Microsoft Word - Karne_wyklady

Autor: Mateusz Oleniacz i Max Szel-Dyle

Spis treści

Wstęp do prawa karnego ........................................................................................................................................................ 3

Wykład 1 – Czym jest prawo karne. ..................................................................................................................................... 3

Wykład 2 – Funkcje prawa karnego. Historia prawa karnego cz. 1. .............................................................................. 8

Wykład 3 – Historia prawa karnego cz. 2. Źródła prawa karnego. ............................................................................ 11

Wykład 4 – Prawo karne intemporalne. Norma sankcjonowana i sankcjonująca .................................................... 16

Nauka o przestępstwie .......................................................................................................................................................... 23

Wykład 5 – Struktura przestępstwa cz 1.. .......................................................................................................................... 23

Wykład 6 – Struktura przestępstwa cz 2. Przypisanie skutku cz 1. .............................................................................. 27

Wykład 7 – Przypisanie skutku cz 2. Strona podmiotowa - umyślność ...................................................................... 33

Wykład 8 – Strona podmiotowa - nieumyślność. ............................................................................................................. 40

Wykład 9 – Karygodność i wina jako elementy struktury przestępstwa. ................................................................... 47

Wykład 10 – Kontratypy cz 1. ............................................................................................................................................... 55

Wykład 11 – Kontratypy cz 2. Okoliczności wyłączające winę cz 1 ............................................................................ 63

Wykład 12 – Okoliczności wyłączające winę cz 2. ........................................................................................................... 71

Wykład 13 – Błąd co do kontratypu. Usiłowanie .............................................................................................................. 78

Wykład 14 – Przygotowanie. Sprawcze formy współdziałania przestępnego ............................................................ 87

Wykład 15 – Niesprawcze formy współdziałania przestępnego ................................................................................... 94

Wykład 16 – Czyn ciągły. Zbieg przestępstw .................................................................................................................. 103

Nauka o karze .......................................................................................................................................................................... 111

Wykład 17 – Cel kary. Zasady i dyrektywy wymiaru kary cz 1.................................................................................. 111

Wykład 18 – Zasady i dyrektywy wymiaru kary cz 2.. .................................................................................................. 115

Wykład 19 – Zasady i dyrektywy wymiaru kary cz 3. System kar cz 1. ................................................................... 121

Wykład 20 – System kar cz 2.. ............................................................................................................................................ 127

Wykład 21 – System środków karnych cz 1 – środki majątkowe. ........................................................................... 134

Wykład 22 – System środków karnych cz 2 – terminowe środki karne. ............................................................... 143

Wykład 23 – System środków karnych cz 3 - zakaz prowadzenia pojazdów. ....................................................... 148

Wykład 24 – Kara łączna. .................................................................................................................................................... 154

Wykład 25 – Środki probacyjne. ....................................................................................................................................... 161

Wykład 26 – Nadzwyczajny wymiar kary. ..................................................................................................................... 167

ROF

DR HAB

NDRZEJ

OLL

–

WYKŁADY

1-3,

5-13,

15-16

ROF

DR HAB

ARIA

ZEWCZYK

–

WYKŁADY

14,

17-20,

22-25

R HAB

ŁODZIMIERZ

RÓBEL

–

WYKŁAD

ANUSZ

AGLEWSKI

–

WYKŁAD

21,

Wstęp do prawa karnego

A. Zoll

06.10.08

WYKŁAD 1

Temat: Czym jest prawo karne. Definicje w prawie karnym.

Człowiek jest istotą , która żyć może tylko w społeczeństwie, z innymi ludźmi, konieczne jest zatem

uregulowanie zasad postępowania.

Jest wiele systemów normatywnych regulujących postępowania z innymi ludźmi.

Takim systemem jest system moralny, normy etyczne, pozwalające odróżnić dobro od zła. Istotne jest

również nasze poczucie godności. Art. 30 Konstytucji „przyrodzona i niezbywalna godność”, poczucie wartości
(człowiek oczekuje potwierdzenia tej godności od otoczenia). Będzie się zachowywał tak, by spotkać się z
akceptacja swojej godności.

Procesy socjalizacji umożliwiają odróżnianie dobra od zła.

Japonia niska przestępczość - bo bardzo dużą rola rodziny w społeczeństwie japońskim. Dla Japończyka

niezmiernie ważne, by być akceptowanym w rodzinie i nie narazić rodzinę na krytykę ze strony znajomych,
sąsiadów.

Kryterium rozróżniania dobra i zła zakłócone w niektórych (patologicznych rodzinach). Dlatego trzeba

wprowadzić  systemy,  które  będą  wymuszały  właściwe  postępowanie.  Taką  role  spełnia  prawo  karne.  Ono  w
sposób  najbardziej  drastyczny  sposób  ingeruje  w  sferę  dóbr  jednostki.  Zmusza  obywateli  do  przestrzegania
norm prawnych. Nie tylko prawo karne wprowadza takie obowiązki  (przymus państwowy) np. art. 415 kc „kto
drugiemu ze swej winy wyrządzi szkodę, zobowiązany jest do jej naprawienia”  Obowiązek naprawienia szkody.

Definicja prawa karnego

Dziedzina prawa stanowionego przez powołaną do tego władzę państwową, która określa jakie

zachowania naruszające normy postępowania zostają określone za czyny karalne, jakie są zasady pociągania
takich sprawców do odpowiedzialności i jakie kary i środki karne maja być stosowane wobec sprawy naruszeń.

*określa jakie zachowania naruszające normy prawne zostają uznane za czyny karalne.

*dziedzina prawa stanowionego- do prawa karnego nie zaliczamy norm zwyczajowych. Norm, które nie zostały
w formalny sposób zapisane, ustalone. Normy zwyczajowe zakazujące lub nakazujące pewnych zachowań,
pozostają w sferze norm moralnych, względnie norm obyczajowych.

Nie zaliczamy regulaminów, statutów tworzonych przez organizacje międzynarodowe. Przestrzegać ich

musza członkowie tych organizacji. Sankcje najczęściej usuniecie z członkostwa. Czasem jednak, sankcje
zbliżone do sankcji karnych.

Prawo karne jest na innej płaszczyźnie niż inne dyscypliny prawne. Inne organizują życie społeczne,

organizują relacje miedzy ludźmi, mówią np. kto jest właścicielem (prawo rzeczowe-własność, prawo własności,
obowiązki właściciela etc.).Natomiast funkcja prawa karnego jest zabezpieczenie zorganizowanych przez inne
dyscypliny stosunków społecznych. Prawo karne nic nie organizuje, jedynie chroni przestrzeganie, tego co
zorganizowały inne dyscypliny prawne. Dlatego wyróżnia się dwie normy postępowania.

Art. 148, 1 „kto zabija człowieka, podlega karze pozbawienia wolności od lat 8-25 lub dożywotniego

pozbawienia  wolności”.  Ta  norma  nie  brzmi  –  nie  zabijaj,  czy  nie  zachowuj  się  tak,  żeby  Twoje  zachowanie
doprowadziło  do  śmierci  człowieka.  Przepis  sformułowany  –‘kto  zabija,  podlega  karze’.  W  tym  przepisie
zawarte 2 normy o innej treści i innym adresacie. Jedna norma z uproszczenia –nie zabijaj człowieka. Mamy tu
do  czynienia  z  takim  dekalogiem-nie  zabijaj  człowieka.  JEST  TO  NORMA  SANKCJONOWANA.  Mówi  jak

Wstęp do prawa karnego

Wstęp do prawa karnego

A. Zoll

trzeba postępować, jakiego postępowania, zachowania prawodawca oczekuje. Zawiera polecenie określonego
zachowania  poprzez  zakazanie  –  nie  zabijaj,  lub  nakazanie-udziel  człowiekowi  znajdującemu  się  w
niebezpieczeństwie pomocy.  Ta  norma  występuję  w  porządku  prawnym  ,  jej  źródło  może  być  rożne  (prawo
karne, ale także mogą być inne źródła prawne). Druga norma z tego artykułu- norma, której adresatem jest nie
człowiek,  do  którego  jest  skierowana  norma  sankcjonowana  a  organ  władzy  (podlega  karze-tu  ustawodawca
zwraca się do organu państwa –prokuratora, sadu. Gdy dojdzie do zabicia ciąży na nich obowiązek).

Prawo karne wskazuje te zachowania, które naruszają jakieś normy postępowania tzw. Normy

sankcjonowane, które ustawodawca uznaje, ze one musza być obłożone sankcja, czyli zagrożone pod groźbą
kary. Prawo karne katalog czynów zabronionych pod groźbą kary musi przedstawić. Taki katalog będzie składał
się na normy prawa karnego. Takim katalogiem czynów jest kodeks karny. Część szczególna to jest katalog. Nie
jest on wyczerpujący, bo mamy jeszcze ustawy szczegółowe.

*zasady pociągania do odpowiedzialności karnej. Określenie kto jest sprawca czynu. Zasady odpowiedzialności
kto może odpowiadać, kogo możemy karać za popełnienie określonych czynów. Istotny jest tutaj problem
wieku.

*prawo karne określą konsekwencje popełnienia czynu zabronionego.

Kary w kk

-grzywna,

-kara ograniczenia wolności,

3 odmiany pozbawienia wolności

a-czasowe pozbawienia od 1ms-15 lat

b-25 lat pozbawiania wolności

c-dożywotnie pozbawienie wolności.

Kara śmierci w standardzie Unii zniesiona. W 88 r. w Krakowie ostatni wyrok śmierci.

Oprócz kar cały katalog środków karnych, mających na celu zwiększenie dolegliwości związanej z

popełnieniem  czynu  zabronionego  i  naszej  reakcji  na  ten  czyn  zabroniony.  Inny  cel  zabezpieczenie
społeczeństwa  przed  pewnymi  negatywnymi  cechami  sprawcy  np.  pozbawienie  kierowcy,  który  spowodował
wypadek prawa jazdy.

Ustawodawstwo krajowe + ograniczenia wynikające z członkostwa w UE.

-karalność pomówienia w środkach masowego przekazu. Czy karać dziennikarzy za to, ze napisze to i owo o
kimś. Czy może to być podstawa odpowiedzialności karnej. Rezolucja Unii zalecająca państwom członkowskim
jak najdalsza ostrożność w zakresie karania dziennikarzy za ich opinie np. o politykach. Karanie za takie
wypowiedzi może osłabić kontrole społeczną np. nad działaniami polityków.

Kary zgodnie z konwencjami, EKPC – kary nie mogą być okrutne, poniżające, godzić w godność

człowieka. Państwo jest ograniczone w takich działaniach, które by te europejskie standardy naruszały.

