Prawo 

Rzymskie

Część I

Źródła Prawa 

Rzymskiego

I) Źródła Prawa
1) Prawa Zwyczajowe
Prawo zwyczajowe –  

mos maiorum  lub  cosuetudo. Zwyczaj kształtował się w wyniku ciągłości i 

niezmienności jakiegoś postępowania. Stosowany w społeczności zorganizowanej, podniesiony zostaje 
do rangi normy prawnej wówczas, gdy uznany jest dobrowolnie przez większość jako  konieczny  i 
stosowany   bywa   przez  dłuższy   czas  w   sposób  niezmienny.   Według   koncepcji   rzymskiej   prawo 
zwyczajowe jest milczącym wyrazem woli ludu.
2) Ustawa
Ustawą (

lex), jak powiada Gaius, jest to co lud nakazuje i ustanawia. 

Ciałem ustawodawczym były zgromadzenia ludowe, 

comitia. Z inicjatywą ustawodawczą występował 

magistratus  (konsu,   pretor)   zapytując   zgromadzonych   (

rogatio),   czy   przyjmują   projekt   ustawy. 

Głosowanie   odbywało   się   jawnie,   a   w   okresie   późniejszym   tajnie,   według   centurii   (

comitia 

centuriata)   lub   tribus   (comitia   tributa).   Przyjęta   ustawa   wymagała   zatwierdzenia   przez   senat 

(

auctoritas patrum).

Plebejusze mieli swe własne zgromadzenia (

concilia plebis), obradujące pod przewodnictwem 

trybuna   plebejskiego.   Podejmowane   tam   uchwały   miały   na   początku   moc   wiążącą   tylko   dla 
plebejuszy, jednakże od  lex Hortensia  z 286 r. p.n.e. stały się one obowiązujące dla wszystkich 
obywateli.

Ustawa składała się z trzech części: 
praescriptio – zawierała nazwisko wnioskodawcy, określenie czasu i miejsca głosowania
rogatio – sam tekst
sanctio – dyspozycje gwarantujące jej przestrzeganie
Wyróżniamy trzy rodzaje ustaw, ze względu na sankcje:

lex   perfecta  –   to   taka,   która   sankcją  nieważności  dotyka   czynność   zdziałaną   wbrew   jej 

postanowieniom

lex minus quam perfecta  – uznaje wprawdzie taką czynność za ważną, ale za jej sporządzenie 

przewiduje sankcje karne

lex imperfecta – pozbawiona jest jakichkolwiek sankcji (nikt nie podlegał żadnej każe)

Ustawa XII tablic (

lex duodecim tabularum), 451 – 453 p.n.e.

- trzon stanowi prawo świeckie 
- wielka liczba przepisów sakralnych
- regulowała postępowanie sądowe i egzekucyjne, spadkobranie, ochronę własności, zobowiązania, 
zwłaszcza z przestępstw
- traktowała o czynnościach prawnych a nadto o prawie karnym
3) Edykty Pretorskie
Wymiar   sprawiedliwości   (

iurysdictio)   w   okresie   republiki   znajdował   się   w   rękach  konsula,   od 

367r.p.n.e   było   to   w   gestii  pretora.   W   roku   242   p.n.e.   powołano   urząd   drugiego   pretora   dla 
peregrynów   (

praetor   peregrinus),   ten   pierwszy   otrzymał   miano   pretor   miejskiego   (praetor 

urbanus). Pretor nie miał mocy ustawodawczej jednak mógł wydawać edykty.

edykt  (

edictum)   zawarte   były   zasady,   jakich   zamierzał   się   trzymać   pretor   w   czasie   swego 

jednorocznego urzędowania.
Treść edyktu podana do publicznej wiadomości przez ogłoszenie na tablicy początkowo nie wiązała 
pretora, jednak od 67 r. p.n.e. już tak (

lex Cornelia).

Pretor   obejmując   urząd   najczęściej   przejmował   główne   zręby   edyktu   poprzednika,   w   ten   sposób 
wykształciła się stała część edyktu – 

edictum tralaticium – do tego każdy pretor mógł dodać własne 

postanowienia.   Edykt   pretorski   składał   się   z   części   normatywnej   (zawierała   zapowiedzi   udzielania 
ochrony   procesowej   w   określonych   sytuacjach)   i   części   formalnej   (były   zredagowane   konkretne 
reguły, jakimi miały się posługiwać strony w toku procesu).
Wytworzone w drodze działalności pretorów prawo zwało się 

ius preatorium.

Jurysdykcję  na  targowiskach   rzymskich   wykonywał  edyl  kuralny  –  też  wydawał   swój  edykt.  Na 
prowincji podobne edykty  wydawali  namiestnicy  prowincjonalni. Stworzone  przez wszystkie te 
edykty prawo zwało się 

ius honorarium.

W okresie pryncypatu, w roku 130 n.e. powstał edykt wieczysty (

edictum perpetuum), opracowany 

przez Juliana (prawnik) – kończy się prawotwórcza rola pretora.
4) Uchwały senatu
Senat by znany w okresie królewskim, pełnił rolę doradcy króla.   W okresie republiki wpływał na 
władze ustawodawczą poprzez  zatwierdzanie ustaw  (

auctoritas pactum) zgromadzenia ludowego. 

Uchwały   senatu   (

senatus   consulta)   uzyskały   moc   prawa   obowiązującego   za   czasów   Augusta 

(

S.C. Silanianum z 10 r. n.e.). O składzie senatu decydował prynceps. Senat wypierał zgromadzenia 

ludowe.   Senat   tracił   na   znaczeniu   gdyż   stale   rósł   wpływ   pryncepsa.   Wprawdzie   inicjatywa 
uchwałodawcza w senacie przysługiwała każdemu z senatorów, jednakże z wnioskiem zawierającym 
projekt uchwały (od II w. n.e.) występował najczęściej cesarz. Od czasów Sewerów senat ograniczał 
się   do   ich   wysłuchania.   Prawnicy   rzymscy   jako   źródło   prawa   podawali     sam   wniosek   (

oratio 

principsi), a nie uchwałę zapadłą w wyniku głosowania. W ten sposób senat stał się dla cesarzy  

organem, pod którego autorytetem realizowali oni jeden z odcinków swojej działalności prawodawczej.

5) Nauka prawa  – niestety trzeba poczytać w książce, strona 38 bo nie da się streścić w kilku 
zdaniach
6) Konstytucje cesarskie
a) Okres Pryncypatu (

ius vetus)

Constitutiones to akta normatywne wychodzące z kancelarii cesarskiej, które ze względu na formę 

przybierały postać:

Edykt (

edicta) – wydawał cesarz na podstawie przysługującego mu ius edicendi, miały moc 

normy obowiązującej na ograniczonym terenie, albo w całym państwie. {[( expone )]}

Mandat (

mandata) – instrukcje dla namiestników w prowincjach cesarskich, senackich bądź 

też dla innych urzędników cesarskich. Adresatem był urzędnik ale wiązały one mieszkańców 
którzy temu urzędnikowi podlegali.
Dekret  (

decretum)  –  wyrok  wydany  przez   cesarza   jako   najwyższego   sędziego.   Za  jego 

pośrednictwem cesarz dokonywał wykładni prawa, na której wzorowali się później sędziowie. 
{[( wyższa instancja )]}
Reskrypt  (

rescriptum)  – odpowiedz cesarza na zapytania urzędników, sędziów lub osób 

prywatnych  w   kwestiach   prawnych.   Poprzez   reskrypt   dokonywał  autentycznej   interpretacji 
obowiązującego prawa. Odpowiedzi te, stosowane następnie w praktyce sądowej, były często 
elementem kształtującym nową praktykę sądową. {[( rozważania hipotetyczne )]}

b) Okres dominatu (

ius novum)

Leges akta wydawane przez cesarza

Edykt – 

leges edictales lub  generales, zyskują największe znaczenie.

Mandat – zanikają zupełnie.
Dekret – odgrywają drugorzędną rolę.
Reskrypt – z uwagi na zanik działalności jurystów stały się nawet podstawą ukształtowania 
odmiany procesu, zwanego reskryptowym.

Kodeks (

codex) – zbiór konstytucji, ostatnim z nich był Kodeks justyniański.

II) Zbiory Prawa
1) Nauczanie Prawa
Okres dominatu zapoczątkował ogólny upadek kultury prawniczej:

a) w   praktyce   najniższych   sądów   posługiwano   się   prymitywnymi   i   uproszczonymi   pojęciami, 

poczynając od czasów Konstanyna (szczególnie silnie w zachodniej części). W romanistyce 
współczesnej określa się mianem wulgaryzacji prawa, a stworzone w ten sposób praw zwie się 
prawem wulgarnym. W Polsce termin „prawo wulgarne” zastąpiono nazwą „prawo pospolite”, 
które   lepiej   oddaje   zjawisko   polegające   na   zwykłym   „spospolitowaniu   prawa”,   czyli 
wtargnięcia   doń   pierwiastka   ludowego,   oderwanego   od   finezyjnych   rozwiązań   epoki 
klasycznej.

b)

wierne zasado prawa klasycznego są jednak funkcjonujące w tym okresie szkoły prawa, które 
jako  państwowe zakłady nauczania  powstały tak na wschodzie jak na zachodzie imperium. 
Najsławniejsze szkoły w Rzymie, Bejrucie i Konstantynopolu. Do czasów Justyniana istniały 
także szkoły prawa w Atenach, Cezarei, Aleksandrii i Kartaginie. Nauka trwała pięć lat według 
jednolitego programu. Profesorowie (

antecessores) szkół z Bejrutu (Dorotheus i Anatolius) i 

Konstantynopola (Teophilus i Cratinus) wnieśli duży wkład w dzieło kodyfikacji justyniańskiej.

2) Przedjustyniańskie Zbiory Prawa
Mimo ogromnej liczby konstytucji wydanych w okresie pryncypatu brak było jakiegokolwiek ich zbioru, 
zorientowanie się w takim materiale było bardzo utrudnione.

a) prywatni autorzy:

-

Gregoriusz (

Codex Gregorianus) – zebrał konstytucje cesarskie od czasów Hardiana 

(117-138 n.e.) do roku 292. (nie zachowało się)

-

Hermogenian   (

Codex   Hermogenianus)   –   zebrał   liczne   konstytucje   Dioklecjana, 

wydane w dwóch latach następnych (293-294) (nie zachowało się)

-

tzw.  Sentencje   Paulusa  –   stanowi   kompendium   węzłowych   zasad   prawnych, 
wybranych prawdopodobnie jeszcze w III w. n.e. przez nieznanego autora z dzieł 
Paulusa. Cieszyły się one dużym powodzeniem wśród prawników praktyków i dlatego 
Konstantyn  Wielki nadał im moc prawa  obowiązującego.  (zachowało się prawie w 
całości)

b) urzędowy zbiór

-

tzw.  Kodeks  teodozjański  powstał   z inicjatywy  Teodozjusza  II w 438  r.  n.e. – 
obejmował konstytucje wydane przez Konstantyna Wielkiego i jego następców aż do 
Teodozujsza II i Walentyniana III.

c)

wśród zbiorów obejmujących zarówno literaturę prawniczą (

ius) jak i konstytucje cesarskie 

(

leges)   na   uwagę   zasługują   zachowane   do   naszych   czasów  Fragmenta   Vaticana, 

Mosaicarum   et   Romanarum   legum   collatio  oraz  Consultatio   veteris   cuiusdan 
iurisconsulti.

3) Ustawodawstwo Justyniańskie
Justynian   obejmując   władzę   (527r.)   dostrzegł   niedomagania   stanu   prawnego,   co   skłoniło   go   do 
natychmiastowego uporządkowania zarówno 

leges jak i ius. Justynian powoływał kolejno odpowiedni 

komisje. W ich składzie uczestniczył zawsze wybitny prawnik, szef urzędów centralnych (

magister 

officiorum) i minister sprawiedliwości (quaestor sacrii palatii)  Trybonian, w pierwszej komisji jako 

członek, we wszystkich następnych – jako ich przewodniczący. Komisje miały za zadanie zebrać i 
uporządkować   (czyli   skompilować)   dotychczasowe   prawo   zawarte   w   konstytucjach   cesarskich   i   w 
literaturze prawniczej. Dzieło to miało mieć charakter jednolity, a stare teksty prawnicze dostosować 
do   ówcześnie   obowiązującego   prawa   –   dlateko   kompiatorzy   otrzymali   prawo   dokonywania 
odpowiednich zmian w przejmowanych tekstach. 
Zbiór, dla którego od roku 1583 przyjmuje się ostatecznie nazwę  Corpus Iuris Civilis, obejmuje 
cztery   części   (trzy   pierwsze   to   właściwe   dzieło   kodyfikacyjne   Justyniana,   czwarta   zaś   obejmuje 
późniejsze akty normatywne Justyniana i jego następców):

a)

Codex  – komisja złożona z 7 osób. Dysponowała trzema znanymi nam kodeksami (

Codex 

Gregorianus, Codex Hermogenianus, Kodeks teodozjański) i mogła ograniczyć się tylko 

do   skompletowania   konstytucji   wydanych   po     Kodeksie   teodozjańskim   (tzw.  

Novellae 

posttheodosianae)  by ustalić stan prawa na tym odcinku. Ukończono w 529 roku. Potem 

trzeba  tyło  jeszcze  raz redagować  ze  względu  na konstytucje  które  wydał Justynian. Nowo 
zredagowany kodeks z roku 534 (tzw. 

Codex repetitae praelectionis) obejmował konstytucje 

od Hardiana do Justyniana i dzielił się na 12 ksiąg, te zaś na tytuły, w których umieszczone 
były chronologicznie  konstytucje  tematycznie związane z tytułem. Obszerniejsze konstytucje 
podzielono na paragrafy, przy czym tekst poprzedzający paragraf pierwszy to 

principium.

C. 12, 36, 1 pr.
C – 

Codex,

12 – księga dwunasta,
36 – tytuł w księdze dwunastej,
1 – pierwsza konstytucja w tytule,
pr – 

principium.

b)

Digesta (zwana również Pandektami – 

Pandectae, Florentina) – komisja złożona z 17 osób. 

Podzielona była na podkomisje, opracowujące tzw. masy: sabiniańską (literatura wokół 

libri ad 

Sabinum), edyktalną (libri ad edictum), papiniańską (głównie questiones i responsa Scaevoli, 

Papiniana i Paulusa). Mniej ważne dzieła opracowano jako osobą część zwaną 

appendix. Digesta 

składa się z fragmentów dzieł 38 prawników rzymskich, z których tylko 3 tworzyło w okresie 
przedklasycznym,   a   2   w   poklasycznym,   autorami   większości   tekstów   są   prawnicy   z   okresu 
pryncypatu. Zebrany materiał uporządkowano w 50 księgach. Księgi podzielono na tytuły, w 
których zgromadzono fragmenty z dzieł prawników tematycznie związane z tytułem. Większe 
fragmenty   dzieli   się   na  paragrafy,   przy   czym   paragraf   pierwszy   poprzedzony   jest   zawsze 

principium.

D. 50, 17, 173, 3.
D – 

Digesta,

50 – księga pięćdziesiąta,
17 – tytuł w księdze pięćdziesiątej,
173 – kolejny fragment (

lex) w tym tytule,

3 – paragraf trzeci fragmentu 173.

c)

Institutiones  – zawierają całokształt podstawowej informacji o prawie i służyć 

miały  do zdobycia  o nim wiedzy  elementarnej. Jako podręcznik  do nauki prawa  miały  moc 
prawa na równi z Kodeksem i Digestami. Autorzy Instytucji opierali się przede wszystkim na 
Instytucjach Gaiusa, Ulpiana, Marcjana i in., nie przytaczając jednak źródeł z których zaczerpnęli 
określony tekst. Podzielono je na 4 księgi, te zaś na tytuły. Tytuły dzielą się bezpośrednio na 
paragrafy, przy czym paragraf pierwszy poprzedzony jest 

principium. 

I. 4, 13, 1.
I – 

Institutiones,

4 – księga czwarta,
13 – tytuł trzynasty w księdze czwartej,
1 – paragraf pierwszy w tytule trzynastym.

d)

Novelar – po zakończeniu prac kodyfikacyjnych Justynian wydawał akty normatywne, którymi 
wyjaśniał, uzupełniał albo i zmieniał prawo zawarte w samej kodyfikacji, a nawet wprowadzał 
zupełnie nowe uregulowania. Justynian zapowiadał sporządzenie urzędowego zbioru nowel lecz 
obietnicy nie dotrzymał. Dokonali tego kompilatorzy prywatni, a do nast. Dotrwały trzy takie 
zbiory, z których najbardziej kompletny zawiera 168 nowel (10 z nich od następców Justyniana).

III) Losy Prawa Rzymskiego Po Kodyfikacji Justyniańskiej
Po śmierci Justyniana popłynęły dwoma odrębnymi nurtami: Nurt Wschodni (czyli bizantyjski – zrazu 
wartki, z upływem wieków słabnie, by w końcu prawie zupełnie utracić siłę witalną), Nurt Zachodni 
(początkowo niemal podskórny, ożywa na nowo w średniowieczu i tak zyskuje na sile, że w sposób 
nieprzerwany   do   dnia   dzisiejszego   twórczo   użyźnia   myśl   prawniczą   zwłaszcza   w   obrębie   tych 
wszystkich systemów, które tworzą tzw. romańską rodzinę prawa).

1)

Prawa Rzymskie We Wschodniej Europie

Ekloga – 726 rok, cesarz Leon III, w celu lepszego przystosowania zbiorów justyniańskich do potrzeb  
praktyki prawniczej.
Bazylika  (

Basilica  = prawo cesarskie) – koniec IX w. rozpoczął cesarz Bazyli Macedo a ukończył 

jego syn i następca Leon VI Filozof. Po raz pierwszy  różne działy prawa (

leges i ius – Codex i Digesta) 

znalazły   się   w   jednolitym   zbiorze,   podzielonym   na   60   ksiąg,   które   wchłonęły   także   materie 
uregulowane Nowelami Justyniana i jego następców. Obowiązywało do kończ cesarstwa to jest do 
1453 roku.
scholie – wyjaśnienia i komentarze do Bazyliki, które dotyczą albo dzieł prawników z okresu przed  
Justynianem, albo też prac prawników współczesnych.
Sześcioksiąg  (

Haxabiblos)   –   1345   rok   przez   sędziego   z   Salonik   (ówczesny   Thesaloniki) 

Hermanopulosa. Jest kompilacją, ale ponieważ w formie przystępnej ujmowała podstawowe  zasady 
prawa rzymskiego obowiązującego w Cesarstwie Bizantyjskim, odniosła ogromny sukces w historii 
prawa w Europie Wschodniej, przeżyła bowiem jako prawo obowiązujące przyjęta została w Grecji w 
roku 1835, tracąc moc dopiero w 1917.
Statuty Litewskie – Statut III z roku 1588 pozostawał pod wpływem prawa polskiego i ruskiego, to 
jednak zawarte w nim koncepcje rzymskie stanowią szczególny rys tego zbioru prawa, które posiłkowo 
stosowane było też w Koronie.
Zakon Sudnyj Liudom  – (przełom IX i X w.), w znacznym stopniu bazował na prawie rzymsko – 
bizantyjskim sformułowanym w Eklodzie.
2) Prawo Rzymskie W Zachodniej Europie

a)

Po   upadku   państwa   zachodniorzymskiego   powstało   kilka   nowych   państw:   Ostrogotów, 
Wizygotów,   Burgundów,   Wandali,   Franków  i  inne.   W  państwach   tych   Germanie   stosowali 
swoje   rodzime   prawo   germańskie,   Rzymianie   żyli   nadal   według   prawa   ukształtowanego 
podczas istnienia ich państwa. Niektórzy władcy państw germańskich sporządzili urzędowe 
zbiory obowiązującego w ich państwach prawa rzymskiego:

•

państwo Ostrogotów – pod koniec V wieku, Teodoryk Wielki – 

Edictum Teodorici.

•

Państwo Burgundów:

–

początek VI wieku, król Gundobad – 

Lex Romana Burgundoriorum

–

rok 506, na polecenie  króla Alaryka II –  

Lex Romana Visigothorum– na treść 

Breavarium   Alarici   (druga   nazwa)   składają   sę   wyciągi   z   trzech   kodeksów 
(

Gregorianus,   Hermogenianus,   Theodosianus),   Instytucji   Gaiusa   (tzw   Gaius 

wizygocki), Sentencji Paulusa i jeden fragment pochodzący od Papiniana

–

wszystkie   trzy  

Leges   Romanae   Barbarorum  pod   względem   chronologicznym 

wyprzedzały dzieło kodyfikacyjne Justyniana. Były jednak pracami skromniejszymi pod 
względem wykorzystanego materiału, lecz także dalekie od doskonałości, nie mówiąc 
o   pewnych   naleciałościach   germańskich,   od   których  

Leges  nie   było   w   stanie   się 

uchronić.

Spisy   ostrogocki   i   burgundzki   nie   przeżyły   upadku   państwa   w   których   obowiązywały, 

natomiast   Breavarium   Alarici   odegrało   w   historii   prawa   rzymskiego   na   zachodzie   Europy 
szczególną   rolę.   Posługiwała   się   nim   ludność   romańska   zamieszkująca   południową   część 
państwa frankońskiego (mimo że przestało obowiązywać) a w całej Zachodniej Europie było 
głównym źródłem znajomości prawa rzymskiego aż do XI wieku.

b) Innym   źródłem   infiltracji   prawa   rzymskiego   w   Zachodniej   Europie   była   prawodawstwo 

Justyniana.

c)

Szkoła Glosatorów  –  Uniwersytet w Bolonii (1088), Ireneriusz, (następcy 

jego byli czterej uczeni  

quatuor doctores  – Martinus, Bulgarus, Ugo i Jacobus). Glosatorzy 

wykładali   prawo   rzymskie   licznym   słuchaczom   w   oparciu   o   źródła   justyniańskie,   a   nadto 
objaśniali je, zwłaszcza Digesta, opatrując ich niejasne fragmenty krótkimi uwagami (

glosy), 

bądź to między liniami rękopisu (

glosy interlinearne), bądź też na jego marginesie (glosy 

marginalne). Ostatni jego przedstawiciel Acuriusz uwieńczył wieloletni dorobek całej szkoły 

odrębnym wydaniem wszystkich glos w dziele zwanym 

Glossa ordinaria (ok. 1250 roku), dziele 

o doniosłym znaczeniu tak dla ówczesnych teorii prawa, jak i praktyki sądowej. To wszystko 
miało znaczenie teoretyczne aniżeli praktyczne.

d)

Szkoła   Postglosatorów

 zwanymi 

Komentatorami   –

 główni 

przedstawiciele Bartolus de Saxoferrato oraz jego uczeń Baldus de Ubaldis. Poddają oni 
analizie nie tyle same źródła rzymskie, ile pozostawione przez poprzedników glosy, czyli uwagi 
do   tychże   źródeł.   Starając   się   do   nauki   prawa   wprowadzić   pewien   porządek   logiczny, 
sprowadzają oni normy prawne do określonych pojęć ogólnych, by z kolei z tych pojęć, w 
drodze   dedukcji,   wprowadzić   pojęcia   szczegółowe.   W   tym   zakresie   byli   też   komentatorzy 
prekursorami   szkoły   prawa   natury.   Także   oni   próbowali   już   w   drodze   dedukcji   wywodzić 
określone normy prawne z zasad powszechnego ładu społecznego i dlatego dzisiaj uznaje się 
ich   za   tych,   którzy   kładli   fundamenty   pod   prawoznawstwo   jako   wyodrębnioną   dyscyplinę 
wiedzy ludzkiej. W opracowaniu  komentatorów  prawo  rzymskie było w stanie unormować 
najbardziej   skomplikowane   przejawy   obrotu   handlowego.   Jego   hasłem   była   wolność 
własności, autonomia woli podmiotu kształtującego swą sytuację prawną i zasada równości 
stron   wchodzących   w   stosunki   obligacyjne.   Prawo   rzymskie,   wzbogacone   przez   nich 
elementami   prawa   kanonicznego   i   obowiązującego   we   Włoszech   prawa   miejskiego   (tzw. 
prawa statutowego), stało się prawem uniwersalnym, 

lex generalis, świata nowożytnego.

e)

Recepcja Prawa Rzymskiego w Niemczech – (XV wiek – doprowadzony 

do   końca   w   wieku   następnym).   Przedmiotem   recepcji,   czyli   przejęcia   systemu   prawa 
rzymskiego   jako   obowiązującego   w   Niemczech,   było   nie   czyste   prawo   ujęte   chociażby   w 
kodyfikacji justyniańskiej, ale przetworzone przez glosatorów i komentatorów, innymi słowy 
było to prawo rzymskie jakiego nauczano na włoskich uniwersytetach. Już od XII wieku w 
Niemczech  panowało  przekonanie  ze   jako  kontynuatorzy  państwowości  rzymskiej powinno 
odzyskać   swą   moc   prawo   które   w   tym   państwie   kiedyś   obowiązywał.   Rzesza   niemiecka 
składała się wówczas z wielu państw, które miały własne zróżnicowane prawa wewnętrzne. 
Recepcja zaspakajała zatem także dążenia do unifikacji prawa na terenie całej Rzeszy. Na 
terenie Rzeszy w XIV wieku powstało wiele uniwersytetów. Znawcy prawa rzymskiego z tych 
uniwersytetów jak i z Włoskich zaczęli stosować w administracji państwowej lub w wymiarze 
sprawiedliwości prawo rzymskie. W roku 1495 powołano Sąd Kameralny Rzeszy – połowa jego 
członków musiała mieć wykształcenie prawnicze (rzymskie) a druga połowa powinna je znać. 
Spory mają być rozstrzygane zgodnie z prawem rzymskim. Miało być stosowane wtedy gdy w 

brakowało   odpowiednich   norm   w   prawie   niemiecki.   Prawo   rzymskie   było   spisane,   prawo 
niemieckie nie było spisane i trudne do udowodnienia, dlatego prawo rzymskie wyparło prawo 
niemieckie w sądach.

f)

Drugie Wcielenie Prawa Rzymskiego  – w toku praktyki sądowej w Niemczech 

prawo rzymskie uległo dalszym przemianom w celu dostosowania go do zmieniających się 
potrzeb obrotu praw. Otrzymało miano 

usus modernus pandectarum, albo heutiges römisches 

Recht (współczesne prawo rzymskie). W tej postaci przetrwało ono w Rzeszy do 31 XII 1899 

roku.

g)

Common Law – (Anglia), system opierający się nie na prawie stanowionym, 

lecz na precedensach, łatwo przezwyciężył partykularyzm zwyczajowego prawa angielskiego. 
Mimo że prawo rzymskie było wykładane na uniwersytetach angielskich, nie było jednak w 
stanie   pokonać   niechęci   doń   jurystów-praktyków,   kształconych   w   korporacjach   szkolnych 
zwanych oberżami sądowymi (

Inns of Court).

h)

Hiszpania  –   prawo   rzymskie   nie   straciło   swojego  znaczenia.   Stosowanoje 

jako prawo  posiłkowe, wychodząc  z założenia że z niego wypływają  zasady  

aequitatis, w 

Hiszpanii   zaś  

aequitas  uchodziła   za   pomocnicze   źródło   prawa.   Dlatego   też   w   sądach 

hiszpańskich wielką wagę przywiązywano do dzieł wielkiego komentatora włoskiego Bartolusa 
de Saxoferrato.

i) Francja

•

Część   Południowa   –  zwana  

pays   de   droit   ėcrit  (rejon   prawa   pisanego),   wpływ 

prawa   rzymskiego   był   nieprzerwany   nawet   po   upadku   państwa   zachodniorzymskiego. 
Obowiązujące tam pierwotnie  

Braviarium Alarici  wyparte zostało pod wpływemglosatorów i 

komentatorów przez  justyniańskie zbiory prawa.

