Martyrologia

Dr Alina Cała

Kształtowanie się polskiej i Ŝydowskiej wizji martyrologicznej po II wojnie światowej

Uwagi wstępne

II wojna światowa, w stopniu znacznie większym, niŜ jej poprzedniczka z lat 1914-

1918, na wiele sposobów przekroczyła wszystkie zakorzenione w kulturze europejskiej

zasady wojowania, takie jak oszczędzanie (w miarę moŜliwości) ludności cywilnej,

ograniczone i racjonalne stosowanie represji, szacunek dla ciał poległych. Łamała

podstawowe tabu, jakim jest respekt wobec Ŝycia i śmierci. To była prawdziwa wojna totalna,

która nikomu i nigdzie nie gwarantowała schronienia.

Okrucieństwa wojny stały się niechcianym doświadczeniem całego pokolenia ludzi,

którym wypadło Ŝyć w tym czasie. Intensywność wydarzeń, nieustanne zagroŜenie Ŝycia,

napięcie, strach, niepewność losu własnego i bliskich nie pozostawiały wiele czasu na

refleksje, ani na psychiczne kompensacje, choćby nawet płacz

. Bezpośrednio po zakończeniu

wojny traumatyczne przeŜycia domagały się szybkiej i zbiorowej psychicznej reakcji ze

strony tych, którzy byli ich uczestnikami, ofiarami i świadkami.

Jak wskazują antropolodzy, jednym z najbardziej pierwotnych odruchów kulturowych

w sytuacji naruszenia lub załamania porządku społecznego jest pragnienie odwetu. LeŜy ono

u podstaw koncepcji prawnych, gdzie wina powinna być zrównowaŜona karą. JeŜeli winny

jest niedostępny, karany bywa „kozioł ofiarny”

Traumatyczne przeŜycia wymagają wysiłku intelektualnego, który nadałby im jakiś

sens. SłuŜą temu ceremonie i mity. Budują one obraz zwykle dość odległy od prawdy i

przynoszą ukojenie tym wszystkim, którzy wynieśli z przeszłości niepokój sumienia albo

kompleks winy. śadna z reakcji, szukanie winnych ani tworzenie mitów, nie likwidują jednak

traumy, jaka jest udziałem kaŜdego człowieka z osobna. Z nią kaŜdy musi poradzić sobie sam.

Nie inaczej działo się w Polsce po ustaniu działań wojennych. Pierwszym odruchem

społecznym było pragnienie ukarania winnych. Procesy przeciwko kolaborantom i wysokie

Oglądając obszerną kolekcję wideo-kaset ze wspomnieniami wojennymi, znajdującą się w Holocaust Memorial

Museum w Waszyngtonie, moŜna zauwaŜyć uderzającą prawidłowość, Ŝe nawet po wielu latach reakcje
emocjonalne, takie jak płacz, pojawiają się wtedy, gdy opowieść dotyczy okresu tuŜ-powojennego (np. gdy
ukrywający się spotkali kogoś bliskiego, albo odkryli, Ŝe nikogo z rodziny juŜ nie spotkają). O przeŜyciach
okresu okupacji, nawet tych najokropniejszych, opowiada się zazwyczaj bez widocznych reakcji emocjonalnych.

R. Girard, Kozioł ofiarny, Łódź 1982.

wyroki dla folksdojczów cieszyły się szerokim poparciem społecznym. Pierwsze odbyły się

przed sądem wojskowym juŜ w sierpniu 1944 r. w Lublinie, a ich liczba nie była mała

śydzi jako „winni”

Nastawienie do ocalałych z zagłady było naznaczone podobną tendencją „szukania

winnych”. Antykomunistyczne podziemie w swojej propagandzie dość powszechnie

szermowało wątkami zaczerpniętymi z przedwojennych publikacji antysemickich, a wśród

nich zbitką pojęciową “Ŝydokomuna”, oskarŜając śydów o niemal nadprzyrodzoną moc w

“zniewalaniu” Polski

. Jakby to nie było absurdalne, w garstce ocalonych widziało

zagroŜenie, którym usprawiedliwiało wrogość oraz akty przemocy, zarówno te z pobudek

politycznych, jak i na tle rabunkowym. Ciekawym świadectwem stanu świadomości

powojennych partyzantów jest uzasadnienie pogromu śydów w Parczewie, dokonanego 5

lutego 1946 r. przez kilka oddziałów WiN obwodu włodawskiego, zawarte w Kronice

oddziału śelaznego, spisanej w 1948 r.:

„Jastrząb

” [...] i ja proponowaliśmy „Orlisowi

” uderzenie na miasto Parczew i

rozgromienie  zamieszkałych  tam  śydów  [...],  którzy  złapali  w  swoje  ręce
całkowity  handel  nie  dając  Ŝycia  innym  drobnym  kupcom  i  handlarzom  polskim
[...] Przy okazji tej moŜna się było dobrze podreperować na Ŝydowskich sklepach,
a  przewaŜnie  na  obuwiu,  które  nam  było  bardzo  potrzebne  [...]  Plan  akcji  był
następujący:  grupa  „Dąbka

” z około 10 ludźmi miała opanować most [...] Koło

tego mostu stała zwykle warta złoŜona z Ŝydowskich ormowców, którzy pilnowali
kompleks[u]  budynków  zamieszkałych  przez  śydów  [...]  „Dąbkowi”  udało  się
pięknie podejść i bez strzału rozbroić wartę koło mostu, złoŜoną z dwóch śydków
z automatami i pistoletami. Jednym z nich był sierŜant z UB nazywany popularnie
„Bocian”,  a  było  to  dość  podłe  śydzisko  w  stosunku  obejścia  z  Polakami  [...]
MłodzieŜ  parczewska,  przewaŜnie  uczniowie  z  gimnazjum  miejscowego,
brawurowo pomaga nam w szukaniu śydów, ładowaniu samochodów itp

Wyroki ogłaszano m.in. na łamach „Gazety Lubelskiej” w 1944 r.