Wstęp do prawa karnego

A. Zoll

Miejsce prawa karnego w systemie prawa;

-w  odróżnieniu  od  innych  dyscyplin  ma  charakter  subsydiarny.  Jest  najbardziej  drastycznym  wkroczeniem  w
sferę prywatności jednostki (uderza w wolność, majątek, cześć, a jeszcze niedawno w życie). Uznajemy, ze to
musi  być  ostateczność.  To  ma  być  ultima  ratio  –ostateczność,  konieczność  takiej  reakcji,  ze  inne  środki,
którymi dysponuje państwo są niewystarczające.

Pojecie czynu zabronionego. Jest zdefiniowane w kk 115 , 1 – czynem zabroniony zachowanie o

znamionach określonych w ustawie karnej. Raz jako wzorzec zabroniony. Innym razem konkretne zachowanie
realizujące znamiona wzorca.

Czyn zabroniony występuję w 3 odmianach:

1-kategoria zbrodni – czyny zagrożone kara od 3 lat pozbawienia wolności lub kara surowsza.

2-występki – zagrożone kara pozbawienia wolności ponad miesiąc, kara ograniczenia, grzywna
ponad 30stawek dziennych.

3-wykroczenia.

Ten podział ma charakter czysto formalny, to ustawodawca o nim decyduje do jakiej kategorii zaliczyć

dany typ zabroniony). Np. prowadzenie pojazdu w stanie nietrzeźwości (bezwypadkowe)-przez długie lata
wykroczenie dzisiaj przestępstwo (występek).

Te kategorie nie są jednolite.

Wykroczenia nie zaliczamy do kategorii przestępstw (wolą ustawodawcy. We Francji zaliczane do

kategorii przestępstw).

Problem podstawowych aktów prawnych. Mamy kodeks karny (zawiera katalog zbrodni i występków) i

kodeks wykroczeń z 1971 r. (zawarty katalog wykroczeń), wykroczenia w szeregu ustaw dodatkowych.

Przestępstwo jest to czyn zabroniony (zbrodnia, występek), któremu sprawcy można postawić zarzut,

ze mógł się zachować zgodnie z poleceniem zawartym w normie prawnej. Przestępstwem czyn ZAWINIONY.

Może być czyn zawoniony, który nie będzie przestępstwem. Przestępstwo pojecie na 2roznych

płaszczyznach:

1-bardziej abstrakcyjna kategoria zachowań, czyn zagrożony zbrodnia i występkiem i zawiniony, nie mowie o
czymś konkretnym, nawiązuje do czynu zabronionego jako wzorca,

Musimy zbadać, czy ten konkretny czyn nie jest atypowy, czy stopień społecznej szkodliwości tego

czynu kwalifikuje go by go potraktować jako przestępstwo. Art. 1, 1 „czyn zabroniony o znikomej społecznej
szkodliwości,  nie  stanowi  przestępstwa”.  Obok  elementu  formalnego  mamy  do  czynienia  wchodzi  w  grę
element  materialny.  Określony  stopień  społecznej  szkodliwości  konkretnego  czynu  zabronionego.
Przestępstwo określony w sposób FORMALNO-MATERIALNY.

Obok przestępstwa jest przestępstwo SKARBOWE. Prawo materialne obok prawa zajmującego się

przestępstwami, wykroczeniami występuję prawo karne skarbowe (czyny zabronione skierowane przeciwko
fiskalnym interesom państwa; podatki, clą, dewizy).Odrębna ustawa (kodeks karny skarbowy) odnośnie prawa
karnego skarbowego (występuje podstawy odpowiedzialności). Te przestępstwa skarbowe dzielą się na:

1-występki

Wstęp do prawa karnego

A. Zoll

2-wykroczenia.

Dolegliwość, konsekwencja dokonania czynu zabronionego jaka jest karą. KARA OSOBISTA

DOLEGLIWOSC

ZADANA

PRZEZ

KONSTYTUCYJNIE

UPRAWNIONY

ORGAN

PANSTWOWY SPRAWCY PRZESTEPSTWA JAKO WYRAZ POTEPIENIA JEGO
ZACHOWANIA. Osobista dolegliwość, która jest celowo dolegliwością. Dolegliwość dla tej dolegliwości.

Ma to być osobista dolegliwość (a dotyka najbliższych, dla nich nie powinna być kara. Dolegliwość

minimalizowana np. pomoc, dla rodzin pozbawionych wolności).

Kara uprawniony organ wobec sprawcy przestępstwa. Zgodnie z Polska Konstytucja tylko sąd.

Środki karne

1-zwiększenie dolegliwości wobec sprawcy,

2-charakter zabezpieczający, przed niebezpiecznym dla porządku społecznego sprawca,

3-pozbawienie sprawców owoców przestępstwa (przepadek rzeczy uzyskanych z przestępstwa
bezpośrednio lub pośrednio).

Środki związanie z poddaniem sprawcy próbie – ŚRODKI PROBACYJNE. Chodzi tu o

modyfikacje kary ze względu na osoby sprawcy, potrzeby resocjalizacyjne.

3 środki poddania sprawcy próbie:

1-warunkowe umorzenie postępowania karnego. Przy drobnych przestępstwach, niezagrożonych
surowsza kara niż 3 lata pozbawienia wolności (drobna spraw, sprawca, który nie wykazywał antyspołecznych
nastawień, nie miał do czynienia z wymiarem sprawiedliwości).Wyznaczenie okresu próbnego, na naprawienie
szkody – jako zadośćuczynienia społeczeństwu złego zachowania. Okres próbny 2 lata.

2-Warunkowe  zawieszenie  wykonania  kary-może  dotyczyć  spraw  poważniejszych.  Postępowanie
prowadzi  się  do  końca.  Sad  skazuje,  wymierza  kare.  Jeżeli  ta  kara  nie  jest  surowsza  niż  2  lata  pozbawienia
wolności  (są  wyjątki)  to  sad  może  to  wykonanie  kary  zawiesić.  Nakłada  obowiązki  –  naprawienia  szkody,
nadzór kuratora, ale jeżeli  się będziesz przez okres  próby dobrze zachowywał, to skazanie zostanie zatarte.
Uniknięcie kontaktu z wiezieniem, co ma duży wpływ na dalsze życie.

3-przedterminowe zwolnienie. Sad wymierzając kare człowiekowi, skazując na kare pozbawienia wolności,
nie wie jak ten człowiek zareaguje na wiezienie, w jaki sposób proces resocjalizacji będzie w trakcie odbywania
kary  przebiegał.  Może  tak  przebiegać,  ze  wykonanie  całej  kary  okaże  się  niepotrzebne,  że  proces  socjalizacji
nastąpił wcześniej i nie ma potrzeby zatrzymywania tego człowieka dłużej w zakładzie karnym, ze należy mu w
tym  momencie  znów  dąć  szanse.  Sad  może  go  przedterminowo  zwolnic  –  wyznaczając  mu  okres  próby  nie
może być krótszy niż ten, który został do końca kary wyznacza się obowiązki nie dłużej zwykle niż 5 lat inaczej
jest przy karze dożywocia, można kuratora wyznaczyć. Obserwuje się tego człowieka jeśli

76 minuta cos pokręciłem

W karze pozbawienia wolności tkwi pewna sprzeczność. Zamykamy by człowiek w przyszłości nie

popełnił przestępstwa, ale zamykając go utrudniamy mu socjalizacje, skazujemy go na warunki, które są inne niż
w życiu społecznym. Ludzie, którzy przez dłuższy czas przebywali w więzieniu nie umieją żyć na wolności.
Należy dać człowiekowi kontrolowaną wolność by pod opieka kuratora wdrażać go do życia w społeczeństwie.
Tak więc środki te pełnią ważną rolę.

Wstęp do prawa karnego

A. Zoll

Środki zabezpieczające- stosujemy je nie patrząc na winę. Kara ma zawierać w sobie potępienie

zachowania  sprawcy.  Potępić  zachowanie  sprawcy  możemy  gdy  czyn  był  zawoniony,  gdy  możemy  postawić
zarzut,  ze  mógł  się  zachować  zgodnie  z  norma  prawna.  Mamy  kategorie  sprawców,  którzy  nie  są  zdolni  do
odpowiedzialności karnej -osoby niepoczytalne.

Środki zabezpieczający maja charakter:

➢

leczniczy: -zamykanie w zakładzie leczniczym (stosujemy środki lecznicze),

➢

administracyjny-gdy chcemy uniemożliwić popełnienie czynu zabronionego (np. zabranie komuś prawa
jazdy).

Środki wobec:

-niepoczytalnych

-niepełnoletnich (ta kategoria także nie może odpowiadać karom). Nie stosujemy wobec osób, które nie
ukończyły 17 r. ż. , wyjątkowo granica 15 lat wchodzi

Nie oznacza to, ze nie reagujemy i 16 letniego złodzieja pozostawiamy społeczeństwu. W tych

sprawach  mamy  specjalną  ustawę  -    Ustawa  z  1982  o  postępowaniu  w  sprawach  nieletnich.  Określa  ona
podstawę  reakcji  na  zachowanie  nieletniego.  Podstawą  będzie    popełnienie  czynu  karalnego  (przestępstwa,
występki,  zbrodnie),  a  również  niektóre  wykroczenia  .  Ta  reakcja  w  stosunku  do  nieletnich  nie  musi  być
poprzedzona popełnieniem takiego czynu-wystarczy, ze mamy do czynienia z daleko posuniętą demoralizacja.
Wtedy  postępowanie  przeciwko  nieletniemu  tez  może  być  prowadzone.  Sąd  rodzinny  może  podjąć
postępowanie – środki wychowawcze:

-skierowanie do dziennego ośródka wychowawczego,

-zamkniecie w takim ośrodku (gdy zagrożenie ze strony rodziny – stamtąd płynie źródło
demoralizacji),

-środki poprawcze, które maja już w sobie element dolegliwości.

AKTY PRAWNE;

I. prawo karne materialne:

Kodeks karny uchwalony 6. VI 1997 r. wszedł w życie od 1. IX 1998 r. Nowelizowany pod wpływem

-konieczności dostosowania do prawa UE,

- konwencji międzynarodowych i dostosowanie prawa karnego.,

-poprawienie błędów,

-radosna twórczość parlamentu.

Kodeks wykroczeń Ustawa z 1971 kodeks wykroczeń – wielokrotnie nowelizowana najwyższy czas

by opracować nowy kodeks wykroczeń.

Kodeks Karny Skarbowy Ustawa z 1999 r.

Wstęp do prawa karnego

A. Zoll

II. Prawo karne procesowe:

Kodeks karny procesowy ustawa 6. VI 1997 r. wszedł w życie od 1. IX 1998 weszła w życie 1.IX

1998 r.

Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia.

Kodeksie skarbowym – przepisy procesowe.

III. Prawo karne wykonawcze – wykonanie kary – sposoby wykonywania kary.

Kodeks karny wykonawczy 6. VII 1997 obowiązujący od 1. IX 1998 r.