•

Część   Północna  –  zwana  

pays   de  droit   coutumier  (rejon  prawa   zwyczajowych), 

również   nie   pozostała   obojętna   na   prawo   rzymskie.  Humanizm   Prawniczy  –  był   ostrą 
reakcja   na   deformacje   prawa   rzymskiego   dokonane   przez   tzw.  

italicus   mos   docendi  – 

humaniści za punkt wyjścia biorą prawo rzymskie czyste, bez naleciałości szkół poprzednich. 

Ich badania  nad zbiorami  justyniańskimi doprowadziły, po raz pierwszy na taką skalę, do 
odkrycia zmian, jakie w tekstach oryginalnych poczynali kompilatorzy justyniańscy w trakcie 
prac kodyfikacyjnych (tzw. interpolacje). Byt prawa rzymskiego i jego moc uzasadniali nie 
względami władzy (

ratione imeri) lecz nakazem rozumu (imperio rationis). Jacobus Cujacius i 

Hugo Donellus.

j)

Prawo   Rzymsko-Holenderskie  (

Roman-Dutch   Law)   –  zostało   przeniesione   do 

Holandii z Francji – w dużym stopniu pod wpływem prześladowań hugenotów.

k)

Szkoła   Historyczna  –   XIX   w.   Niemcy   –   prawo   nie   jest   tworem 

bezwzględnych   zasad   rozumu,   lecz   produktem   ducha   narodu   i   warunków,   w   jakich 
kształtowała   się   jego   historia   (przeciwieństwo   szkoły   natury).   Prawo   ma   charakter   ściśle 
narodowy. Fryderyk Savigny.

l)

Pandektysci  –  druga   połowa   XIX   wieku   w   Niemczech   –   Bernard   Windscheid. 

Odrzuca rozważania historyczne, a główny nacisk kładą na metodę formalno-dogmatyczną. Za 
pomocą rozlicznych interpretacji  źródeł rzymskich, głównie  

Pandektów, pandektyści tworzą 

katalog pojęć prawnych.

m)

Szkoła Prawa Natury – narzędzie walki z niesprawiedliwością społeczną pod 

hasłem zgodnej z naturą wolności człowieka (

libertas) i jego równości (ėgalitė).  Najwieksze 

sukcesy   w   XVII   i   XVIII   wieku   –   Hugo   Grocjusz   (holender)   a   potem   Samuel   Pufendorf 
(niemiec).

n)

Trzecie   Wcielenie   Prawa   Rzymskiego  –  proces   XVII-to   i   XVIII-

towiecznych kodyfikacji  prawa cywilnego. Wszystko to, co w prawie rzymskim wytrzymało 
próbę   czasu,   co   jako   twór   oryginalny   uzyskało   powszechną   aprobatę   i   było   w   nim 
najcenniejsze, to wszystko w kodeksach prawa cywilnego żyje nadal.

o) Wpływ prawa rzymskiego na ówczesne kodeksy:

-

Landrecht Pruski,

-

BGB,

-

ABGB,

-

Kodeks Napoleona,

-

Kodeks cywilny włoski.

3) Prawo Rzymskie w Polsce

a) Początki Prawa

-

Polska nigdy nie znalazła się pod panowaniem Rzymian, stąd też nie było tu nigdy 

bezpośredniej   tradycji   ich   prawa.   Jednak   przyjmując   chrześcijaństwo   z   Rzymu   a   nie   z 
Konstantynopolu, znaleźliśmy się w sferze wpływów kultury zachodniej, w której prawo rzymskie 
odegrało rolę niepoślednią. 
-

Prawo rzymskie znano w Polsce już w XII i XII wieku – świadczą o tym informacje 

przekazane przez mi. Galla Anonima i Wincentego Kadłubka.

-

Summa   legum,   brevis,   levis   et   utilis  Rajmunda   Partenopejczyka   (za   K.Wielkiego) 

zawierająca w trzech księgach wykład prawa rzymskiego została wykorzystana przy układaniu 
Statutu Łaskiego
-

Wiele pierwiastków romanistycznych można zaobserwować w Statucie małopolskim 

(K.Wielki) i w Statucie Warckim (W.Jagiełło).
-

W wieku XV i XV szlachta polska nie zgadzała się aby prawo rzymskie wpływało na 

nasze   prawo.   Ponieważ   prawo   rzymskie   uznając   równość  wobec  prawa   wszystkich   wolnych 
obywateli, zagrażało przede wszystkim uprzywilejowaniu szlachty, a więc wolności szlacheckiej.

b)

Renesans  –   recepcja   prawa   rzymskiego   w   Polsce   wychodziły   spod   pióra 

wielkich naszych myślicieli. Domagano się albo rozciągnięcia jego mocy obowiązującej wprost, 
albo też zreformowania prawa polskiego w duchu prawa rzymskiego: 

-

zastąpienia partykularnego prawa polskiego w duchu prawa rzymskiego (jedno prawo 

dla wszystkich) domagał się Jan Ostróg i Andrzej Frycz-Modrzewski
-

stosowania   subsydiarnego   (pomocniczego)   prawa   rzymskiego   w   sądach   polskich 

domagał się Jakub Przyłuski.
-

Wpływ prawa rzymskiego na polskie prawo ziemskie było mierne, większy zaś był na 

polskie prawo miejskie, gdzie bardzo często stosowano je w sposób posiłkowy.

b)

Oświecenie   –  1776r   Sejm   powołał   komisję   kodyfikacyjną,   w   1778   roku 

przygotowała projekt Zbioru praw sądowych, jednak został odrzucony w 1780 roku gdyż był zbyt 
przesiąknięty prawem rzymskim.

c)  Rozbiory –  cztery kodeksy: austriacki (ABGB), niemiecki (Landrecht, BGB) i francuski (Kodeks 
Napoleona).
Po odzyskaniu niepodległości – komisja kodyfikacyjna tworząc kodeksy hojnie czerpała wzory z 
praw obowiązujących pod zaborami. Nigdy przedtem prawo polskie nie było przesiąknięte tak dalece 
zasadami prawa rzymskiego, jak to nastąpiło w toku unifikacji prawa w okresie międzywojennym.

Część II

Proces Rzymski 

Prywatny

I) Zagadnienia Ogólne
1) Prawo Procesowe A Prawo Materialne.
Prawo   materialne  –   w   sferze   stosunków   majątkowych   i   osobistych   określa   prawa   podmiotowe 
jednostki.
Prawo procesowe (formalne)  – w stosunku do prawa materialnego spełnia rolę służebną, ma 
bowiem na celu ochronę bądź też realizację praw podmiotowych określonych właśnie przez prawo 
materialne.
Jakkolwiek Rzymianom podział prawa na te dwa działy nie był zupełnie obcy, jednak podział ów nie 
miał tak doniosłego znaczenia jak dzisiaj. Wręcz przeciwnie – prawnicy rzymscy traktują swe 

ius civilis 

w zasadzie jako całość, ze względu na 

actio. 

Actio – element procesowy. W szerszym znaczeniu to działanie, czyn, rozprawa sądowa, w węższym 

to czynność o charakterze procesowym.

-

w procesie legisakcyjnym było to działanie podejmowane przez wszystkich uczestników 
postępowania.

-

w procesie formułkowym przez 

actio określano ogół czynności powoda.

W ten sposób doszło do sprecyzowania pojęcia 

actio jako skargi czy też powództwa wnoszonego 

przez powoda w celu realizacji przysługującego mu prawa podmiotowego. 
Proces Formułkowy  – powód mógł realizować swoje prawo, jeśli pretor udzielił mu odpowiedniej 

actio.   Pretor   dla   ochrony   każdego   zaskarżalnego   stosunku   cywilnoprawnego   albo   przewidywał 

określoną skargę w swoim edykcie, albo przyznawał  

ad hoc, jeśli uznała, że wymaga tego interes 

społeczno-gospodarczy.   Istniały   także   prawa   nie   chronione   żadną   skargą,   a   bywały   także   takie 
przypadki, że pretor przyznawał skargę komuś, komu w świetle 

ius civile nie przysługiwało.

2) Historyczny rozwój procesu rzymskiego.

Pomoc   Własna  –   czasy   najdawniejsze,   jedyny   sposób   realizacji   praw   prywatnych.   Jej   przejawy 
spotyka się nawet dzisiaj w postaci obrony koniecznej, dopuszczalnej również w Rzymie.
Pomoc   Państwa  –   w   miarę   wzrostu   znaczenia   organizacji   państwowej  pomoc   własna  zostaje 
zastąpiona. Pomoc państwa przybiera formę Procesu Sądowego, w którym obywatel rzymski mógł 
dochodzić  swych roszczeń,  a jeśli  te  okazały  się uzasadnione,  mógł  je  realizować  nawet  poprzez 
egzekucję, której przeprowadzenie państwo rzymskie w pełni gwarantowało.

-

Sądownictwo Zwyczajne (

ordo iudiciorum privatorum) najstarszy sposób dochodzenia 

roszczeń.

-

Proces Legisakcyjny  – znany już w ustawie XII tablic, stosowany aż do  

lex Aebutia 

(ok.130 r. p.n.e.), zniesiony przez 

leges Iuliae iudiciariae w 17 r. p.n.e.,

-

Proces   Formułkowy  –   około   III   wieku   p.n.e.,   obowiązuje   dopiero   od   17   r.   p.n.e., 
zniesiony całkowicie w 342 roku.

-

Proces   Kognicyjny  –   pojawia   się   obok   panującego  pr.for.  jako   postępowanie 
nadzwyczajne 

cognitio extra ordinem, zaczyna obowiązywać od Konstytucji Konstancjusza 

i Konstantyna z 342 roku.

3) Organizacja Sądownictwa I Dwufazowość postępowania w procesie zwyczajnym.

P R O C E S

Podział na dwie fazy:

in iure  – ta część odbywała się przed przed-
stawicielem   władzy   państwowej   (czuwał   nad 
przebiegiem procesu w pierwszej fazie, udzielał 
również   ochrony   pozaprocesowej,   a   nieodzo-
wny   był   także   jego   udział   przy   dokonywaniu 
niektórych czynności prawnych)

aqud iudicem  – ta   część  toczyła  się   przed 
mianowanym   sędzią   prywatnym   (w   tej   fazie 
następowało rozstrzygnięcie)

      

      Przedstawiciele władzy państwowej         Sędziowie prywatni

Konsul do 367 roku p.n.e.
Pretor od 367 roku p.n.e.

-

praetor   tutelaris  (pretor   który 

miał nadzór nad sprawowaniem opieki)

-

preator   peregrinus  (pretor   dla 

perygrynów-jedna ze stron była nieoby-
watelem rzymskim)

-

praetor urbanus (pretor miejski)

Edyl   kuralny  –   rozstrzygał   spory   na 
targowiskach
Namiestnik prowincjonalny  - rozstrzygał 
spory na prowincji

Iudex  (zwany   też  arbitrem)   –   sędzia 
jednostkowy:

-

najpierw   sędziego   takiego 

wybierały obustronnie strony:

-

najpierw z listy  pretora  (

album 

iudicum selectrum)

-

później

 

spośród 

nieposzlakowanych   i   dojrzałych 
obywateli rzymskich

P R O C E S

Podział na dwa rodzaje:

Iudicium Legitimium

Iudicium Imperio Conintinens

a) między obywatelami rzymskimi

a) gdy nie spełniał któregoś z punktów 

I.L.

b) przed sędzią jednostkowym
c) w mieście Rzymie lub w jednomilowym jego 
okręgu

S Ą D    K O L E G I A L N Y

Rekuperatorzy

W liczbie 3 lub 5 (Spory instruowane przez pretora dla peregrynów)

Sądy Decemwiralne

10-cio osobowe (prawdopodobne spory o wolność)

Sądy Centumwiralne

105-cio osobowe (spory o spadki)

-

Jeżeli strony inaczej nie uzgodniły, to właściwym do rozstrzygnięcia ich sprawy był na ogół sąd 
miejsca zamieszkania pozwanego (właściwość miejscowa – 

forum rei),

-

Spory   na   targowiskach   nadzorowane   były   wyłącznie   przez   edyla   kuralngo   (właściwość 
rzeczowa – 

forum rei sitae)

4) Strony i ich zastępcy procesowi
Powód – 

actor (od słowa ago- agere – działać, procesować się)

Pozwany – reus
W pierwszej części 

in iure stawić się musiały obie strony procesowe. W drugiej fazie aqud iudicem w 

razie niestawienia się jednej ze stron do południa, sędzia wydawał wyrok na korzyść strony obecnej.
1.  W procesie legisakcyjnym strony musiały występować osobiście. 
2.  W procesie formułkowym w obu fazach postępowania strony mogły się posługiwać zastępcami:

a)

Kognitor (

cognitor) – zastępca ustanowiony w sposób uroczysty i w obecności przeciwnika 

procesowego,

b)

Prokurator (

procurator) – zastępca ustanowiony pod nieobecność strony przeciwnej,

c)

Opiekun – za osobę podlegającą opiece,

d)

Syndicus – zastępca osoby prawnej,

e)

Oratores (advocati, patroni) – mówcy sądowi, pełnili jedynie rolę rzecznika a nie zastępcy, 
wygłaszali mowy sądowe, i nie byli zbyt obeznani z prawem (spełniał funkcje bezpłatnie chyba 
że   klient   dobrowolnie   uiścił   na   jego   rzecz   ekwiwalent   tez   uczynił   jakieś   przysporzenie 
majątkowe w formie zapisu – 

legatum – testamentowego)

5) Zdolność sądowa, zdolność procesowa i legitymacja procesowa
a)   Zdolność   sądowa  –  Tylko   wtedy   może   odbyć   się   proces   gdy   obydwie   strony   posiadają   tą 
zdolność. Powodowi przysługuje prawo dochodzenia roszczeń na drodze procesu wobec pozwanego, 
przeciw któremu może zapaść wyrok zasądzający. Przykładowo zdolność taka to jeden z atrybutów 
związanych z obywatelstwem rzymskim.
b)   Zdolność   procesowa  –   zdolność   do   przedsiębrania   czynności   (składania   lub   nie   składania 
oświadczeń woli), które w procesie wywołują określony skutek prawny (np. uznanie przez pozwanego 
roszczeń   powoda,  

confessio   in   iure,   zastępujące   wyrok   zasądzający).   Ta   zdolność   wiąże   się   za 

zdolnością   sądową,   można   mieć   jednak   zdolność   sądową   ale   nie   mieć   zdolności   procesowej   – 
obywatel rzymski chory umysłowo ma zdolność sądową ale nie posiada zdolności procesowej.
c) Legitymacja procesowa  – możliwość wystąpienia w danym, ściśle określonym procesie w roli 
powoda (czynna legitymacja procesowa) bądź w roli pozwanego (bierna legitymacja procesowa).
II) Postępowanie Zwyczajne  (

Ordo iudiciorum privatorum)

1) Proces Legisaksyjny
Najstarszy proces prywatny. Postępowanie toczyło się wyłącznie na podstawie ustawy (

leges actio). 

Wąski   zakres   zastosowania,   gdyż   można   dochodzić   tylko   praw   które   przewidywane   były   w 
obowiązujących ustawach. Postępowanie w obu formach toczyło się ustnie, a w fazie pierwszej,  

in 

iure,   strony   musiały   wygłaszać   ściśle   przewidziane   formuły   –   pomyłka   prowadziła   do   przegrania 

procesu.
Proces   ten   znał   pięć   sposobów   postępowania,   tzw.  

modi   lege   agendi  (trzy   do   przeprowadzenia 

postępowania sądowego, dwie do przeprowadzenia egzekucji).
Rozstrzyganiem sporów posługiwano się najczęściej legis actio sacramento, dlatego że miała ona 
charakter ogólny. Nazwa pochodzi od stąd, że obie strony procesowe, po wypowiedzeniu formułek, 
wzywały się wzajemnie do ustanowienia 

sacramentum, które stanowiła pewna kwota (50 asów przy 

wartości  sporu  <  1000 asów,  oraz  500 asów przy  wartości  sporu > 1000 asów) deponowana  w 
świątyni, jako rodzaj zakładu. Osoba przegrywająca zostawiała swoją część w świątyni, jeżeli to był 
pozwany to musiał także zaspokoić pretensje powoda pod rygorem egzekucji prowadzonej za pomocą 

legis actio per manus iniectionem

Legis   actio   per   manus   iniectionem  –   powód   w   obecności   pretora   kładł   rękę   na 
pozwanym, po czym przez 60 dni więził go e prywatnym więzieniu, wyprowadzając w dni 
targowe trzykrotnie przed oblicze pretora i ogłaszał jego zadłużenie. Jeśli nikt dłużnika nie 
wykupił, wierzyciel mógł z nim zrobić co chciał, a więc sprzedać np. w niewolę nieprzyjacielską 

(

trans Triberium), a nawet zabić. Kilku wierzycieli mogło się nawet podzielić ciałem dłużnika 

(

in   partes   secanto).  Lex   Poetalia  z   326r.   p.n.e.   zakazała   sprzedaży   w   niewolę 

nieprzyjacielską bądź jego zabicia. Odtąd dłużnik, jako osoba półwolna, miał odpracować dług. 

1.

Najstarszy proces nie przewidywał podejmowania osobistej obrony przez dłużnika. W roli 
obrońcy mogła stanąć tylko osoba trzecia – 

vindex. Ten, przeciwstawiając się nałożeniu 

ręki   (

manus   iniectio)   przez   wierzyciela   na   dłużnika,   mógł   dokonać   jej   odtrącenia 

(

manum depellere). Taka interwencja powodowała uwolnienie dłużnika, i prowadziła do 

nowego postępowania sądowego z udziałem windeksa jako strony. Jeśli proces kończy się 
zasądzeniem  dłużnika,  wyrok  opiewa   na podwójną  wartość   (

duplum)  kwoty,  na jaką 

opiewała egzekucja przeciw dłużnikowi.

2.

w okresie późniejszym przyznano także dłużnikowi prawo występowania w charakterze 
własnego windeksa przeciw  

manus iniectio  (pura) wierzyciela i dokonywania odtrącenia 

jego   ręki   (

manus   sibi   depellere).   Tu   też   dochodziło   do   ponownego   procesu,   jeśli 

zakończył   się   przegraną   dłużnika,   prowadził   do   zasądzenia   do   na  

duplum,   zgodnie   z 

zasadą  

lis   infitiano   crescit   in   duplum  (zaprzeczenie   w   sporze   powoduje   wzrost 

zasądzenia do wartości podwójnej).

2) Proces Formułkowy
Rodzaje actiones:
Actiones in rem  to powództwa rzeczowe, służące do ochrony praw podmiotowych bezwzględnych 
(praw rzeczowych). były one skuteczne przeciwko komukolwiek  

(erga omnes),  kto naruszył cudze 

prawo do rzeczy. 
Actiones in personam  t

o  powództwa osobowe. Można je było wnieść tylko przeciw oznaczonej 

osobie.   Był   nią   dłużnik,   z   którym   powód   znajdował   się   w   stosunku   obligacyjnym,   czyli 
zobowiązaniowym.

Actiones stricti iuris  -powództwa ścisłego prawa, przy których sędzia  musiał się ściśle  (stricte) 

trzymać poleceń zawartych w formułce, dotyczących zarówno stanu faktycznego, jak i dochodzonych 
roszczeń.   Do   skarg   tych   należały   wszystkie   powództwa   z   kontraktów  

(contractus)  jednostronnie 

zobowiązujących (kontrakty literalne, werbalne, 

mutuum), zobowiązania z przestępstw (delictum) itp. 

Actiones bonae fidei (iudicia bonae fidei) -powództwa oparte na dobrej wierze.

Powództwa   oparte   na   fakcie  –Pretor   udzielał   ochrony   procesowej   w   sytuacjach,   których   nie 

przewidywało ius civile. Uzależniał jej byt od stwierdzenia przez sędziego opisanego w formułce faktu. 
Dawało ono pretorowi największe możliwości ochrony nowych zdarzeń.

Powództwa oparte na fikcji  –pretor fikcyjnie przyjmował w nich jakiś element w rzeczywistości 

nieistniejący,   a   potrzebny   dla   danej   actio   i   nakazywał   sędziemu   traktować   sprawę   tak,   jakby 
fingowany element istniał. .

Postępowanie in iure

Postępowanie   sądowe   rozpoczynało   się   od   prywatnego   wezwania   pozwanego   przez   powoda   do 
stawienia się przed pretorem, 

in ius vocatio. Wezwany miał obowiązek stawienia się, jeżeli wezwany 

nie uczynił zadość żądaniu powoda, wolno go było doprowadzić przed pretora siłą.
Wzywając pozwanego do sądu, powód powinien poinformować go o rodzaju pretensji a w obecności 
pretora winien powtórzyć tę samą informację wskazując na  

actio,  z której chciałby uczynić użytek. 

Pretor po wysłuchaniu stron albo jej udzielał 

(datio actionis), albo też odmawiał ochrony procesowej 

(denegatio actionis).

Pozwany   mógł   przed   pretorem   uznać   roszczenia   powoda.   Akt   taki   zwał   się  confessio   in   iure. 
Postępowanie kończyło się wówczas w fazie 

in iure, a confussio zastępowała wyrok i stanowiła tytuł 

egzekucyjny.   Ujemne   konsekwencje   pociągał   też   za   sobą   brak   jakiejkolwiek   obrony   ze   strony 
obecnego w fazie  

in iure pozwanego(indefensio).  Kres dalszemu postępowaniu kładła też przysięga, 

złożona w obecności pretora, iusiurandum in iure. Pozwany przysięgał, że roszczenie nie istnieje i taka 
przysięga zastępowała wyrok oddalający powoda z jego żądaniem. Powód natomiast przysięgał, że 
roszczenie istnieje, co równoznaczne było z wyrokiem zasądzającym. Przysięgę składała tylko jedna 
strona, a robiła to niechętnie bo za krzywoprzysięstwo prawo rzymskie przewidywało surowe kary.
Proces   tylko   wtedy   mógł   się   toczyć,   gdy   pozwany   przynajmniej   zaprzeczył   twierdzeniom   powoda 
(negacja). Uznanie roszczenia albo brak jakiejkolwiek obrony ze strony pozwanego prowadziło do 
niekorzystnego dlań zakończenia postępowania już w fazie in iure.
Rezultatem czynności uczestników postępowania w pierwszej fazie było ustalenie treści formułki, którą 
pretor przekazywał powodowi. Akt ten kończył postępowanie in iure a zwał się litis contestatio.

Rezultatem postępowania w fazie 

in iure, gdy pretor udzielał ochrony powodowi, była uzgadniana ze 

stronami   i   spisywana   przez   pretora   formułka  

(formula).  Stanowiła   ona   dla   wymienionego   na   jej 

początku sędziego program działania w fazie apud iuducem, określając w sposób maksymalnie zwięzły 
warunki pod jakimi miał on zasądzić lub uwolnić pozwanego.
W budowie formułki wyodrębnia się cztery części zwyczajne, oraz dwie nadzwyczajne:
Intentio  jest częścią formułki, w której powód zawarł treść swego żądania. Formułki, w których 
roszczenie opierało się na fakcie, otwierała demonstratio, stanowiąca zwięzły opis stanu faktycznego, 
tym samym bliższe określenie podstawy prawnej żądania. Część zwyczajna.
Condemnatio  była   alternatywnym   upoważnieniem   sędziego   do   zasądzenia   albo   uwolnienia 
pozwanego.   Jej   cechą   charakterystyczną   był   to,   ze   zawsze   opiewała   na   pewną   określoną   bądź 
nieokreśloną kwotę pieniężną. Część zwyczajna.
Adiudicatio  występowała   w   powództwach   działowych   i   zawierała   upoważnienie   sędziego   do 
zniesienia współwłasności przez podział rzeczy wspólnej z możliwości dopłaty przy podziale fizycznym 
nierównym,   a   gdy   rzecz   była   niepodzielna,   przez   przysądzenie   jej   jednemu   z   współwłaścicieli,   z 
obowiązkiem spłaty pozostałych udziałów. Część zwyczajna.
Exceptio  -   zarzut procesowy. Pozwany nie zaprzeczał twierdzeniom powoda zawartym w intentio, 
lecz przeciwstawiał im inne okoliczności faktyczne lub odmienną podstawę prawną, które miały na celu 
zapobiec wyrokowi zasądzającemu.
Praescriptio umieszczana była w formułce na żądanie powoda domagającego się od pozwanego nie 
całości świadczenia, lecz jego części.

Postępowanie apud iudicem

Postępowanie przed sędzią  

(apud iudicem)  musiało zakończyć się z upływem pewnego okresu od 

momentu  

litis   contestatio,  jeśli   proces   nie   miał   być   umorzony   bez   możliwości   wydania   wyroku 

końcowego.
Zadaniem   sędziego   było   ustalenie   stanu   faktycznego   na   podstawie   dostarczonych   przez   strony 
dowodów i wydanie na tej podstawie wyroku stosownie do treści formułki. 

Obie strony mogły korzystać z zastępców procesowych.

Proces formułkowy nie znał apelacji!

Egzekucja.
W procesie formułkowym egzekucję osobistą stosowano wyjątkowo. Zastąpiła ją w zasadzie egzekucja 
majątkowa,  ale  uniwersalna, jako  że skierowana   była na cały  majątek  dłużnika.  Wdrażano  ją  na 
podstawie odrębnego powództwa zwanego actio iudicati.
W odniesieniu do osób stanu senatorskiego, osób niedojrzałych i chorych umysłowo wykształciła się 
zasada   przeprowadzania   egzekucji   tylko   z   części   ich   majątku   –   wystarczającej   na   zaspokojenie 
wierzyciela.
W toku egzekucji zdarzało się dłużnik podejmował czynności określane w źródłach jako działanie in 
frauden creditorum. Było to działanie dzłużnika, który mając świadomość swej niewypłacalności, w 
drodze czynności prawnych lub faktycznych zmniejszał swój majątek ze szkodą dla wierzycieli.

III) Ochrona Pozaprocesowa

Środki ochrony pozaprocesowej (auxilium extraordinatorium)

ś.p. – środek pozaprocesowy

Środki służące do ochrony prawa: (pretor wydawał je na mocy 

imperium)

1)

restitutio in integrum (przywrócenie do stanu pierwotnego) – ś.p. który pretor udzielał po 

zapoznaniu się z istotą sprawy, uznając za niebyły fakt, z którym prawo łączyło niekorzystne dla 
kogoś skutki prawne.  

Restitutio in integrum  zapowiadał pretor w swym edykcie dla określonych 

sytuacji faktycznych, ale mógł ją zastosować także w przypadkach tam nie przewidzianych.

Typowymi podstawami uzasadniającymi 

restitutio były:

•

przymus (

metus),

•

błąd (

error),

•

niedojrzałość kontrahenta (

capitis deminutio),

•

umotywowana nieobecność (

absentia),

2)

Interdictum  –   ś.p.   wydawany   przez   pretora   lub   namiestnika   prowincji   na   żądanie 

(

postulatio) jednej strony, bez badania  zasadności.  Interdictum  zawierało  nakaz  pod  adresem 

drugiej strony, aby coś uczyniła lub czegoś zaniechała. Jeżeli adresat 

Interdictum podporządkował 

się, postępowanie kończyło się osiągając swój cel, jeżeli nie to 

Interdictum stanowiło podstawę do 

postępowania   sądowego   które   miało   na   celu   ustalenie   jego   zasadności.   W   tym   celu   pod 
przymusem pretora (

multa ; missio in possesionem) adresat w formie sponsio przyrzekał drugiej 

stronie   zapłacić   określoną   kwotę   jeśeli   bezpodstawnie   odmówił   wykonania  

Interdictum,   i   na 

odwrót. Oba przyrzeczenia były zaskarżalne w drodze 

actio ex stipulatu. 

Interdikty zmierzały do osiągnięcia jednego z trzech celów:

•

Zmuszenia adresata do zwrotu czegoś (

interdicta restitutoria),

•

Do okazania czegoś lub kogoś (

interdicta exhibitoria),

•

Do zaniechania czegoś (

interdicta prohibitoria),

Podział:

Czas składania

•

Interdicta annua – w ciągu roku od zdarzenia,

•

Interdicta perpetua – nie miały żadnych ograniczeń czasowych.