Zob.: A. Cała, H. Datner-Śpiewak, Dzieje śydów w Polsce 1944-1968. Teksty źródłowe, Warszawa 1997, s.15-

45; zob. równ. obszerną kolekcję antyŜydowskich ulotek z lat 1945-46 w zbiorach Archiwum Wojewódzkiego w
Lublinie (AWL).

„Jastrząb” – Leon Taraszkiewicz, dowódca grupy dywersyjnej obwodu włodawskiego WiN, zabity w styczniu

1947 r.

„Orlis” – Klemens Panasiuk, jeden z komendantów obwodu włodawskiego WiN, ujawnił się w 1947 r.

„Dąbek” – Piotr Kwiatkowski, w czasie wojny walczył w AK, następnie w Armii Ludowej, aresztowany w

sierpniu 1946 r., skazany na 15 lat więzienia.

A. Cała, H. Datner-Śpiewak, Dzieje..., s. 37-39 (AWL, AK-WiN, Okręg Lublin, inspektorat chełmski, oddział

Włodawa, sygn. 101, vol. II, s. 19-23). Partyzanci rozstrzelali trzech męŜczyzn, ofiary naleŜały do Ŝydowskiej
ochotniczej straŜy, współpracującej z ORMO.

W latach 1944-1947 zamordowano około tysiąca osób narodowości Ŝydowskiej

Jedynie o nielicznych mordach moŜna z całą pewnością powiedzieć, Ŝe miały charakter

zamachów politycznych na funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego lub

członków władz lokalnych. PrzewaŜnie ginęli powracający z obozów zagłady lub ujawniający

się, którzy nie zdąŜyli się jeszcze zastanowić nad dalszymi planami Ŝyciowymi. W raportach

Centralnego Komitetu śydów w Polsce (CKśP) zwykle odnotowywano zawód ofiar

zabójstw, o ile dało się to ustalić, a zwłaszcza pełnione przez nie funkcje polityczne. W kilku

zaledwie przypadkach da się ustalić bez wątpliwości czysto polityczne tło, jak na przykład w

zamachu przeprowadzonym 19.03.1945 r. w Lublinie, w wyniku którego zginął Chaim

Hirszman. W czasie okupacji przyłączył się do oddziału AK, zmuszony był jednak opuścić go

na skutek ostrzeŜenia dowódcy, który uprzedził, Ŝe planowany jest zamach na jego Ŝycie.

Stworzył Ŝydowską grupę partyzancką, a po wojnie wstąpił do UBP. ChociaŜ pracował tam

krótko, był odpowiedzialny za rozpracowanie poakowskiego podziemia na terenie

lubelszczyzny

. Polityczne pobudki kierowały zapewne zabójcami działacza Bundu w Łodzi,

Fiszke Najmana (24.06.1946), choć niezbyt trafnie uznali tę partię za sojusznika komunizmu.

Większość aktów przemocy, jak tzw. „akcja kolejowa” przypisywana oddziałom

Narodowych Sił Zbrojnych, choć uzasadniana politycznie – takiego charakteru nie posiadała.

Wyciąganych z pociągu Ŝydowskich przesiedleńców nie pytano o poglądy, lecz o

narodowość, a następnie rozstrzeliwano bez względu na płeć, zawód, czy wiek. Zginęło w ten

sposób ok. 200 osób. Jeszcze bardziej znaczące było szczególne okrucieństwo, z jakim

znęcano się nieraz nad ofiarami. śydzi ginęli takŜe z rąk cywilnych oprawców: przy próbach

powrotu do rodzimych miejscowości, staraniach o odzyskanie swojej własności, albo bez

wyraźnego powodu, dlatego tylko, Ŝe wciąŜ uwaŜano ich za wyzutych spod prawa, jak za

okupacji - i stan taki uznawano za właściwy.

Mechanizm szukania „kozła ofiarnego” objawiał się w psychozie dokonywanych

jakoby przez śydów „mordów rytualnych”. Był to w drugiej połowie lat czterdziestych

główny impuls zbiorowych wystąpień antyŜydowskich, np. w Rzeszowie (14-15.06.1945 r.),

Krakowie (11.08.1945 r.) i Kielcach (4.07.1946 r). PodłoŜem ekscesów w Rzeszowie stała się

niewyjaśniona sprawa zabójstwa dziewczynki oraz pogłoski, jakoby przyłapano „rabina w

Historycy róŜnie szacują ilość Ŝydowskich ofiar: od 600, poprzez 1500 do 3000. Zob.: I. Gutman, Hajehudim

bepolin acharei milchamat haolam hasznija, Jerozolima 1985; J. Adelson, W Polsce zwanej Ludową [w:] J.
Tomaszewski, Najnowsze dzieje śydów w Polsce, Warszawa 1993; D. Engel, Patterns of Anti-Jewish Violence in
Poland, 1944-46, „Yad Vashem Studies” 1998, no. 26.