13.10.08

WYKŁAD 2

Temat: Funkcje prawa karnego

Ustalenie jaka funkcje pełni w danym systemie zależy od tego z jakim systemem mamy do czynienia.

Bardzo trudno było by wskazać systemy, które są w  100% totalitarne lub demokratyczne. W każdym systemie
totalitarnym  prawo  służy  wykonaniu  celów  politycznych  grupy  sprawującej  władzę.  W  państwie
demokratycznym  prawo  nie  jest,  a  w  każdym  razie  nie  na  pierwszym  planie  instrumentem  sprawowania
władzy. Prawo jest ogranicznikiem władzy art. 7 konstytucji  - władza publiczna może działać tylko na podstawie
i  w  ramach  prawa.  Władza  nie  ma  pierwotnej  wolności,  w  tym  sensie,  że  jeżeli  prawo  czegoś  nie  reguluje  to
władzy  wolno  to  robić.  Władza  może  działać  na  podstawie  legitymacji  prawa.  Ta  funkcja  prawa  karnego  jest
dwoista.

1-problem realizacji zadań stawianych przez państwo (funkcja ochronna, sprawiedliwościowa), w czym prawo
ma pomagać,

2-ograniczenia władzy f. gwarancyjna

Trzy funkcje prawa karnego- ustalenia umowne:

Funkcja ochronna

Norma prawna, która czegoś zakazuje lub coś nakazuje, ma w zamierzeniach ustawodawcy

doprowadzić  do  utrwalenia  nienaruszalności  jakiegoś  status  quo,  dlatego  zakazuje  się  działań,  które  by
zmierzały  do  zmiany,  lub  zdaniem  ustawodawcy  nakazuje  się  aktywność  by  tego  stanu  nie  zmienić.  Norma
sankcjonowana  –  wyraża  powinność  określonego  zachowania  –  ma  na  celu  ochronę  pewnego  stanu  rzeczy
(utrzymania lub zmiany).Prawo karne ma zabezpieczyć ma zabezpieczyć przestrzeganie normy sankcjonowanej.
Ma chronić te wartości, te dobra, które są u podstaw każdej regulacji.

Pojęcie dobra prawnego-fundamentalnego pojęcia na gruncie prawa karnego. Wartość ze względu na

ochronę prawną, uzyskuje charakter dobra prawnego.

Dobro prawne od strony tego co powinno prawo karne chronić. Gdybyśmy zrekonstruowali z norm

prawnych definicje dobra (dobrem jest to co prawo chroni) nic byśmy nie mieli. Pozostało by dalej pytanie, czy
prawo karne chroni właściwe wartości i czy chroni je we właściwy sposób. Zewnętrzne i wewnętrzne spojrzenie
na dobro prawne (czy prawo w sposób właściwy chroni wartości). Spojrzenie zewnętrzne bardziej związanie z
moralnością, etyką.

Wstęp do prawa karnego

A. Zoll

Funkcja ochronna nastawiona na przyszłość. Działanie przez prawo w taki sposób, by te wartości były

bezpieczne. Instrumenty, które będą tak wpływać na adresatów, że nie będą oni swoimi zachowaniami narażać
tych wartości. Oddziaływanie dwutorowe:

1-na te jednostki, które już swoim zachowaniem zagroziły, naruszyły jakąś wartość (dokonały czyn zabroniony).
Tak oddziałujemy, żeby te osoby w przyszłości nie powróciły na drogę przestępstwa i nei były niebezpieczne dla
dobra. JEST TO PREWENCJA INDYWIDUALNA. Zabezpieczanie dóbr poprzez oddziaływanie na konkretne osoby.
Może to być działanie eliminacyjne (kara śmierci), lub pozbawienie wolności (gdy nie widzimy szans na naprawę
na wolności0. Musimy ‘zbadać’ sprawcę. Czy jego działanie było wynikiem przypadku, czy też jego systemu
wartości. Proces resocjalizacji jest podstawowym działaniem w ramach prewencji indywidualnej.

2-wyrobienie  przekonania  u  społeczeństwa,  że  nie  należy  popełniać  czynów  zabronionych.  Tutaj  mamy  dwa
kierunki.  Pierwszy  historycznie  starszy,  odstraszamy  potencjalnych  kandydatów  na  dokonanie  czynu
zabronionego  surowością  kary.  Taka  osoba,  musi  przeprowadzić  bilans  zysków  i  strat-  konsekwencję  muszą
przeważyć  w  kierunku  powstrzymania  od  dokonania  czynu  zabronionego.  Odstraszenie.  Drugi  kierunek,
bardziej  nowoczesny-  takie  oddziaływanie  na  społeczeństwo,  by  te  wartości,  zostały  przyjęte  przez  człowieka
jako jego własne (by się z nimi zintegrował). Przekonanie odbiorcy, że prawo karne spełnia swoją rolę, że atak
na  dobro  jest  czymś  złym,  na  który  to  atak  społeczeństwo  reaguje.  Chodzi  tu  o  element  konsekwencji  a  nie
odstraszenia. Akcenty SA tutaj przesunięte.

Nie surowość tak bardzo oddziałuje jak inne czynniki. Bardzo ważna jest to, by sprawca, nie widział

szansy, że nie zostanie wykryty. Pewność ukarania doskonale przekonuje. Surowość kary nie może być
symboliczna, musi odpowiadać wartości dobra zaatakowanego, ale rola jej jest mniejsza od pewności kary.

II.

FUNKCJA SPRAWIEDLIWOŚCIOWA

Jest to pierwotna funkcja prawa karnego. Wynika z pierwotnego instynktu – zemsty. Kodeks

Hammurabiego- oko za oko ząb za ząb wprowadzono tu zasadę równowagi, odpłaty tym samym, ale nie więcej.
Ograniczające prawo karne działanie ustawodawcy. Kara ma być równoważna do tego zła, które sprawca
wyrządził w przeszłości.

Ta  funkcja  nastawiona  jest  do  przeszłości.  Kara  jest  odpowiedzią  do  tego  co  się  stało  w  przeszłości.  To
zwrócenie  się  do  przeszłości  ma  znaczenie  także  dla  przeszłości.  Jeśli  informacja  dociera  do  ogółu
społeczeństwa spełnia rolę ostrzegającą, informującą o tym, że prawo jest stosowane.

III.

FUNKCJA GWARANCYJNA.

Ma chronić człowieka, jednostkę, aby nie została uznana za przestępcę kiedy nie dokonała czynu

zabronionego, lub nie została uznana za sprawcę przestępstwa surowszego, niż te, które popełniła. Określenie
zachowanie, które uznajemy za zachowania zabronione. Ustawodawca musi podpisać, stworzyć pewne wzorce
zachowań,  które  uważa,  że  realizują  znamiona  wzorców  (i  te  poddaje  odpowiedzialności  karnej).Katalog
zachowań  niezbędny  dla  funkcji  gwarancyjnej  nullum  crimen  sine  lege  (nie  ma  przestępstwa  bez  ustawy-  to
ustawa musi opisać te zachowania, które uznane będą za zagrożone pod groźbą kary).

Art. 231 kk w tym opisie nie mamy opisu czynu zabronionego.

183 kk „kto wbrew przepisom”- przepisy niekoniecznie mające wymiar ustawowy, to mogą być

rozporządzenia, zarządzenia, administracyjne czysto wykonawcze normy, które charakteryzują warunki
przewożenia, składowania substancji niebezpiecznych dla środowiska. To mogą być przepisy Unii Europejskiej.
Ten nakaz by czyn zabroniony był w ustawie, musi być traktowany bardziej elastyczny (TK trzon w ustawie, ale
elementy uszczegółowienia mogą być gdzieindziej). Opis ustawowy też trzeba brać w cudzysłów.

Ta zasada gwarancyjna może odgrywać rolę jeżeli człowiek działając wie o tym, że jakaś norma prawna

zakazuje mu tego typu zachowań. Ten zakaz musi wyprzedzać działania. Musimy wprowadzić drugą zasadę –
NIE MA PRZESTĘPSTWA BEZ USTAWY OBOWIĄZUJĄCEJ W CZASIE POPEŁNIENIA CZYNU ZABRONIONEGO.

Wstęp do prawa karnego

A. Zoll

Funkcja gwarancyjna- prawo karne w naszej cywilizacji do odpowiedzialności karnej wymaga

zawinienia – NIE MA PRZESTĘPSTWA JEŻELI CZYN NIE JEST ZAWINIONY -NULLUM CRIMEN SINE CULPA = NIE MA
PRZESTEPSTWA BEZ WINY.

Funkcja gwarancyjna – wymaga aby reakcja na dokonanie czynu zabronionego była określona w ustawie. Ten,
który  decyduje  się  na  popełnienie  czynu  zabronionego  powinien  wiedzieć,  lub  móc  wiedzieć  co  mu  będzie
grozić.  Musi  być  określona  kara  przez  ustawę.  Ta  kara  musi  być  ustanowiona  przed  popełnieniem  czynu.
Modyfikacje  też  z  gwarancyjną  funkcją  prawa  karnego  (prof.  to  omowi  kiedyś).Karę  musi  określać  tylko
ustawodawca, w ścisłym słowa znaczeniu (ustawa)- NULLUM POENA SINE LEGE - NIE MA KARY BEZ USTAWY.

Funkcjonowanie funkcji w różnych okresach prawa karnego:

Oświecenie- początek nowoczesnego prawa karnego. Epoka, która dla prawa karnego dała najwięcej.

Cesary Beccaria. Jego poglądy na prawo karne wciąż aktualne:

–przeciwko karze śmierci,

–autor określoności czynu zabronionego- zasada nie ma przestępstwa bez ustawy w czasie popełnienia

przestępstwa.

Podstawowe postulaty tego kierunku;

1. Legalizm- myśl przewodnia oświecenia zerwanie z absolutyzmem (wola władcy w miejscu prawa).W
końcu 18 w. Fundamentalne kodyfikacja Józefina i Leopoldina - kk dla Toskanii z 1876- wprowadzają do swojej
treści zasadę nullum crimen sine lege.

2. Nacjonalizm – oddzielenie spraw sumienia moralności, od spraw odpowiedzialności karnej. Autorzy
oświecenia podkreślali ten postulat zwłaszcza Wolter.

3.       Humanizm -  właśnie do okresu oświecenia zadawanie cielesnych, drastycznych kar było sankcjonowane
prawem  (w  prawie  przewidziane).  Zniesienie  tortur  koniec  18  wieku.  Oświeceniu  zawdzięczamy  kierunku  w
stronę humanitarnego traktowania sprawców i odejścia od kar cielesnych. Kary śmierci nie zaliczano wtedy do
kar  cielesnych.  TK  orzeczenie  o  zestrzeleniu  w  stanie  wyższej  konieczności  samolotu  opanowanego  przez
terrorystów  TK  uznał  przepis  dozwalający  za  sprzeczny  z  Konstytucją.  Podkreślił  też,  że  Polska   konstytucja
poprzez zakaz kar cielesnych zabrania kary śmierci – jednoznaczna wypowiedź odnośnie kary śmierci.