Do kogo skierowany

•

Interdictum simplicium – pod adresem jednej osoby,

•

Interdictum duplicium – pod adresem obu stron,

Przez kogo wnoszony

•

Interdictum privatum – mógł być wnoszony przez określoną osobę,

•

Interdictum populare – gdy ktokolwiek mógł wystąpić z wnioskiem o wydanie 

zakazu lub nakazu dla dobra publicznego,

3)

Missio   in   possesionem  –   był   to   ś.p.   przymusu   stosowany   wobec   właściciela   zajętego 

majątku (bądź jego części), aby skłonić go do określonego zachowania się (np. branie udziału w 
postępowaniu   sądowym),   udzielenie   odpowiednich   gwarancji   albo   też   zabezpieczenie 
zainteresowanej  osoby  przed   ewentualną  szkodą.  Polegało   to  na  wprowadzeniu   jakiejś   osoby 
zainteresowanej we władanie całym majątkiem drugiej osoby (

missio in bona) albo jego częścią 

(

missio in rem).

4)

Stypulacje pretorskie – były to słowne i w określonej formie czynione przyrzeczenia stron, 

których   treść   określał   pretor.   Służyły   one   do   udzielania   stronie   zabezpieczenia   (

cautio) 

umożliwiającego realizację roszczenia na wypadek ewentualnej szkody, powstałej zarówno w toku 
procesu,   jak   i   poza   nim.   Do   zawarcia   stypulacji   pretor   mógł   zmusić   każdą   ze   stron,   grożąc 
wprowadzeniem przeciwnika w 

missio in bona. 

IV) Postępowanie Nadzwyczajne
Proces Kognicyjny

Cognitio – proces myślowy skierowany na ustalenie jakiegoś faktu i ocenę jego znaczenia z punktu 

widzenia   prawa   jako   przesłanki   do   podjęcia   decyzji.  

Cognitio  oznaczała   ogół   czynności   organu 

sądowego od wszczęcia postępowania aż do wydania decyzji ostatecznej. 
1) Geneza procesu kognicyjnego i jego zakresy stosowania (

cognitio extra ordinem)

Genezy   procesu   kognicyjnego   doszukiwać   się   można   w  niektórych   postępowaniach   o   charakterze 
administracyjnym, stosowanych pod koniec republiki. O zastosowanie środków administracyjnych do 
ochrony interesów mogła zwrócić się do magistratury strona pozbawiona ochrony procesowej. Do 
praktyki takiej odwoływali się konsulowie lub cenzorowie w właściwych dla siebie sprawach, rzadka 
natomiast pretorzy. Zakres stosowania tej praktyki rozszerza się znacznie za czasów cesarstwa, od 
Augusta poczynając. 

W sprawach cywilnych dotyczyło to w szczególności roszczeń, które jako przyznane konstytucjami 
cesarskimi, nie mogły być dochodzone w procesie formułkowym, lecz wyłącznie w 

cognitio extra 

ordinem. Do takich należały:

•

Roszczenia z tytułu wynagrodzenia za wykonanie czynności zleconej (

mandatum),

•

Roszczenia   z   tytułu   alimentów   i   fideikomisów,   czyli   nieformalnych   zapisów   na   wypadek 
śmierci,

Także w sprawach wymagających szybkiej interwencji sądowej bardziej odpowiedni był proces 
kognicyjny aniżeli formułkowy. Do takich należały sprawy:

•

Związane z opieką (

tutela), rozpatrywane przez pretora opiekuńczego (praetor tutelaris),

•

Spory dotyczące wolności bądź niewoli jakiejś osoby (

causae liberales),

Organami   kompetentnymi   do   rozstrzygania   sporów   w   procesie   kognicyjnym   byli   urzędnicy 
wyznaczeni przez cesarza. Do nich należeli:

•

Prefekci (

praetorio, urbi, annonae, vigilium),

•

Konsulowie,

•

Pretorzy,

•

Inni urzędnicy niższego rzędu,

•

na prowincjach Funkcjonariusze administracji państwowej: Prokonsul (prowincja senacka) 
i 

legatus Augusti pro praetore (prowincje cesarskie),

•

a nawet Senat,

•

Każdą sprawę mógł oczywiście rozpatrywać cesarz osobiście.

Likwidacji   procesu   formułkowego   dokonała   konstytucja   Konstancjusza   i   Konstansa   w   342r.,   z 
początkiem dominatu. W ten sposób 

cognitio extra ordinem, zachowując swą tradycyjną nazwę, staje 

się postępowaniem zwyczajnym, o dobrze ukształtowanych zasadach regulujących dość szczegółowo 
czynności stron i sądu, podejmowane w celu rozpoznania i rozstrzygnięcia określonej sprawy cywilnej.
2) Organizacja Sądownictwa
Pryncypat

Organami   kompetentnymi   do   rozstrzygania   sporów   w   procesie   kognicyjnym   byli   urzędnicy 
wyznaczeni przez cesarza. Do nich należeli:

•

Prefekci (

praetorio, urbi, annonae, vigilium),

•

Konsulowie,

•

Pretorzy,

•

Inni urzędnicy niższego rzędu,

•

na prowincjach Funkcjonariusze administracji państwowej: Prokonsul (prowincja senacka) 
i 

legatus Augusti pro praetore (prowincje cesarskie),

•

a nawet Senat,

•

Każdą sprawę mógł oczywiście rozpatrywać cesarz osobiście.

Dominat

W okresie dominatu  wymiar ten jest już zorganizowany  hierarchicznie, a wykonuje go aparat 
administracji państwowej. Na czele drabiny stoi cesarz. W jego imieniu wydawane są wszystkie 
wyroki, dlatego teoretycznie każdy obywatel miał prawo bezpośredniego zwrócenia się do cesarza 
o rozstrzygnięcie jego sporu, lub pośrednio drogą odwołania od wyroków sądów niższej instancji. 
Poprzednio w procesach sędzia wyrokując stosował jedynie istniejące normy prawne, teraz wyrok 
wydany w imieniu cesarza normę tę kształtuje.
1) Prefekt Miejski (

praefectus urbi)

a) każdemu z nich podlegał :

- vicarius,

- praefactus annonae,

- praefectus vigilium,

b) w sprawach fiskalnych dwaj 

rationales :

- 

sacrarum largitionum,

- rei privatae,

c) w prowincjach

- 

praeses (rector) prowincji lub jego zastępca,

- vicarius,
- 

defensor civitatis (sprawy mniejszej wagi),

Każdy   z   wyżej   wymienionych   urzędników   mógł   swe   kompetencje   przekazać   osobie   przezeń 
powołanej, zwanej 

iudex pedaneus

-

iudex datus,

-

iudex delegatus,

-

iudex specialis,

a także wybranym przez strony arbitrom, których zatwierdzał kompetentny urzędnik. W kwestiach 

wątpliwych każdy sędzia mógł skorzystać z porady prawników, zwanych 

adsessores.

Posiedzenia sądu mogły się odbywać w każdy dzień powszedni oprócz świąt, ale już nie publicznie 
lecz w pomieszczeniach zamkniętych.

3) Wszczęcie i przebieg postępowania sądowego.
a) wezwanie pozwanego do Sądu następuje w formie 

litis denuntiatio. 

litis denuntiatio – pismo procesowe, w którym powód przedstawia zwięźle swoje roszczenia 

wobec pozwanego i wzywa go do stawienia się w określonym terminie w sądzie (na ogół 4 
miesiące).   Najpierw   doręczano   osobiście   pozwanemu,   dopiero   później   przybiera   to   formę 
urzędową.

b) wezwanie pozwanego do Sądu następuje za pośrednictwem pisma zwanego libellus conventionis

W tym piśmie powód zwięźle przedmiot swego żądania i jego podstawę prawną. W taki sposób 
prawo  rzymskie przechodzi  od systemu  skarg (powództw)  do systemu praw  podmiotowych. 
Procesować się może nie tylko ten któremu przysługuje 

acti, lecz każdy kto uważa iż naruszone 

zostało jego prawo podmiotowe, które taka czy inna 

actio tylko wyraża.

Libellus conventionis  powód przekazuje urzędnikowi, a ten po zapoznaniu się z jego treścią, 

decyduje   o   przekazaniu   odpisu   pozwanemu,   za   pośrednictwa   urzędnika   zwanego  

executor. 

Treść  

Libellus   conventionis  ma   duże   znaczenie   gdyż   określa   czy   powód   nie   dopuścił   się 

uchybienia procesowego  

pluris petitio  czyli nadmierne żądanie. Skutkiem wniesienia  Libellus 

conventionis  jest tzw. zawisłość sporu (lis pendens  – litispendencja) – w tej samej sprawie 

między tymi samym stronami nie może toczyć się postępowanie w innym Sądzie jak długo trwa 
zawisłość tego sporu.

c) pisemną odpowiedz na pozew przez pozwanego nazywano libellus contraciditionis,

Powinna   być   złożona   w   ciągu   10   dni   od   otrzymania   pozwu,   (jeśli   nie   zamierza   zaspokoić 
pretensji   powoda)   dać   gwarancje   stawienia   się   w   Sądzie   i   przedstawić   w   niej   zarzuty   pod 
adresem roszczeń powoda i ewentualnie własne pod adresem powoda pretensje, jeśli takie ma 
(powództwo wzajemne). 

Libellus contraciditionis doręcza powodowi także executor. 

d) postępowanie przed Sądem składa się z trzech części:

I) część pierwsza (

primordium litis) trwa aż do litis contestatio 

II) część środkowa (

medium) to postępowanie dowodowe

III) część końcowa – wydanie wyroku (

sententia) 

-

strony   stają   przed  Sądem   w  terminie   osobiście   lub   zastępowane  przez  swych 
prokuratorów,

wzrosła wyraźnie rola adwokata (

advocatus). Adwokaci mogli na początku pobierać honoraria (nawet 

do 10 000 sesterców), później zakazano płacić a nawet przysądzać honorariów przed procesem. W 
okresie dominatu godność adwokata mogła piastować tylko osoba o nieposzlakowanej opinii.

Proces Reskryptowy.

Odmianą procesu kognicyjnego jest tzw.  proces reskryptowy.  Już w okresie pryncypatu sędzia, 
mający trudności w rozwikłaniu jakiegoś problemu prawnego, mógł zwrócić się do cesarza z prośbą o 
rozstrzygnięcie jego wątpliwości. To samo mogły drogą listową  

(libelli, preces, supplicationes)czynić 

osoby prywatne, przedstawiając opis stanu faktycznego sprawy. Cesarz, bądź wysoki jego urzędnik, 
dokonywał prawnej oceny sprawy, przesyłając osobom zainteresowanym odpowiedź z zastrzeżeniem 
tej treści, że opisany stan faktyczny odpowiada prawdzie  

(si preces veritate nituntur).  Sędzia, który 

następnie   rozstrzygał   daną   sprawę,   związany   był   opinią   prawną   zawartą   w   reskrypcie,   chyba   że 
ustalony przezeń stan faktyczny nie pokrywał się z tym, jaki opisany był w suplikacji skierowanej do 
cesarza

Część III

Rzymskie Prawo 

Prywatne

Podmioty Prawa i zdarzenia prawne

Zdolność prawna
Zdolnością   prawną  nazywamy   możliwość   zajęcia   w   stosunkach   prawnych   stanowiska   podmiotu 
prawa i obowiązku.
Pełną zdolność prawną warunkowały trzy czynniki (status):

- 

wolność (status libertatis)

- 

obywatelstwo (status civitatis)

-  

stanowisko w rodzinie  (status familiae) – z uwagi na stanowisko w rodzinie obywatel rzymski 

mógł być albo osobą nie podlegającą niczyjej władzy – sui iuris; albo podlegającą władzy męskiego 
zwierzchnika familii – alieni iuris (np. syn filius familias).
Przyczyny ograniczające zdolność prawną:
-  

infamia,   czyli   umniejszenie   czci   obywatelskiej.   Osoby   dotknięte   infamią   nie   mogły   sprawować 

opieki,   składać   zeznań   przed   sądem,   występować   w   charakterze   zastępcy   procesowego,   wnosić 
niektórych skarg, a nadto dotknięte były innymi ograniczeniami.
- 

addictus to osoba przeciw której wszczęto egzekucję osobistą. Zachowując wolność i obywatelstwo 

rzymskie pozostawali oni do momentu odpracowania zadłużenia de facto w niewoli wierzycieli.
- 

redempti ab hostibus – obywatele rzymscy wykupieni z niewoli nieprzyjacielskiej, zobowiązani do 

odpracowania wyłożonej na nich ceny wykupu
- 

koloni – dzierżawcy przywiązani do ziemi

- 

płeć

Zdolność   do   czynności   prawnych

 

     polega   na   możliwości   składania   i   przyjmowania   takich 

oświadczeń woli, które wywołują skutek prawny.
Zdolność do czynności prawnych ograniczały cztery czynniki:
1) wiek - W kategorii wieku były cztery kategorie

   a) dzieci (infantes) – te które nie umiały mówić – nie miały zdolności do czynności 

prawnych

   b) niedojrzali (impuberes) czyli dziewczęta od 7 do 12 roku, a chłopcy od 7 do 14 roku życia – mieli 
ograniczoną zdolność do czynności prawnych.
   c) dojrzali od 14 do 25 roku życia (puberes minores XXV annis) – mieli pełną zdolność do czynności 
prawnych, ale z uwagi na brak doświadczenia życiowego prawo chroniło ich przed wyzyskiem.
     d) dojrzali powyżej 25 lat – nabywali pełną zdolność do czynności prawnych, jeśli nie podlegali 
innym ograniczeniom.
2) Niewiasty według prawa po wyjściu z okresu niedojrzałości nadal były ograniczone w zdolności do 
czynności prawnych. Czynności te musiały podejmować za zgodą swego opiekuna.
3) Chory umysłowo (furiosus) był całkowicie pozbawiony zdolności do czynności prawnych.
4)  Marnotrawca  (prodigus) czyli osobnik uznany przez prawo za lekkomyślnie trwoniącego swój 
majątek, miał ograniczoną zdolność do czynności prawnych, a do działań umniejszających stan jego 
majątku potrzebna była zgoda ustanowionego dlań kuratora.
Osobą fizyczną jest człowiek.
Osobą prawną jest podmiot nie-fizyczny, wyposażony przez prawo w zdolność prawną niezbędną do 
realizacji jego celów. Osobą prawną może być osoba albo zespół osób (stowarzyszenia, korporacje), 
albo masa majątkowa (fundacje, zakłady), którym prawo nadaje w pewnym zakresie podmiotowość 
prawną.
Krewnymi agnacyjnymi były osoby, które podlegały tej samej władzy ojcowskiej (albo podlegały jej 
gdy ojciec żył). 
Naturalne więzy krwi – pokrewieństwo kognacyjne, były niewystarczające by być agnatem.
Zdarzenia prawne – Działania.
Elementem każdego stosunku cywilnoprawnego są:
l) norma prawna, która ów stosunek wyznacza,
2) jego treść, czyli prawa i obowiązki określone przez tę normę prawną,
3) podmioty owych praw i obowiązków wreszcie
4) zdarzenia cywilnoprawne

Zdarzenia prawne mogą być albo niezależne od ludzkich zachowań (np. urodzenie, śmierć, upływ 
czasu), albo od nich zależne. W tym ostatnim przypadku mamy do czynienia z działaniami.
Podejmujący działanie bezprawne  tylko wtedy będzie mógł pociągnięty do odpowiedzialności, jeśli 
spełnione zostaną cztery podstawowe wymogi:
1)   Naruszona   przez   dłużnika   norma   prawna   musi   mieć   na   uwadze   ochronę   przysługującego 
wierzycielowi prawa podmiotowego i przewidywać albo dokonanie czynu przez tę normę zakazanego, 
albo niedokonanie czynu przez nią nakazanego.

2) na ogół przez winę (culpa) rozumie się naganny stosunek subiektywny jakiegoś podmiotu do jego 
obowiązku zachowania się, wynikającego z normy prawnej, zasad słuszności, albo treści stosunku 
prawnego, jaki łączy go z innym podmiotem. 
Wina   polegać   może   na   działaniu   (culpa   in   faciendo)  jeśli   określony   podmiot   podejmuje 
działanie pozytywne, którym przekracza sformułowany przez normę zakaz. 
Wina z zaniechania (culpa in non faciendo) polega na braku działania tam, gdzie norma prawna 
formułuje nakaz jakiegoś zachowania się. W zobowiązaniach stricti iuris dłużnik odpowiadał tylko z 
culpa in faciendo.
Wina pozakontraktowa – culpa aquiliana.
Wina kontraktowa – culpa extraquiliana
Przy culpa sprawca ani nie znał skutków ani ich nie przewidział chociaż znać i przewidzieć powinien.  
Jest to  zatem  wina nieumyślna,  pojmowana  przez prawników klasycznych jako zaniedbanie  przez 
osobę odpowiedzialną pewnych reguł staranności (diligentia), do jakiej zobowiązani są wszyscy i to 
bez względu na to czy przewidują ujemne skutki swego zachowania, ale lekkomyślnie sądzą iż ich 
unikną, jak i wówczas gdy skutków w wyniku niedbalstwa nie przewidzieli, chociaż mogli i powinni 
przewidzieć.
Culpa lata, czyli grube niedbalstwo, polegała na skrajnym zaniedbaniu staranności, jakiej zwykło się 
oczekiwać od przeciętnego człowieka.
Culpa levis to niższy stopień winy i polegała na lżejszym zaniedbaniu staranności, jakiej zwykło się 
oczekiwać od abstrakcyjnie pojmowanego (stąd modernistyczny termin na określenie tego stopnia 
winy jako culpa in abstracto) wzorca dobrego gospodarza (boni patris familias).
Culpa in concreto  oceniana jest na podstawie jeszcze innego kryterium. W tym wypadku dłużnik 
winny   będzie   tylko   wtedy,   gdy   zajmując   się   ochroną   cudzych   interesów   nie   przejawia   takiej 
staranności, jaką wykazuje w sprawach własnych
Dolus  to zły zamiar, albo też podstęp. Jako najwyższy stopień winy dolus polega na świadomym 
zachowaniu się jakiegoś podmiotu w celu wyrządzenia drugiemu szkody.
Przy dolus sprawca znał skutki i je przewidział. 
3)  Szkoda  –   to   nic   innego   jak   naruszenie   interesu   wierzyciela,   który   wyraża   się   w   jego   prawie 
podmiotowym chronionym przez obowiązujący porządek prawny.
4) Dłużnik tylko wtedy odpowiada za wyrządzoną szkodę, jeśli była ona koniecznym następstwem 
zawinionego przezeń zachowania się, czyli -między tymi dwoma faktami istniał związek przyczynowy.

Skutki zdarzeń prawnych.

Nabycie prawa jest pierwotne, jeśli ktoś staje się podmiotem prawa niezależnie od praw tej osoby, 
która je utraciła, albo też nabywa prawo, które uprzednio do nikogo nie należało.
Nabycie prawa jest pochodne (derytywne), jeśli prawo przechodzi z jednego podmiotu na drugi.
Nikt nie może przenosić na drugiego więcej prawa niż sam ma.

Pojęcie i podział czynności prawnych.

Wśród   zdarzeń   prawnych   szczególną   rolę   odgrywają   czynności   prawne,   czyli   oświadczenia   woli, 
zmierzające do powstania, zmiany lub wygaśnięcia stosunku prawnego.
Czynności prawne dzielić można na:
1) jednostronne jeśli do wywołania skutku prawnego wystarcza oświadczenie woli jednej strony
     dwustronne czyli wymagające zgodnego oświadczenia (umowy) dwóch stron.
2) formalne gdy ważność czynności zależna jest od zachowania wymaganej formy (mancypacja)
     nieformalne gdy pod tym względem prawo nie stawia żadnych wymogów (umowa najmu)
3) między żyjącymi (inter vivos) jeśli regulują stosunki za życia podmiotu działającego (zlecenie)
         na   wypadek   śmierci  (mortis   causa)   jeśli   skutek   czynności   ma   nastąpić   po   jego   śmierci 
(testament)
4)  zobowiązujące  i  rozporządzające  w   zależności   od   tego   czy   czynność   powoduje   jedynie 
powstanie zobowiązania (kupno – sprzedaż), czy też powoduje bezpośrednią zmianę stanu prawnego 
podmiotu działającego (przeniesienie własności).
5)  obciążające  jeśli   nakładają   obowiązek  na   obie   strony  (najem)   i  pod  tytułem   darnym  gdy 
czynność rodzi  obowiązek  jakiegoś  zachowania   się  tylko  po jednej stronie, a  druga  odnosi   same 
korzyści (darowizna).

6) kausualne (przyczynowe) i abstrakcyjne – w zależności od tego czy porządek prawny uzależnia 
skuteczność   oświadczenia   woli   od   istnienia   dlań   celu   społeczno-ekonomicznego   zasługującego   na 
ochronę prawną, czy też cel ten pozostaje prawnie obojętny.

Causa (przyczyna prawna) to cel społeczno-gospodarczy, od którego istnienia określony porządek 
prawny uzależnia  skuteczność oświadczenia woli.
Causa obligandi  – składający oświadczenie woli zmierza do zobowiązania kontrahenta wobec siebie 
(wręczenie pieniędzy w celu wręczenia pożyczki).
Causa   solvendi  –   składający   oświadczenie   zmierza   do   rozwiązania   węzła   obligacyjnego   (zwrot 
pożyczki).
Causa   donandi  –   składający   oświadczenie   woli   zmierza   do   bezpłatnego   dokonania   przysporzenia 
majątkowego na rzecz kontrahenta (darowizna).

Wady oświadczenia woli

Wola tylko wtedy może stać się elementem składowym czynności prawnej, jeśli zostanie objawiona 
na zewnątrz. Objawienie to może być wyraźne, albo też można się go domyśleć z zachowania się 
danej osoby. 
Nieważna jest czynność prawna, gdy składający oświadczenie robi to dla pozoru (simulatio). Przy 
symulacji strony umawiają się iż ich oświadczenia nie mają powodować żadnych skutków prawnych, 
albo że mają powodować inne, aniżeli te które powinny wynikać z treści oświadczenia.
Błąd (error) polega na tym, że składający oświadczenie woli jest w błędzie co do jego treści albo co 
do wyobrażenia o istniejącej rzeczywistości.
Error in negatio występuje w czynnościach dwustronnych, jeżeli każda ze stron swym oświadczeniem 
woli zamierza wywołać różne skutki prawne.
Error in persona występuje, gdy ktoś składa oświadczenie woli wobec odbiorcy, którego błędnie wziął 
za kogoś innego.
Error   in   corpore  występował,   gdy   strony   różniły   się   w   zakresie   swego   wyobrażenia   o   samym 
przedmiocie czynności prawnej.
Error in qualitate to błędne wyobrażenie o jakości przedmiotu czynności prawnej. 
Metus  to   obawa   wywołana   groźbą,   pod   której   wpływem   podjęto   działanie   powodujące   szkodę 
majątkową.
Dolus to podstęp.

PRAWO RZECZOWE

Res

      – ( rzecz ) – rzeczami w pojęciu nowoczesnym są samoistne przedmioty zmysłowe, dostępne dla 

obrotu i z istoty swej dla obrotu przeznaczone.
Res  –   odgraniczone,   dające   się   opanować   i   zużytkować   twory   przyrody,   będące   przedmiotami 
uprawnień.
Podział rzeczy:
I)
a)  

res corporales  (quae tangi possunt) –  rzeczy materialne  – tj. takie, które przy naturalnej 

obserwacji są jednością daną przez samą naturę czyli dają się dotknąć.

-  rzeczy pojedyncze  – powstają w sposób naturalny ( kamień, zwierzę ) lub w sposób sztuczny 
( obraz  );  np.:  kawałek  metalu,  kamień,  kawał  drzewa,  każdy  organiczny  twór  przyrody,  jak 
zwierze lub roślina ze wszystkimi jej częściami składowymi ( kościec, mięso, skóra, owłosienie, 
pień, łodyga, kwiaty, owoce ).
- rzeczy złożone – rzeczy złożone z kilku rzeczy pojedynczych, które wedle ogólnych zapatrywań 
uchodzą   za   jedność,   np.:   wóz   złożony   z   kilku   części.   Co   do   takiej   rzeczy   obowiązuje   reguła 
prawna, że jest ona jako całość, jednym jedynym przedmiotem prawa, a włączone w nią rzeczy 
noszą miano istotnych jej części składowych, na których odrębna własność nie istnieje.
-  Rzeczy zbiorowe  – składają się z kilku rzeczy pojedynczych lub zbiorowych, które jako całość 
służą temu samemu celowi gospodarczemu, np.: trzoda, sklep, biblioteka.

b)

 res incorporales (quae tangi non possunt ) – rzeczy niematerialne – rzeczy których dotknąć 

nie   można   bezpośrednio   –   twory   abstrakcyjne   istniejące   z   mocy   prawa   np.:   prawa   spadkowe, 
służebności, wierzytelności, itd.
II)

a) 

res extra commercium (patrimonium - rzeczy wyjęte z obiegu )– rzeczy, które nie mogą 

być przedmiotem prywatnych uprawnień. Wyłączenie mogło nastąpić na podstawie prawa boskiego 
lub ludzkiego

a)

res divini iuris

 

  (prawa boskie)

-

res sacrae – rzeczy poświęcone za pomocą aktu państwowego, a następnie konsekrowane 
przez kapłanów np.: świątynie, naczynia ofiarne, przedmioty kultu, itd.

-

res religiosae – rzeczy poświecone  diis Manibus ( np.: groby, grunt w, którym pochowano 
zmarłego.

-

res sanctae – rzeczy święte – np.: znaki graniczne, mury i bramy miasta.

b) res humani iuris (prawa ludzkie)

          -

 

      

   

res publice

 

  – rzeczy publiczne – rzeczy, które służą użytkowi publicznemu np.:

 

  

drogi publiczne, place publiczne, rzeki publiczne, teatry i łaźnie publiczne.