Memoriał w sprawie bezpieczeństwa Ŝycia i mienia śydostwa lubelskiego, Archiwum śydowskiego Instytutu

Historycznego (AśIH), CKśP, Sekretariat, sygn.140; autorka jest w posiadaniu nagrania ustnej relacji krewnego
Ch. Hirszmana.

pokrwawionym fartuchu przy wiszących zwłokach dziewczyny”

. W Krakowie doszło do

rozruchów w wyniku pogłosek o ukryciu w synagodze przy ul. Miodowej zwłok licznych

zamordowanych dzieci. Pogrom w Kielcach wybuchł na skutek zeznań dziewięcioletniego

chłopca, rzekomo przetrzymywanego wraz z innymi dziećmi w piwnicy domu zamieszkanego

przez śydów. Podobne plotki odnotowano po wydarzeniach kieleckich, w lipcu 1946 r. w

Częstochowie, Łodzi, Kaliszu. W tym ostatnim mieście twierdzono, Ŝe śydzi po

zamordowaniu ofiar przekazywali ich ciała Ukraińcom, którzy wyrabiali z nich kiełbasę

Przed wojną polska hierarchia katolicka sympatyzowała z narodową prawicą, w wielu

dewocyjnych publikacjach szerząc antysemityzm

. Kościelna ambona, która tuŜ po wojnie

stanowiła bodaj jedyny sprawnie działający kanał informacyjny, odegrała niechlubną rolę w

podsycaniu ksenofobicznych nastrojów. Część duchownych podzielała wiarę w przesąd o

„mordzie rytualnym” i aktywnie brała udział w rozpowszechnianiu psychozy „porwań dzieci

na mace”. Kielecki kanonik, ks. Roman Zelek jakiś czas przed pogromem apelował, by

zgłaszały się do niego matki zaginionych dzieci, reagując w ten sposób na krąŜące pogłoski –

i mimowolnie zgęszczając atmosferę. W dzień po pogromie, podczas narady u wojewody, bez

enady domagał się ukarania winnych „bez względu na pochodzenie rasowe i wyznaniowe”,

mając na myśli „porywających dzieci” śydów

. Organizacje Ŝydowskie próbowały

interweniować u hierarchii kościelnej, ale bezskutecznie. Zachowała się relacja delegacji

lubelskiego Wojewódzkiego Komitetu śydowskiego z audiencji u biskupa Stefana

Wyszyńskiego, juŜ po pogromie kieleckim, mogąca świadczyć o tym, Ŝe nawet przyszły

prymas podzielał wiarę w ten przesąd: “(...) W dyskusji na temat podŜegania motłochu

kłamliwym [zarzutem o mord rytualny], wyjaśnia, Ŝe jeszcze w procesie Bejlisa, na którym

zgromadzono wiele starych i nowych ksiąg Ŝydowskich, w których sprawa krwi nie jest

ostatecznie załatwiona

”.

Niski poziom wykształcenia oraz frustracja kazała szukać „winnych” w świecie

irracjonalnych wierzeń. Sześć lat świadkowania i przeŜywania okrucieństw dotąd

niespotykanych czyniło wiarę w „mord rytualny” jakby mniej nieprawdopodobną. Skoro jedni

ludzie mogli cały swój wysiłek intelektualny i organizacyjny skierować na obmyślanie

sposobów pozbawiania godności, torturowania i dręczenia innych, wreszcie zabijania ich na

K. Kersten, Polacy, śydzi, komunizm. Anatomia półprawd 1939-68, Warszawa 1992, s. 110.

A Paczkowski, Raporty o pogromie, „Puls” 1989, nr 50.

V. Pollmann, Kwestia Ŝydowska w prasie katolickiej lat 30-tych. Badanie empiryczne prasy biskupiej

metropolii krakowskiej na bazie ilościowej, „Biuletyn śydowskiego Instytutu Historycznego” 1997, nr 2(182).

A. Cała, H. Datner-Śpiewak, Dzieje..., s.53-57 (Raport księdza kanonika Romana Zelka dla Kurii

Diecezjalnej).

sposób przemysłowy – to łatwiej było sobie wyobrazić, Ŝe niektórzy mogą takŜe mordować

dzieci w celach rytualnych. JeŜeli z trupów Ŝydowskich hitlerowcy wyrabiali mydło (pogłoski

o takim procederze krąŜyły jeszcze w czasie wojny, a po jej zakończeniu były szeroko

rozpowszechnione), a skóra ludzka mogła posłuŜyć jako ozdobny abaŜur do lampy, to

dlaczego nie uwierzyć, Ŝe śydzi i Ukraińcy wyrabiali z porwanych chrześcijan kiełbasę?

W atmosferze powtarzających się przejawów antysemityzmu (wcale nie ograniczonych

tylko do środowisk prawicowych i antykomunistycznych) trudno było śydom o poczucie

bezpieczeństwa. Gwarantowane przez nowy ustrój rzeczywiste równouprawnienie stawało się

iluzorycznym luksusem, bo nie było akceptowane społecznie. W stereotypie „Ŝydokomuny"

oraz w popularnych przekonaniach o „zdominowaniu" przez śydów urzędów państwowych i

aparatu przemocy - tyleŜ było odruchu wrogości wobec komunizmu, co niezgody na zasadę

równouprawnienia. Z równą niechęcią przyjmowano obecność Ŝydowskich robotników w

fabrykach, w strukturach związkowych albo samorządach. Osoby zajmujące kierownicze

stanowiska, czy to w aparacie partyjnym, w strukturach administracji, w przemyśle albo na

uniwersytetach, nie mogły publicznie afirmować swojej Ŝydowskości. Mogły to czynić tylko

w partiach i organizacjach Ŝydowskich - stąd ich tak bujna działalność w Polsce lat 1944-

1950.