Trudno wskazać kiedy szkoła prawa karnego kończy się, przechodzi w drugi kierunek nazywana szkołą

klasyczną  prawa  karnego.  W  wyniku  ustabilizowania  się  sytuacji  społecznej  (po  wojnach  napoleońskich,
rewolucji francuskiej) dochodzi do pewnej stabilizacji i do bardzo gwałtownego rozwoju jurysprudencji i nauki o
prawie. Twórcy klasycyzmu filozofii Kant i Hegel, w doktrynie prawa karnego Feuerbach (wieku 24 lat napisał
podręcznik  prawa  karnego),  miał  romans  z  macochą,  ojciec  go  ścigał  przez  Niemcy.  Jest  autorem  pierwszego
klasycystycznego kodeksu karnego dla Bawarii  z 1813 r.

Założenia szkoły;

Przestępstwo było traktowane jako produkt czysto normatywny. Przestępstwo interesowało jako

norma,  typ  czynu  zabronionego.  Tutaj  rozwijano  daleko  idące  spekulacje  między  elementami  przestępstwa,
rozumianego  jako  twór  czysto  normatywny.  Klasycyzm  rozwinął  daleko  dogmatykę  prawa  karnego,  naukę  o
postaciach stadialnych o usiłowaniu etc.

Jasno przyjmuje zasadę INDETERMINIZMU – wolności woli, człowiek sam decyduje o swoim

postępowaniu.  Jest  to  ważne  dla  prawa  krajowego.  Jeżeli  człowiek  nie  ma  wolnej  woli  nie  może  ponosić
odpowiedzialności.  U  podstaw  funkcja  sprawiedliwościowa  –  kara  ma  być  równoważnikiem  szkody.  Nie  jest
ważne kogo się karzę, dlatego w ujęciu tej szkoły Temida ma mieć zawiązane oczy 9nie ma patrzeć na sprawce,
ważna jest wina. Ciężar dolegliwości ma równoważyć ciężar przestępstwa. Nie interesuje się osobą sprawy, jego
osobowością,  przeszłością,  nie  interesuje  ją  również  jakie  skutki  w  przyszłości  wywoła  kara  na  przyszłość  (z

Wstęp do prawa karnego

A. Zoll

pewnymi wyjątkami). Feuerbach twórca koncepcji przymusu psychologicznego – zagrożenie karą i orzeczenie
karą powinno być na tyle surowe by w rachunku zysków i strat zmusić potencjalnego sprawcę do zaniechania
działania. W każe widział oddziaływanie do przyszłości. Nastawiony na prewencję ogólną (nietypowy z tego
powodu przedstawiciel szkoły klasycznej0 Bentham- opracował ogólno prewencyjne założenia kary.

Polska też ma dwóch wybitnych przedstawicieli szkoły klasycystycznej prawa Romuald Hube (autor

pierwszego  w  Polsce  podręcznika  prawa  karnego  z  1830  r.  ,  nawiązującego  do  Kanta  i  Hegla,  ale  jest  to
oryginalny  polski  podręcznik.  Romuald  wybitny  karnistą,  był  twórcą  rosyjskiego  kodeksu  karnego  z   1846  r.
niekorzystnego dla Polski, co nie zyskało mu sympatii). Drugim uczonym był Edmund Krzymuski prof. UJ- jeden
z  najwybitniejszych  polskich  dogmatyków,  twórca  krakowskiej  szkoły  prawa  karnego,  o  dorobku  wartym
pamięci.

8* Edmund Karol Krzymuski (ur. 30 października 1852 w Kruszynie, zm. 6 sierpnia 1928 w

Ostendzie) - polski prawnik, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego od 1888, członek Akademii Umiejętności od

1904. Od 22 sierpnia 1919 r. członek Komisji Kodyfikacyjnej, w której pełnił funkcję wiceprezesa wydziału
karnego. Referent projektu kodeksu postępowania karnego, autor przepisów karnych prawa autorskiego.

Specjalista z zakresu prawa karnego. Przedstawiciel szkoły klasycznej prawa karnego w Polsce. Autor Wykładu

prawa karnego (1885) i Wykłady procesu prawa karnego (1891).

Spośród jego uczniów za najwybitniejszego uchodzi Juliusz Makarewicz[1].

20.10.08

WYKŁAD 3

Temat: Funkcje prawa karnego cz 2. Historia prawa karnego.

Szkoła pozytywistyczna.

Ze względu na same założenia pozytywistyczne naukę Comte, Milla widział w przestępstwie zjawisko

społeczne, cos co empirycznie jest stwierdzalne, co nie jest przedmiotem spekulacji. To musiało zmienić
perspektywę patrzenia na prawo karne.

Szkoła pozytywistyczna w prawie karnym. Kierunek, który zwrócił uwagę na sprawcę czynu

zabronionego pod groźbą kary. To nie sam czyn jest tu istotny tylko dla zwalczania przestępczości, zwalczania
które jest groźne dla rozwoju społeczeństwa ważne jest, żeby zneutralizować niebezpieczeństwo płynące ze
strony sprawcy.

Przestępstwo nie jest tak jak chciała szkoła klasyczna zjawiskiem normatywnym. Istotą przestępstwa

jest to, że jest zjawiskiem o wadze społecznej. Zdarzenie, które dla społeczeństwa jest szkodliwe.

Podstawowym dziełem tej szkoły, kierunku jest praca lekarza, antropologa C. Lombroso. Prowadził on

m.in.  badania  nad  kształtem  czaszki  doszedł  do  wniosku,  że  problem  przestępczości,  problem  sprawstwa
zachowań  społecznie  szkodliwych  to  jest  kwestia  pewnego  atawizmu,  kwestia  wrodzona  pewnych  tendencji,
które  nakazują  człowiekowi  zachowywać  się  wbrew  przyjętym  ogólnie  normom  postępowania.  Jeżeli
przestępczość  jest  czymś  z  czym  człowiek  się  rodzi  to  z  tego  dla  prawa  karnego  muszą  wynikać  ważne
konsekwencje. Jeżeli ktoś rodzi się skazany na popełnianie przestępstw to nie może być mowy o winie, wolnej
woli, która jest podstawą dla przypisania komuś winy.

Cały kierunek pozytywistyczny oparty jest na determinizmie, na wykluczeniu wolnej woli. Jednostka

jest elementem świata, elementem przyrody, jest w pełni zdeterminowana.

Wstęp do prawa karnego

A. Zoll

Człowiek  zbrodniarz  –  człowiek,  który  rodził  sie  już  zbrodniarzem.  Dlatego  szkoła  pozytywistyczna  skreśla
pojęcie  winy  a  w  to  miejsce  wprowadza  stan  niebezpieczeństwa  sprawcy.  Lombroso  zastanawiał  się  czy  z
budowy  ciała  możemy  przewidzieć,  że  dana  osoba  jest  skazana  do  tego  by  popełniać  przestępstwa  (czaszka  –
„lombrozjańska  gęba”)Skoro  tak  należy  stosować  środki  prewencyjne,  które  zabezpieczą  społeczeństwo  przed
tymi,  którzy  będą  mu  szkodzić.  Przestajemy  mieć  do  czynienia  z  prawem  karnym.  Nie  kary  maja  tu  być
elementem  zabezpieczającym,  czy  elementem  zabezpieczającym  funkcję  prawa  karnego,  a  środek
uniemożliwiający popełnienie przestępstwa, na które bez zastosowania takiego środka byłby skazany. To już nie
jest kara ale środek zabezpieczający. Nie ma winy a jest stan niebezpieczeństwa. Nie mamy więc do czynienia
z  takimi  zasadami  prawa  karnego  jak  wolna  wola,  wina,  etyka.  To  właśnie  te  wymienione  elementy  prawa
karnego widzą człowieka jako podmiot, a nie przedmiot działania zewnętrznego.

Kierunek pozytywistyczny był mocno krytykowany, ale w pewnym momencie w czasach nam bliskich

na przełomie lat 60 i 70 ten kierunek odżył w niespodziewanej formie. W USA i Anglii przeprowadzono badania
nad  chromosomem  i  jego  budową.  Okazało  się,  że  są  ludzie,  którzy  mają  dodatkowy  chromosom  męski
(anomalia).  W  więzieniu  anomalia  występuję  dużo  częściej,  tymbarskiej  jeśli  badamy  sprawców  szczególnie
niebezpiecznych. Jednak nie udało sie udowodnić, że posiadanie takiej anomalii automatycznie oznacza, że taka
osoba musi popełniać przestępstwa.

Nurt socjologiczny

Franz Liszt, karnista, kryminolog, sformułował tzw. Program gdzie podstawową tezą jego doktryny

było to, że każe się za czyn zabroniony. Bez czynu zabronionego nie ma reakcji karnoprawnej. Wyróżniał kilka
kategorii sprawców

1-sprawcy  niepoprawni,  po  przeanalizowaniu  ich  biografii  dochodzimy  do  wniosku,  że  nie  dysponujemy
środkami,  które  mogłyby  by  zresocjalizować  te  osoby  i  skłonić  do  przestrzegania  norm.  Należy  te  osoby
eliminować w dosłownym słowa znaczeniu kara śmierci lub zamykać na długie lata, by uniemożliwić im w ten
sposób popełnianie przestępstw.

2-osoby, które  możemy resocjalizować.  Liszt pierwszym  karnistą  na świecie,  który położył tak duży  nacisk  na
tzw. „środki probacyjne”. Bowiem często lepsze efekty można osiągnąć jeśli sie pogrozi palcem i da szansę niż
gdy  karze  się  już  na  samym  początku.  Jeśli  możemy  resocjalizować  i  nie  mamy  do  czynienia  z  ciężkim
przestępstwem  należy  stosować  środki  probacyjne  tzn.  warunkowe  zawieszenie  wykonania  kary,  warunkowe
umorzenie postępowania, wstrzymanie się od wymierzenia kary sprawcy czynu zabronionego. Reakcja musi być
dostosowana do potrzeb socjalizacyjnych.

3grupa – sprawcy przypadkowi, sprawcy, którzy nie wymagają socjalizacji. Oni z reguły przestrzegają porządku
prawnego i nie potrzeba ich uczyć norm postępowania, natomiast trzeba ich odstraszyć. Należy te osoby
szokować lekkimi ale jednak karami, które będą dyscyplinować.

Ten socjologiczny kierunek miał wybitnego przedstawiciela Polaka Juliusza Makarewicza (prof. UJ, ale odszedł
z powodu konfliktu z kierownikiem katedry. Wykładał następnie na Uniwersytecie we Lwowie). Praca z 1906 r.
„wprowadzenie do filozofii prawa karnego” w latach 70 wydana ponownie. Twórca Polskiego kodeksu karnego
z 1932 r.