-

res omnium communes  – rzeczy do użytku publicznego – np.: wolne powietrze, woda 
płynąca w rzekach, strumykach, źródłach, morze wraz z dnem i wybrzeżem.

b) res in commercio  – rzeczy, które mogą być przedmiotem prywatnych uprawnień ( własności, 
wierzytelności ), rzecz dopuszczona do obrotu 

a)

res mancipi – res nec mancipi

 

  (pierwotny podział rzeczy) - do tych rzeczy zaliczali Rzymianie 

grunty   italskie,  służebność  gruntów  wiejskich   (  np.:   służebność   drogowa,   wodociągowa), 
niewolnicy i czworonożne zwierzęta pociągowe oraz juczne ( tzw. familia ). Wszystkie inne 
rzeczy określane nazwą 

pecunia, są res nec mancipi, np.: drób.  Przeniesienie własności na 

res mancipi może nastąpić tylko za pomocą mancypacji, podczas gdy na res nec mancipi 
wystarczy tylko wręczenie ( traditio ). 

b)

rzeczy ruchome  

 

 – mogą zmieniać swoje miejsce bez szkody dla swej istoty np.: zwierzęta, 

niewolnicy

rzeczy nieruchome – rzeczy, które nie zmieniają swojego miejsca – przede wszystkim grunty 

tzn. powierzchnia ziemi i ziemia w głębi, minerały, wszystko co jest połączone   z gruntami 
( budynki i roślinność ). Rzymianie dzielili grunty na:

-

miejskie (praedia urbana )

-

wiejskie (praedia rustica ) 

-

mające granice naturalne ( agri arcifini ) – np.: rzeka, droga

-

mające granice sztuczne ( agri limitati )

c)

rzeczy   zużywalne  

 

 –   rzeczy,   których   używanie   zgodnie   z   ich   przeznaczeniem   polega   na 

niszczeniu ich substancji np.: środki żywności, pieniądze

rzeczy niezużywalne – rzeczy, których zwyczajne użycie nie niszczy ich substancji, np.: ubranie

d)

rzeczy zamienne 

 

 – takie, które są zazwyczaj przedmiotem obrotu gospodarczego tylko jako 

ilości a nie jako jednostki, np.: wino, zboże, jaja, jabłka, cygara, rzeczy przy których nie 
chodzi o rzeczy indywidualnie oznaczone lecz o gatunek

rzeczy niezamienne – rzeczy, które w obrocie traktuje się wedle cech indywidualnych,   np.: 

obraz Titusa, koń wyścigowy Janka, niewolnik Stihusa

e)

rzeczy podzielne 

 

 – można je podzielić na więcej części tego samego rodzaju bez uszczerbku 

wartości, np.: grunt, oliwa, wino. Nie są podzielne natomiast zwierzęta.

rzeczy  niepodzielne  –  nie można  ich podzielić  na  więcej  części tego  samego rodzaju  bez 

uszczerbku ich wartości 

f)

przynależności

 

  – są to rzeczy nie samodzielne pod względem gospodarczym, ale samodzielne 

pod względem prawnym, np.: klucz do szafy

g)

   

universitas rerum distantum  – rzecz zbiorowa składająca się z wielu rzeczy pojedynczych 

(np. trzoda, biblioteka). Była traktowana jako jedna całość, wszelkie prawa z nią związane 
dotyczyły owej całości.

universitas   rerum   coherentium  –   rzecz   złożona,   na   którą   składa   się   kilka   pojedynczych 

elementów, połączonych ze sobą w sposób trwały, tak że tworzą jedną rzecz (np. wóz),

h)

pożytki – fructa – owoce 

 

 – płody stanowiące zwyczajny dochód gospodarczy pewnej rzeczy, 

jaki   wydaje   ona   bez   zmiany   lub   zniszczenia   swojej   istoty.   By   stosunek   prawny   dotyczył 
owoców,   musiało   nastąpić   odłączenie   ich   od   rzeczy   macierzystej.   Mogło   być   dwojakiego 
rodzaju:

•

seperatio

  –  owoce   odłączają   się   od   rzeczy   macierzystej   w   sposób   naturalny,   bez 

udziału człowieka

•

perceptio

  –  odłączenie owocu od rzeczy macierzystej za  pośrednictwem działalności 

człowieka, przez zawładniecie owocami

            Ponadto należy odróżnić:

•

fructus consumpti – owoce już zużyte

•

fructus piercipiendi vel neglecti

  – owoce, które mogły być zebrane, ale zaniedbano je 

zebrać

 

•

fructus   naturales   –   organiczne   płody   jakiejś   rzeczy,   które 
stanowią gospodarczy przychód z tej rzeczy, np.: mleko od 
krowy, płody rolne, kamienie z kamieniołomu

•

fructus   civiles

  –   gospodarczy   dochód,   który   się   uzyskuje   z   pewnej   rzeczy   za 

pośrednictwem   czynności   prawnej,   np.:   czynsze   od 
wydzierżawionego   gruntu,   odsetki   od   kapitału 
wypożyczonego,   czysty   zysk   ze   sprzedaży   towarów       w 
przedsiębiorstwie. 

    

POSIADANIE

Posiadanie 

 

 

( possessio )

 

    – władztwo faktyczne osoby nad rzeczą z zamiarem zatrzymania jej

 

  

dla siebie. Nie jest to więc prawo, lecz stan faktyczny chroniony w interesie porządku  i 

ładu prawnego. Dwa istotne elementy w pojęciu posiadania:

1)

corpus 

 

 – fizyczny stosunek osoby do rzeczy – zetkniecie się fizyczne z rzeczą,

 

  

daje możliwość     wyłącznego używania i korzystania z rzeczy 

2)

animus

 

  – wola władania rzeczą tak jak właściciel – wola zatrzymania rzeczy

 

  

jako swojej

Nabycie posiadania:

Do nabycia posiadania potrzeba było tzw. 

 

 

corpus

 

  – faktyczne władztwo nad rzeczą oraz

 

  

animus possidenti

 

  – wola przywłaszczenia sobie tej rzeczy, a wiec:

 

 

1) uzyskania faktycznego władztwa nad rzeczą przez jej zagarnięcie ( apprehenesio )

 

 

2)

woli zatrzymania rzeczy dla siebie ( animus rem sibi habendi )

 

 

 Każdy inny człowiek, który ma faktyczne władztwo nad rzeczą ( possessio ) a nie ma woli 

przywłaszczenia jej sobie nazywa się 

 

 

detentorem

 

 , np.: ten kto wypożyczył książkę,

 

  

podnajemca dzierżawca, depozytariusz. 

Rodzaje posiadania:

W prawie klasycznym odróżniano posiadanie:

1)

possessio civili

 

  – władztwo faktyczne sprawowane corpore, z zamiarem

 

  

zatrzymania rzeczy wyłącznie dla siebie i w oparciu o podstawę uznaną przez prawo 

cywilne, jest to tzw. possessio ad usucapionem

2)

possessio naturalis

 

  – dzierżenie – detentio – wykonywania władztwa

 

  

faktycznego nad rzeczą dla innej osoby ( alieno nomine ), bez zamiaru zatrzymania jej 

dla siebie. Dzierżyciele     ( detentorzy ) nie korzystali z obrony posiadania. Do takich 

dzierżycieli należeli: depozytariusz, komodatariusz, zleceniobiorca, negotiorum gestor, 

najmobiorca

3)

possessio ad interdicta

 

  – posiadanie chronione środkami posesoryjnymi, czyli

 

  

interdyktami. Ochrony takiej doznaje:

a) właściciel władający rzeczą

 

 

b) posiadacz w dobrej wierze – uważający się mylnie za właściciela

 

 

c) posiadacz w złej wierze – np.: złodziej

 

 

d) dzierżyciele – ale tylko ci, którym pretor udzielił ochrony posiadania, a są to:

 

 

•

wierzyciel zastawny czyli zastawnik

 

 

•

depozytariusz sekwestrowy – ten u którego rzecz została złożona z

 

  

polecenia sądu lub za zgodą stron będących w sporze, celem przechowania jej 

do czasu rozwiązania sporu

•

prekarzysta – ten, któremu oddano rzecz na odwołalny użytek

 

 

•

emfiteuta – oddano mu rzecz w dzierżawę wieczystą

 

 

•

superficjariusz – ten, który korzysta z budynku postawionego przez

 

  

siebie na cudzym gruncie

Podział ze względu na okoliczności na podstawie których nastąpiło posiadanie

1)

possessio iusta

 

  – posiadanie odpowiadające pewnemu prawu do posiadania,

 

  

np.: posiadanie właściciela z tytułu prawa własności, zastawnika – z tytułu prawa 

zastawu.

2)

possessio iniusta

 

  – każde posiadanie nie odpowiadające prawu do posiadania,

 

  

gdzie stan faktyczny nie pozostaje w zgodzie ze stanem prawnym, np.: posiadanie 

przez złodzieja.

3)

possessio bonae fidei

 

  – posiadacz jest przekonany o prawności swojego

 

  

posiadania, np.: ktoś kupił nieświadomie rzecz od złodzieja

4)

possessio malae fidei

 

  – posiadacz  nie ma przekonania o prawności swojego

 

  

posiadania, np.: złodziej

5)

possessio vitiosa

 

  – ( posiadanie wadliwe ) – jest to posiadanie, które zostało

 

  

nabyte przez:

    

   

 clam

 

  - wdarcie się w posiadanie jakiejś rzeczy bez woli i wiedzy posiadacza 

 

 

    vi

 

  -  owładnięcie posiadaniem rzeczy w sposób gwałtowny, po odparciu oporu

 

  

stawianego przez dotychczasowego posiadacza

    precario 

 

 – zatrzymanie posiadania otrzymanego na prośbę od dotychczasowego

 

  

posiadacza, aż do odwołania 

6) 

   possessio non vitiosa

 

  – posiadanie niewadliwe

 

 

Zmiana posiadania: 

Tylko zmiana causa possessionis może spowodować zmianę animus czyli z detentora 

zrobić posiadacza lub odwrotnie. Zachodzi to przy:

1)

traditio brevi manu

 

  – dotychczasowy detentor staje się posiadaczem rzeczy,

 

  

czy to w drodze darowizny, czy kupna od dotychczasowego posiadacza, np.: 

najmobiorca kupuje rzecz od wynajmujacego

2)

constitutum possessorium

 

  – zachodzi gdy dotychczasowy posiadacz wyzbywa

 

  

się posiadania, aby odtąd dzierżyć rzecz w imieniu nowonabywcy, np.: właściciel 

sprzedawszy dom mieszka w nim nadal jako najemca. Tutaj dotychczasowy posiadacz 

wobec utraty animus, traci posiadanie zachowując tylko faktyczne władztwo jako 

detentor. 

Utrata posiadania:

Posiadanie traci się poprzez utratę jednego z warunków posiadania, a więc:

1)

corpore

 

  – posiadacz traci władztwo nad rzeczą w brew swojej woli, np.: w

 

  

skutek kradzieży.    Nie traci się jednak posiadania przez samo czasowe osłabienie tej 

intensywności panowania nad rzeczą, jaka była potrzebna do nabycia posiadania, np.: 

pozostawienie czasowe przez wieśniaka wozu na polu, banknot wsunięty do książki 

przez posiadacza większej biblioteki.

2)

animo

 

  – posiadacz postanowi rzeczy więcej nie posiadać, wiąże się z tym

 

  

porzucenie corpus possessionis – tj. wyzbycie się władztwa nad rzeczą, np.: 

wyrzucenie rzeczy do morza, strącenie niewolnika ze skały Tarpejskiej. 

     Inaczej to ujmując utrata posiadania następowała z chwilą: 

a) gdy rzecz wysunęła się trwale spod władania fizycznego np.: kradzież 

 

 

b) gdy posiadacz powziął i objawił wolę, iż nie będzie nadal posiadał rzeczy 

 

 

c) w razie śmierci posiadacza

 

 

d) gdy rzecz wyszła z obiegu lub została zniszczona

 

 

Ochrona posiadania: 

Każdy posiadacz podlega ochronie posesoryjnej, znaczy to, że nie wolno nikomu ani 

naruszać, ani odbierać samowolnie takiego posiadania. Przeciwko naruszającym 

posiadanie przysługują posiadaczowi tzw. interdykty posesoryjne. Interdykty dzielą się 

na:  

1)

interdicta retinendae possessionis

 

  – ten kto wykonywał akty posiadania na

 

  

pewnej rzeczy                               ( np.: uprawiał grunt), albo kto przeszkadzał 

drugiemu w wykonywaniu podobnych aktów, uważał się za posiadacza

a)

interdictum uti possidetis

 

  – interdykt ten chronił tego posiadacza

 

  

nieruchomości, który w chwili wydania interdyktu wykonywał faktyczne władztwo, 

o ile nie nabył go w sposób wadliwy tj. siłą – vi, lub potajemnie – clam. Interdykt 

ten może mieć również funkcje rekuperatoryjne.

b)

Interdictum urubi

 

  – interdykt ten służy do ochrony posiadania rzeczy

 

  

ruchomych.  Za posiadacza uważa się tego, kto podczas ostatniego roku, licząc 

wstecz od wydania interdyktu dłużej posiadał od swego przeciwnika chyba, że 

nabył posiadanie w sposób wadliwy. 

2)

interdictum recuperandae possessioni – 

 

 odnośnie do nieruchomości

 

 

a)

interdictum unde vi 

 

 – posiadanie odzyskiwał ( w ciągu roku ) ten,

 

  

kto został go pozbawiony w sposób gwałtowny, chyba że nabył go w sposób 

wadliwy

b)

interdictum de vi armada 

 

 – interdykt ten był skierowany przeciwko

 

  

temu, kto dokonał wyzucia z posiadania z bronią w ręku.

c)

interdictum de precario

 

  – interdykt ten odnosi się do przypadku gdy

 

  

posiadacz rzeczy ruchomej lub nieruchomej oddał ją drugiej osobie precario – na 

jej prośbę aż do odwołania. Interdykt ten stosuje się wówczas gdy posiadacz 
prekaryjny mimo odwołania nie zwraca posiadania uzyskanego prekaryjnie.  

3) interdictum adipiscendae possessionis

 

 

a)

interdictum Salvianum – 

 

 za pomocą, którego mógł żądać oddający w

 

  

dzierżawę oddania mu w posiadanie inwentarza zastawionego przez dzierżawcę  

b)

interdictum quorum bonorum

 

  – dziedzic mógł domagać się oddania

 

  

mu posiadania spadku

 

 

   

WŁASNOŚĆ

Podział własności:

1) Własność cywilna

 

  ( prywatna ) lub inaczej 

 

 własność kwirytalna

 

  – rzeczowe i autonomiczne

 

  

prawo jednostki do władania rzeczą materialną, w treści swej nie ograniczone, o ile nie 

narusza to obowiązującego porządku prawnego. Przysługiwała tylko obywatelom 

rzymskim. Dotyczyła zarówno res mancipi nabywane drogą mancypacji, res nec mancipi 

oraz in iure cesio. Z przedmiotów własności kwirytalnej wyłączono grunty 

prowincjonalne.  Przy przeniesieniu własności res mancipi należało dokonać aktu 

mancipatio lub in iure cesio a własność res nec mancipi można było przenieść za pomocą 

traditio. 

2) Własność pretorska ( własność bonitarna )

 

  – powstała ona na skutek nieformalnego wydania

 

  

res mancipi nabywcy, np.: przekazanie niewolnika przez tradycje. Jest to również ochrona 

rzeczy znajdujących się w majątku nabywcy ( in bonis ). 

3) Duplex dominium

 

  – kto inny był właścicielem kwirytalnym a kto inny bonitarnym.

 

 

4)

      Własność Peregrynów

 

  – ponieważ Peregryni w świetle rzymskiego ius civile nie mogli być

 

  

właścicielami rzeczy     to mieli zgodnie z zasadą personalności prawa tzw. własności 

Peregrynów. 

Przedmiotem prawa własności mógł być każdy, kto miał commercium, przedmiotem zaś 

własności były rzeczy znajdujące się w obiegu.

Ograniczenia w wykonywaniu prawa własności ze względu na prawa osób trzecich

 

 :  

1) na podstawie umowy – w razie przyzwolenia na wykonywanie innego prawa

 

  

rzeczowego

2) przez przepis ustawowy -  ze względu na interes publiczny, celem umożliwienia

 

  

współżycia sąsiadów oraz z powodu istnienia  zakazu alienacji     

Nabycie własności:

Prawo przedjustyniańskie:

1)

acquisitiones civiles –

 

    sposoby nabycia prawa cywilnego

 

    

a) Mancipatio – 

 

 przeniesienie prawnego władztwa, czyli prawa własności res mancipi.

 

  

Był to akt uroczystego kupna, którego mogli dokonywać tylko obywatele rzymscy – za 

czasów ustawy XII tablic. Odbywał się on w obecności 5 świadków ( tylko dorosłych 

obywateli rzymskich )           i osoby libripensa, który trzymał wagę, chwytał kupowaną 

rzecz i wypowiadał słowa, w których stwierdzał, że rzecz ( np.: niewolnik ) jest jego 

według prawa Kwirytów, ponieważ została kupiona za pomocą spiżu i wagi, następnie 

kładł na wagę odpowiednią ilość spiżu, który dawał sprzedawcy tytułem zapłaty. W 

kodyfikacji justyniańskiej słowo mancipatio zastąpiono słowem traditio.

     b) In iure cessio

 

  – akt oparty na confessio in iure, czyli na uznaniu przez pozwanego

 

  

roszczeń powoda w trakcie postępowania in iure. W takim przypadku urzędnik 

mający jurysdykcję już w pierwszej fazie procesu dokonywał addictio, czyli 

przysądzał przedmiot sporu powodowi.  Za pomocą tego aktu można było przenieść 

władztwo tak nad res mancipi, jak  i res nec mancipi. In iure cessio wykorzystywano 

do przenoszenia władztwa nad osobami – przy dokonywaniu adoptio i emancipatio.

     c)usucapio ( zasiedzenie)

2)

acquisitiones naturales

 

  – nabycie własności iuris gentium.

 

 

a) okupatio ( okupacja )

 

 

b) traditio ( tradycja).

 

 

Prawo Justyniańskie: 

I) pochodne sposoby nabycia własności – 

 

 nabycie własności następuje za wolą i udziałem

 

  

właściciela poprzedniego na podstawie aktu prawnego miedzy żyjącymi lub na wypadek 

śmierci.

 

  Sposobami takimi są:

 

 

1) tradycja

 

  – może służyć do: przeniesienia detencji, przeniesienia posiadania,

 

  

przeniesienia własności. Jako sposób przeniesienia własności jest przeniesieniem 

posiadania połączonym ze zgodną wola przeniesienia własności ( polegała na 

nieformalnym wręczeniu rzeczy z ręki do ręki ). Warunki do ważności tradycji:

a)

przeniesienie posiadania rzeczy ( rzeczywiste wręczenie rzeczy)

 

  – może być

 

  

poprzez: 

•

constitutum possessorium

 

  – przenoszący własność zatrzymuję  nadal

 

  

przedmiot w swoim faktycznym władaniu. ( po sprzedaży rzeczy poprzedni 

właściciel wydzierżawia ja od nowego właściciela )   

•

brevi manu traditio

 

  – nabywca był dzierżycielem rzeczy przed

 

  

porozumieniem z pozbywcą co do przeniesienia własności

•

cesja windykacyjna –

 

  pozbywca odstępuje nabywcy roszczenie przeciw

 

  

osobie trzeciej, która ma przedmiot w faktycznym władaniu.

b) Przeniesieniu posiadania musi towarzyszyć wola tradenta przeniesienia własności

c) Iusta causa traditionis

 

  -  ważny akt prawny (kupno, darowizna, zapłata długu), który

 

  

daje wyraz gospodarczej intencji stron i usprawiedliwia animus transferendi 

dominii, tj. wolę przeniesienia własności ze strony zbywcy, a wolę nabycia 

własności ze strony nabywcy. 

2) legat windykacyjny

 

  – jest derywatywnym sposobem nabycia własności. Testator w

 

  

rozporządzeniu ostatniej woli przenosi na kogoś bezpośrednio rzecz swoją na 

własność, z chwilą objęcia spadku przez dziedzica, legatariusz staje się właścicielem 

rzeczy ipso iure, bez konieczności objęcia jej w posiadanie .

3) mancipatio

4) in iure cesio

5) przez zarządzenie władzy

         a) adsignatio – 

 

 przeniesienie przez władze państwową

 

     własności gruntów zdobytych

 

  

na   wojnie na osoby prywatne

b)

Venditio sub hasta – 

 

 nabycie własności na zdobyczy wojennej

 

  

należącej do państwa w drodze licytacji 

c)

adiudicatio ( przysądzenie )

 

  – jest nabyciem własności na podstawie

 

  

konstytutywnego wyroku. Wprowadza ono bezpośrednią zmianę prawa 

własności bez przeniesienia posiadania, czyni ono dotychczasowego 

współwłaściciela wyłącznym właścicielem części rzeczy względnie całej rzeczy. 

Zachodziło przy tzw. powództwach działowych, gdy chodziło o:

•

actio communi dividundo

 

  – rozdział współwłasności

 

 

•

actio finium regundorum

 

  – ustalenie granic pomiędzy gruntami

 

  

sąsiadów

•

actio familiae erciscundae

 

  – rozdział wspólnoty majątkowej 

 

 

II) pierwotne sposoby nabycia własności – 

 

 nabywa się własność rzeczy niczyjej niezależnie

 

    od

    

prawa własności przeciwnika.

Sposobami takimi są:

1) usucapio

 

  – 

   ( zasiedzenie ) –

 

  nabycie własności przez ciągłość posiadania. Juryści rzymscy

 

  

sformułowali fundamentalna zasadę przy zasiedzeniu a mianowicie, że 

 

 

„Nikt nie

 

    

może

 

 

 

przenieść na drugiego więcej praw niż sam posiada” ( Nemo plus iuris ad alium  

transferre potest, quam ipse haberet ). 

 

 Znajdowało zastosowanie w przypadku nabycia

 

  

rem mancipi od właściciela kwirytalnego w sposób nieformalny ( np.: przez tradycje) 
oraz w przypadku nabycia jakiejkolwiek rzeczy, choćby w sposób formalny, od osoby 

nie będącej właścicielem. Do nabycia własności wymagane było: 

-

dwuletnie posiadanie nieruchomości

 

 

-

jednoroczne ruchomości

 

 

     Po upływie czasu zasiedzenia stawał się zasiadujący kwirytalnym właścicielem. 

Usucapio była dostępna tylko dla obywateli rzymskich. spod usucapio wyjęte były: 

rzeczy skradzione, nabyte przemocą, wyłączone z obiegu oraz grunty prowincjonalne. 

Konstytucje cesarskie wprowadziły dla gruntów prowincjonalnych instytucję 

 

 longi

 

  

temporis praescriptio.

 

  – pozwany będąc w posiadaniu gruntu przez dłuższy czas bronił się

 

  

przeciw skardze przeciwnika. Różniła się ona od usucapio tym, ze nie dawała własności 

kwirytalnej, lecz własność ex iure gentium, chronioną przez edykty. Za Justyniana 

 

 longi

 

  

temporis

 

    praescriptio

 

  stała się formą zasiedzenia własności na nieruchomościach, a

 

  

usucapio – na ruchomościach. Dla zasiedzenia nieruchomości pozostały dwa terminy: 

10 lat – inter praesentes ; 20 lat – inter absentes. Dla ruchomości okres zasiedzenia 
przedłużono  z 1 roku na 3 lata. Spod zasiedzenia wyjęte są res extra commercium. 

Zasiedzenie za Justyniana:

By nastąpiło nabycie własności przez zasiedzenie musi zachodzić:

1)

res habilis

 

  – rzecz nadająca się do zasiedzenia musi być w obrocie – nie

 

  

podlegały więc zasiedzeniu:

a)

rzeczy wyjęte z obiegu

 

 

b) rzeczy skradzione

 

 

c) rzeczy zabrane gwałtem

 

 

d) rzeczy należące do skarbu państwa

 

 

2)

titulus

 

  – ogół przyczyn umożliwiających nabycie własności ( np.: kupno,

 

  

darowizna ) – musi być słuszny i prawdziwy. Jako słuszne, tytuły wymagają: zapłaty, 

kupna, posagu, dziedziczenia, zapisu, porzucenia rzeczy przez właściciela

3)

bona fides

 

  – dobra wiara, która polegała na przekonaniu, że posiadanie

 

  

rzeczy jest zgodne z prawem

4)

possessio

 

  – posiadanie prowadzące do zasiedzenia musi być nie przerwane

 

 

5)

tempus  

 

 - czas wymagany do zasiedzenia zwyczajnego w prawie

 

  

justyniańskim wynosił :

a) dla ruchomości – 3 lata

 

 

b) nieruchomości – 10 lat (inter praesentes ), 20 lat ( inter absentes ) 

 

 

    Wyróżnia się w prawie Just. ponadto zasiedzenie:

 

 

         

 

 a) zwyczajne   

 

 

         

 

 b) nadzwyczajne

 

  – możliwe jest zasiedzenie przez 30 lub 40 letnie posiadanie nawet

 

  

gdy brak posiadaczowi tytułu własności lub nie może udowodnić jego istnienia 

– jednak pod warunkiem że posiadał bona fide. Dzieli się ono na:

-

usucapio pro herede  - w przypadku nie objęcia spadku przez heredes extranei,

 

  

każdy mógł objąć majątek spadkowy ( nawet bez tytułu i początkowo dobrej 

wiary ) w posiadanie i po roku dokonać zasiedzenia. Akt ten miał zmusić 

heredes extranei do szybkiego wypowiedzenia się czy przyjmują majątek 

spadkowe.

-

Usureceptio fiduciae causa – polega na odzyskaniu przez zasiedzenie własnej

 

  

rzeczy, która została przeniesiona fiducjarnie na inna osobę bądź celem 

zabezpieczenia wierzytelności, bądź w celu przechowania lub użyczenia rzeczy. 

         Zasiedzenie zwyczajne jak i nadzwyczajne ulega wstrzymaniu wskutek wniesienia 

skargi windykacyjnej przez  właściciela.

2) Specyfikacja

 

  – 

   przerobienie rzeczy ruchomej na nową rzecz

 

  (np.: gron winnych na wino, sukna

 

  

na ubranie, drzewa surowego na meble). Jeśli dokonał jej właściciel materiału rzecz 

nowa należy niewątpliwie do niego. Jeśli natomiast przerobiono cudzą rzecz to kto 

nabywa prawo własności nowej rzeczy. Prawo justyniańskie przyznaje 

specyfikantowi nową rzecz tylko jeśli nie wiedział, że przerabia obcą rzecz oraz jeśli 

pierwotna postać rzeczy nie mogła być przywrócona. Te ograniczenia odpadają jeśli 

część materiału należała do przetwórcy,      w tym przypadku stawał się on zawsze 

właścicielem nowe rzeczy.

3) Nabycie owoców

 

  – owoce stają się przedmiotem odrębnej własności dopiero z chwilą

 

  

separacji. Własność na nich przypada z reguły właścicielowi rzeczy macierzystej. Są 

jednak przypadki, gdzie gospodarcze stosunki każą przyznać własność owoców 

przyznać innej osobie niż właścicielowi, a mianowicie:

a) pro cultura et cura

 

  -  jako wynagrodzenie za uprawę rzeczy macierzystej  i opiekę

 

  

nad nią

b) na podstawie swych uprawnień jako quasi – właściciel.

Jeżeli rzecz owocodajna jest obciążona użytkowaniem, nabywa owoce użytkownik 

również niezależnie od praw właściciela, a więc w sposób pierwotny ale dopiero z 

chwilą objęcia owoców w posiadanie. W sposób pierwotny nabywa owoce właściciel, 

bonae fidei possessor, emfiteuta i użytkodawca. 

4) połączenie i zmieszanie

 

  – zmiana własności następuje poprzez połączenie dwóch rzeczy.

 

  

Połączenie to może być akcesja lub koordynacją. 

Akcesja

 

  – polega na tym, że rzecz uboczna, dotychczas samodzielna zostaje

 

  

połączona z rzeczą główna – staje się jej istotna częścią składową. Na skutek 

połączenia traci ona swoją samodzielność i odtąd istnieje tylko jedna rzecz. W 

skutek połączenia wygasa własność na rzeczy ubocznej a powiększa się na głównej. 

1) połączenie nieruchomości z ruchomością: 

a) Implantatio i satio

 

  – rośliny, o ile zapuściły korzenie, ziarno o ile zostało zasiane,

 

  

stają się akcesja gruntu na, którym rosną a przez to własnością właściciela gruntu
b) Inaedificatio

 

  – dom zbudowany z cudzego materiału, staje się jako całość akcesja

 

  

gruntu, na którym został zbudowany. Właściciel domu nie obejmuje własnością 

części składowych domu, zostają one nadal własnością ich pierwotnego właściciela, 

który może je windykować dopiero po rozłączeniu, np.: zburzeniu domu. 

2)

      połączenie nieruchomości z nieruchomością:

 

 

c) Alluvio

 

  – przymulisko, którym rzeka publiczna zwiększyła grunt, staje się akcesja

 

  

gruntu. Własność na gruncie obejmuje przymulisko.

d) Avulsio 

 

 – oderwisko – oderwany przez rzekę publiczną kawał gruntu i przeniesiony

 

  

do gruntu niżej położonego staje się, z chwilą przyrośnięcia akcesja tego gruntu

e) Alveus derelictus

 

  – gdy rzeka publiczna zmieniła swoje koryto, przypada zwolnione

 

  

koryto rzeczne jako akcesja właścicielom gruntów  nadbrzeżnych po obu stronach 

rzeki po połowie dla każdego.

f) Insula in flumine nata

 

  – gdy powstanie wyspa na rzece publicznej przez podniesienie

 

  

się dna rzecznego, obowiązują te same zasady co przy alveus derelictus.