Polski mit martyrologiczny

Począwszy od 1947 r. sądzeni w Polsce gestapowcy, folksdojcze i kolaboranci zaczęli

być traktowani łagodniej. Otrzymywali mniejsze wyroki, wytaczano mniej procesów

. Sądy

coraz niechętniej podejmowały sprawy dotyczące szmalcowników lub kolaborantów

wspierających zagładę śydów. Organizacje Ŝydowskie notowały przypadki manipulacji

sądowych, próby zastraszenia świadków lub intencjonalną nieporadność prowadzących

ledztwo. Działacze lubelskiego Wojewódzkiego Komitetu śydowskiego podali trzy

przykłady takich bezprawnych działań, alarmując: “Procesy te zostają przez Władze Sądowe

oraz obrońców wykorzystane jako wystąpienia antysemickie. NiezaleŜnie od tego, Ŝe masa

Polaków zostaje uniewinniona, tam gdzie rozchodzi się o śydów, procesy te zostają

przygotowane w ten sposób, Ŝe wynika z nich, Ŝe to śydzi ich napadali, a oni byli zmuszeni

Tak w tekście dokumentu. Zob.: Sprawozdanie z audiencji u J. Eksc. ks. biskupa Wyszyńskiego delegacji

Wojewódzkiego Komitetu śydów Polskich w Lublinie, AśIH, CKśP, Wydz. Prawny, t. 248.

P. Madajczyk, Niemcy, [w:] P. Madajczyk (red.), Mniejszości narodowe w Polsce. Państwo i społeczeństwo

polskie a mniejszości narodowe w okresach przełomów politycznych, 1944-1989, ISP PAN, Warszawa 1998, s.
67-76.

zabijać w obronie własnej”

. ChociaŜ takie postępowanie było zapewne w duŜym stopniu

odbiciem stanu świadomości społecznej, to odpowiadało ogólnej praktyce w państwie.

wiadczyć o tym moŜe zanik aktywności Komisji Zbrodni Niemieckich w 1950 r. ZbieŜność

tej daty z początkiem „zimnej wojny” nie jest przypadkowa. Praktycznie dopiero w 1964 r.

organizacja ta wznowiła działalność.

Powstające tuŜ po wojnie utwory literackie podjęły temat postaw społecznych wobec

zagłady śydów. Jerzy Putrament w piśmie „Odrodzenie” w 1944 r. nawoływał do „odbudowy

psychicznej narodu” za pomocą literatury. Miała ona „wychowywać”, ale unikając kłamstwa,

koloryzowania i przemilczeń: „Nie bójmy się prawdy, choć jest ona ponura. Nakazem chwili

jest wykarczowanie chwastów moralnych, okiełznanie głupców, nikczemników, wytępienie

zatrutych wyziewów ducha przeŜytego czasów niewoli, który pokutuje jeszcze tu i ówdzie pod

pieczą wsteczników i zaściankowych wrogów wolności ludu. Trzeba się bowiem mieć na

baczności przed tymi, których dobrobyt i majątek wyrósł na krwi mordowanych śydów; nie

moŜe Ŝyć naród, w którym istnieje cała warstwa, wyrosła na zbrodni, na krwi, w którym

pokutują poglądy usprawiedliwiające morderstwa niewinnych, rabunek i zdradę”

. Jakby w

odpowiedzi na ten program, w 1946 r. została nagrodzona powieść Tadeusza Brezy „Mury

Jerycha”

(napisana w 1941-42 r.) W tym samym roku Jerzy Andrzejewski wydał w

Czytelniku „Wielki tydzień”

, w którym poruszył problem osamotnienia ginących w getcie

warszawskim śydów. Temat ten pozostał zapoznany, aŜ po burzę, jaką wywołał artykuł J.

Błońskiego „Biedni Polacy patrzą na getto”

. Zofia Nałkowska opublikowała w 1946 r.

„Medaliony”

. Wśród nowel tam zawartych znalazło się opowiadanie „Przy torze

kolejowym”, wstrząsający w swojej zwięzłości obrazek banalizacji zła i odrętwienia

wraŜliwości. Zbiór poezji „Pieśń ujdzie cało” zawierał m.in. dotykające zagłady śydów

wiersze polskich poetów, w tym Wisławy Szymborskiej

Wkrótce jednak nakaz moralnych rozliczeń przytłumiony został o wiele silniejszą

potrzebą „oswojenia” nieludzkiej rzeczywistości wojennej, uśpienia tragicznych wspomnień.

Celebra oficjalnych obchodów rocznicowych była jednym ze sposobów realizacji tych

oczekiwań. Równie waŜnym była martyrologiczna wizja niedawnej przeszłości. Wprawdzie

nie mogła ona całkiem obejść się bez kolaborantów i zdrajców, ale były to wyjątki, jakby

Pismo WKś z Lublina (29.09.1947), AśIH, CKśP, Wydz. Prawny, t. 84.

Cyt. za: śydowska Agencja Prasowa (śAP). Biuletyn 1944, nr.3, s. 3

T. Breza, Mury Jerycha, Warszawa 1946.

J. Andrzejewski, Wielki Tydzień, Warszawa 1946.

J. Błoński, Biedni Polacy patrzą na getto, „Tygodnik Powszechny” 1987, nr 2

Z. Nałkowska, Medaliony, Warszawa 1946 (Przy torze kolejowym)

Pieśn ujdzie cało, Warszawa-Łódź-Kraków 1947

istniejące jedynie w celu uwypuklenia bohaterstwa całego polskiego społeczeństwa. Niczym

aktorom, przypisano im ściśle wyznaczone role. W wizji lewicowej – byli to zwykle

reakcjoniści, „straszni mieszczanie”, zaś w prawicowej – komunistyczni zaprzańcy (w tym

takŜe śydzi). W Ŝadnym wypadku nie byli to Ŝywi ludzie, których pobudki warte są poddania

analizie, choćby w celu wyjaśnienia przyczyn zjawisk. Nie było juŜ miejsca ani na

rozliczenia, ani na dyskusję. Prawda zamieniała się w traumę.

