru Gaussa
Tw. 4.4.2 (wzór Stokesa)
Jeżeli
1.
jest płatem kawałkami gładkim zorientowanym, którego brzeg
jest łukiem kawałkami gładkim zorientowanym
zgodnie z orientacją płata
,
2. pole wektorowe
)
,
,
(
R
Q
P
F
jest różniczkowalne w sposób ciągły na płacie
(łącznie z brzegiem
),
to
S
d
F
r
d
F
rot
.
Po rozwinięciu powyższa równość (wzór Stokesa) przyjmuje postać:
dy
dx
y
P
x
Q
dx
dz
x
R
z
P
dz
dy
z
Q
y
R
Rdz
Qdy
Pdx
.
Rys. 4.4.2 Ilustracja do wzoru Stokesa
Uwaga. Wzór Greena podany w rozdziale 2.4 jest szczególnym przypadkiem wzoru Stokesa. Rzeczywiście, przyjmując, że
xOy jest płatem zorientowanym o brzegu
oraz, że pole wektorowe
F
określone na tym płacie ma postać
)
0
,
,
(
Q
P
F
,
przy czym funkcje P i Q zależą tylko od zmiennych x, y, otrzymamy
dy
dx
y
P
x
Q
Qdy
Pdx
.
4.5 ZASTOSOWANIA CAŁEK POWIERZCHNIOWYCH ZORIENTOWANYCH
Fakt 4.5.1 (zastosowania w geometrii)
Objętość obszaru V ograniczonego płatem zamkniętym
zorientowanym na zewnątrz wyraża się wzorami:
zdxdy
ydzdx
xdydz
ydzdx
xdydz
zdxdy
V
3
1
.
Fakt 4.5.2 (zastosowania w fizyce)
1. Ilość cieczy przepływającej w jednostce czasu przez płat zorientowany
(ze strony ujemnej na dodatnią) wyraża się
wzorem:
S
d
z
y
x
v
A
)
,
,
(
,
gdzie
)
,
,
(
z
y
x
v
oznacza prędkość cieczy w punkcie (x,y,z) tego płata.
2. Parcie cieczy o ciężarze właściwym C na dodatnią stronę płata zorientowanego
, który jest zanurzony w tej cieczy,
wyraża się wzorem:
zdxdy
zdzdx
zdydz
C
P
,
,
.