        

 

 3) połączenie ruchomości z ruchomością:

 

 

a) ferruminatio

 

  – przyłączenie przez spawanie czegoś do czegoś tak, że całość

 

  

wygląda jak twór jednolity, np.: spawanie brązowego ramienia do brązowej statui, 

tak że całość wygląda jednolicie – ramię stanowi część składową statui i rozciąga 

się na nie własność tej statui. Jeśli nastąpiło przylutowanie np.: ołowiem, a części 

składowe dają się rozróżnić, własność rozciąga się też na akcesję, która nastąpiła 

na skutek zlutowania. Po rozłączeniu ożywa własność pierwotna.

b) Textura – ( tkanina, haft ); scriptura ( pismo ), pictura ( malowidło )

 

  -   stają się

 

  

własnością właściciela  sukna, papieru, względnie pergaminu. Justynian przyznał 

malarzowi własność na tablicy lub płótnie.

Koordynacja

 

  ( zmieszanie ) – połączenie kilku rzeczy w jedna nową, np.: zlewanie

 

  

wina z winem, stopienie srebra ze srebrem, tak że jedna rzecz nie staje się częścią 

składowa drugiej, lecz obie rzeczy poprzednie istnieją nadal w nowej tego samego 

rodzaju.  W tym przypadku pozostaje każdy właścicielem swoich rzeczy i może 

domagać się ich wydania na podstawie rei vindicatio. Jeśli natomiast z danej 

mieszaniny części składowe nie dały się wydzielić to  powstaje współwłasność

5) Okupacja

 

  – ( zawłaszczenie ) – polega na objęcie w posiadanie rzeczy niczyjej z

 

  

zamiarem jej przywłaszczenia dla siebie. Za rzeczy niczyje uważa się te, które dotąd 

nie należały do nikogo. Są nimi:

a)

rzeczy, które mogą być zawładnięte na ladzie, w powietrzu i morzu. 

 

 A zatem:

 

  

dzikie zwierzęta, ryby, ptaki oraz zwierzęta oswojone o ile utraciły zwyczaj 

powrotu

 

    – własność nabywa się poprzez pochwycenie

 

 

b) res hostiles 

 

 – mienie należące do nieprzyjaciela, od chwili wybuchu wojny będące

 

  

na terytorium rzymskim. Nie przyjacielem był każdy, kto nie pozostawał w 

przyjaznych stosunkach z Rzymem. 

b)

res derelictae

 

  – rzeczy porzucone przez dotychczasowego właściciela.

 

  

Własność gaśnie na nich już z chwilą porzucenia nie zaś z chwilą ich objęcia 

przez zawłaszczającego.       Do res derelictae nie należą rzeczy zagubione czy 

porzucone w czasie burzy morskiej. Za rzecz niczyją uważa się także skarb 

( thesaurus ) – przedmiot wartościowy od tak dawna ukryty, że jego 

dotychczasowy właściciel nie da się już odnaleźć. Konstytucja Hadriana 

przyznała znalazcy połowę skarbu, a właścicielowi gruntu – drugą połowę 

c)

rzeczy wyrzucone na brzeg morski – 

 

 muszle, szlachetne kamienie itp. –

 

  

stawały się własnością tego, kto pierwszy objął je w posiadanie.

 

    

6)

nabycie skarbu –

 

  skarbem są rzeczy wartościowe, których właściciela nie

 

  

można odnaleźć na skutek długotrwałego pozostawienia rzeczy w ukryciu. Znalezienie 

skarbu powodowało nabycie własności.

Ochrona własności :

1)

Skarga windykacyjna

 

  – 

   Rei vindicatio

 

  – skarga nieposiadającego właściciela

 

  

przeciw posiadającemu nie – właścicielowi o wydanie rzeczy. Może być skierowana na 

wydanie rzeczy pojedynczej albo zbiorowej, np.: trzody. Powodem jest nie-

posiadający właściciel, na nim ciąży obowiązek udowodnienia swojej własności. 

Prawo justyniańskie dopuszcza skargę windykacyjną także przeciwko osobie nie 

będącej posiadaczem, w szczególności przeciw tzw. ficto possessori tj. takiemu, który 

fałszywie podawał się za posiadacza, jak i przeciw osobie, która przed wniesieniem 

skargi porzuciła podstępnie posiadanie ( zniszczyła lub pozbyła się rzeczy ). Celem 

skargi windykacyjnej jest uznanie własności powoda i wydanie rzeczy ze wszystkimi 

pożytkami i korzyściami lub też wynagrodzenie szkody powstałej poprzez zniszczenie 

rzeczy lub jej uszkodzenie. Skargę taką można było wnosić za pomocą trzech 

sposobów postępowania sądowego, a mianowicie

a)

postępowanie legislacyjne – 

 

 strony procesowe występują zarówno w

 

  

charakterze pozwanego jak i powoda

 

    

b)

per sponsionem –

 

  pozwany przyrzeka zapłacić w drodze 

 

 

sponsio

 

 

 

powodowi oznaczoną sumę pieniężną, w razie gdy powód zdoła udowodnić swoje 

prawo własności -25 sestersów

c)

per formulam petitoriam vel arbitrariam –

 

  sędzia wzywał pozwanego, aby

 

  

ten dobrowolnie rzecz zwrócił, dopiero gdy pozwany nie usłuchał następowało 

zasądzenie

2)

Actio negatoria 

 

 – jest skarga przysługującą posiadającemu właścicielowi w

 

  

przypadku gdy przeciwnik narusza jego posiadanie rzeczy ( przez przechodzenie przez 

jego grunt, używanie jego gruntu ) na tej podstawie, że rości sobie na tej rzeczy jakieś 

prawo, np.: prawo służebności gruntowej lub osobistej. 

Celem tego powództwa było:

a)

uznanie, że własność jest wolna od wszelkich ograniczeń oraz

 

  

usuniecie

 

    naruszenia własności

 

 

b) wynagrodzenie strat i szkód powstałych z powodu częściowego naruszenia

 

  

własności

c)

zabezpieczenie na przyszłość przed podobnym naruszeniem

 

 

Ciężar dowodu winny przeprowadzić obie strony procesowe:

a) powód musiał udowodnić swoje prawo własności do rzeczy i jego naruszenie

 

 

b) pozwany winien był udowodnić swe ewentualne prawo do rzeczy ( np.: z tytułu

 

  

służebności ) 

3)

Actio Publiciana – ( actio ficticia ) – 

 

 skarga przysługująca

 

    posiadaczowi rzeczy,

 

  

któremu brak do nabycia własności kwirytalnej tylko upływu czasu. Udzielając actio 

Publiciana przyjmowano fikcję, że czas ten już upłynął. Pozwanym podobnie jak w  rei 

vindicatio  jest posiadacz rzeczy. W prawie klasycznym powództwo to miało 

zastosowanie w dwóch przypadkach:

a)

gdy zachodziły braki wymogów

 

    formalnych przy nabyciu rzeczy np.:

 

  

nabycie res mancipi w drodze tradycji

b) gdy zachodziły braki wymogów materialnych przy nabyciu rzeczy np.: nabycie

 

  

rzeczy od nie właściciela

     Obrona pozwanego może być dwojaka:

a)

może on powołać się na to, że sam jest właścicielem ( exceptio dominii ) –

 

  

powód przegra wówczas sprawę chyba, że wykaże, iż właśnie od pozwanego rzecz 

nabył

b)

może się on powołać się na to, że sam znajduje się 

 

 

in causa usucapionis

 

  –

    

nabył tę rzecz            w warunkach prowadzących do zasiedzenia.

 

    

Jeśli powód i pozwany kupili rzecz od tej samej osoby, wówczas pozwany utrzyma się 

tylko wtedy w jej posiadaniu jeśli nabył rzecz wcześniej od niż powód – w przeciwnym 

razie będzie musiał zwrócić rzecz powodowi.

4)

Inne środki prawne służące do ochrony interesów właściciela w stosunkach sąsiedzkich

 

 

a) Actio finium regundorum

 

  – rozstrzyganie sporów dotyczących podziału miedzy

 

  

pomiędzy właścicieli pól przylegających do niej ( miedza- pas ziemi szerokości 5 stóp ). 

Jeśli miedza przekraczała 5 stóp zastosowanie miała rei vindicatio.

b) Actio aquae pluviae arcende

 

  – skarga właściciela ziemi, któremu mogą przynieść szkody

 

  

urządzania na ziemi sąsiedniej, np.: urządzenia zmieniające naturalny odpływ wody 

deszczowej. Skarga zmierzała do usunięcia tych urządzeń.

c) Operis novi mantiatio

 

  – prywatny protest właściciela gruntu zakazujący bezprawne

 

  

wznoszenie budowli na gruncie sąsiada

d) Cautio domni infecti

 

  – zabezpieczenie albo wynagrodzenie przyszłej szkody, która

 

  

zagraża pewnej nieruchomości poprzez zawalenie się budynku lub innego 

 

 

opus

 

 ,   

stojącego na gruncie sąsiednim.  

SŁUŻEBNOŚCI

Służebność

 

    – ( Servitus )

 

  – 

   

prawo korzystania z cudzej rzeczy w pewnym określonym

 

 

 

kierunku

Zasady dotyczące służebności:

1) Servitus in faciendo consistere nequiti – służebność nie może polegać na pozytywnym

 

  

działaniu, lecz na znoszeniu, zaniechaniu czegoś ze strony osoby obciążonej 

służebnością.

2) Servitus servituti esse non potest – przedmiotem służebności są tylko rzeczy

 

  

zmysłowe nie zaś prawa.

3)  Nemi res sua servit – nie można mieć służebności na własnej rzeczy.

 

 

4)  Servitutibus civiliter utendum est – służebność musi być wykonywana zgodnie z

 

  

przepisami prawa cywilnego.

5) Służebność była niepozbywalna – nie mogła być przeniesiona z osoby na grunt  

 

 

   Podział służebności:

 

 

I.

 Służebności gruntowe 

 

 – zasilają przymiotami jednego gruntu inny grunt

 

  

potrzebujący przym.

1)

służebności wiejskie – 

 

 ustanowione ze względu na uprawę roli

 

    

a) servitus itineri – służebność przychodu ( przechodzenie lub przejeżdżanie przez

 

  

cudzy grunt )

b) servitus viae – korzystanie z urządzonej drogi lub ulicy

 

 

c) servitus actus – pędzenie bydła przez cudzy grunt

 

 

d) servitus aquae haustus – czerpanie wody na cudzym gruncie

 

 

e) servitus aquaeductus  - przeprowadzenie rur wodociągowych przez cudzy grunt

 

 

f) ius pascendi – prawo wypasania bydła

 

 

2)  służebności miejskie – 

 

 ustanowione ze względów budowlanych

 

 

a) prawo wpuszczania belki do otworu w sąsiednim budynku

 

 

b) prawo oparcia budowli o mur przyległy

 

 

c) prawo wznoszenia budowli w kolumnie powietrznej sąsiada

 

 

d) prawo widoku – zakaz wznoszenia budowli ponad oznaczona wysokość

 

 

e) prawo światła – zakaz ograniczania dopływu światła 

 

 

f) prawo ścieku – odprowadzenia wody deszczowej ze swego gruntu na sąsiedni

 

 

g) prawo przepływu – przepływ nadmiernego dymy przez grunt sąsiada

 

 

II.

Służebności osobiste – 

 

 maja charakter alimentacyjny – korzystanie z

 

  

nich jest uprawnieniem pewnej osoby

1)

Ususfructus

 

  – prawo używania i pobierania wszelkich pożytków z cudzej

 

  

rzeczy niezużywalnej  bez naruszenia jej substancji.

Użytkownik  jest dzierżycielem rzeczy i owoce nabywa przez perceptio. Pozbycie 

ususfructus było nie dopuszczalne.

 Do obowiązków użytkownika należało:

a) staranie się o trwałe utrzymanie istoty rzeczy służebnej

 

 

b) ponoszenie wszelkich ciężarów publicznych związanych z rzeczą

 

 

c) udzielanie właścicielowi zabezpieczenia

 

 

2)

Usus

 

  – prawo używania rzeczy cudzej przez uprawnionego na własna

 

  

potrzebę bez pobierania pożytków.

3)

Habitio 

 

 – służebność mieszkania – miała charakter alimentacyjny i powstała

 

  

w drodze zapisu. Polegała na uprawnieniu do mieszkania w cudzym domu. W 

praktyce stosowana była przez Peregrynów. Habitio można było odstąpić osobie 

trzeciej tylko odpłatnie w zakresie samego jej wykonywania – nie zaś jako prawo.

4)

Opere servorum et animalium 

 

 – służebność polegająca na używaniu pracy

 

  

cudzych niewolników lub wyzyskiwaniu sił cudzych zwierząt. Miała charakter 

alimentacyjny.

Powstanie służebności

 

 :  

Mogła powstać na podstawie czynności prawnej mającej na celu jej ustanowienie.

2)

ustanowione wedle prawa cywilnego

 

  – dla ob. 

 

 Rzymskich i Latynów

 

 

a) legatum per vindicationem

 

 

b) in iure cessio

 

 

c) mancipatio

 

 

d) deductio vel impositio – właściciel rzeczy, który pozbył się jej mancypacyjnie

 

  

zastrzega sobie na niej użytkowanie

e) adiudicatio – przysadzenie

 

 

f) vi legis – z mocy przepisu prawa – np.: ojciec miał ustanowione użytkowanie na

 

  

majątku dzieci.

g) usucapio – zasiedzenie

 

 

3)

wedle ius gentium – 

 

 wśród Peregrynów i ogólnie na prowincjach

 

 

a) pactionibus et stipulationibus -  w drodze umów. Do nieformalnej i nie zaskarżalnej

 

  

umowy dodawano obowiązek zapłaty kary umownej przez właściciela gruntu, 

gdyby przeszkadzał  w wykonaniu służebności przez uprawnionego

b) quasi traditione seu patientia – jedna strona przedsiębrała działanie objęte

 

  

służebnością a druga temu się sprzeciwiała

4)

wedle prawa justyniańskiego

 

  – usunęło mancypację oraz in iure cesio

 

 

a) przez nieformalną umowę

 

 

b) faktyczne wykonywanie służebności

 

 

c) przez zasiedzenie            

 

 

Zgaśnięcie służebności następowało:

1) zniszczenie przedmiotu służebnego, rzeczy służebnej, wyjście jej z obiegu

 

 

2) zniszczenie podmiotu uprawnionego – służebności osobiste gasły z chwilą śmierci lub

 

  

capitis deminutio uprawnionego.

3) Confusio sue consolidatio – zejście się służebności i prawa własności w jednej osobie,

 

  

np.: nabycie na własność rzeczy służebnej

4) Zrzeczenie się uprawnionego – w formie in iure cesio i mancipatio (przed Justynianem

 

  

) lub nieformalnej umowy miedzy uprawnionym a właścicielem ( Justynian )  

5) Przez niewykonywanie – służebności przez uprawnionego:

 

 

a) służebności osobiste: użytkowanie, używanie lub służebności wiejskie gasły przez

 

  

nieprzerwane ich wykonywanie

b) służebności miejskie  wymagały do wygaśnięcia : usucapio libertatis czyli trwałego

 

  

istnienia pewnego stanu rzeczy, który uniemożliwiała wykonywanie służebności.

Ochrona służebności: 

 Do ochrony służebności służy  

 

 actio confesoria. 

 

 Jest to powództwo petytoryjne – skuteczne

 

  

przede wszystkim przeciw właścicielowi rzeczy obciążonej służebnością, ale także 

przeciw osobie, która kwestionowała prawo powoda lub przeszkadzała w wykonywaniu 

służebności.

Żądanie powództwa skierowane było na:

1) uznanie prawa służebności

 

 

2) zaniechanie dalszych czynności sprzeciwiających się wykonywaniu służebności

 

 

3) wynagrodzenie wszelkiej szkody

 

 

4)

zabezpieczenie przez złożenie  

 

 

Cautio de non amplius turbando

 

 

Do ochrony posiadania służebności (quasi – possessio) służyły w prawie rzymskim bądź 

interdykty zwyczajne, bądź odrębne, ustanowione w tym celu przez pretora.

EMFITEUZA:

Dziedziczne i pozbywalne prawo trwałego (wieczystego) użytkowania cudzego gruntu za  

zapłatą daniny – dzierżawa wieczysta.

Emfiteuta mógł przeprowadzać zmiany w zakresie uprawy gruntu, meliorację oraz 

nabywał owoce jak właściciel czyli przez separatio.

Do obowiązków emfiteuty należało:

1) uiszczanie rocznego czynszu dzierżawnego

 

 

2) ponoszenie ciężarów publicznych obciążających grunt

 

 

3) utrzymanie majątku w dobrym stanie i ochranianie go

 

 

4) zawiadomienie właściciela w razie zamiaru pozbycia się gruntu – właściciel miał

 

  

prawo pierwokupu lub otrzymania 2% ceny sprzedaży

Powstanie emfiteuzy następowało na podstawie umowy z właścicielem i przez 

rozporządzenie ostatniej woli. Wygaśnięcie emfiteuzy nastąpić mogło w wyjątkowych 

okolicznościach np.: pozbawienie emfiteuty dzierżawy wieczystej z powodu 

zaniedbywania jego obowiązków.

SUPERFICIES:

Dziedziczne i pozbywalne prawo osoby, zwanej superficjariuszem, do używania budowli  

wystawionej przez nią na cudzym gruncie za roczną opłatą.

Superficjariusz był:

1) zobowiązany do płacenia czynszu

 

 

2) chroniony za pomocą interdictum superficiebus

 

 

3) narażony na stratę superficies w razie nie płacenia czynszu – umowa mogła zostać

 

  

rozwiązana przez właściciela gruntu 

W prawie justyniańskim przysługiwało superficjariuszowi rzeczowe powództwo i 

skutkiem tego superficies stała się prawem rzeczowym. 

ZASTAW

Stanowi udzielone wierzycielowi, w razie nie zwrócenia mu w terminie wierzytelności, 

prawo pozbycia zastawionej rzeczy i zaspokojenia swej wierzytelności z kwoty 

otrzymanej ze sprzedaży przedmiotu zastawionego

W Rzymie wykształciły się trzy postacie realnego zabezpieczenia kredytu:

1)

Fiducia

 

  – dłużnik przenosił na wierzyciel własność rzeczy przez mancipatio

 

  

lub in iure cesio. Fiducia dawała wierzycielowi optymalne zabezpieczenie prawne, 

gospodarcze, skoro wartość rzeczy oddanej na zabezpieczenie przewyższała 

zazwyczaj wysokość długu.

2)

Pignus

 

  – zastaw ręczny przy, którym następowało wydanie wierzycielowi

 

  

rzeczy zastawionej ale bez przeniesienia własności. Dłużnik wręczał wierzycielowi 

jakiś przedmiot majątkowym lecz nie na własność tylko w posiadanie. 

Przy zastawie ręcznym dłużnik – zastawnik zachowywał własność rzeczy zastawionej 

i przywiązane do własności środki ochrony, ale wyzbywał się możliwości korzystania z 

rzeczy i obciążania jej dalszymi zastawami. Dłużnik zastawny mógł  żądać zwrotu 

oddanego w posiadanie wierzyciela przedmiotu zastawnego w drodze actio 

pigneraticia directa. 

3)

Hipoteka

 

  – zastaw umowny bez przejścia własności czy posiadania rzeczy na

 

  

wierzyciela zastawnego. Polegała na tym, że dla pewnych zobowiązań mogły służyć 

przedmioty jako zabezpieczenie jedynie na podstawie umowy. Ten rodzaj zastawu 

utworzył się w prawie rzymskim dla stosunków dzierżawnych. 

Różnica między Pignus a Hipoteką:

Przy pignus uzyskiwał zastawnik, posiadanie rzeczy  i z reguły zastaw ten odnosił się do 

rzeczy ruchomych. Natomiast przy hipotece możliwej również w stosunku do 

nieruchomości – przedmiot zastawu pozostawał w rekach dłużnika zastawnego czyli 

zastawcy.

Powstanie prawa zastawu: 

1) w drodze czynności prawnej – umowy lub rozporządzenia ostatniej woli jako zastaw

 

  

dobrowolny – umowy zawartej miedzy zastawcą a zastawnikiem 

2) orzeczenia sadowego – mógł przyjąć dwojaką formę:

 

 

a)

pignus preatorium

 

  – wprowadzenie wierzyciela w posiadanie rzeczy

 

  

dłużnika

b)

pignus in causa iudicati captum

 

  – zastaw egzekucyjny – dłużnik nie

 

  

chciał dobrowolnie zapłacić pretensji oznaczonej wyrokiem sądowym   

3)

przepisu ustawy jako zastaw konieczny

 

 

Zgaśnięcie prawa zastawu:

1) umorzenie wierzytelności 

 

 

2) częściowe umorzenie wierzytelności

 

 

3) realizacja zastawu – sprzedaż rzeczy obciążonej zastawem 

 

 

4) zrzeczenie się prawa zastawu wyraźne lub domniemane  ze strony wierzyciela 

 

 

5) zniszczenie przedmiotu zastawionego fizyczne lub wyjęcie go z obiegu ( gdy spłonie

 

  

dom obciążony zastawem )

6) Confusio seu consolidatio – przejście rzeczy obciążonej zastawem na własność

 

  

zastawnika  

7) Przedawnienie – prawo zastawy wygasało po 10 lub 20 latach

 

 

Realizacja zastawu:

Wierzyciel miał prawo do sprzedania rzeczy zastawionej i zaspokojenia się z ceny 

sprzedaży – to stanowiło istotę prawa zastawu.

Wymogiem takiego uprawnienia było:

1) by nastąpiła zapadłość długu, a potem zwłoka w zapłacie 

 

 

2) by miało miejsce upomnienie ze strony zastawnika – że jeżeli zastawca ( dłużnik )

 

  

długu nie zwróci, przedmiot zastawiony zostanie sprzedany

3) by nastąpił upływ dwuletniego okresu od ostatniego upomnienia 

 

 

Wierzyciel winien się zaspokoić z kwoty sprzedaży, jeżeli kwota ta przewyższa wartość 

długu nadwyżkę powinien zwrócić dłużnikowi. Jeżeli natomiast sprzedano rzecz za 

kwotę mniejszą niż wartość długu, mógł wierzyciel domagać się od dłużnika dopłaty 

reszty sumy – różnicy.

      Do uprawnień niezaspokojonego wierzyciela zastawnego należały najczęściej 

postanowienia typu:

a) Lex commissoria – klauzula przepadku – w razie zwłoki dłużnika, na wierzyciela

 

  

przejdzie własność rzeczy obciążonej

b) Pactum de vendendo – umowa w sprawie sprzedaży – prawo wierzyciela do

 

  

sprzedaży rzeczy obciążonej zastawem i zaspokojenie się z ceny sprzedaży  

c) Antichresis – upoważnienie wierzyciela do pobierania pożytków z rzeczy

 

  

zastawionej

Wielość zastawników:

Jeśli na rzeczy ciąży kilka zastawów, to mogą one obejmować pewne stosunkowe, 

ułamkowe części wartości rzeczy i wówczas zastawy te istnieją  obok siebie.  Jeżeli jeden 

dłużnik ustanowił prawo zastawu na rzecz kilku wierzycieli, czyli jeśli zachodzi wielość 

zastawników, to:

1) gdy nabyli prawo jednocześnie -  silniejszy jest ten kto pierwszy objął w posiadanie

 

  

rzecz zastawioną

2) gdy nabyli prawo sukcesyjne czyli w różnym czasie – decydowała zasada, że

 

  

wierzytelność dawniejsza ma pierwszeństwo przed wierzytelnością późniejszą

Każdy dalszy wierzyciel mógł zaoferować wierzycielowi poprzedzającemu zapłatę jego 

pretensji aby po uiszczeniu opłaty wejść na jego miejsce ( pod względem pierwszeństwa 

prawa zastawu).

Ochrona prawa zastawu:    

Zastawnikowi mającemu w swym posiadaniu rzecz zastawioną przysługują interdykty 

posesoryjne do ochrony swego posiadania 

Pojęcie zobowiązania

Zobowiązaniem – obligatio,  nazywamy stosunek pomiędzy dwiema stronami, z których jedna – 
zwana wierzycielem (creditor, ma prawo domagania się pewnego świadczenia od strony drugiej, ta 
zaś – zwana dłużnikiem (debitor), ma obowiązek świadczenie to spełnić.
Źródła zobowiązań

Kontraktem

 

  było zgodne oświadczenie woli dwóch lub więcej osób, zmierzające do

 

  

osiągnięcia celu, jakim była ochrona procesowa interesu społeczno-gospodarczego, który 

zamierzały realizować umawiające się strony.

Kontraktami nazywali Rzymianie umowy, które ze względu na ich podstawę (causa) były 

zaskarżalne. Zaskarżalne były tylko te umowy, które wchodziły w uznany przez rzymski 

porządek prawny krąg kontraktów rodzących obligatio.

Każdy kontrakt opierał się na dwóch zasadach:
1) porozumienie stron
2) causa civilis- przyczyna prawna.
Kontrakty   dzieliły   się   w   prawie   rzymskim   na   cztery   rodzaje   (w   zależności   od   tego   co   stanowiło 
podstawę ich zaskarżalności; ta zaś zależała od tego w jaki sposób kontrakt został zawarty):

Kontrakty   realne  dochodziły   do   skutku   w   wyniku   porozumienia   miedzy   stronami,   któremu 
towarzyszyć musiało wręczenie rzeczy (res).
Były to:
Mutuum

 

  – pożyczka.

 

 

Stara pożyczka rzymskiego 

ius civile to nexum, dochodząca do skutku przy zastosowaniu spiżu i wagi. 

Dłużnik, który po upływie umówionego terminu nie oddał zaciągniętego długu  podlegał  bez sądu 
egzekucji osobistej.

Muttum była kontraktem realnym, który polegał na tym, iż udzielający pożyczki (

 

 

mutui dans

 

 ) oddawał

 

  

na własność biorącego pożyczkę (

 

 

mutui accioiens

 

 ) pewną ilość rzeczy zamiennych, z obowiązkiem

 

  

zwrotu takich samych rzeczy, w tej samej ilości i takiej samej jakości.
Pożyczka nie mogła dojść do skutku z samego tylko poruzumienia stron, aby stała się zaskarżalna  
nieodzowne było wręczenie przedmiotu pożyczki.
Pożyczka jako jedyny z kontraktów realnych należała do kategorii zobowiązań  stricti iuris  (dłużnik 
miał zwrócić tylko to co było przedmiotem kontraktu, nie miał obowiązku płacić odsetek).
Commodatum

 

  – użyczenie

 

 

Polegało   na   oddaniu   przez   jedną   osobę   (komodant)   pewnej   rzeczy   niezużywalnej   osobie   drugiej 
(komodatariusz) w bezpłatne, czasowe lub rodzajowo określone używanie.
Komodatariusz otrzymywał rzecz tylko w dzierżenie i nie miał prawa pobierać z niej pożytków. Miał 
używać jej zgodnie z przeznaczeniem i zwrócić po upływie czasu na jaki kontrakt zawarto, albo po 
osiągnięciu celu do którego realizacji rzecz wziął w użyczenie. Commodatum było kontraktem bonea 
fidei.
Dłużnik zobowiązany był zwrócić tą samą rzecz.
Depositum 

 

 - przechowanie 

 

 

Polegało na oddaniu przez jedną osobę – zwaną deponentem, osobie drugiej – zwanej 

depozytariuszem, jakiejś rzeczy ruchomej w bezpłatne przechowanie z obowiązkiem jej 

zwrotu na każde wezwanie.

Depozytariusz nie mógł rzeczy używać.

Depozyt należał do kontraktów 

 

 bonea fidei.

 

 

- Depozyt nieprawidłowy – przedmiotem przechowania były rzeczy określone gatunkowo. 