W wydanym w 1948 r. zbiorze opowiadań Z. Nałkowskiej „Charaktery dawne i

ostatnie”

, który w zamierzeniu autorki był kontynuacją „Medalionów”, przejawia się juŜ w

pełni ukształtowana wizja martyrologiczna, pozwalająca na opis jedynie pozytywnych

postaw. Bohaterka noweli „Lia, albo córka miłująca” przyłącza się do ostatniej drogi swojej

matki, rezygnując z moŜliwości ratunku. Wprawdzie w tle noweli „Macierzyństwo z wyboru”

pojawiają się postacie szmalcowników, ale przyćmiewa je blask bohaterstwa Klementyny,

gotowej na kaŜde poświęcenie dla ratowania adoptowanej Ŝydowskiej dziewczynki. Są to

bardzo wygładzone obrazy okupacyjnej rzeczywistości, jakŜe róŜne od okrucieństwa miniatur

zawartych w „Medalionach”. O kilka zaledwie lat późniejsza proza Tadeusza Borowskiego,

nawiązująca stylistycznie do zwięzłej bezwzględności „ekspresjonizmu okupacyjnego”,

budziła juŜ ogromny sprzeciw czytelników.

śydowski mit martyrologiczny

Podobną ewolucję sposobów radzenia sobie z bagaŜem okupacyjnych przeŜyć

prześledzić moŜna w społeczności śydów polskich. Wydane w 1946 r. wspomnienia

Maksymiliana Borwicza z obozu Janowskiego

, w którym sportretowane zostały rozmaite

postawy więźniów, ich nieco makabryczny humor, a nawet obozowy slang (wraz ze

słowniczkiem) nie mogłyby ukazać się kilka lat później, nie tylko ze względu na cenzurę.

Zapewne sam autor nie miałby odwagi napisać tej ksiąŜki w ten sam, pozbawiony

patetyczności sposób.

Kiedy w 1944 r. powstał Centralny Komitet śydów w Polsce, jednym z zadań jego

Wydziału Prawnego było zbieranie materiałów obciąŜających kolaborantów, którzy w czasie

okupacji brali czynny udział w zagładzie, szantaŜując, denuncjując lub mordując śydów. Na

podstawie pisemnych doniesień Ŝydowskich lub nieŜydowskich świadków udokumentowane

sprawy kierowano do sądów lub Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego.

Z. Nałkowska, Charaktery dawne i ostatnie, Warszawa 1948 (Lia, albo córka miłująca; Macierzyństwo z

wyboru)

M. M. Borwicz, Uniwersytet zbirów, Kraków 1946

Wewnątrz-Ŝydowskie porachunki wojenne rozpatrywał Społeczny Sąd przy CKśP.

Dotyczyły one byłych policjantów gettowych, członków Judenratów, obozowych kapo lub

ydowskich kolaborantów. Jedyną karą, jaką dysponował Sąd było „wykluczenie ze

społeczności Ŝydowskiej" – jak moŜna sądzić po zachowanej dokumentacji, bardzo dotkliwą

dla skazanych. Postacie takie, jak Chaim Rumkowski (przewodniczący Judenratu w getcie

łódzkim) i Adam Czerniaków (stojący na czele Judenratu getta warszawskiego) uznane

zostały za kolaborantów i zdrajców. Nie było tu Ŝadnej dyskusji, nie dostrzegano róŜnicy w

postawach i działaniach kaŜdego z nich. Komisja Historyczna przy CKśP odmówiła przyjęcia

dziennika Czerniakowa, mimo niewątpliwych wartości dokumentacyjnych tego świadectwa.

Z drugiej strony, CKśP starał się wyrazić wdzięczność wszystkim tym, którzy pomagali

prześladowanym przez hitlerowców śydom. Do 15.11.1946 r na „nagrody dla rodzin polskich

za ukrywanie i pomoc śydom podczas okupacji” wydatkował w sumie 166 500 zł.,

jednorazowo udzielając sum w granicach od 1 tys. do 10 tys. zł. Pod koniec roku wstrzymano

jednak tę działalność wobec „całkowitego wyczerpania się funduszy”

. W 1948 r. powołano

Komisję Pomocy Polakom przy Wydziale Prawnym CKśP. Podejmowała cały szereg spraw,

od udzielania jednorazowych zapomóg pienięŜnych (zwykle dołączano list dziękczynny),

stałej pomocy społecznej, pośrednictwa pracy, po interwencje w imieniu tych, którzy weszli

w konflikt z prawem. Wypłacano zapomogi tym rodzinom polskim, które wychowywały

dzieci zarejestrowane w CKśP

, tzn. nie tającym Ŝydowskiego pochodzenia wychowanków.

W kilku przypadkach prawnicy CKśP, powołując się na postawę zainteresowanego wobec

prześladowanych śydów, podejmowali skuteczne interwencje w sprawach politycznych

Działalność ta ustała całkowicie po likwidacji organizacji i partii Ŝydowskich w 1950 oraz

przekształceniu CKśP w Towarzystwo Społeczno-Kulturalne śydów w Polsce. Statut TSKś

wprawdzie ją przewidywał, ale państwo (jedyne źródło dotacji) nie udzieliło na ten cel

funduszy.

Pierwsze obchody rocznicy powstania w getcie warszawskim (w 1945, 1946 r.) miały

nader skromny charakter i nic nie świadczyło o tym, by uznano to powstanie za centralne

wydarzenie okupacyjnych dziejów śydów. Wymieniano je, obok zrywu w getcie

białostockim, częstochowskim, buntów w Treblince i Sobiborze oraz walk Ŝydowskich

Protokół z kontroli całokształtu działalności i gospodarki CKśP, spisany przez inspektora Biura Kontroli przy

Prezydium KRN 15.11.1946 r., AśIH, CKśP, Wydz. Prawny, t. 42.

Np. pismo Alfonsyny Krywenczyk wychowującej Irenę Feder, Szczecin, 25.08.1947, ibid., Wydz.

MłodzieŜowy, t.77.