Neopozytywizm

Lata 20 i 30 szkoła obrony społecznej Gramatica – uczony włoski. Założeniem tego kierunku

potraktowanie  przestępczości  jako  wyrazu  społecznej  dewiacji.  Popełnianie  przestępstw  wyraz  społecznego
nieprzystosowania,  zjawisko  przypominające  chorobę.  Nie  mówmy  o  winie  tylko  o  przystosowaniu  lub
nieprzystosowaniu,  nie  mówmy  o  winie  a  o  środkach  za  pomocą  których  możemy  zlikwidować  lub
zneutralizować  zagrożenie  –  nawet  środkami  medycznymi  (w  Skandynawii  wiele  osób  mających  problem  ze
swoim  popędem  seksualnym  zostało  wykastrowanych).kierunek  obrony  społecznej  popularny  w  USA  i
Skandynawii w okresie powojennym.

Wstęp do prawa karnego

A. Zoll

Kierunek częściej występował w formie umiarkowanej – twórca francuski uczony Mark Ancel, kładł

nacisk na gwarancyjna funkcję prawa karnego.

Okazało  sie,  że  kierunki  pozytywistyczne  i  kierunek  obrony  społecznej  nie  potrafiły  zahamować  wzrostu
przestępczości  z  drugiej  połowy  XX  wieku.  W  tych  państwach,  w  których  było  zwrócenie  do  radykalnych
nurtów  nastąpił  radykalny  odwrót.  To  biegły,  a  nie  prawnik  ma  rozstrzygać  jak  głęboka  jest  dewiacja,  jakie
potrzebne  są  środki.  W  momencie  wyrokowania  nie  da  się  ustalić  co  jest  potrzebne  człowiekowi  by  jego
nieprzystosowanie zneutralizować.  Idea powszechna szczególnie w USA, gdzie dzielono proces na dwa etapy

1- badanie, czy właściwie przeprowadzone postępowanie dowodowe (czy dana osoba jest sprawca czynu
zabronionego Hanseck uruchamianie środków prawnych, gdy upewniono się, że mamy do czynienia ze sprawcą)

2 – rola biegłych, którzy decydują jakie środki mają być zastosowane.

Druga konsekwencja wyroki nieoznaczone. Nie wiadomo w momencie orzekania na ile stopień

dewiacji jest zaawansowany, trudno zatem decydować o środku i jego wymiarze. Stępienie gwarancyjnej funkcji
prawa karnego przy wyrokach nieoznaczonych. W tych krajach następuje powrót do klasycyzmu. Neoklasycyzm
– nie zastanawiajmy sie kim jest sprawca, zobaczmy co zrobił i czy jest wina. Musimy zareagować na każde
przestępstwo. Powrót do klasycznego wymiaru kary. Powrót do ślepej Temidy. Tendencja do zaostrzania kary.
W Polsce była wyraźna tendencja do zaostrzania kar.

Historia prawa karnego, w tym Polskiego prawa karnego.

XIX wiek obowiązywało prawo zaborców.

- Józefina,

- Franciszkana,

kodeksy, które miały już iskierki oświeceniowe.

W  niepodległość  Polsce  kodeksem  na  terenie  byłego  zaboru  austriackiego  był  kodeks  austriacki,  na  podhalu
węgierki  kodeks  karny.  W  zaborze  pruskim  –  kodeks  karny  Rzeszy  Niemieckiej  (formalnie  obowiązuje  do
dzisiaj  w  RFN).  W  zaborze  rosyjskim  –  pierwszy  polski  kodeks,  Kodeks  Karny  Królestwa  Polskiego
opracowany przez polaków. Kodeks Kar Głownych i twórca Romuald Hube (POLAK).

W Rosji w 1903 r. Uchwalony Kodeks Karny Tagancew, ten kodeks ze względu na jego liberalność car nie
rozciągnął jego obowiązywanie na teren Królestwa Polskiego. Gdy tereny zajęte przez Niemców ci byli
przekonani, że obowiązuje tutaj kodeks Tagancewa i nim się posługiwali

1919  dekret  NPP  powołujący  komisję  kodyfikacyjna  cel  stworzenie  jednolitego  prawa  na  całym  terenie.
Dylemat,  czy  przyjąć  kodeks  zaborczy  na  cały  teren  (chciano  kodeks  Tagancewa),  czy  zacząć  budować  nowy
kodeks. Ze względów m. in. Politycznych wybrano wersję drugą. Juliusz Makarewicz został przewodniczącym
komisji Kodeks wszedł w życie w 1930 r.  jako rozporządzenie prezydenta.

1932 przestał obowiązywać w okresie okupacji hitlerowskiej. Ustawodawstwo okupacyjne.

1943 kodeks karny wojska polskiego obowiązywał przez Związek Patriotów..

1944 31 sierpień dekret sierpniowy - formalnie obowiązuje do dzisiaj art. 1 o zbrodnie ludobójstwa. Był to akt
prawny o ciekawej sankcji karnej – bezwzględnie określonej -konieczność wymierzenia kary śmierci.

Polska w odróżnieniu od demokracji ludowych nie uchyliła kodeksu karnego przedwojennego. Do 1969
obowiązywał kodeks karny Makarewicza. Ten kodeks obudowany całym szeregiem ustaw. Mały kodeks karny
1946 o przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy państwa polskiego.

Wstęp do prawa karnego

A. Zoll

Jak były wypadki poznańskie w 56 r. to sprawcy zatrzymani zostali oskarżeni z tego kodeksu karnego. Obrona
podniosła, że odbudowa zakończyła się z planem 3 letnim i w 56 państwo polskie było odbudowane, Niby
czasowy dekret obowiązywał do 69 r.

1969 r, kodeks Karny PRLU. Obowiązywał od 1 stycznia 1970 - charakterystyczna ochrona ustroju
komunistycznego. Prawo karne miało odegrać szczególną rolę polityczną.

Próba odbudowy przez solidarność. Kraków centrum inicjatyw prawnych, które miały zreformować ustrój
państwa (duża rola prof. Woltera).Celem zlikwidowanie elementów charakterystycznych dla ustawodawstwa
totalitarnego.

Obok funkcjonowała komisja rządowa. Był nawet pomysł wspólnej pracy, przekreślił to stan wojenny (1981).

Prawo karne PRLU charakteryzowało się skrajna surowością, surowym zwalczaniem przestępczości

politycznej, gospodarczej, kulturowej. Później tendencja powtórzona  w 2 połowie lat 80. Wysoki odsetek osób
pozbawionych wolności na 100 tys. Mieszkańców. Wysoki wskaźnik miał ZR. Chciano zmniejszyć punitywnośc
polskiego  prawa  karnego,  aby  walka  z  przestępczością  nie  ograniczała  się  tylko  do  eliminacji,  chciano
wprowadzić resocjalizację.

Dekrety o stanie wojennym wprowadzały dodatkowe zaostrzenia. Polityka karna w tym czasie

przybrała na ostrości. W 2 poł. Lat 80 przepełnienie polskich więzień. Ustawa z maja 85 r. zaostrzenie
odpowiedzialności karnej (kradzież mienia społecznego przy użyciu środków transportu kara- 3 lat
+obowiązkowa konfiskata mienia).

Kodeks Karny uchwalony 6 czerwca 1997 dowiązuje od 1 września 1998 obok kodeksu postępowania karnego i
kodeksu karnego wykonawczego.

Wielokrotnie nowelizowany. W ciągu 10 lat obowiązywania koło 30 nowelizacji bardzo różnych (zaostrzenie
odpowiedzialności, dostosowanie do członkostwa w UE).

Budowa kodeksu karnego - III CZ

ĘŚCI:

- OGÓLNA zasady odpowiedzialności, formy popełnienia przestępstwa, okol wyłączające odpowiedzialność,
zasady wymiaru kary. Wyłączanie przed nawias pewnych zasad obowiązujących w części szczególnej.
Obowiązuje wobec wszystkich ustaw, chyba, że są wyłączone (zatem domniemanie )

–

SZCZEGÓLNA  rozdziały  -  dobro  zagrożone  przez  poszczególne  typy  czynów  zabronionych.  Przepis
części szczególnej odczytujemy  zawsze  w odniesieniu do  zasad części ogólnej. Np. 148kk a 9 kk, 8 kk, 7
kk. Również to dotyczy wymiaru kary i zasad wymiaru kary. 286 , 3 kk tu obowiązuje dyrektywa z art. 58, 1
kk. (prymat orzekania kar wolnościowych).

–

WOJSKOWA -  stosunku do tej grupy obowiązują szczególne reguły części ogólnej i szczególne przepisy
części  szczególnej.  Wcześniej  był  Kodeks  Karny  Wojska  Polskiego.  Od  1969  r.  już  w  kodeksie  PRLU
wprowadzono do kk część wojskową.

Wstęp do prawa karnego

A. Zoll

Prawo karne w relacji do ustroju ustalonego przez Konstytucję.

Prawo  karne  dotyka  najbardziej  istotnych  dla  człowieka  wartości.  Od  strony  nakazów  i  zakazów  –  ogranicza
wolność i od strony konsekwencji nieprzestrzegania jego norm. To jak ukształtowane jest prawo karne zależy od
ustroju  państwa.  Ustrój  to  relacja,  stosunek    władzy  do  jednostki  (czy  człowiek  jest  podporządkowany  celom
politycznym  założonym  przez  państwo.  Czy  człowiek  jest  niczym  a  klasa  jest  wszystkim.  Jednostka
podporządkowana  interesom  narodu,  klasy).  Osłabienie  funkcji  gwarancyjnej  prawa  totalitarnego.  Prawo  ma
służyć  władzy.  Także  w  tym  systemie  wolności  i  prawa  człowieka  pochodzą  z  nadania  władzy.  To  władza
decyduje o ich zakresie. Władza może je ograniczać bez skrepowania. Zasada nie ma przestępstwa bez ustawy.

W 1917 Rosja przestępstwem wszystko co sprzeczne z rewolucyjnym porządkiem prawnym (decydowała
władza rewolucyjna).Brak funkcji gwarancyjnej.

Niemcy hitlerowskie 1935 też złamano zasadę – przestępstwem czyn naruszający zbiorowe poczucie narodowe.

Prawo karne nastawione na ochron systemu, władzy totalitarnej.

KK z 1969 zasady chroniące ustrój totalitarny.

Demokratyczne państwo prawne traktuje inaczej relacje miedzy obywatelem a państwem. Władza publiczna ma
być  służebną  wobec  obywateli,  zatem  musi  być  skrepowana,  ograniczana.  Przepis  nie  do  przyjęcia  w  ustroju
totalitarny  art.  7  organy  władzy  państwowej  działają  na  podstawie  i  w  granicach  prawa.  Nie  ma  pierwotnej
wolności  dla  władzy,  tak  jak  mamy  pierwotna  wolność  człowieka,  która  wynika  z  jego  godności  art.  30
konstytucji.