Depozytariusz stawał się wówczas właścicielem rzeczy i zobowiązany był po skończonym 

przechowaniu zwrócić nie te same, ale takie same rzeczy.

- Depozyt konieczny – występował wówczas gdy oddający rzecz w przechowanie 

znajdował się w sytuacji przymusowej, w obliczu grożącego niebezpieczeństwa (pożar, 

powódź). 

- Depozyt sekwestrowy – gdy przedmiot sporu sądowego oddawano osobie trzeciej, z 

obowiązkiem wydania go stronie wygrywającej proces.

Fiducia 

 

 - kontrakt powierniczy

 

 

W celu zabezpieczenia wierzytelności dłużnik przekazywał wierzycielowi na własność, w 
drodze mancypacji albo in iure cessio, jakąś rzecz, zastrzegając obowiązek jej zwrotu po 

zaspokojeniu wierzyciela.

Na jej podstawie z mocy porozumienia przyjmujący własność rzeczy (fiducjariusz) zobowiązany był do 
określonego postępowania z rzeczą i do zwrotu jej własności po zrealizowaniu zamierzonego przez 
strony celu.
Contractus pigneraticius 

 

 - Kontrakt zastawniczy

 

 

Z mocy kontraktu zastawu oddający rzecz w zastaw (zastawca) swemu wierzycielowi w dzierżenie, w 
celu zabezpieczenia wierzytelności, ma prawo domagać się od niego zwrotu rzeczy po wygaśnięciu 
wierzytelności tym zastawem zabezpieczonej. 

Kontrakt werbalny zawiązywał się przez porozumienie między stronami wyrażone przy użyciu ściśle 
określonych słów.
Były to: 
Stypulacja – stipulatio 

 

 – przyrzeczenie

 

 

Dochodziła do skutku w ten sposób, że wierzyciel (stipulator) przy użyciu określonych 

słów pytał dłużnika (promissor), czy przyrzeka spełnić jakieś świadczenie, a dłużnik na 

pytanie to odpowiadał twierdząco.

Stypulacja   dochodziła   do   skutku   przez  wymianę   pytań   i   odpowiedzi.  Dlatego   nie   mogły   jej 
zawierać osoby pozbawione mowy lub słuchu.
Zastosowanie tego kontraktu było rozległe i różnorakie.
Podstawę każdej stypulacji stanowi porozumienie 

(consensus) stron, które  jednak w tym przypadku, 

w odróżnieniu od kontraktu konsensualnego, musi być  wyrażone przy użyciu określonych słów.
- stypulacja kary umownej  albo kary konwencjonalnej była przyrzeczeniem ze strony dłużnika 
zapłacenia   wierzycielowi   pewnej   kwoty   pieniężnej   tytułem   kary,   w   przypadku   niewykonania 
zobowiązania.

- Poręczenie (adpromissio) to stypulacja zawarta między wierzycielem a osobą trzecią (poręczyciel 
– adpromissor), na podstawie której poręczyciel przyjmował odpowiedzialność za cudze długi.
Najstarszą formą poręczenia była sponsio. Służyła ona do zabezpieczenia zobowiązania werbalnego i 
dostępna była wyłącznie dla obywateli rzymskich. Obok niej pojawia się nieco później fidepromissio, 
dostępna  również  dla   peregrynów,   ale  podobnie   jak   ta   pierwsza   i   ona  służyła   do  zabezpieczenia 
zobowiązań powstałych

 verbis. Obie te formy zniknęły dopiero w ustawodawstwie Justyniana. Była też 

trzecia forma poręczenia – najbardziej rozwinięta. Nazwana  fideiussio  - korzystać mogli z niej tak 
Rzymianie, jak i peregryni, a stosowana była do zabezpieczenia wszelkich zobowiązań powstałych z 
czynów dozwolonych.

Kontraktem literalnym było porozumienie między stronami, ugruntowane za pomocą pisma.
W   dawnym   prawie   rzymskim   zobowiązanie   powstawało   również   w   wyniku   porozumienia   między 
stronami, ugruntowanego następnie odpowiednio dokonanymi wpisem fikcyjnych dochodów i wypłat 

(nomina transcripticia) w domowej księdze rachunkowej wierzyciela (codex accepti et expensi). 

Wpis   taki  (expensilatio)  był   podstawą   zobowiązania   powstałego  

litteris  i   służył   w   zasadzie   do 

przekształcenia,   w   porozumieniu   z   dłużnikiem,   jakiegokolwiek   istniejącego   zobowiązania   w 
zobowiązanie literalne o charakterze abstrakcyjnym. Przez taki wpis zmienić można było np. podstawę 
prawną zobowiązania (np. zobowiązanie z tytułu kupna zamienić na  zobowiązanie literalne) albo też 
zmienić   osobę   dłużnika   lub   wierzyciela.   Praktyka   taka   wyszła   stosunkowo   szybko   z   użycia   i   nie 
wywarła większego wpływu na rozwój zobowiązań.
Inaczej   rzecz   się   miała   ze   zobowiązaniami   literalnymi   (także   o   charakterze   abstrakcyjnym) 
wykształconymi w praktyce peregrynów.
Tam dłużnik wystawiał skrypt dłużny albo w jednym egzemplarzu (chiraphum) – były to dokumenty 
dwustronnej   czynności   dokonanej   rzeczywiście,   albo   w   dwóch   egzemplarzach  (syngraphae)   – 
zawierały pisemne deklaracje któ®e wcale nie doszły do skutku.

Kontrakty konsensualne  to takie, które   zawierano przez samo porozumienie stron wyrażone w 
jakiejkolwiek formie.
Były to:
Kupno-sprzedaż

 

  – emptio-venditio

 

 

Był  to   kontrakt   konsensualny,  na   którego   podstawie  jedna   strona,   zwana   sprzedawcą   (

 

 

venditor

 

 ),

   

zobowiązywała   się   do   przeniesienia   i   zapewnienia   spokojnego   posiadania   jakiejś   rzeczy   na   drugą 
stronę, zwaną kupującym (

 

 

emptor

 

 ), ta zaś zobowiązywała się wzajemnie do przeniesienia na własność

 

  

sprzedawcy pewnej kwoty pieniężnej tytułem ceny (

 

 

pretium

 

 ).

  

Strony mogły się porozumieć w jakikolwiek sposób -ustnie, pisemnie, gestem, itp. Przy tej okazji mógł  
kupujący wręczyć sprzedawcy  zadatek 

(arrha),  czyli jakiś wartościowy przedmiot albo pewna sumę 

pieniędzy.
Towarem  mogła   być   rzecz  dopuszczona   do  obrotu   gospodarczego  

(res   in  commercio)-  zarówno 

materialna, jak i niematerialna.
Cena musiała być oznaczona 

(certa) i wyrażona w kwocie pieniężnej.

Ryzyko  przypadkowej   utraty   (bez   winy   sprzedawcy)   lub   pogorszenia   towaru   przy   kupnie   rzeczy 
oznaczonej   indywidualnie   ponosi   kupujący

.  Oznacza   to,   że   spowodowana   taką   utratą   rzeczy 

niemożliwość świadczenia po stronie zbywcy zwalnia go z zobowiązania, a na kupującym ciąży mimo 
to obowiązek uiszczenia ceny. 
Zbywca  na ogół  sprzedawał  rzecz  własną  i   wtedy, gdy  była  to  

res mancipi,  po  upływie terminu 

potrzebnego do zasiedzenia nabywca uzyskiwał na niej własność kwirytarną, jeśli przedtem strony nie 
dokonały 

mancipatio lub in iure cessio. Przed upływem tego okresu nabywca korzystał też z ochrony 

poprzez  

actio Publiciana.  Na pozostałych rzeczach  (res nec mancipi)  nabywca uzyskiwał własność z 

chwilą tradycji, jeśli tylko zbywca był ich właścicielem.
Sprzedawca zbywając rzecz cudzą nie mógł przenieść na nabywcę prawa własności, a zatem rzecz 
dotknięta była wadą prawną, za którą odpowiadał sprzedawca (rękojmia). Właściciel rzeczy mógł na 
podstawie   przysługującej   mu  

rei   vindicatio  w   każdej   chwili   żądać,   jej   wydania   od   kupującego. 

Realizacja takiego prawa to tzw. ewikcja 

(evictio). 

Rzecz sprzedana może również nie posiadać właściwości fizycznych, które powinna mieć 

zgodnie z jej przeznaczeniem. Mówimy wtedy, że towar ma 

 

 wady fizyczne

 

 .   

Odpowiedzialność za nie ponosi w zasadzie sprzedawca.

Sprzedawca nie odpowiadał za  wady jawne, tj. takie, które kupujący mógł z łatwością zauważyć. 
Odpowiedzialność za wady fizyczne istniała zatem w prawie rzymskim tylko w takich wypadkach, gdy 
wady te były ukryte i dotyczyły rzeczy określonych in specie. 
Przy mancypacji gruntu sprzedawca składający fałszywe zapewnienie co do jego obszaru odpowiadał 
za pomocą 

actio de modo agri w podwójnej wartości brakującej powierzchni. 

Najem 

 

 – locatio-conductio

 

 

Na jego podstawie jedna osoba była zobowiązana oddać pewną rzecz w używanie, albo 

świadczyć pewne usługi, bądź też wykonać jakieś dzieło, za co druga osoba była 

zobowiązana do pienięznego wynagrodzenia.

Istotne elementy:
* Oddanie rzeczy w używanie, albo  praca  ludzka, albo rzecz która ma być poddana określonej 
obróbce.
* zapłata za używanie cudzej rzeczy, albo za świadczoną pracę, albo za wykonanie dzieła
* porozumienie  stron co do elementów wymienionych w punkcie 1-2.
Na podstawie  najmu rzeczy (

locatio-conductio rei) jedna strona (locator) była zobowiązana wydać 

drugiej   stronie   (

conductor)   określoną   rzecz   do   czasowego   używania   w   zamian   za   wynagrodzenie 

pieniężne.
Wynajmujący (locator) zobowiązany był przekazać najemcy rzecz w dzierżenie i utrzymać ją w stanie 
zdatnym   do   używania.   Winien   zwrócić   najemcy   koszt   nakładów   koniecznych   i   pożytecznych, 
poczynionych na rzeczy. Odpowiadał też za wady fizyczne i prawne rzeczy.
Najemca (conductor) powinien płacić czynsz określony w kontrakcie i wyrażony w pieniądzu.
Na podstawie  najmu usług  (

locatio-conductio operarum) jedna strona (locator) była zobowiązana 

świadczyć pewne usługi (operae) na rzecz drugiej strony (

conductor) za wynagrodzeniem pieniężnym.

Przedmiotem tej postaci  najmu były tzw.  Operae illiberales, czyli praca prosta nie wymagająca 
szczególnych kwalifikacji.
Pracownik   zobowiązany   był   wykonywać   pracę   osobiście   w   określonym   czasie,   według   życzenia 
pracodawcy.
Pracodawca   zobowiązany   był   do   uiszczenia   wynagrodzenia   po   wykonaniu   pracy,   oraz   za   czas   w 
którym pracownik gotów był do pracy ale nie mógł jej wykonać z przyczyn od niego niezależnych.
Na podstawie  najmu dzieła  (

locatio-conductio operis) jedna strona (conductor) była zobowiązana 

wykonać oznaczone dzieło dla  drugiej strony (locator) za wynagrodzeniem pieniężnym.
Zlecenie

 

  – mandatum

 

 

Na jego podstawie zleceniobiorca (mandatariusz) zobowiązywał się wobec zleceniodawcy 

(mandant) do bezpłatnego wykonania określonych czynności w interesie zleceniodawcy 

lub osoby trzeciej.

Istotne elementy:

* porozumienie stron
* działania mandatariusza
* interes mandanta lub osoby trzeciej

Zlecenie było bezpłatną usługą gdyż żądanie zapłaty stało w kolizji z dobrymi obyczajami. 

Było w zwyczaju, że wdzięczny mandant pamiętał o swoim mandtariuszu przy 

sporządzaniu testamentu.

Spółka

 

  – societas

 

 

Była kontraktem konsensualnym, na którego podstawie dwie lub więcej osób, zwanych 

wspólnikami (socii), zobowiązywało się do wzajemnych świadczeń w zamiarze 

osiągnięcia wspólnego celu gospodarczego.

Istotne elementy:
* porozumienie stron
* wspólne świadczenia wnoszone do spółki (rzecz albo praca).
* wspólny cel gospodarczy wszystkich wspólników
Spółka nie miała osobowości prawnej.
Kontrakty nienazwane
Dochodziły do skutku w wyniku porozumienia między stronami, którego przedmiotem było przeważnie 
świadczenie   dwustronne,   przy   czym   jedna   ze   stron   świadczenie   swoje   już   spełniła,   oczekując 
wzajemnego świadczenia od strony drugiej.
Istotne elementy
* porozumienie którego przedmiotem było świadczenie dwustronne 

* wykonanie tego świadczenia przez jedną ze stron
Były one niezaskarżalne. Jednakże na drodze z rozwoju kontraktów nienazwanych pierwszym krokiem 
było przyznanie skargi o zwrot świadczenia tej stronie, która ją spełniła. Następnym krokiem było 
przyznanie przez pretora 

actio in factum za pomocą której można był domagać się wyrównania szkody 

powstałej w wyniku niewykonania wzajemnego świadczenia. Ostatnim krokiem było przyznanie stronie 
oczekującej na pełnienie świadczenia powództwa zwanego 

actio praescriptis verbis. Miała ona na celu 

wymuszenie spełnienia świadczenia przyrzeczonego.
W kompilacji justyniańskiej sformułowano cztery typowe schematy pod które podciągano wszystkie 
kontrakty nienazwane:
1) do ut des – przenoszę własność rzeczy w zamian za przyrzeczenie własności rzeczy innej.
2) do ut facias – przenoszę własność rzeczy w zamian za przyrzeczenie uczynienia czegoś
3) facio ut des – czynię coś w zamian za przyrzeczenie przeniesienia własności 
4) facio ut facias -  czynię coś w zamian za przyrzeczenie uczynienia czegoś dla mnie.
Kontrakt estymatoryjny
Polegał na oddaniu osobie trzecie rzeczy oszacowanej w celu jej odsprzedaży. Odbiorca zobowiązywał 
się albo zwrócić samą rzecz albo uiścić sumę szacunkową.
Zamiana – polegała na przeniesieniu przez jedną osobę własności jakiejś rzeczy na osobę drugą w 
zamian za przyrzeczenie z jej strony przeniesienia własności innej rzeczy.
Ugoda  była to umowa, w której obie strony wzajemnie rezygnowały z dochodzenia spornych lub 
niepewnych   roszczeń,   regulując   wątpliwe   kwestie   albo   sporny   stosunek,   nie   rozstrzygnięty 
definitywnie na drodze sądowej.
Precarium był to taki stosunek, w którym jedna osoba oddawała osobie drugiej na jej prośbę, jakąś 
rzecz lub prawo w bezpłatne używanie, z zastrzeżeniem zwrotu na każdorazowe wezwanie.

Obligationes

 

  quasi ex contractu

 

  (zobowiązania jak gdyby z kontraktu) - zaliczono tu stany 

faktyczne   zbliżone   do   traktów,   które   jednak   kontraktami   nie   były.   (wyszczególniono   je   w   prawie 
justyniańskim)
Negotiorum gestio 

 

 – prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia

 

 

Negotiorum gestio zachodziło wtedy, gdy pewna osoba bez żadnego obowiązku 

podejmowała się z własnej inicjatywy prowadzenia jednej albo wielu spraw w interesie 

innej osoby.

Wymogi jakie musiał spełniać ten stosunek prawny:
* działanie gestora musiało być skierowane na prowadzenie spraw cudzych
* gestor winien mieć zamiar prowadzenia spraw cudzych
* działanie gestora winno zmierzać do osiągnięcia pozytywnego celu
Z podjętego  w ten sposób działania powstawało zobowiązanie  gestora do prowadzenia podjętych 
spraw aż do końca.
Ponadto gestor zobowiązany był wobec  

dominus negotii  (osoby w imieniu której działał) do zdania 

rachunku i przeniesienia na niego wszystkich uzyskanych korzyści.
Ze swej strony 

dominus negotii zobowiązany był pokryć wszystkie wydatki poniesione przez gestora, 

nawet wówczas gdy działanie gestora nie przyniosło pozytywnego efektu.
Przy negotiorum gestio brak jest consensusu (porozumienia stron).
Bezpodstawne wzbogacenie
Można domagać się od kogoś zwrotu tego co znalazło się u niego z niesłusznej przyczyny.
Powództwo to nosi nazwę condictio.

Condictio indebiti była uzasadniona gdy ktoś spełnił świadczenie w błędnym przekonaniu o istnieniu 

długu.
Trzy wymogi skuteczności powództwa:
1) świadczenie polegające na dare musiało mieć na celu zaspokojenie wyimaginowanego długu (tym 
różniło się od pożyczki).
2)   spełniający   świadczenie   musiał   działać   pod   wpływem   błędy   co   do   istnienia   zobowiązania   (w 
przeciwnym razie była to darowizna).
3)   przyjmujący   świadczenie   musiał   być   w   dobrej   wierze   co   do   tego   że   mu   ono   przysługuje 
(świadczenie przyjęte w złej wierze było traktowane jako kradzież).

Condictio causa data causa non secuta zachodziła wówczas, gdy ktoś przeniósł na drugą osobę 

własność  jakiejś   rzeczy   w  oczekiwaniu   wzajemnego   świadczenia   albo  zdarzenia,   które   jednak  nie 
nastąpiło.

Condictio   ob   turpem   causam  miała   na   celu   zwrot   przysporzenia   dokonanego   w   celu 

powstrzymania   kogoś   od   działania   zakazanego   przez   prawo   albo   w   celu   skłonienia   kogoś   do 
wykonania jego obowiązku.

Condictio ob iniustam causam wnoszono przeciw osobie która uzyskała przysporzenie majątkowe 

w   wyniku   czynności   przez   prawo   zakazanej,   ale   mimo   to   w   pełni   skutecznej.   (gdy   ktoś   spełnił 
świadczenie które przyrzekł w drodze wymuszonej stypulacji).

Condictio   sine   causa  uzasadniona   była   wówczas,   gdy   zachodziły   jakieś   inne   bezpodstawne 

wzbogacenia, a brak było podstawy do żądania ich restytucji. (przypadki gdy dawano komuś jakąś 
rzecz by osiągnął cel którego nie da się osiągnąć -  wyzwolił osobę już wolną)
Communio inidens 

 

 – przypadkowa wspólność majątkowa

 

 

Gdy współwłasność powstawała bez udziału współwłaścicieli, z mocy zdarzeń od nich 

niezależnych.

Jak długo trwa współwłasność, uczestniczący w niej zobowiązani są do umożliwiania 

sobie nawzajem korzystania z rzeczy, ponoszenia wydatków i pobierania pożytków 

proporcjonalnie do udziałów.

Tutela 

 

 – opieka

 

 

Opieka nie powstawała z mocy umowy między opiekunem a pupilem (tym bardziej, że pupil był też 
ograniczony w zdolności do czynności prawnych).
Legatum 

 

 – zapis testamentowy

 

 

Wszystkie inne umowy, które nie były kontraktami, określano jako pacta – cechą charakterystyczną 
takich umów było ich niezaskarżalność (z biegiem czasu zasada ta ustąpiła pod naporem potrzeb 
obrotu gospodarczego).
Pacta pretorskie
Pretor chroni także niektóre umowy, które w świetle  

ius civile nie rodziły  obligatio. Czynił to wtedy, 

gdy doszedł do wniosku, iż wymaga tego zasada słuszności oraz dobrze pojęty interes społeczno-
gospodarczy.
Actiones   in   factum  –   skargi   opartej   na   fakcie   udzielał   pretor   dla   ochrony   niektórych   paktów 
(zwanych pacta pretoria):
*  

constitutum   debiti  to   nieformalne   przyrzeczenie   wykonania   w   ściśle   określonym   terminie 

zobowiązania już istniejącego. Przyrzec to mógł sam dłużnik, albo osoba trzecia.
*  

receptutum argentarii  to  przyrzeczenie bankiera wobec osób trzecich że pokryje cudzy dług 

istniejący albo mający powstać w przyszłości.
* 

receptum nautarum, cauponum, stbulariorum to przejęcie przez właścicieli statków, zajazdów 

i stajen zwiększonej odpowiedzialności za rzeczy umieszczone u nich przez podróżnych.
Pacta legitima
Umowy   te   uzyskały   ochronę   procesową   dopiero   w   okresie   dominatu   (na   podstawie   konstytucji 
cesarskich).
Najbardziej typowe to:

Pactum dotale to nieformalna umowa o ustanowieniu posagu.

Kompromis   (compromissum)  to   umowa,   w   której   strony   powierzały   prywatnemu   sędziemu 

rozstrzygnięcie istniejącego między nimi sporu.

Darowizna   (donatio)  to   nieformalna   umowa,   na   podstawie   której   jedna   osoba   (darczyńca) 

zobowiązywała   się   za   zgodą   drugiej   osoby   (obdarowanego)   dokonać   na   jej   rzecz   przysporzenia 
pewnej korzyści majątkowej kosztem swego majątku.
Darowizna w prawie rzymskim nie była popierana.
W  204 r.p.n.e  uchwalono  lex  Cincia, która  zabraniała  darowizn  ponad  pewną (nieznaną dzisiaj) 
wysokość, na rzecz osób obcych.
Zakazem objęte były też darowizny między małżonkami.

Deliktami  nazywano   przestępstwa   rodzące   odpowiedzialność   majątkową   sprawcy   z   mocy   prawa 
prywatnego.
Liczba deliktów ściganych w drodze procesu cywilnego była zamknięta. 
Z mocy prawa cywilnego ścigane były: 
Furtum

 

  - kradzież 

 

 

Kradzież to jakiekolwiek zachowanie się sprawcy, mające na celu pozbawienie właściciela 

możliwości władania rzeczą ruchomą.

Złodzieja schwytanego na gorącym uczynku nocą albo z bronią w ręku można było zabić 

na miejscu po uprzednim wezwaniu świadków.

W pozostałych przypadkach  

furtum manifestum  (złapania złodzieja na gorącym uczynku) złodzieja 

doprowadzano przed pretora. Podlegał on karze chłosty i jeśli był osobą wolną, przysądzano go w 
niewolę okradzionemu, a jeśli był niewolnikiem po ukaraniu chłostą strącano ze Skały Tarpejskiej.
Tej   samej   karze   podlegał   złodziej   u   którego   skradzioną   rzecz   znaleziono   w   wyniku   rewizji 
przeprowadzonej prze poszkodowanego.
Przewidziane ustawą XII tablic sankcje za 

furtum manifestum uznane zostały z biegiem czasu za zbyt 

surowe.
Dlatego   pretor   wprowadził   również   karę   pieniężną,   odpowiadającą   czterokrotnej   wartości   rzeczy 
skradzionej.
Na kradzież składają się elementy:
* zabór rzeczy, albo jej używanie, albo posiadanie (element obiektywny)
* zły zamiar (fraus) który musiał towarzyszyć aktowi zaboru (element subiektywny)
* pobudka – polegała na tym, ze przestępstwo popełniono z chęci zysku
Rapina

 

  - rabunek 

 

 

Była   to   postać   kradzieży   kwalifikowanej,   polegająca   na   zagarnięciu   rzeczy,   najczęściej   prze 
zorganizowaną grupę, przy użyciu gwałtu.
Iniuria

 

  - zniewaga

 

  (dosłownie – działanie niezgodne z prawem).

1) membrum puptum – ciężkie okaleczenie połączone z utratą części ciała. W takich przypadkach 
sprawca podlegał karze talionu (chyba że strony uzgodniły odszkodowanie).
2) os fractum – złamanie kości. Karą było odszkodowanie w wysokości 300 asów gdy poszkodowany 
był osoba wolną, oraz 150 asów gdy był niewolnikiem.
3) czynne naruszenie nietykalności cielesnej - - zagrożone karą w wysokości 25 asów.
Później pretor sprecyzował pojęcie iniurii:
Iniuria to zamierzone i sprzeczne z prawem nieuszanowanie cudzej osobowości za pomocą czynów lub 
słów.
Rozpatrywano ją przed sądem kolegialnym.
Bezprawne uszkodzenie cudzej rzeczy - damnunum iniuria datum
Z mocy prawa pretorskiego ścigane były: 
Podstęp, Groźba, działanie na szkodę wierzycieli, gorszenie cudzego niewolnika.

Obligationes   quasi   ex   delicto  (zobowiązania   jak   gdyby   z   deliktów)   -   tworzyły   ją   stany 

faktyczne   zbliżone   do   deliktów,   które   jednak   deliktami   nie   były.   (wyszczególniono   je   w   prawie 
justyniańskim)
Do quasi-deliktów należały: 
Iudex qui litem suam fecit

 

  - odpowiedzialność sędziego 

 

 

Sędzia, który przy rozstrzyganiu sporu naruszył swoje obowiązki, narażając w ten sposób jedną ze 
stron na szkodę majątkową, czynił spór niejako swoim własnym Powództwo, które z takiego quasi-
deliktu przysługiwało którejkolwiek ze stron  miało na celu wynagrodzenie szkody. Sędzia odpowiadał 
nie tylko wówczas, gdy udowodniono mu zły zamiar (

dolus), lecz także wtedy, gdy w postępowaniu 

sądowym wykazał brak roztropności 

(imprudentia).

Effuaum vel deiectum 

 

 - wylanie lub wyrzucenie czegoś z budynku 

 

 

Szkoda   wyrządzona   wylaniem   albo   wyrzuceniem   czegoś   przez   okno   stanowiła     podstawę   do 
odpowiedzialności z 

lex Aquilia. 

W warunkach miejskich, w otoczeniu wielopiętrowych budynków czynszowych, trudno było ustalić 
sprawcę szkody. Dlatego pretor przyznał  poszkodowanemu  

actio de effusis vel deiectis  przeciwko 

osobie zajmującej mieszkanie 

(habitator). w którym sprawca przebywał.

Positum aut suspensum 

 

 - zagrożenie bezpieczeństwa ruchu na ulicach 

 

 

Spowodowanie zagrożenia bezpieczeństwa na drogach publicznych przez wystawienie lub wywieszenie 
czegoś na budynku.
Odpowiedzialność   właścicieli   statków,   oberży   i   stajen   za   szkody   wyrządzone   przez 
personel tam zatrudniony.
Właściciel oberży, statku lub stajni, niezależnie od ryzyka, jakie ponosił (na

 podstawie receptum) za 

przypadkową utratę rzeczy, odpowiadał na podstawie pretorskiej 

actio in factum z tytułu uszkodzenia 

lub kradzieży rzeczy klienta dokonanej przez własnych pracowników.

Skarga opiewała na podwójną wartość

 rzeczy skradzionej bądź celowo uszkodzonej.

Przedmiot zobowiązania

Treścią każdego zobowiązania jest jakieś świadczenie w przyszłości, a jego przedmiot 

określali rzymianie jako 

 

 

dare, facere 

 

 i   

praestare.

 

 

Obowiązek dłużnika (pożyczkobiorcy, kupującego) polegał na 

 

 

dare

 

  – jeśli był on

 

  

zobowiązany do przeniesienia na własność wierzyciela jakiejś rzeczy.

Dłużnik był zobowiązany do 

 

 

facere

 

  jeśli miał coś uczynić dla wierzyciela.

 

 

Prastare

 

  najczęściej oznaczał obowiązek dłużnika do uiszczenia odszkodowania w

 

  

wypadku niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania.

Wyrok zasądzający w procesie formułkowym mógł opiewać tylko na kwotę pieniężną.

Tak więc świadczenie przez dłużnika pewnej kwoty pieniężnej na rzecz wierzyciela z 

mocy wyroku sądowego jest sankcją za niewykonanie ciążącej na dłużniku 

 

 

obligatio, 

 

 nie

    

zaś świadczeniem wynikającym z tejże 

 

 

obligatio. 