Np. sprawa księdza dr Antoniego Ptaszka, duszpasterza Kościoła starokatolickiego w Krakowie, którego syn

został aresztowany jako łącznik WiN (ibid., Wydz. Prawny, t.239); sprawa Konrada Szpringera (Wydz. Org.,

partyzantów, jako jeden z przykładów bohaterstwa śydów

. Sądząc z prasy zarówno

polskiej, jak i Ŝydowskiej, najuroczyściej obchodzono czwartą rocznicę powstania w getcie

warszawskim, w kwietniu 1947 r. Obchody zorganizowano w stolicy oraz wielu innych

miastach, jak Katowice, Lublin, Bydgoszcz, Rzeszów, Poznań, Wrocław i Kalisz. We

wszystkich wzięli udział przedstawiciele władz lokalnych, a w Warszawie – władz

centralnych. Prasa krajowa zamieściła okolicznościowe artykuły

. Po raz pierwszy w

Nowym Jorku rocznicę obchodził Amerykański Kongres śydowski, zaprosiwszy ambasadora

R.P. W wielu przemówieniach i prasowych artykułach, obok zapewnień, Ŝe powstanie

przejdzie do „dziejów Polski” jako walka „o naszą i waszą wolność” (o czym dość szybko

zapomniano) pojawiło się stwierdzenie, Ŝe zryw ten był „walką o godność ludzką”.

Podobnego sformułowania uŜył Józef Kermisz w wystąpieniu cytowanym w całości przez

„Biuletyn śAP

”: „ta z góry przegrana walka (...), walka nie o Ŝycie, lecz o godność ludzką,

o godną śmierć z bronią w ręku”. Potem było ono wielokrotnie powtarzane, stając się

wyświechtanym frazesem, powielanym w rocznicowych wystąpieniach aŜ do dziś. Podczas

obchodów czwartej rocznicy Marek Edelman w wystąpieniu na Umschlagplatz przeciwstawił

mu nieco inny obraz, kładąc nacisk na bohaterstwo tych, którzy nie walczyli z bronią w ręku,

lecz dopokąd to było moŜliwe organizowali opór cywilny:

„Plac, na którym stoimy widział wszystko. Widział w lipcu 1942 roku tłum bezbronny,

pędzony pod groźbą karabinów. Widział we wrześniu 1942 r. tłum zamknięty w ciasnym

czworoboku ulic, strzeŜony murem najeŜonych karabinów. Widział rozstrzeliwanie dzieci.

Widział matki idące dobrowolnie za dziećmi do wagonów. Widział największą zbrodnię w

historii. Ostatnią drogę narodu Ŝydowskiego.

I było wielu takich wśród nas samych, a częściej wśród tych „szczęśliwszych” za murem,

którzy pytali, dlaczego ten naród idzie tak spokojnie ze spuszczoną głową na śmierć?

Tym wszystkim ludziom moŜna teraz odpowiedzieć tylko jedno – nie znaliście Ŝycia

zorganizowanego i świadomego społeczeństwa Ŝydowskiego. Nie wiedzieliście, Ŝe wśród tej

zorganizowanej, świadomej części społeczeństwa od pierwszej chwili przejawiało się dąŜenie

do walki.

sygn.304, t.53). Interweniowano takŜe w sprawie Polaków skazanych za nielegalne przekroczenie granicy (ibid.,
Wydz. Prawny, t.223).

śAP, Biuletyn 1944, nr 4, s.2 (Rezolucja uchwalona na zebraniu partyzantów Ŝydowskich w Lublinie); Biul.

1945, nr 27<37>, s.1-3.

Prasa polska w rocznicę powstania w getcie warszawskim, śAP, Biul. 1947, nr 37<285>, s. 12-13.

Dr J. Kermisz, W czwartą rocznicę powstania w getcie warszawskim (19.IV.1943), dodatek do: śAP, Biul.

1947 nr 30<279>, s.1-5.

W warunkach, jakich nie znała Ŝadna konspiracja w Europie, w całkowitej izolacji i

osamotnieniu wykuwał swoją drogę Ŝydowski ruch oporu. W getcie zamkniętym szczelnie

murem, w getcie nękanym, w getcie głodnym znajdują się grupy młodzieŜy, która chce

walczyć. Walczyć o honor narodu Ŝydowskiego

”.

Niewielu natomiast zauwaŜyło, tak jak autor artykułu w „Rzeczpospolitej”, Ŝe

„powstanie w ghetcie warszawskim było pierwszym masowym objawem oporu zbrojnego

przeciwko Niemcom w Polsce

”. W porównaniu z tymi obchodami, rok później, w 1948 r.

wypadły one juŜ nader skromnie, mimo odsłonięcia pomnika Bohaterów Getta, dłuta Natana

Rapaporta. W latach następnych były jedyną okazją, by przypomnieć o losach śydów w

czasie wojny – słuŜyły bardziej jako alibi dla zapomnienia, wykluczenia pamięci o zagładzie

z kart historii Polski.

Martyrologiczna wizja losów własnego narodu była naturalną potrzebą wśród

ocalałych śydów. Budowała na nowo ich toŜsamość, stanowiła ucieczkę przed poczuciem

dogłębnego upokorzenia indywidualnej i grupowej godności. Nie oznacza to, by od początku

wizja ta nie podlegała wpływom polityki. Inny obraz cierpienia i bohaterstwa tworzyli

syjoniści, inny zwolennicy partii Bund, a jeszcze inny Ŝydowscy komuniści. Syjoniści

pragnęli uzasadnień dla istnienia państwa Ŝydowskiego w Palestynie. Odmalowywali obraz

diaspory, w którym prześladowania śydów były wiecznie obecną częścią ich losu, a jedyną

na nie odpowiedzią była upokarzająca bierność i „paktowanie” z prześladowcami. Dlatego

pomniejszali znaczenie oporu cywilnego w gettach i obozach, przeciwstawiając garstkę

powstańców (przewaŜnie młodych syjonistów) „biernej masie” prowadzonej bez odruchu

sprzeciwu na rzeź. Taka wizja, z róŜnych powodów, okazała się najbardziej nośna społecznie,

takŜe dla komunistów, z tą róŜnicą, Ŝe gettowej organizacji PPR przypisali oni wiodącą rolę w

przygotowaniach do zbrojnej walki

. W obu wersjach moŜna zauwaŜyć podobieństwo do

tradycyjnej, umocowanej w religii wizji „cierpień galusu”, które zakończyć moŜe dopiero

przyjście Mesjasza. Tyle, Ŝe dla jednych Mesjaszem był syjonizm, a dla drugich – Stalin.