24.10.08

WYKŁAD 4

Temat: Prawo karne intemporalne.

W prawie karnym mamy taką specyficzną sytuację z uwagi na charakter reguł derogacyjnych, że zawsze
musimy dokonać wyboru w przypadku zmiany ustawy. Wyboru pomiędzy obowiązującymi równolegle
porządkami prawnymi. Jeżeli sprawca dopuścił się czynu przed zmianą ustawy karnej  okazuje się, że sad
orzekając o tym czynie ma do dyspozycji 2 lub więcej systemów prawa karnego, z których musi wybrać
jeden by wymierzyć kare. Można by powiedzieć, ze w prawie karnym nic nie ginie. Nic nie jest uchylane w
sposób definitywny. Akty prawne, normy prawne wynikające tych aktów pozostają w kolizji, obowiązują
równolegle i trzeba zastosować  określoną regułę wyboru, regułę kolizyjną  decydując się, Który z tych
porządków prawnych wybrać. Wyodrębnialiście państwo pewne formy zmiany ustawy karnej. Prof. Zoll
definiował wszystkie te pojęcia. W zależności od tego z jaką formą zmiany prawa karnego mamy do
czynienia taki zespół reguł intertemporalnych,  reguł kolizyjnym rządzić  będzie wyborem odpowiedniej
ustawy dla oceny czynu sprawcy. Zanim jednak do tego przejdziemy warto by był wskazać na pewne
regulacje czy zasady o charakterze ogólno-ustrojowym, które przesadzają z jednej strony sposobie
dokonywania zmian prawnych, a z drugiej strony o sposobie rozstrzygania takiej  kolizji które ma miejsce w
prawie  karnym. Transponując część tych zasad na obszar prawa karnego państwo z tymi zasadami się
spotykacie.  Nawet studiując na 1 roku prawo konstytucyjne mówiliście o zakazie retroaktywności ustawy .
A wiec przenosząc ogólne zasady konstytucyjne na grunt prawa karnego można wskazać na 3 spośród tych
zasad, które mają zakorzenienie konstytucyjne:

1)      Zakaz retroaktywnego wprowadzania karalności czynu dotychczas nie karanego
2)      Zakaz retroaktywnego podwyższania sankcji karnej
3)      Nakaz stosowania tej ustawy spośród 2 kolidujących ustaw, która ma charakter
względniejszy dla sprawcy

Pojęcia prawa karnego intemporalnego

Pojecie retroaktywności nie dotyczy obowiązywania  ustawy, ale określa czasowy zakres jej stosowania.
Ustawa  nie  może  obowiązywać  z  mocą  wsteczna.  Regulować  można  tylko  pro  futuro  rzeczywistość.
Przesłankami  tej  regulacji  można  czynić  zdarzenia,  które  nastąpiły  w  przeszłości.  I  na  tym  polega
sformułowanie,  że  retroaktywność  to  jest  określenie  czasowego  zastosowania  normy  prawnej.  Ona
obowiązuje  od  dziś  tyle  tylko,  że  przesłanka  stosowania  mogą  być  wydarzenia,  sytuacje,  stany,  które
zdarzyły  się  w  przeszłości.  Prawo  karne  zawsze  jest  retroaktywne,  ponieważ  sąd  ma  możliwość  wybory
pomiędzy  ustawą  nową  a  ustawa  poprzednio  obowiązujące  dla  oceny  czynu.  Żeby  mieć tę  możliwość
wyboru  to  tak  ustawa  nowa  musi  mieć  także  zastosowanie  do  czynów,  które  zdarzyły  się  przed  jej
wejściem  w  życie.  Co  do  zasady  prawo  karne  jest  retroaktywne,  a  tylko  wyjątkowo  ta
retroaktywność  bywa  wykluczona.  Wykluczona  jest  wówczas  gdyby  miała  prowadzić  dopiero  do
wprowadzenia  karalności  zachowa  wcześniej  nie  karalnych.  Wykluczona  jest  też  wówczas  gdyby  miała
prowadzić  do  zaostrzenia  sankcji  karnych   za  zachowania  wcześniej  oceniane  łagodniej  gdyby  miała
prowadzić do zaostrzenia sankcji karnej. Te zasady – 3 zasady nie mają waloru wyłącznie dogmatycznego,
ale mają zakorzenienie normatywne: zarówno konstytucyjna jak i  prawo  międzynarodowe. Art. 42 ustęp
1  Konstytucji   możemy  traktować  jako  regułę  konstytucyjna   wykluczające  retroaktywne  ustanowienie
karalności danej kategorii zachowań. Art. 42  K stanowi gwarancje tego, że nie można być pociągniętym do
odpowiedzialności  karnej  za  czyn,  który  chwili  jego  popełnienia  nie  był  czynem  karalnym.  W
uregulowaniach  prawno  międzynarodowych  mamy  szersze  jeszcze  klauzule  dotyczące  owego   zakazu
karalności.  Mamy  art.  7  Europejskiej  Konwencji  Praw  Człowieka,  która  przewiduje  zakaz
retroaktywnego  wprowadzenia   surowszej  sankcji  karnej,  natomiast  w  art.  15  Międzynarodowego
Paktu  Praw Człowieka mamy  do czynienia jeszcze z podstawą prawną  zasady lex mitior agit,   a więc
tego  prawa  korzystania  z  ustawy  względniejszej,  łagodniejszej  choćby  to  nie  była  ustawa  obowiązująca  w
chwili popełnienia czynu. Te zasady konstytucyjne ustawodawca musiał jakoś wdrożyć, stanowić tego typu

Prawo karne intemporalne

W. Wróbel

reguły  w  kodeksie  karnym,  które  pozwoliły  by  owe zasady  respektować.  Tak  rozstrzygać   kolizje  dwóch
porządków prawnych by te zasady były respektowane. Podstawową zasadą prawną która to umożliwia  jest
art. 4 par 1 kk. On próbuje w sposób zbiorczy wszystkie zasady wyrazić. Dodatkowa gwarancja zakazu
retroaktywności w prawie karnym jest także art. 1 KK, który odpowiada swoja treścią cytowanemu już
wcześniej art. 42 ust 1 konstytucji. Ma identyczna analogiczną treść. Żeby zrozumieć art. 1 należy podjęć
się interpretacji występujących w tym przepisie zwrotów. Warto się zastanowić co oznaczają poszczególne
pojęcia  ujęte  w  tym  przepisie.  Mamy  kilka  tam  sformułowań,  które  na  pierwszy  rzut  oka  wydają  się
oczywiste, ale nie koniecznie takimi musza być. Jakie pojęcia należy zinterpretować?   Nad czym należało by
się zastanowić jak chodzi o treść art. 4 par 1 – co oznaczają pojęcia: ustawy względniejszej, ustawa
nowa, ustawa powszechnie obowiązująca, czas orzekania, czas popełnienia przestępstwa.

Najwięcej problemów jest z ustawą względniejszą. Jeszcze raz przypominam treść art. 4 par 1 zgodnie z
tym   przepisem   pojęcie  ustawy   względniejszej  staje  się  podstawowym  kryterium  rozstrzygania  kolizji.
Można  by  było  przyjąć,  że  nie  przejmując  się  inną  zasadą w  sytuacji,  w  której  sąd  ma  do  wyboru  dwa
równolegle  obowiązujące  porządki  prawne,  a  więc  te  z  chwili  popełnienia  czynu  zabronionego  i  ten
obowiązujący w  chwili  orzekania  ma  wybrać  ten  porządek,  który  pozwoli orzec  wobec  sprawcy
najłagodniejszą karę. Ma wybrać ustawę względniejsza. To jest podstawowe kryterium rozstrzygania owej
kolizji.  Czym  może  być  ustawa  względniejsza?  Przyjmuje  się  rozstrzygając   ten  problem  pójść  w  dwóch
kierunkach.  Wziąć  tekst  ustawy  B  przeczytać,   z  drugiej  strony  wziąć  tekst  ustawy  A  przeczytać  i
spróbować  sobie  odpowiedzieć  na  pytania:  gdzie  są  łagodniejsze  sankcje  karne.  Ale  oczywiście  w  tej
perspektywie nie potrafimy rozstrzygnąć kolizji. Dlatego,  że ta kolizja nie polega na tym, że w wymiarze
abstrakcyjnym nie wiemy jaka ustawę abstrakcyjnie zastosować, one obowiązują równolegle  i równolegle
mogą mieć zastosowanie, ale chodzi nam o rozstrzygniecie kolizji  stosowania tych 2 ustaw w konkretnym
wypadku, przy ocenie konkretnego czynu. Wobec tego nie będzie nas  interesować ustawa jako taka, ale
ten zespół regulacji wynikających z danej ustawy, który będzie miał zastosowanie w konkretnym wypadku.
Dalej,  można  by  nawet  przy  tak  zawężonym  spektrum  oceny  zdawać   sobie  pytanie  czy  jest  możliwe in
abstracto,  która  z  tych  2  ustaw  jest  względniejsza.  W  orzecznictwie  sądowym   niekiedy  stosuje  się   taki
pogląd . Wystarczy spojrzeć na  wysokość danego zagrożenia przewidzianą  za dana kategorię typu czynu
zabronionego  żeby  móc  w  sposób  jasny   odpowiedzieć  tak  gdzie  jest  karna  niższa  to  jest  ustawa
względniejsza.  Tam  gdzie  sankcja  wyższa  tam  jest  ustawa  surowsza?  Mona  się  bardzo  pomylić.
Podstawowym  kryterium  porównywania  tych  ustaw  nie  jest  kryterium   porównywania
wysokości ustawowego  zagrożenie  in  abstracto,  ale  ewentualnego  hipotetycznego  wyroku  wydanego  na
podstawie  jednej  i  drugiej  ustawy.   Trzeba  by  sprawdzić  jak  wyglądałoby  zastosowanie  danej  ustawy  w
praktyce  i  w  zależności  jaki  byłby  efekt  zastosowania  tej  ustawy  moglibyśmy  ostatecznie  rozstrzygnąć
pytanie:  która  z  tych  ustaw  dla  konkretnego  sprawcy  w  konkretnej  sytuacji   będzie  względniejsza.
Doprowadzi do łagodniejszego rozstrzygnięcia. Prof. Wolter  starał się tutaj skonstruować pewien test.  W
jaki sposób to się robi?  Jak to sad powinien zrobić alby ustalić, która z 2 ustaw będzie względniejsza dla
sprawcy?  Aby  poprawnie  rozstrzygnąć,  która  ustawa  jest  względniejsza  należy   dokonać  2  operacji
myślowych, hipotetycznych: przy uwzględnieniu całego stanu prawnego wymierzyć kare wg nowej ustawy
następnie ten sam proces powtórzyć z dawną ustawą.  I wtedy ujawnia się z miejsca czy ustawa dana jest
względniejsza  dla  sprawcy  czy  tez  nie.  Co  w  takim  razie  mówi  tutaj  prof.  Wolter  o  konieczności
uwzględnienia  całego  stanu  prawego?  Co  należy  mieć  na  względzie  wydając  to  hipotetyczne
rozstrzygnięcie?  Twierdzi  się,  że  należy  uwzględnić  wszystkie  negatywne  konsekwencje  jakie
mogą  dotknąć  sprawce  w  wyniku  zastosowania  tej  ustawy  w  praktyce.  A  więc  nie  tylko  sam
wymiar kary. Orzeczenie wydawane na postawie przepisu prawa karnego może mieć bardzo bogatą treść.
Nie  obejmuje  tylko  prostych  konsekwencji  popełnienia  przestępstwa  jakim  jaką  jest  kara.  Szereg
dodatkowych  środków  karnych,  środków  karnych  o  charakterze  zabezpieczającym,  kompensacyjnym  ,
odszkodowawczym,  ten  cały  komplet  należy   uwzględnić  oceniając  która  z  ustaw  jest  korzystniejsza  dla
sprawcy. Tyłem przykładu co w ramach tego porównania należy uwzględnić: regulacje dotyczące wysokości
zagrożenia i  kary. Niekiedy zdarzyć  się mogą problemy bo prostym jest rozstrzygniecie kiedy w ustawie A
przewidziana jest sankcja od 1 -10 lat, a w ustawie przewidziana B sankcja od 2 lat pozbawienia wolności
do   12  lat  pozbawienia  wolności  -  wtedy  jasna  sprawa  jest,  że  surowsza będzie  ta  druga  ustawa.  Jeszcze