 

 

W procesie kognicyjnym wyrok mógł opiewać nie tylko na kwotę pieniężną, lecz także na 
wydanie przedmiotu sporu, a także zobowiązywać dłużnika do czynienia lub nieczynienia 

czegoś.

Jeżeli w jednym stosunku obligacyjnym dłużnik zobowiązany był alternatywnie do kilku 

świadczeń, a spełnienie jednego z nich uwalniało dłużnika od zobowiązania, powstawało 

zobowiązanie

 

  zwane 

 

 przemiennym 

 

 

(obligatio alternativa)

 

 

.   Wybór przedmiotu świadczenia, jeżeli

 

  

strony nie umówiły się inaczej, należał do 

dłużnika. Przypadkowe zniszczenie jednego z tych kilku przedmiotów nie powodowało 

jeszcze umorzenia zobowiązania, dłużnik bowiem zobowiązany był świadczyć jeden z 

pozo

 

 stałych przedmiotów.

 

 

Od zobowiązania przemiennego (alternatywnego) odróżnić należy 

 

 upoważnienie przemienne

 

  

(  

facultas alternativa)

 

 

.   Występowało ono w wypadku, gdy dłużnik zobo

 

 wiązany był do

 

  

spełnienia określonego świadczenia na rzecz wierzyciela, ale mógł uwolnić się od 

zobowiązania również przez świadczenie czegoś innego.

Zobowiązanie jest 

 

 podzielne, 

 

 jeżeli świadczenie może być spełnione w częściach, w różnym

 

  

czasie i bez wpływu na jego istotę lub wartość. 

W przeciwnym razie jest ono 

 

 niepodzielne. 

 

 Podzie1ne będzie np. każde zobowiązanie

 

  

opiewające na kwotę pieniężną

 

 

,   niepodzielne -np. zobowiązanie sprzedawcy do

 

  

dostarczenia konia

Podział zobowiązań

Zobowiązania są w zasadzie zaskarżalne. 

W prawie rzymskim okresu klasycznego zaczęto wyodrębniać pewną grupę zobowiązań 

niezaskarżalnych, określając je mia

 

 nem naturalnych 

 

 

(obligationes naturales). 

 

 Wówczas to

 

  

przeciwstawiano zobowiązania naturalne zobowiązaniom zaskarżalnym, określając te 

ostatnie jako cywilne 

 

 

(obliga

 

 

tiones civiles).

 

 

Zobowiązania dzieliły się ze względu na naturę stosunku obligacyjnego na:

Jednostronne 

 

 było zobowiązanie, w którym jedna strona była wyłącznie zobowiązana, a

 

  

druga -wyłącznie uprawniona (np. pożyczka, stypulacja, delikt).

Dwustronne 

 

 zobowiązanie mogło być albo zupełne

 

 

,   albo niezupełne

 

 

.  

Zobowiązanie dwustronne zupełne to takie, w którym już w momencie powstania 

zobowiązania obie strony występowały w podwójnej roli, dłużnika i wierzyciela, istniały 

tu bowiem dwa węzły obligacyjne, a wynikające z nich świadczenia były ekwiwalentne 

(np. kontrakt kupna-sprzedaży, gdzie kupujący był dłużnikiem z tytułu ceny i 

wierzycielem z tytułu towaru, a sprzedawca -dłużnikiem z tytułu towaru i wierzycielem z 

tytułu ceny). 

Zobowiązanie dwustronne zupełne charakteryzowało się tym, że w momencie jego 

powstania istniał tylko jeden węzeł obligacyjny, ale sam stosunek był tak ukształtowany, 

że w pewnych okolicznościach mogło powstać drugie zobowiązanie, w którym role stron 

odwracały się.

Zobowiązania dzieliły się ze względu na zakres ochrony procesowej na:

Zobowiązania stricti iuris 

 

 zobowiązania ścisłego prawa wywodzące się z dawnego 

 

 

ius civile.

 

 

 

Wiązały one strony dokładnie według treści stosunku prawnego. 

Zobowiązania 

 

 

bonae fidei

 

 

 – w zobowiązaniach tych 

 

 powstawał natomiast obowiązek

 

  

świadczenia tego, czego oczekiwać można było od uczciwego kontrahenta.

Zmiana podmiotów zobowiązania

W dawnym prawie rzymskim zobowiązanie miało charakter tak dalece osobisty, iż 

zmiana wierzyciela lub dłużnika w danym stosunku obligacyjnym w drodze nieformalnej 

umowy, przy zachowaniu tożsamości węzła obligacyjnego, była zupełnie niemożliwa.

Dłużnik mógł za pomocą stypulacji przyrzec nowemu wierzycielowi to, co winien 

świadczyć wierzycielowi dotychczasowemu. Akt ten zwany nowacją 

 

 

(novatio)

 

  nie

 

  

powodował jednak przejścia wierzytelności z jednej osoby na drugą, ale umorzenie 

dotychczasowego zobowiązania i powołanie do życia nowego stosunku obligacyjnego.

Drugim sposobem było wykorzystanie 

 

 zastępstwa procesowego

 

 . Wierzyciel mianował drugą

 

  

osobę swym kognitorem albo prokuratorem i upoważniał go do zatrzymania dla siebie 

wyegzekwowanego od dłużnika świadczenia (stąd jego nazwa 

 

 

cognitor 

 

 albo 

 

 

procurator in

 

 

 

rem suam). 

 

 Zastępca procesowy posługiwał się tu formułką z przestawionymi podmiotami

 

  

i był jedynie realizatorem prawa podmiotowego swego mocodawcy - zastępca działał w 

cudzym imieniu 

 

 

(alieno nomine) 

 

 nawet bez zgody dłużnika.

 

 

Sytuacja   zmienia   się   radykalnie   w   momencie   przyznania   cesjonariuszowi,   przez   Antoninusa   Piusa 
actio utilis suo nomine.
Służyła ona do realizacji wierzytelności, które cesjonariusz nabył przez kupno spadku, w którym one 
się  znajdowały. 
Wnosząc przeciw dłużnikom spadkowym powództwo 

suo nomine (we własnym imieniu) nie był on już 

realizatorem   cudzej   (dziedzica)   wierzytelności,   ale   zmierzał   do   zaspokojenia   własnego   prawa 
podmiotowego.
Zmiana dłużnika w prawie rzymskim dokonywać się mogła tylko przez nowację.
Nowy dłużnik przyrzekał w drodze stypulacji wierzycielowi świadczyć to, co winien dotychczasowy. W 
ten sposób gasło dawne zobowiązanie, a zamiast niego powstawało nowe. 
Była to zatem zmiana dłużnika, a nie przejęcie długu.
Nie mogła ona nastąpić bez zgody wierzyciela, dla którego nie było obojętne, kto jest dłużnikiem. 
Mogła natomiast nastąpić bez zgody starego dłużnika, a w takim wypadku nosiła miano 

expromissio.

Umorzenie zobowiązania

Zwolnienie z zobowiązania. 

W najdawniejszym prawie rzymskim samo wykonanie świadczenia (

 

 solutio

 

 ) nie

 

  

powodowało umorzenia zobowiązania. Dłużnik był odpowiedzialny tak długo, dopóki nie 

przedsięwzięto, w formie przepisanej, czynności będącej odwrotnym aktem (contrarius 

actus) w stosunku do tego, który spowodował powstanie odpowiedzialności dłużnika.

Zobowiązania powstałe z kontraktów werbalnych umarzano za pomocą 

 

 acceptilatio.

 

  

Polegała ona na wymianie pytań i odpowiedzi miedzy dłużnikiem i wierzycielem.

Wykonanie zobowiązania. (solutio)

Pod wpływem 

 

 

ius gentium, 

 

 samo świadczenie - z pominięciem 

 

 

contrarius actus, 

 

 zaczęto

 

  

uznawać za podstawę do uwolnienia dłużnika od odpowiedzialności. Wykonanie 

zobowiązania przez dłużnika to solutio zwane przy długach pieniężnych zapłatą.

Dłużnik winien świadczenie spełnić do rąk wierzyciela w miejscu umówionym, ale mógł 

też wykonać zobowiązanie do rąk osoby przez wierzyciela upoważnionej do przyjęcia 

świadczenia 

 

 

(solutionis causa adiectus').

 

 

Nowacja. 

Umorzenie stosunku obligacyjnego następowało również wskutek nowacji (novatio) – 

polegała ona na zastąpieniu jednego zobowiązania nowym stosunkiem obligacyjnym, 

który wstępował w miejsce poprzedniego.

Nowację przeprowadzano albo w celu modyfikacji zobowiązania (novatio inter  easdem 

personas -nowacja między tymi samymi osobami), albo w celu zmiany jego podmiotów 

(novatio inter novas personas -nowacja między nowymi osobami).

Inne przypadki zgaśnięcia zobowiązania. 

Wśród innych zdarzeń powodujących umorzenie zobowiązania wymienić należy: śmierć - 

śmierć jako podstawa umorzenia zobowiązania jest zjawiskiem wyjątkowym, albowiem 

zasadą jest, iż zarówno długi, jak i wierzytelności wchodzą w skład spadku i w wyniku 

sukcesji uniwersalnej przechodzą na dziedzica. 

Zobowiązanie gasło również wówczas, gdy dług i wierzytelność zlały się (confusio) w 

jednej osobie (np. dłużnik stał się spadkobiercą wierzyciela i odwrotnie).

Pactum de non petendo

Była to nieformalna umowa, w której wierzyciel przyrzekał dłużnikowi, że albo w ogóle, 

albo przez pewien czas nie będzie pozywał go do sądu o należne świadczenie. 

Kompensacja

Przez potracenie (compensatio) rozumiemy w prawie dzisiejszym umorzenie 

wierzytelności w wyniku przeciwstawienia roszczeniu wierzyciela wzajemnej 

wierzytelności ze strony dłużnika.

Prawo familijne

Małżeństwo

Małżeństwo

 

  jest to uznany przez prawo związek mężczyzny z kobietą zawierany w celu

 

  

trwałego pożycia.

Zawarcie małżeństwa może być poprzedzone przyrzeczeniem dokonania tego aktu w 

przyszłości – zaręczyny, 

 

 

sponsalia

 

 , w Rzymie nie wiązały stron w sposób bezwzględny.

 

  

Małżeństwo w Rzymie od najdawniejszych czasów było związkiem monogamicznym.

Od zawarcia małżeństwa odróżniali Rzymianie wyraźnie akt włączenia żony do 

agnacyjnej familii męża, połączony z wejściem małżonki pod jego władzę (conventio in 

manum mariti). 

 

 Następowało ono w wyniku jednego z trzech następujących zdarzeń prawnych:

 

 

Conferreatio

 

  to sakralna forma wejścia żony pod władzę męża. Przy akcie tym obecnych

 

  

było 10 świadków i 2 najwyższych kapłanów.

Coemptio 

 

 to forma niejako uroczystego „kupna” żony. Wykorzystywano w tym celu

 

  

abstrakcyjną mancypację.

Usus

 

  to nabycie przez męża władzy nad żoną z mocy samego prawa w wyniku

 

  

jednorocznego, nieprzerwanego pożycia małżeńskiego (zasiedzenie).

Żona która znajdowała się pod władzą męża (manus), podlegała jego władzy na prawach 

córki

 

 

.   W

      stosunku do swoich dzieci była agnacyjną siostrą

 

 

.   Jeśli jej mąż podlegał władzy

 

  

swego ojca, ona podlegała mu także, i to na prawach wnuczki. Kobieta, która przy boku 

męża zajmowała tylko stanowisko żony, bez zmiany swej dotychczasowej przynależności 

rodzinnej, z punktu widzenia  przynależności agnacyjnej pozostawała osobą obcą nawet 

w stosunku do własnych dzieci. Rozwój małżeństwa rzymskiego szedł jednak w kierunku 

równouprawnienia małżonków i dlatego już pod koniec republiki mąż na ogół nie miał 

władzy nad żoną, a w okresie cesarstwa 

 

 

manus 

 

 wychodzi całkowicie z użycia.

 

 

Affectio maritalis – to consensus obojga małżonków – czyli wola wzajemnego pożycia w 

związku, przy którym brak jest przeszkód do tego, by mężczyzna występował w nim w 

roli męża a kobieta w roli żony.

Prawo rzymskie nie wymagało żadnej szczególnej formy zawarcia małżeństwa.

 

 

   Wystarczyła wola

 

  

wzajemnego pożycia w związku, przy którym brak jest 

Consensus

 

    jako element twórczy małżeństwa wyrażał się w samym akcie pożycia obojga

 

  

małżonków. Do bytu małżeństwa nie było również nieodzowne spełnienie małżeństwa. 

Przy zawarciu małżeństwa pewne znaczenie prawne miało, pochodzące ze zwyczajów 

rytuału zaślubin, wprowadzenie żony do domu męża, które było zewnętrznym wyrazem 

zawarcia związku  małżeńskiego.

Przesłanki ważności małżeństwa:

1) conubim to zdolność każdego z nupturientów do wstąpienia w związek małżeński 

uznany przez prawo, oraz brak przeszkód małżeńskich

Małżonkowie nie mogli być spokrewnieni w linii prostej.

W linii bocznej przeszkodę małżeńską stanowiło pokrewieństwo do trzeciego stopnia.

Małżonkowie nie mogli być spowinowaceni, ponadto nie mogli żyć w innym nie 

rozwiązanym związku małżeńskim.

2) dojrzałość fizyczna

3) consensus małżonków (lub zwierzchnika familijnego)

Skutki prawne małżeństwa

Zawarciem małżeństwa pociągało za sobą doniosłe skutki zarówno w sferze stosunków 

osobistych, jak i majątkowych obojga małżonków. 

Dzieci zrodzone w małżeństwie uchodziły za prawe i korzystały w pełni z wynikających 

stąd praw. Żona uzyskiwała pozycję społeczną męża. 

Małżonkowie zobowiązani byli do wzajemnego szacunku

 

 

.  

Mąż miał obowiązek utrzymywania żony, ale miał, też prawo do decydowania o miejscu 

jej zamieszkania i o sposobie wychowania dzieci.

Z małżeństwem mogła być połączona 

 

 

manus 

 

 (władza) męża nad żoną.

 

 

Posagiem

 

  (dos) zwano majątek wnoszony mężowi w związku z zawarciem małżeństwa.

 

  

Jego przeznaczeniem było ułatwienie ponoszenia kosztów związanych z utrzymaniem 

małżeństwa. Posag mógł być ustanowiony przez ojca niewiasty 

 

 (  

dos profecticia

 

 ) albo

 

  

przez inne osoby lub samą żonę 

 

 

(dos adventicia).

 

 

Jednym ze skutków małżeństwa był zakaz darowizn między małżonkami. Nic jednak, nie 

stało na przeszkodzie, by darowizny takie czynić przed zawarciem małżeństwa 

 

 (donatio

 

  

ante nuptias). 

Władza ojcowska

Władza ojcowska (patria potestas

 

 ) odgrywała w przypadku prawa rzymskiego szczególną

 

  

rolę.

Tylko ten kto podlegał władzy ojcowskiej, wchodził do jego rodziny, a jako taki po śmierci 

ojca nabywał ustawowe prawo do spadku po nim.

Ojciec przede wszystkim decydował o tym, czy urodzone w jego małżeństwie dziecko ma 

podlegać jego władzy. 

Zakres jej był nieomal nieograniczony, jako że formalnie obejmował prawo życia i śmierci 

(  

ius vitae ac necis

 

 ) nad podległymi osobami. 

 

 

Ojciec mógł dziecko sprzedać

 

 

,   wyrażał zgodę na zawarcie małżeństwa, mógł także

 

  

małżeństwo w pewnych okolicznościach rozwiązać. 

Ojciec mógł wydać dziecko, które wyrządziło czynem niedozwolonym szkodę w cudzym 

majątku, w celu odpracowania jej

 

 

.   

Prawo przyznawało mu także środki procesowe służące wydostaniu dziecka od osób 

trzecich. 

Mimo ogromnych praw, jakie miał ojciec wobec własnych dzieci, miał on też wobec nich 

określone obowiązki, takie jak utrzymanie i wychowanie, opieka, obowiązek wyposażenia 

córki w związku z jej małżeństwem itp. 

Ukształtowana w początkach państwa rzymskiego 

 

 

patria potestas 

 

 jako władza niemalże

 

  

absolutna, z upływem czasu podlegała permanentnemu ograniczaniu przez prawo 

zwyczajowe i ustawodawstwo cesarskie, przekształcając się w prawie poklasycznym z 

władztwa absolutnego w zwykłą władzę wychowawczą, z prawem do karcenia. 

Pod władzę ojcowską, w sposób naturalny, wchodziły przede wszystkim dzieci zrodzone 

w prawnym małżeństwie. 

Macierzyństwo było zawsze pewne 

 

 

(mater semper certa est)

 

  za ojca natomiast uchodził

 

  

mąż matki

 

 

.   Jest to  tzw. domniemanie ojcostwa. 

 

 

Pod władzę ojcowską w sposób sztuczny wchodziło się poprzez:

1) 

   Przysposobienie

 

  - przysposobić można było dziecko 

 

 

alieni iuris, 

 

 czyli znajdujące się pod

 

  

władzą innej osoby, za jej zgodą. Ten typ przysposobienia to adopcja 

 

 

(adoptio). 

 

 Można

 

  

też było przysposobić osobę 

 

 

sui iuris. 

 

 Akt ten ze względu na swoją wagę dokonywany był

 

  

przed zgromadzeniu ludowym i zwał się arogacją 

 

 

(arrogatio).

 

 

2) 

   Legitimatymację – legitimatio 

 

 była nadaniem dziecku zrodzonemu w konkubinacie

 

  

stanowiska dziecka pochodzącego z prawego małżeństwa. Następowało to albo w wyniku 

przekształcenia konkubinatu w prawne małżeństwo, albo poprzez reskrypt cesarski.

Ojciec mógł osobę znajdującą się pod jego władzą wyzwolić z niej w drodze czynności 

prawnej – zwanej 

 

 emancypacją

 

  (emancipato). 

 

 

Dochodziła ona do skutku przez trzykrotną pozorną sprzedaż syna (córki i wnuków – 

jednokrotną) osobie zaufanej, w wyniku czego ojciec tracił nad synem władzę.

Opieka i kuratela

Osoby 

 

 

sui iuris, 

 

 pozbawione zdolności do czynności prawnych albo w niej ograniczone,

 

  

podlegały 

 

 opiece 

 

 

(tutela)

 

 

   bądź 

 

 kurateli 

 

 

(cura)

 

 

.  

Opiekę sprawowano nad niedojrzałymi 

 

 

(tutela impuberum) 

 

 i nad kobietami 

 

 

(tutela

 

 

 

mulierum). 

Kurateli natomiast podlegali chorzy umysłowo 

 

 

(cura furiosi) 

 

 i marnotrawcy 

 

 

(cura

 

 

 

prodigi).

Powołanie opieki następowało z mocy testamentu 

 

 

(tutela testamentaria). 

 

 

Jeśli nie było opiekuna testamentowego, opiekę z mocy ustawy sprawował najbliższy 

krewny agnacyjny, ewentualnie współrodowcy (czyli gentyle

 

 

).

   

W braku opieki testamentowej i ustawowej opiekuna wyznaczał pretor 

 

 

(tutela dativa).

 

 

Nad chorym umysłowo pieczę (cura furiosi) sprawował najbliższy agnat lub gentyl. 

Zawierał on

 

 

   czynności w zastępstwie obłąkanego. 

 

 

W braku kuratora ustawowego funkcję tę

 

 

   powierzał pretor osobie obcej według swego

 

  

uznania. 

Cura furiosi 

 

 gasła z chwilą wyzdrowienia obłąkanego. 

 

 

Kuratela nad marnotrawcami (cura prodigi) powołano kuratora tak samo, jak w 

przypadku kurateli nad chorym umysłowo. 

Początkowo pretor, uznając dekretem kogoś za marnotrawcę pozbawiał go całkowicie 

zdolności do czynności prawnych, później jednak marnotrawcy przyznano zdolność do 

zawierania czynności o charakterze przysparzającym. 

W zawieraniu pozostałych czynności wyręczał go kurator. 

Z pomocy kuratora mogli korzystać również dojrzali w wieku od 14 do 25 lat 

 

 

(cura

 

 

 

minorum).

Z

  

   końcem IIIw.n.e. 

 

 

minor 

 

 posiadający kuratora był też ograniczony w zdolności do

 

  

czynności prawnych i w przypadku niektórych oświadczeń woli (z wyjątkiem 

sporządzenia testamentu i zawarcia małżeństwa) musiał mieć jego przyzwolenie 

(consensus).

W okresie późniejszym z pomocy kuratora mogli korzystać także starcy i osoby 

niedołężne, a w poszczególnych sprawach również osoby nieobecne, czy płód w łonie 

matki.

PRAWO SPADKOWE

I ) ZASADY OGÓLNE

1) 

   Dziedziczenie

 

  – 

   

wejście jednej lub więcej osób w ogół stosunków prawno –

 

 

 

majątkowych po zmarłym.                ( defunktus )

    Dziedziczenie jest następstwem ogólnym  - successio universalis ( sukcesja 

uniwersalna ). Przy następstwie ogólnym obejmuje dziedzic wszystkie wierzytelności i 

długi spadkodawcy, które tworzą pewną jedność majątkową i przechodzą na niego w 

całości. Dziedziców może być kilku – na każdego z nich przypada wtedy pewna 

oznaczona lub równa  część spadku. Każdy z współdziedziców ( coheredes ) staje się w 

zakresie swojej części ogólnym następcą spadkodawcy.

2) 

   Spadek

 

  – 

   

stosunki majątkowe pozostałe po zmarłej osobie fizycznej.

 

 

    Spadek obejmuje wszystkie stosunki prawne o wartości majątkowej – wierzytelności, 

długi, prawa rzeczowe. Stosunki rodzinne spadkodawcy tudzież jego osobiste 

zobowiązania nie należą do spadku.

3) 

   Wymogi dziedziczenia

 

   - do dziedziczenia wymagało prawo rzymskie:

 

 

a)

śmierci osoby fizycznej

 

  – posiadającej zdolność majątkową –

 

  

dziedziczyć można było tylko po zmarłym.

b)

zdolności majątkowej po stronie zmarłego

 

  -  nie można było dziedziczyć

 

  

po niewolnikach i dzieciach rodziny gdyż osoby te nie posiadały zdolności 

majątkowej. Dziedziczenie po dzieciach dopuszczalne było tylko gdy miały one 

peculium castrense lub quasi castrense 

Dziedziczenie przysługuje tylko tej osobie, którą powołano do spadku.

Przy dziedziczeniu odróżnia się dwa momenty:

a) chwilę powołania do spadku ( delatio )

 

 

b) chwilę nabycia spadku

 

 

    Dziedzic mógł być powołany do spadku:

a)

na podstawie woli samego spadkodawcy czyli w drodze testamentu

 

  

(secundum tabulas ) – dziedziczenie testamentowe

b)

na podstawie przepisu prawa

 

 , co mogło nastąpić:

 

 

•

w razie gdy spadkodawca nie pozostawił żadnego testamentu

 

  –

    

powołanie do spadku bez testamentu ( ab intestato ) – dziedziczenie 

beztestamentowe

•

wbrew woli spadkodawcy – mimo istnienia ważnego testamentu

 

 

4) 

   Powołanie do spadku

 

  – jest to tylko możność nabycia spadku – osoba powołana do

 

  

spadku staje się dziedzicem dopiero z chwilą objęcia spadku, bądź z chwilą śmierci 

spadkodawcy. 

5) 

   Nabycie spadku – sukcesja uniwersalna – skutki

 

 

    Nabycie spadku następuje: 

a)

dla dziedziców pozostających pod władzą spadkodawcy, z mocy

 

  

samego prawa, nabywali oni spadek nawet wbrew swojej woli

 

  – dziedzice

 

  

konieczni (heredes necessari )

b) dla wszystkich innych dziedziców na podstawie, ich oświadczenia woli objęcia

 

  

spadku ( aditio hereditatis ).

Sukcesja  uniwersalna - 

 

  obejmuje wszystkie stosunki majątkowe spadkodawcy i jako

 

  

jedna całość przechodzi na dziedzica. Jej skutki są następujące:

a) spadek zlewa się z majątkiem dziedzica – nowa całość majątkowa – dziedzic

 

  

odpowiada własnym majakiem za długi spadkowe.

b) spadek  może przechodzić – w drodze następstwa ogólnego na kilka osób

 

  

występujących jako współdziedzice

   Zasady sukcesji uniwersalnej:

a) Nikt nie może rozporządzać majątkiem częściowo w drodze testamentu –

 

  

dziedziczenie musi polegać  na jednej właściwej podstawie powołania.

Płynęły stad następujące konsekwencje:

•

Skoro pozostawiono  dziedzicom testamentowym część spadku, a resztą nie

 

  

rozporządzono, wówczas owa reszta przypadała dziedzicom testamentowym 

stosownie do wysokości ich udziałów.

•

Skoro jeden ze współdziedziców spadku nie przyjmuje, to jego część przyrasta

 

  

innym współdziedzicom.

b)

kto został raz dziedzicem, jest nim zawsze.

 

  Nabycie spadku nie może

 

  

nastąpić pod pewnymi warunkami tj. rozwiązującym lub terminem.

„Semel heres semper heres”  

     

   

Sukcesja singularna (sukcesio singularis )

 

  – poszczególne prawa przenoszone są za  pomocą

 

  

osobnych aktów prawnych. Z jednego podmiotu na drugi przechodzi tylko jedno ze 

ściśle oznaczonych praw, np.:  sprzedaż konkretnych przedmiotów. 

II ) DZIEDZICZENIE WEDŁUG PRAWA PRETORSKIEGO I CYWILNEGO

1) Dziedziczenie według prawa cywilnego

 

 

Dziedziczenie według prawa cywilnego nosi nazwę 

 

 

hereditas

 

 , a dziedzic prawa

 

  

cywilnego nazywa się 

 

 

heres

 

 .  

Konsekwencje dziedziczenia cywilnego:

a)

hereditas

 

  – ograniczyła ustawowe prawo spadkobrania tylko do

 

  

krewnych agnacyjnych

b)

przyjęcie 

 

 

hereditas

 

  było aktem prywatnym i objęcie jej nie było

 

  

ograniczone terminem 

c)

przy dziedziczeniu ustawowym, beztestamentowym ( hereditas ab

 

  

intestato ) miała pełne zastosowanie zasada: 

 

 

„skoro raz powołano do spadku

 

 

 

dziedziców ustawowych, a ci spadku nie objęli, nie przekazywano go dalej, lecz  

stawał się spadkiem wakującym”

d)

dla ochrony dziedzica prawa cywilnego służyło powództwo 

 

 

hereditas

 

 

 

petitio

 

  – na niego też przechodzą wierzytelności i długi spadkowe z chwilą

 

  

nabycia spadku.

2)

Dziedziczenie według prawa pretorskiego – 

 

 

bonorum possessio

 

    

Cechą bonorum possessio było ułatwienie stosowania przepisów formalnych tudzież 
zachowanie naturalnego prawa spadkobrania pewnej części spadku dla najbliższych 

krewnych spadkodawcy. Bonorum possessio następuje w drodze: testamentu 

(dziedziczenie testamentowe ), ustawy ( dziedziczenie beztestamentowe ), przeciw 

testamentowi.