Spis treści w ksiąŜce „Ruch podziemny w ghettach i obozach

”, która była bodaj

pierwszą próbą usystematyzowania tragicznych wydarzeń Holocaustu, pokazuje narodziny

stereotypu „bierności śydów”. Kolejne rozdziały zostały zatytułowane: „I. Środki stosowane

przez władze niemieckie wobec śydów w celu uniemoŜliwienia oporu” [podkreśl. A. C.]; „II.

Z przemówienia Marka Edelmana, zastępcy komendanta ś.O.B, śAP, Biul. 1947, nr 37<285>, s.5.

śAP, Biul. 1947, nr 37<285>, s.13. Podobnego sformułowania uŜył takŜe J. Kermisz we wcześniej

cytowanym wystąpieniu – i zapewne ono było pierwotnym źródłem, z którego korzystali dziennikarze.

Zob. np. B. Mark, Powstanie w getcie warszawskim, Warszawa 1953

Elementy psychiczne osłabiające moŜliwości oporu”; „III. Formy biernego oporu: odwlekanie

– polityką Rad śydowskich, praca – jako czynnik chroniący przed śmiercią, łapownictwo (...),

bunkry”. W części drugiej obrazowi bierności przeciwstawione zostały dokumenty ilustrujące

postawy aktywnego oporu, a rozdział pierwszy wylicza w śród nich: „męŜna postawa,

solidarność rodzinna i narodowa”, „indywidualny lub czynny opór”. Nie był to zatem jeszcze

w pełni ukształtowany obraz „bierności”, ale widać juŜ w nim wartościowanie postaw, które

wiodło do takiego wizerunku.

Stereotyp bierności śydów wobec własnej zagłady wygodny był dla polskiej opinii

publicznej, toteŜ szybko się upowszechnił. Usypiał sumienie, zwalniał z dalszych rozliczeń.

Skoro sami śydzi byli bierni, to postawy zarówno Armii Krajowej, jak teŜ Narodowych Sił

Zbrojnych, albo pospolitych szmalcowników były bez znaczenia. Nie mogła zapobiec

zagładzie Rada Pomocy śydom „śegota”, ani pełna samopoświęcenia pomoc

„Sprawiedliwych między narodami świata”, bez względu na to, jak byłaby liczna. Zagładę

ydów moŜna było uznać za wydarzenie z góry zdeterminowane i w ten sposób „oswoić”.

Upodobniała się do „sądu boŜego”, zdarzenia wpisanego w plan boski, na którego przebieg

nic nie moŜe wpłynąć – takie uzasadnienia pojawiały się zwłaszcza w kulturze ludowej

, nie

tylko zresztą polskiej, ale i Ŝydowskiej.

Podsumowanie

Początek rodzenia się polskiego mitu martyrologicznego zbiegł się z umacnianiem

komunizmu w Polsce. Był dla komunistycznej propagandy bardzo wygodny. Choć wersja

„oficjalna” róŜniła się od tej utrwalonej w potocznej świadomości wartościowaniem roli

Armii Krajowej, w aspekcie oceny postaw Polaków wobec zagłady śydów obie były zgodne.

Holocaust miał być mniej waŜnym i nieco wstydliwym odpryskiem losów „skazanego na

zagładę” narodu polskiego. To prawda, śydzi bardziej cierpieli, niŜ Polacy

, ale sami się do

tego przyczynili swoją „biernością”. Byli zabijani „niegodnie”, z wyjątkiem garstki

powstańców getta warszawskiego, którzy zginęli „godnie”, walcząc o „honor narodu”.

Narodu, który honoru nie miał. To dla umocnienia tej wizji zamknięto pawilon Ŝydowski w

muzeum na terenie obozu w Oświęcimiu, zaś tabliczki z objaśnieniami głosiły, Ŝe w

B. Ajzensztajn (opr.), Ruch podziemny w ghettach i obozach. Materiały i dokumenty, Warszawa-Łódź-Kraków

1946

A. Cała, Wizerunek śyda w polskiej kulturze ludowej, Warszawa 1992

W 1993 r. 46% respondentów stwierdziło, Ŝe „naród Ŝydowski ucierpiał bardziej, niŜ naród polski”, przeciwną

opinię wyraziło zaledwie 6%. 78% uwaŜało, Ŝe Polacy w czasie okupacji pomogli śydom „tyle ile mogli”, a
12% - Ŝe mogli uczynić więcej. Zob.: I. Krzemiński (red.), Czy Polacy są antysemitami?, Warszawa 1996, s. 98.

Auschwitz ginęli Polacy „oraz inne narody”, następnie wymienione alfabetycznie – śydzi na

końcu, bo są na „Ŝ”.