Prawo karne intemporalne

W. Wróbel

mniejszy problem kiedy te różnice dotyczą albo górnej albo dolnej granicy ustawowego zagrożenia i takiej
samej  drugiej   granicy  ustawowego  zagrożenia  czyli  np.  od  1-10  od  1-12  lat.  To  Jeszce można  to  prosto
rozstrzygnąć . Ale kłopot powstanie wówczas kiedy  w jednej ustawie będziemy mieli sankcje od 1-10 od
rok a w drugiej od 6 mcy do lat 12 pozbawienia wolności  I w takim przypadku musimy rozstrzygnąć, która
z  tych  ustaw  jest  względniejsza  dla  sprawy  i  wówczas  ten  test  hipotetycznego  orzeczenia  będzie  dla  nas
rozstrzygający. Uwolni nas od tej presji abstrakcyjnie sformułowanego przepisu  i pozornych jak się potem
okaże problemów jak sie potem okaż z różnicami sankcji.  Ale nie tylko, trzeba uwzględnić w związku z
tym  instytucje  sadowego  wymiaru  kary.  Może  się  okazać  ze  w  jednej  ustawie   będzie  przewidziane
obligatoryjne złagodzenie kary, a w innej nie będzie chociaż sankcja w tej pierwszej będzie wyższa Chociaż
sankcja w tej pierwszej będzie wyższa. I co z tego ze sankcja wyższa skoro na skutek sądowego wymiaru
kary  trzeba  będzie  sankcje  złagodzić,  ze  bezie  trzeba  sankcje  złagodzić.  Wszystkie  te  regulacje  o  bardzo
różnym charakterze trzeba mieć na uwadze oceniając która z tych 2 ustaw jest dla sprawcy względniejsza.
Może ten test w pewnych momentach i tak nie dać  jasnego, rozstrzygającego rezultatu. Niektórzy mogą
zadać pytanie  no to jak rozstrzygnąć wątpliwości czy lepsza jest ustawa, której można sprawcy  orzec co
prawda  kare  ograniczenia  wolności  z  warunkowym  orzeczeniem   czy  lepsza  jest  ustawa,  która  nie
przewiduje takiej kary  pozbawienia wolności ale za to umożliwia orzeczenie za to samo przestępstwo kary
grzywny.  Co  jest  lepsze  grzywna  czy  pozbawienie  wolności  z  warunkowym  zawieszeniem?   W  obu
przypadkach  sprawca  nie  będzie  pozbawiony  wolności -  jednym  spotka  go  cos  natychmiast  bo  to  będzie
grzywna  –  dolegliwość  majątkowa   w  drugiej  co  prawda  nie  wiele  ale  wisi  nad  nim  jakąś  przewidziana
możliwość pójścia do więzienia.  Zastanawiano się nad tą kwestia zadając sobie pytanie czy w takim razie
decydować ma o tym czy ustawa jest względniejsza zdanie sprawcy? To on ma sobie wybrać ustawę, która
jest  dla  niego  względniejsza?  Zasugerować, który  stan  prawny  chciałby  by  był  wobec  niego  stosowany
oczywiście w porozumieniu z  adwokatem, profesjonalistą  czy tez to sąd ma za sprawcę wybrać, która z
tych 2 ustaw jest względniejsza. A wiec czy ma decydować obiektywna czy subiektywna ocena dolegliwości
ustawy? Ostatecznie przyjęto, ze rozstrzygać mają o tym przesłanki obiektywne.  Był taki problem
czy  sprawca  może  sobie  wybrać  kare  śmierci  w  sytuacji  możliwości  wyboru  sankcji  stosowanych  wobec
niego. Powiedziano: raczej nie, to sąd  będzie orzekał karę. Tym nie mniej w sytuacjach wątpliwych a więc
takich kiedy jesteśmy  na pograniczu kary grzywy czy pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem
powinno mieć wpływ stanowisko samego oskarżonego.

Ustawa  nowa  –  przypominam  raz  jeszcze  wracając  do  treść  art.  4  par  1.  Przepis  ten  wskazuje  prymat
stosowania  ustawy  nowej.  Ta  ustawę  nowa  będziemy  wskazywać  ustawę  obowiązującą   pro  futuro  –  na
przyszłości   i  ograniczoną  czasowo  chwili  wydawania  orzeczenia.   W  tym  momencie  wydania  orzeczenia
sąd ma zbadać najaktualniejsza ustawę, najaktualniejszy stan prawny. Ustawa nowa - Niekoniecznie musimy
rozumieć nowy kodeks karny. Niekoniecznie chodzi o to ze to jest akt prawny zupełnie nowo uchwalony.
Może  po  być  zmienione  brzmienie  aktu,  który  już  obowiązywał.  Istniej  dość  pilna  potrzeba  w
konstruowaniu  pism  sądowych,  procesowych   adresowanych   do  sądu   pilna  potrzeba  podawania  przy
tekście   aktów  publikacyjnych   dlatego  ze  bez  podania  aktu  publikacyjnego  –  owego  dziennika  ustaw
odbiorca komunikatu nie zorientuje się w jakim brzemieniu przepis został powołany w tym piśmie czy w
brzmieniu przed czy po nowelizacji

Ustawa poprzednio obowiązująca - rozumie się każdy stan prawny miedzy czasem popełnienia czynu
zabronionego a czasem orzekania. Mogą to być różne ustawy i mogą się zmieniać. Nie jest ustawa
poprzednio obowiązująca ustawa która obowiązywała przed popełnieniem czynu zabronionego.

Ustawa  –   nie  tylko  przepisy  prawa  karnego,  ale  cały  stan  prawny,  całość  sytemu  prawnego,  nie  tylko
ustawy karne ale ustawy o których przepisy prawne odsyłają. Wszelkie regulacje prawne które mogę mieć
znaczenie. Może się okazać, ze zmieniła się definicja ustawowa gdzieś zawarta w jakim kącie o którym mało
kto  już  pamięta.  Albo  w  jakim  akcie  normatywnym  pojawiła  się  ustawa  do  legalizacji  zachować   Nie
możemy zapominać o tym, że ustawą jest całość obowiązującego stanu prawnego.

Prawo karne intemporalne

W. Wróbel

Czas  popełnienia  przestępstwa  –  czas  działania   lub  czas  zaniechania.  Czas  tego  działania  oznacza
realizację  znamion   typu  zabronionego   albo  czas  zaniechania  tej  czynności   do  którego  był  sprawca
zobowiązany  a nie wykonał. Proszę  pamiętać ze w perspektywie czasu intemporalnego nie ma znaczenia
czas skutku jaki jest wynikiem działania. Ten czas nas nie interesuje, obowiązuje nas ustawa  obowiązująca
od momentu w którym sprawca działał. Reguła praktyczna w którym działanie sprawcy jest rozciągnięte w
czasie-  trwa  -   –  przestępstwo  znęcania,  -  kto  znęca  się  nad  inna  osoba  –  ostatnio  podczas  badan
natknęliśmy  się  na  sprawę  –  sprawca  znęcał  się  25  lat   nad  osobą  –  przyjmuje  się  pragmatyczną  regułę-
momentem ustalającym moment czas  w perspektywie  intempotoralnym  jest ostatni moment w którym
sprawca dział albo ostatni moment w którym można było dokonać czynności jak chodzi o zaniechanie. Tym
ostaniem  momentem  jest  ten  pierwszy  moment,  w  którym  ta  czynność   jest  już   nie  możliwa  do
wykonania.

Czas orzekania – owym czasem jest czas wydania merytorycznego rozstrzygnięcia - zastosowanie
przepisów prawa karnego materialnego. Np. orzeczenie sądów I instancji, sądów II instancji, oczenie sądu
kasacyjnego.

Zasady prawa karnego intemporalnego

Zasada prymatu ustawy nowej - co do zasady obowiązuje prymat stosowania nowej ustawy.
Praktyczna konsekwencja jest  rozstrzygnięcie wątpliwości. Wtedy kiedy mamy wątpliwości nie wiemy jak
postąpić stosujemy ustawę nowa.  Domniemanie stosowania ustawy nowej w różnych tych sytuacjach
kolizyjnych.

Zakres stosowania zasady lex mitior agit - wyraża art.4 par 1 zasadę czy nakaz stosowania ustawy
względniejszej, która obowiązywała między chwila czynu a chwila orzeczenia. Także ustawę pośrednia – ta
która obowiązywała nie w czasie orzekania, nie w czasie czynu a w okresie pośrednim. Mogła przestać
obowiązywać przed chwila orzeczenia.