Wyróżnia się trzy grupy bonorum possessio:

a)

bonorum possessio contra tabulas

 

  – pretorskie prawo dziedziczenia

 

  

koniecznego – udzielane przez edykt, wbrew postanowieniom testamentu – tym 

bliskim krewnym, którzy nie zostali w testamencie ani ustanowieni dziedzicami, 

ani wydziedziczeni.

b)

bonorum possessio secundum tabulas

 

  – pretorskie dziedziczenie na

 

  

podstawie testamentu – udzielane dziedzicowi ustawionemu w testamencie, jeżeli 

żaden z dziedziców contra tabulas nie może lub nie chce przyjąć spadku

c)

bonorum possessio ab intestato 

 

 – pretorskie dziedziczenie

 

  

beztestamentowe, zachodzące gdy nie było testamentu uznanego ani przez prawo 

cywilne, ani przez prawo pretorskie

      Wyróżnić można jeszcze:

a)

bonorum possessio cum re

 

  – dziedzic prawa pretorskiego w

 

  

rzeczywistości otrzymywał spadek – jeśli uprawnienia do spadku bonorum 

possessora było silniejsze od uprawnień dziedzica prawa cywilnego. Bonorum 

possessio służyła, np.: synowi emancypowanemu po ojcu zmarłym bez 

testamentu, bratu zmarłego spadkodawcy – czyli stryjowi syna emancypowanego 

b)

   

bonorum possessio sine re

 

  – miała miejsce wówczas, gdy bonorum

 

  

possessor musiał wydać spadek dziedzicowi prawa cywilnego.

Dziedziczenie testamentowe

Testament

Testament  –   jest   to   jednostronne,   odwołalne,   sporządzone   w   pisemnej   formie,   rozporządzenie 

ostatniej woli na wypadek śmierci ustanawiające dziedzica 

Kodycyl – postanowienie ostatniej woli po którym nie ma dziedzica.
Testament musiał zawierać:
1. zapis w języku łacińskim w formie rozkazującej
2. ustanowienie dziedzica musiało nastąpić w pierwszych słowach testamentu
3. dziedzic musiał być wyraźnie wskazany

4.

ustanowienie dziedzica musiało nastąpić w sposób wolny.

Prawo XII tablic:

1) Dwa najstarsze testamenty publiczne: wg. Prawa cywilnego

a)

Testament in comittis calatis

 

   – sporządzano go podobnie jak adrogację za pomocą dekretu 

comitia calata na wniosek pontificis maximi. Ponieważ wniosek był sporządzony przez kapłana 

miał   on   ogromny   wpływ   na   sporządzenie   testamentu.   Testator   musiał   liczyć   się   z   jego 
zdaniem ponieważ mógł on odmówić postawienia wniosku na zgromadzeniu ludowym, które 
odbywało się dwa razy do roku. 

b)

Testament   in   procinctu

 

   –   był   testamentem   żołnierza   będącego   w   szyku   bojowym   lub   co 

najmniej   w   stałym   obozie   wojskowym.   Sporządzano   go   w   formie   ustnego   oświadczenia, 
wystosowanego do towarzyszy stojących blisko testatora.   

Czasy późniejsze:

1)

testament mancypacyjny ( testamentum per aes et libram )

 

  – testament prywatny – polegał na 

tym, że spadkodawca mancypuje w obecności 5 – ciu świadków i obsługującego wagę libripensa 
swój   spadek   (   familia   )   powiernikowi   (   tzw.   familiae   emptori   ),   zobowiązując   go   za   pomocą 
nunkupacji do wydania spuścizny wskazanym przez siebie osobom ( mancipatio familiae ). Zapłata 
ze   strony   powiernika   była   symboliczna.   Testament   ten   posłużył   za   podstawę   do   stworzenia 
testamentu pretorskiego.

2)

Testament prawa pretorskiego 

 

 -  pretor ogłosił w  edykcie z  I  w.  p.n.e. , że udzieli 

Bonorum 

possessio secundum tabulas, każdemu kto przedłoży testament pisemny opatrzony pieczęciami co 

najmniej siedmiu świadków ( 5-ciu świadków, libripens i familiae emptor – tradycja  testamentu 
mancypacyjnego   ).   Bonorum   possessio   udzielona   na   podstawie   takiego   testamentu   była   z 
początku  

Bonorum   possessio   sine   re  –   bezskuteczną   wobec   dziedzica   ustawowego,   który   to 

powołując się na to, że przedstawiony dokument w związku z niezachowaniem formy wymaganej 
przez ius civile jest nie ważny – odebrać dziedzicowi wprowadzonemu przez pretora w posiadanie 

spadku   Bonorum   possessori   ten   spadek.   Reskrypt   Antoniusza   Piusa   zapewnił   dziedzicowi   z 
testamentu prawa pretorskiego bezwzględną ochronę za pomocą exceptio doli przeciw powództwu 
dziedzica ustawowego. Wskutek czego utrzymywał się on przy bonorum possessio i stawał się 

bonorum possessio cum re.   

Czasy Justyniańskie: 
I) Testament prywatny
1)    Testamentum   tripatritum  –   testament   prywatny   –   składał   się   z   elementów   prawa   cywilnego 

(świadkowie   ), prawa  pretorskiego  ( pieczęcie  )  i  późniejszego  prawa  cesarskiego  (podpisy). 
Testament ten sporządzano:

a) w obecności 7 zaproszonych osób zdolnych do świadczenia 
b) ustnie – testator oświadczał ostatnią wolę
c) pisemnie – przedłożenie dokumentu i oświadczenie, że dokument ten jest testamentem oraz 

przez podpisanie go przez testatora ( subscriptio ) wraz ze świadkami, którzy ponadto go 
opieczętowali.

Sporządzenie   takiego   testamentu   nie   mogło   być   przerwane   inna   czynnością   prawną   (   unitas 
actus).

2)  testament   holograficzny  –   testator   osobiście   sporządził   treść   testamentu,   co   w   jego   osnowie 

wyraźnie zaznaczył. Sam podpisywał testament, nie trzeba było wówczas żadnych świadków.

3)  testamenty szczególne:

a) Polegające na ułatwieniach, np.:

testamentum ruri conditum – wystarcza 5-ciu świadków
testamentum pestis tempore  conditum – świadkowie mogą być przybierani jeden po drugim
testamentum   parentum   inter   liberos  –   zawierał   rozporządzenie   testatora   tylko   dla   jego 
descendentów

b) Polegające na utrudnieniach, np.:

testament niewidomych  – wymaga przybrania ósmego świadka, który po przeczytaniu treści 
testamentu pozostałym 7, podpisuje go i pieczętuje razem z nimi.

      c) Testament żołnierski – wolny od zachowania jakiejkolwiek formy, posiada moc tylko  wtedy gdy 

testator umiera jako żołnierz, względnie w ciągu roku po tzw. missio honesta ( nienaganne 
zwolnienie z wojska).

Treść testamentu
1)Ustanowienie dziedzica

a) musi nastąpić w języku łacińskim i zawierać słowo „heres”
b) testator mógł powołać dziedzica tylko na stałe 
c) testator  mógł   zamianować   jednego  lub  kilku  dziedziców   (  udziały  zgodnie   z  istotą   sukcesji 

uniwersalnej mógł oznaczyć tylko w ułamkach całego spadku )

d) ustanowienie dziedzica nie może nastąpić pod warunkiem rozwiązującym
e) dopuszczano ustanowienie dziedzica z warunkiem zawieszającym
f)

nie można było ustanowić kogoś dziedzicem tylko na pewien okres czasu

Ustanowiona   dziedzicem   może   być   tylko   osoba   tzw.   persona   certa     -   osoba,   o   której 
indywidualności   testator,   sporządzając   swój   testament,   posiadał   albo   mógł   posiadać   jasne 
wyobrażenie.

2) Podstawienie ( substitio ) – spadkodawcy w obawie, że dziedzic ustanowiony nie będzie mógł 

lub   nie   chce   objąć   spadku   powoływali   na   jego   miejsce   ewentualnie   dziedzica   podstawionego 
( heres substitutus ). W Rzymie istniały trzy rodzaje podstawienia:

a)

Pospolite ( substitutio vulgaris ) – testator ustanawiał tutaj substytuta dla 

siebie. Było najczęstszym rodzajem postanowienia

b)

Pupilarne (substitutio pupilaris ) – ojciec powołując do dziedziczenia po 

sobie niedojrzałe dziecko, mógł w tym samym testamencie zdecydować kto będzie dziedziczył 
po jego dziecku, gdyby zmarło jako osoba sui iuris, ale przed dojściem do dojrzałości. Był to 
wyjątek.

c)

Jak gdyby pupilarne - (substitutio quasi pupilaris ) – ascendenci mogli 

ustanawiać w swoim testamencie spadkobierców dla swoich descendentów chorych umysłowo. 
Descendent musiał umrzeć po testatorze nie odzyskawszy zdrowia.

1)

Wydziedziczenie – ( exheredatio ) – był to normalny sposób regulowania sukcesji 

ogólnej.   Musiało   być   dokonane   w   przepisanej   formie,   w   przeciwnym   razie   testament   był   nie 
ważny.

2) Dalsze treści:

a) cząstkowe przysporzenia majątkowe
b) wyzwolenia niewolników 
c) powołania opiekunów dla nie dojrzałych i kobiet
d) rozmaite polecenia, skierowane do dziedziców lub do zapisobiorców

Skuteczność testamentu:

1)

Testamenti factio activa – 

zdolność do sporządzania testamentu

      Zdolność taką posiada:

a) każdy dojrzały rzymski obywatel sui iuris, posiadający zdolność do czynności prawnych
b) kobieta sui iuris przed zniesieniem tutela muliebris 

c)

filius familias – ale tylko odnośnie do peculium castrense 

d) Latyni i Peregryni mający commercium z Rzymianami 
e) Niewolnicy państwowi
Zdolności takiej nie posiadają:
a) impubes – brak zdolności do działania
b) prodigus - brak zdolności do działania

2) Testamenti factio passiva – 

zdolność dziedziczenia z testamentu jako dziedzic lub obdarowany 

Legatariusz

Zdolność taką posiadał:
a) każdy obywatel rzymski sui iuris
b) filius familias – o ile pater familias dla, którego on nabywa -  taką zdolność posiada
c) niewolnik własny – musiał być wyzwolony w tym testamencie 
d) niewolnik obcy – jego spadek przypadał jego właścicielowi o ile posiadał testamenti factionem 

passivum

Zdolności takiej nie  posiadali:
a) peregryni i Latyni nie mający commercium z Rzymianami
b) przejściowo kobiety
c) niektóre związki osób

Nieważność i zniesienie testamentu: 
Testament był nieważny gdy:

1) został sporządzony przez osobę nieuprawnioną
2) testator nie posiadał testamenti factio activa 
3) przy sporządzaniu popełniono błąd formalny
4) postąpiono wbrew formalnemu prawu o dziedziczeniu koniecznym 
5) po sporządzeniu testamentu testator ulegnie capitis deminutioni minimae, np.: przez arrogację
6)   gdy  żaden  z powołanych  spadkobierców   nie  nabędzie  spadku, np.: przez  capitis  deminutio, 

zrzeczenie się spadku

7)

przez odwołanie – musiało jednak nastąpić ono w sposób:

a) przez sporządzenie nowego ważnego wedle prawa cywilnego testamentu ( mancypacyjny ), 

który uchylał dawny testament w zupełności 

b) przez sporządzenie nowego testamentu, który odpowiadał tylko prawu pretorskiemu – nie 

uchylał  wprawdzie  poprzedniego  testamentu   ale  dawał  pretorowi  podstawę  do  udzielenia 
Bonorum possessio secundum tabulas

c) przez zniszczenie tabulae testamenti – w tym przypadku odmawiał pretor udzielenia bonorum 

possessio secundum tabulas 

d) przez   oświadczenie   złożone   do   protokołu   przed   władza   posiadającą   tzw.   ius   actorum 

conficiendorum albo przed 3-ma świadkami, o ile od czasu sporządzenia testamentu upłynęło 
10 lat

Kodycyl: 
Prośba listowna ( codicillus ), wystosowana przez spadkodawcę do dziedzica beztestamentowego lub 
innej osoby obdarzonej w testamencie, o wykonanie wyszczególnionych w niej rozporządzeń. Kodycyl 
mógł   sporządzić   zarówno   spadkobierca   nie   pozostawiający   testamentu   tzw.   codicilli   ab   intestato 
( miało to uzupełnić ustawowy porządek dziedziczenia), jak również spadkodawca, który pozostawił 
testament tzw. codicilli testamentarii. Z wyjątkiem ustanowienia dziedzica     i wydziedziczenia treścią 
kodycylu wszelkie rozporządzenia ostatniej woli w szczególności fideikomis i pośrednie wyzwolenie z 
tym, że cywilne rozporządzenia można było zamieścić tylko w kodycylu potwierdzonym w testamencie.

     Kodycyl dawał prawo spadkobiercy do uchronienia  testamentu przed nieważnością. Testator 

mógł   umieścić   w   testamencie   tzw.   klauzulę   kodycylarną   –   postanowienie,   że   testament   jego   ma 
obowiązywać jako kodycyl, o ile jako testament miał by być nieważny. Klauzula taka sprawiała, że 
ustanowienie dziedziców w kodycylu tłumaczono jako fideikomis uniwersalny ( z reguły na niekorzyść 
dziedzica   beztestamentowego   ),   przy   czym   inne   rozporządzenia   zawarte   w   takim   testamencie 
( wyzwolenia, zapisy ) obciążały fideikomisariusza.      

Dziedziczenie beztestamentowe

Dziedziczenie beztestamentowe – bonorum possessio ab intestato – zachodzi wówczas gdy 
spadkodawca   umarł   nie   pozostawiając   ważnego   testamentu,   lub   też   gdy   testament   przez   niego 
pozostawiony stracił moc wiążącą po śmierci spadkodawcy z jakiego kolwiek powodu.
W prawie rzymskim wyróżnić można trzy systemy dziedziczenia beztestamentowego:

1) system agnacyjny ( ustawowy )

2)

system agnacyjno – cognacyjny ( dziedziczenie wg. Prawa pretorskiego )

3) system cognacyjny ( oparty na Nowellach justyniańskich )

Agnacja – więzy krwi – naturalne pokrewieństwo
Cognacja – przysposobienie – np.: adopcja 

I ) System agnacyjny – wyróżnia trzy stopnie bliskości:

a)

sui heredes – osoby znajdujące się pod władzą spadkodawcy – dziedzice konieczni

•

synowie

•

córki

•

żona z małżeństwa cum manu

•

dzieci po zmarłym synu ( wnukowie )

    Dziedziczenie odbywało się według:

•

głów ( in capitia )

•

szczepów ( in stripes ) – jeśli byli powołani „sui” kilku stopni następował podział na 

szczepy, a dział majątkowy przypadający na dany szczep dzielono w równych częściach 
pomiędzy członków szczepu ( wg. Głów ? )

b)

proximi agnati  – najbliższy boczny krewny pozostający ze spadkodawcą                              w  
najbliższym stopniu pokrewieństwa

•

brat

•

siostra

•

syn emancypowany

     Dziedziczenie odbywało się według:

•

głów ( in capita ) – jeżeli było kilku gnatów tego samego stopnia pokrewieństwa to 

dzielą oni spadek na równe części wg. Głów

    Również kobieta mogła dziedziczyć jako najbliższa krewna agnacyjna.

c)

gentiles  – osoby należące do tego samego rodu co spadkodawca. Mieli wspólnego 

przodka i nosili to samo nazwisko rodowe.

II ) System agnacyjno – cognacyjny – dziedziczenie to następowało wg. czterech klas:

a)

unde liberi – wszyscy krewni zstępni (descendenci ) spadkodawcy, bez względu na to czy byli 
pod jego władzą ojcowską czy też nie ( w chwili śmierci )

•

dzieci 

•

wnukowie

•

prawnukowie

•

syn emancypowany

          Nie dziedziczyła natomiast żona spadkodawcy ponieważ nie była jego descendentką
          Zstępni stopnia bliższego wykluczali tych stopnia dalszego.
      Dziedziczenie odbywało się według:

•

szczepów   (   in   stripes   )   –   jeśli   dziedzice   po   zmarłym   ojcu   wstępują   w   jego   dział 

spadkowy

•

głów ( in capita ) – podział przez descendentów tego samego stopnia

b)

unde legitimi – wszystkie osoby uprawnione według ius civile

•

sui

•

proximus agnatus

•

gentiles

c)

unde cognati – wszyscy krewni cognacyjni ( przysposobieni ) do 6-go stopnia bez wyjątku. Do 
7-go stopnia tylko prawnukowie rodzeństwa. Krewni cognacyjni bliższego stopnia wykluczali 
tych dalszego stopnia.

Sui heredes byli powoływani we wszystkich trzech wyżej wymienionych klasach dziedziczenia  

d)

unde vir et uxor – dziedziczenie małżonków po sobie – z braku krewnych uprawnionych do 
dziedziczenia. Uxor in manu spadkodawcy ( żona in manu ) dziedziczyła w klasie drugiej jako 
filia familias.

Stosunek  klas pretorskiego dziedziczenia beztestamentowego był taki, że klasa poprzednia wykluczała 
następną.
III ) System cognacyjny 

1) Dziedziczenie beztestamentowe zwyczajne – cztery klasy bliskości:

 

 

a)

descendenci   spadkodawcy  –   wszyscy   krewni   zstępni   bez   względu   na   płeć   i   stopień 
pokrewieństwa oraz toczy znajdowali się pod władzą ojcowską czy nie.

•

Dzieci 

•

Wnuki

•

Prawnuki

•

Itd.

           Dziedziczenie odbywało się według głów i szczepów 

b)

ascendenci spadkodawcy – wstępni 

•

rodzeństwo rodzone ( bracia i siostry po jednej matce i ojcu )

•

dzieci pierwszego stopnia rodzeństwa rodzonego.  

           Wszyscy ci dziedzice dziedziczyli obok siebie wedle głów ( in capita ). Dzieci po zmarłych  
braciach czy siostrach otrzymywały na dział spadkowy przypadający na ich ojca czy matkę.

c) rodzeństwo przyrodnie 

•

bracia -  tylko po ojcu lub po matce

•

siostry -  tylko po ojcu lub po matce

•

ich potomstwo ( ich dzieci pierwszego stopnia )

d)

krewni cognacyjni  – dalsi krewni – bez ograniczenia stopnia bliższości   - bliższy stopień 
pokrewieństwa wykluczał dalszy.
Podział następuje tu zawsze wedle głów ( in capita )

2) Dziedziczenie beztestamentowe nadzwyczajne 

 

 

a)

uboga wdowa – w przypadku gdy nie otrzymała posagu po zmarłym mężu przypadała jej ¼ 
spadku   –   nie   więcej   niż   100   funtów   złota.   Jeśli   spadkodawca   miał   dzieci   to   nie   mogła  
odziedziczyć więcej niż otrzymywało jedno dziecko.

b)

Liberi naturales – dzieci nieślubne zrodzone w konkubinacie – bez stosunku kazirodczego. 
Otrzymywały wraz ze swoją matką  ¼  spadku po ojcu nieślubnym, jeżeli uznał je za swoje i 
nie pozostawił i dzieci ślubnych.

c)

Quarta   divi   Pii  –   czwarta   część   spadku   należna   osobie   niedojrzałej,   arogowanej         i 
wyzwolonej bez słusznego powodu przed dojściem do dojrzałości.    

Dziedziczenie przeciwtestamentowe

Dziedziczenie przeciwtestamentowe ( bonorum possessio contra tabulas ) –  dziedziczenie 
konieczne   –   rodzaj   dziedziczenia   polegający   na     powołaniu   do   spadku   wbrew   istniejącemu 
testamentowi pewnych osób najbliższych testatorowi.
Celem   tego   dziedziczenia   była   ochrona   pierwotnego   prawa   najbliższych   krewnych   agnacyjnych   i 
kognacyjnych spadkodawcy do należnej im części spadku. W kręgu osób nie chronionych tym prawem 
znaleźli się małżonkowie z małżeństwa 

sine manu.

Prawo rzymskie wyróżnia dwa rodzaje koniecznego dziedziczenia, a mianowicie:

1)

Formalne   prawo   dziedziczenia   przeciwtestamentowego  –   nakładało   na   spadkodawcę 
obowiązek  obdarowania majątkiem spadkowym niektórych osób z jego rodziny lub wyraźnego 
wydziedziczenia pod groźbą  nieważności  testamentu. Testator  nie mógł osób tych pominąć w 
testamencie – dziedzice właśni powinni być albo ustanowieni, albo wydziedziczeni.

2)

Materialne   prawo   dziedziczenia   przeciwtestamentowego   –  miało   na   celu   zachowanie 
pewnej   części   spadku   tzw.   zachowek   dla   pewnych   osób   z   rodziny,   uprawnionych   do   tego 
zachowku.

FORMALNE DZIEDZICZENIE PRZECIWTESTAMENTOWE W/G  PRAWA CYWILNEGO
Zakaz pominięcia  SUUS HERES
W dawnym prawie cywilnym uprawnieni do formalnego dziedziczenia przeciwtestamentowego byli 

sui 

heredes. Należeli od nich: 

1)

sui – osoby znajdujące się pod władza ojcowską spadkodawcy w czasie, sporządzania przez niego 
testamentu ( przede wszystkim jego dzieci ).  W ius civile panowało przekonanie, że sam pater 
familias zdecyduje o losie najbliższych członków rodziny ( sui heredes ). Jedynym ograniczeniem 
jego swobody było to, że w testamencie nie mógł nikogo pominąć z kategorii  

sui.   Panowała 

zasada,   że  

miał   ich   powołać   do   spadku   albo  wydziedziczyć.   Wydziedziczenie   nie   wymagało 

uzasadnienia ale wymagało zachowania odpowiedniej formy.:
a) wydziedziczenie musiało nastąpić w słowach uroczystych
b)  syn musiał być wydziedziczony imiennie 
c) pozostali sui heredes ( żona in manu, córki, wnukowie) mogli być wydziedziczeni za pomocą 

ogólnej formuły

d) pominięcie syna w testamencie dawało cały testament nieważny – dziedziczenie ustawowe
e) pominięcie córki in patria potestate lub sui dalszego stopnia nie powodowało nieważności 

testamentu ale osoba taka dziedziczyła razem z dziedzicami ustawowymi

2)

sui postumi  –  dzieci spadkodawcy, które przyszły na świat już po sporządzeniu testamentu, 
mianowicie po śmierci testatora, jego pogrobowcy. Jeżeli testator po sporządzeniu testamentu 
adoptował   kogoś   lub   urodziło   mu   się   dziecko   to   testament   stawał   się   nieważny.   Aby   temu 
zapobiec mógł testator w testamencie z góry ustanowić pogrobowców swoimi dziedzicami lub ich 
wydziedziczyć. Panowała zasada 

„postumus  rumpti testamentum”  –  „pogrobowiec niweczy 

testament”

PRETORSKA  BONORUM  POSSESSIO  CONTRA  TABULAS:   ( PRETORSKIE  DZIEDZICZENIE 
P.TEST)
Jest to pretorska ochrona członków rodziny testatora. Pretor rozszerzył krąg osób uprawnianych do 
formalnego dziedziczenia przeciwtestamentowego o osoby powołane z edyktu unde liberi. Ponadto 
uprawnił do takiego dziedziczenia: 
a) patrona

b)

ojca wyzwalającego – do połowy spadku wyzwoleńca czy tez syna emancypowanego 

Pominięcie   dziedzica   koniecznego   nie   powodowało   według   prawa   pretorskiego   nieważności 
testamentu.
MATERIALNE DZIEDZICZENIE PRZECIWTESTAMENTOWE
Materialne prawo dziedziczenia przeciwtestamentowego czyli prawo do tzw. 

zachowku rozwinęło się 

w praktyce sądu centumwirialnego. 
Zachowek (pars legitima)  –  ustawowa cześć spadku obowiązkowa dla uprawnionego. Powinien 
wynosić przynajmniej ¼  części działu ustawowego.
Sąd centumwirialny zaliczał do kręgu osób uprawnionych do zachowku : 
1) descendentów spadkodawcy                       3) rodzeństwo rodzone
2) ascendentów ( z braku descendentów )        4)  braci i siostry z jednego ojca
  Do zachowku   wliczano   wszystko,  co   uprawniony   otrzymał  nie  tylko  jako   dziedzic,   lecz   także   na 
podstawie   zapisu   lub   darowizny   na   wypadek   śmierci.   Zachowek   musiał   być   wolny   od   wszelkich 
ograniczeń przez: warunek, termin, polecenie. 

Querele   inofficiosi   testamenti  –   powództwo   jakie   przysługiwało   osobie   (pokrzywdzonemu)   w 

sytuacji gdy spadkodawca nie zwraca uwagi na naturalne, przyrodzone prawo swoich najbliższych 
krewnych do korzystania ze spadku. 
Przyjmowano, że spadkodawca sporządzając testament z pominięciem najbliższych krewnych i nie 
pozostawiając im pewnej części spadkowej, musiał działać pod wpływem zaburzenia umysłowego. Na 
tej podstawie uzasadniano obalenie testamentu. 
Powództwo   takie   wnosił   krewny   mający   prawo   do   zachowku   w   razie   pominięcia   jego   osoby   w 
testamencie.   Było   to   powództwo  

subsydiarne  –   dopuszczalne   było   tylko   jako   ostateczny   sodek 

prawny, gdy uprawniony nie miał już innej możliwości aby osiągnąć zachowek.  

QUERELA INOFFICIOSAE DONATIONIS SEU DOTIS

Dziedzic przeciwtestamentowy mógł  unieważnić darowizny dokonane przez testatora za jego życia na 

podstawie 

querela inofficiosae donationis seu dotis. W razie gdyby uprawniony do zachowku był 

pokrzywdzony   służyła   mu   celem   dopełnienia  

actio   ad   supplemendam   legitimam.   W   drodze 

wyjątku dopuszczalne było odebranie zachowku przez wydziedziczenie, w wypadku:

exheredatio bona mente – spadkodawca w interesie samego dziedzica, bądź też celem utrzymania 

dla   niego   majątku   wydziedziczał   go.   Zachodziło   to   gdy   dziedzic   był   umysłowo   chory, 
marnotrawcą, nadmiernie zadłużony

exheredatio   notae   causa  –  na   podstawie   uznania   sądu   mogło   dojść   do   wydziedziczenia 

uprawnionego do zachowku w przypadku gdy dopuścił się np.: przestępstwa. 

JUSTYNIAŃSKIE DZIEDZICZENIE PRZECIWTESTAMENTOWE 
Według   prawa   justyniańskiego   powołane   do   dziedziczenia   przeciwtestamentowego   (koniecznego   ) 

były następujące osoby:

descendenci i ascendenci spadkodawcy dla których Justynian połączył zasady formalnego             i 

materialnego   dziedziczenia   p.   test.   Mieli   oni   więc   prawo   do   formalnego   ustanawiania   ich 
dziedzicami.

Rodzeństwo spadkodawcy, jeśli przed nim dano pierwszeństwo jakiejś  

persona turpis  zachowywało 

dotychczasowe swoje materialne dziedziczenie konieczne.

Unormował   Justynian   (   w   Noweli   115)   szczegółowo   kwestię   wydziedziczenia     lub   pominięcia 
descendentów   przez   wstępnych   za   karę.   Było   14   przyczyn   uzasadniających   takie   postępowanie. 
Najważniejsze z nich to:
1) targnięcie się na życie wstępnego 
2) denuncjacja  o popełnieniu przestępstwa za wyjątkiem zdrady stanu 
3) cudzołóstwo z żoną wstępnego 
4) powstrzymanie od sporządzenia testamentu
5) zaniedbanie w czasie choroby umysłowej
6) ciężka obraza słowna, lub czynna zniewaga cielesna
7) fałszywa denuncjacja, z której wstępny poniósł poważną szkodę 
8) złe prowadzenie się przeciw woli wstępnego, np.: uprawianie hańbiącego zawodu
Jeżeli uprawniony do zachowku został niesłusznie wydziedziczony, mógł tylko w razie nie otrzymania 
niczego,   za   pomocą  

Querele   inofficiosi   testamenti    obalić   testament.   Następowało   wtedy 

dziedziczenie ustawowe, w którym otrzymywał on swój udział ustawowy w całości. Jeśli uprawniony 
otrzymał  dział spadkowy  mniejszy od zachowku, przysługiwało  mu powództwo  przeciw roszczeniu 
dziedziców o uzupełnienie zachowku 

actio ad supplemendam legitimam.