Taki obraz obowiązuje w zasadzie do dziś. Współczesne podręczniki szkolne zagładzie

ydów poświęcają nie więcej, niŜ pól strony. Zazwyczaj nieco więcej miejsca zajmuje opis

powstania w getcie warszawskim, ale nigdzie nie przekracza objętości jednej strony. Te

wywody są niejako „ciałem obcym”, wydzielonym i nie zsynchronizowanym z wykładem o

dziejach Polaków w czasie wojny i okupacji. JeŜeli wspomina się o „szmalcownikach”, to w

tym samym zdaniu przywołuje się Ŝydowskich policjantów gettowych, jakby były to zjawiska

równowaŜące się i znoszące winy. Wszystkie podręczniki prezentują martyrologiczną wizję

historii naszego kraju. Pokazują ją wyłącznie z jednego punktu widzenia, mianowicie –

polonocentrycznego. Nie ma w nim miejsca na obiektywny opis wkładu mniejszości

narodowych w dzieje Polski, ani tym bardziej - na rzetelny wykład o Holocauście. JeŜeli coś

zmienia się na lepsze, to dzięki mediom, a nie programom szkolnym.

Trauma świadkowania zagładzie, ukryty kompleks winy i skrywane podejrzenie, Ŝe

wobec „starszych braci” zgrzeszyliśmy nie tylko „zaniechaniem”

, przejawiała się w

irracjonalnych fobiach, w „antysemityzmie bez śydów”. ChociaŜ wraz z upływem czasu

niechęć do wyznawców judaizmu wykazuje tendencję spadkową

, fobie okazały się

dziedziczne. W ciągu ostatnich 10 lat patologie zbiorowej pamięci ujawniły się przy okazji

takich wydarzeń, jak konflikt wokół klasztoru Karmelitanek i krzyŜa na Ŝwirowisku w

Oświęcimiu. śadna z kampanii wyborczych nie obeszła się bez antysemickich wypowiedzi i

aluzji. Rzeczywistość zdają się zaludniać dwa przeciwstawne byty: Polacy i upiory śydów. W

1991 r. 35% Polaków było przekonanych, Ŝe „śydzi rządzą Polską”. Hasło prywatyzacji dość

powszechnie zamieniało się na prowincji w lęk przed śydami, którzy „odbiorą wszystkie

fabryki”. Jeszcze większym lękiem napawał postulat reprywatyzacji. Obawiano się, Ŝe „wrócą

ydzi i wyrzucą nas z domów”, w czym ujawniał się niepokój sumienia, Ŝe zasiedlone w

czasie wojny domy Ŝydowskie zmieniły właścicieli w niezbyt czysty moralnie sposób.

Dwie wizje martyrologiczne nie do końca są ze sobą sprzeczne, chociaŜ opisują dzieje

II wojny światowej w zasadniczo róŜny sposób. Obie roszczą sobie prawo do pełnienia

funkcji budulca narodowej toŜsamości. Wizja „polska” nie jest w stanie pomieścić

holocaustu, ani świadomości o traumie, którą spowodowało świadkowanie zagładzie narodu

ydowskiego. Jest bardziej lokalna, słuŜy głównie Polakom. W „Ŝydowskiej”,

J. Błoński, Biedni Polacy...

A. Jasińska-Kania, Zmiany postaw Polaków wobec róŜnych narodów i państw, [w:] A. Jasińska-Kania, (red.),

Bliscy i dalecy. Studia nad postawami wobec innych narodów, ras i grup etnicznych, Warszawa1992, s.224.

rozpowszechnionej w świecie, nie ma miejsca na polską martyrologię, a świadkowie

zrównywani bywają z katami. Funkcja obu mitów dla budowania samoświadomości zdaje się

rosnąć z czasem. Obie są zafałszowane, a toŜsamość na nich oparta nie moŜe być zdrowa.

Bibliografia

B. Ajzensztajn (opr.), Ruch podziemny w ghettach i obozach, wyd. CśKH,

Warszawa-Łódź-Kraków 1946

J. Andrzejewski, Wielki Tydzień, wyd. „Czytelnik”, Warszawa 1946

R. Auerbach, Treblinke, wyd. CśKH, Warszawa-Łódź-Kraków 1947

T. Breza, Mury Jerycha, wyd. „Czytelnik”, Warszawa 1946

N. Blumental, Słowa niewinne, t. 1-2, wyd. CśKH, Warszawa-Łódź-Kraków 1947

M. M. Borwicz, Uniwersytet zbirów, wyd. Woj. śKH w Krakowie, Kraków 1946

M. M. Borwicz, Organizowanie wściekłości (słowo wstępne Zofia Nałkowska), wyd.

Ogólnopolska Liga do Walki z Rasizmem, Warszawa 1947

Huberband Sh., Kidush Hashem. Jewish Religious and Cultural Life in Poland during

the Holocaust, Hoboken 1987

Maciejewska I. (oprac.), Męczeństwo i zagłada śydów w zapisach literatury polskiej,

Warszawa 1988

B. Mark, Di jidisze tragedje in der pojliszer literatur, Ferl. „Jidisz Buch”, Warsze 1950

Z. Nałkowska, Medaliony, wyd. „Czytelnik” 1946 (Przy torze kolejowym)

Z. Nałkowska, Charaktery dawne i ostatnie, wyd. „Czytelnik” 1948 (Lia, albo córka

miłująca; Macierzyństwo z wyboru)

S. Otwinowski, Wielkanoc (Dramat o zbrojnym oporze ghetta), wyd. CśKH,

Warszawa-Łódź-Kraków 1946

Pieśn ujdzie cało, wyd. CśKH, Warszawa-Łódź-Kraków 1947

S. Szmaglewska, Dymy nad Birkenau, wyd. „Czytelnik”, Warszawa 1945

W trzecią rocznicę zagłady ghetta w Krakowie (księga zbiorowa), wyd. CśKH,

Warszawa-Łódź-Kraków 1946

Wróbel, J., Tematy Ŝydowskie w prozie polskiej: 1939-1987, Kraków 1991