Zakaz stosowania ustawy nowej łącznie z ustawą poprzednio obowiązującą - zakaz mieszania
dwóch ustaw. jeżeli mamy do czynienia z kolidującymi porządkami prawnymi ustawami poprzednio
obowiązującą a nowa należy zdecydować się na jedną z nich. Trzeba się zdecydować na 1 z ustaw. Nie
można łączyć ustawy nowej i poprzednio obowiązującej

Zasada zmiany orzeczenia - wprowadzona jest w art. 4 par 1 zasada zmiany orzeczenia , modyfikacji
prawomocnego orzeczenia wydanego.  Co stenie się jeżeli  do zmiany ustawy dojdzie po wydaniu
prawomocnego  orzeczenia. Obowiązuje  w tym wypadku zasada nakazująca  modyfikacja tego orzeczenia
wydanego  na zasadzie starej surowszej ustawy

Zasada zmiany orzeczenia na skutek uchylenia normy prawno-karnej - zatarcie skazania w
przypadku uchylenia karalności danego czyny – depenalizacja – nakaz uchylenia orzeczenia skazującego –
skazanie uznane za niebyłe

Zasada lex mitiro agit a regulacje blankietowe - lex mitior agit obejmuje ustawę nie tylko sensu
stricto ale także wszystkie inne przepisy uzupełniające regulacje blankietowe przepisów prawa karnego.

Możliwości zmiany ustawy

Penalizacja:

jeżeli  dochodzi  do  penalizacji  po  czynie  czy  między  czynem,  a  czasem  orzekania  to  mamy  do
czynienia  z zakazem retroaktywności ustawy penalizującej . Nic nie można orzec, skazać nikogo
nie można – Reg art. 1 kk.

Sytuacja kiedy do zmiany ustawy dochodzi po wydaniu orzeczenia skazującego: Zmiana dotycząca
podstawy skazania, wyroku, który jest wykonywany. Sprawce oskarżono o jakiś czym – rzecz

Prawo karne intemporalne

W. Wróbel

dochodzi  do  sadu  a  sąd  uznaje  ze  w  chwili  popełnienia   tego  czynu  nie  było  ustawy,  która
traktowała  to  zachowanie  jako  karane  i  uniewinnia  sprawce  i   mamy  prawomocne   orzeczenie
uniewinniające.  I  w  chodzi  w  Zycie  ustawa,  która  za  tą  kategorie  czynów  przewiduje  sankcje
karną. Z faktu wejścia w  życie  takiej ustawy nie istnieją żadne przesłanki żeby uchylić orzeczenie
uniewinniające.  Wiemy  ze  nie  można  retroaktywnie  wprowadzać  penalizacji.  Nic   z  tym
orzeczeniem  uniewinniającym   zrobić  nie  można,  nie  można  zmienić  orzeczenia,  nie  można
sprawcy skazać.

Depenalizacja:

w  czasie  popełnienia  czynu  była  ustawa  karna  opisująca  czyn  jako  karalny  a  w  chwili  orzekania
takiej ustawy już nie ma. To jest taka sytuacja że sąd  chcąc wydać orzeczeni nie ma podstaw do
jej wydania.

Po wydaniu orzeczenia - w ogóle traci moc prawną przepis podstawy skazanej. Instytucja skazania
za niebyłego, wyrugowania go z systemu prawnego. Nazywa się to zatraciem skazania. Sprawca z
mocy ustawy może twierdzić ze nigdy nie był karany. Taka fikcja prawna, że do tego orzeczenia
nigdy nie doszło.

Zaostrzenie kary:

miedzy czasem czynu a czasem orzekania nastąpi zaostrzenia karalności zastosowanie znajdzie art.
4 par 1, który wyraża zasadę lex mitior agit – zakaz retroaktywnego stosowania zasady
surowszej. To są jak gdyby 2 strony tego ,mego medalu. Względniejsza dla sprawcy okaże sie
ustawa ta poprzednio obowiązująca. Ta stara ustawa będzie wobec sprawcy stosowana.

Sytuacja zaostrzenia sankcji karnej – ktoś zostaje skazany z łagodniejszego przepisu –
ustawodawca wprowadza teraz przepisy zaostrzające. Czy można skorzystać z tych środków do
osoby, która już odbywa karę? Zakaz stosowania ustawy surowszej. Nie można stosować
żadnych dodatkowych represji.

Złagodzenie kary:

kiedy w chwili orzekania obowiązuje ustawa łagodniejsza - stosowanie ustawy nowej,
względniejszej – art. 4 par 1.

Kodyfikacja  kary  polega  na  tym,  że  złagodzono  sankcje  karna  a  w  skazani  więzieniach.  Mamy
wyroki,  kiedy  sankcja  była  wyższa.  -  wprowadzono  kompromis  –  zezwolono  na  modyfikacje
orzeczonej  kary  –  wyroku  skazującego  –  należy  kare  zmniejszyć  do  górnej  granicy  ustawowego
zagrożenia przewidzianego w nowej ustawie.

Budowa norm

W. Wróbel

BUDOWA NORM PRAWA KARNEGO

Jak wygląda norma prawna? Z jakich tekstów ja konstruować? System norm sprzężonych – prawo karne to
specyficzna dziedzina gałęzi prawa, którą buduje się o konstrukcje norm sprzężonych. Normy sprzężone
-  konstrukcja  dwóch norm  z  których  jedna  opisuje  co  jest  zakazane  lub  nakazane  a  druga
określa  sposób reakcji  na złamanie tej pierwszej. Określa się je – te normy sprzężone jako normę
sankcjonowaną- owa norma  zakazu nakazu oraz norma sankcjonująca  – mówiąca jak należy reagować na
nieprzestrzeganie  normy  sankcjonowanej.  Oczywiście  powstaje  pytanie  kto  ma  reagować  czy  musi
reagować  czy  może  reagować  –  to  wszystko  będą  pytania  dotyczące  treści  normy  sankcjonującej.  Te
normy są zawarte i funkcjonują w przepisach prawa karnego, choć nie we wszystkich. Co do zasady tak.
Takim  najsprawniejszym  konstruktem  norm  sprzężonych   okazał  się  pomysł,  który  nakazuje  stosować
normę jako strukturę dwuelementową, na którą składa się:

Hipoteza - zakres zastosowania normy prawno – karnej .. kiedy?

Dyspozycja – co należy zrobić, w jakich warunkach … co?

Te normy sprzężone interpretuje się z przepisu prawa karnego.

Przepis prawa karnego – prawo karne materialne to zbiór przepisów, które obejmuje katalog czynów
karalnych  przewidywanych  przez   ustanawiających  kar   grożące  za  popełnienie  czynów  a  także  zasady
odpowiedzialności karnej. Czytając takie przepisy szukamy czy nie ma tam jakiejś sankcji  przewidzianej za
popełnione  czyny.  Możemy  zrekonstruować   normy  prawno  –  karne.  Niektórzy  mówią,  że  istnieje
specyficzny  sposób  zapisywania  prawa  karnego,  specyficzna  syntaktyka..  Kto..  coś  tam  robi  …  podlega  –
prawdopodobnie przepis prawno – karny.

Twierdzi  się, że norma sankcjonowana – to zakaz lub  nakaz określonego zachowania  adresowany  do
osób  ,  które  znajdują  się  w  zakresie  zastosowania  danego  sytemu  prawnego.    Norma  ma  strukturę
dwuelementową . Ta norma ma swój zakres normowania  i opisuje zakres zastosowania:  kogo dotyczy , w
jakich  warunkach  aktualizuje  się  zakaz  lub  nakaz.  Art.  148   par  1.  „Kto  zabija  człowieka  podlega  każe
pozbawienia  na  czas  nie  krótszy  od  lat  8,  kara   25  lat  pozbawienia  wolności  albo  karze  dożywotniego
pozbawienia wolności.” Gdyby ten przepis dosłownie przepisać to tam nie ma zakazu zabijania. Ten przepis
swoją bezpośrednia treścią mówi tylko tyle, że ktoś jak już kogoś zabił. Jeżeli jest tu jakakolwiek norma,
dyrektywa to jest zawarta w słówku „podlega” – jest adresowana do tego kto ma tą karę wymierzyć. I tutaj
jest  cały  problem   wyprowadzania  z  przepisów   prawa  karnego  norm  zakazu  lub  nakazu  czyli  normy
sankcjonowanej. Normy sankcjonowane wyprowadzamy, inferujemy  z sytemu prawa karnego. Owa norma
sankcjonowana  –  wyprowadzana  jest  z  sankcjonowania  pewnych  zachowań.  Jeżeli  jakieś  zachowanie  jest
sankcjonowane to prawdopodobnie jest także zakazane. To co karalne powinno być wcześniej zakazane. Z
takiego tekstu przepisu potrafimy  zrekonstruować normę o zakazie zabijania człowieka. Jeżeli zestawimy
ze sobą inne przepisy prawa karnego - owa norma sankcjonowana  może nabrać innej treści. Może okazać
się ze są sytuacje w której ten ustawodawca zezwala na zabicie człowieka – obrona konieczna i wówczas
owa norma sankcjonowana będzie miała inne brzmienie. Nie w każdej sytuacji bowiem zakazane jest zabijać
Zakazane  jest  zabijanie  w  każdej  sytuacji  –  za  wyjątkiem  i  tu  będziemy  rozbudowywać  hipotezę  normy
sankcjonowanej wskazując np. na obronę konieczna. Czy każdy przepis prawa karnego daje podstawę do
wykonywania normy sankcjonowanej? To jest  spór, który ma ogromne praktyczne znaczenie. Mianowice
spór o to, że ustawodawca  ustanawiania przepis karny, który ustanawia karę - czy zawsze ustanawia zakaz
zachowania ustanowionego jako zachowania karalnego? Okazuje się ze nie zawsze tak jest:

z  jednej  strony  są  tacy,  którzy  twierdzą,  że  ze  względu  na  zasadę  ultima  ratio  prawo  karne  nie
przewiduje  zakazów  a  jedynie  przewiduje  sankcje  które  są   zakazane  lub  nakazane  w   innych
miejscach  sytemu  prawnego.  Prawo  karne  jest  tylko  zwieńczeniem  sytemu  prawa  jako  takiego.
Może wkraczać kiedy już w systemie prawa istnieją.

inne stanowisko – każdy przepis prawa karnego wprowadza zakaz poprzez sankcje.

właściwa droga jest pośrodku. 1 teza o tym ze żadne przepisy prawa karnego nie ustanawiają
zakazów w tym sensie jest nie do utrzymania, że są takie przepisy prawno karne, które gdybyśmy
uchylili to by sie okazało ze dane zachowania są legalne. Tak jest np. z kazirodztwem. Nie

Budowa norm

W. Wróbel

znajdziecie   w  systemie  prawnym  żadnej  wypowiedzi  ustawodawczej   która  odnosiłaby  się  do
kazirodztwa  .  Jedyną  regulacja  prawną,  która  tego  dotyczy  jest    przepis  karny  przewidujący
sankcje  za  kazirodztwo,  jeżeli  byśmy  uchylili  ten  przepis  trzeba  by  było  powiedzieć  ze
kazirodztwo  jest  legalne.  Jeżeli   tak  to  ten  sam  przepis  musi  ustanawiać  i  sankcje  i  zakaz  czynu,
którego  nazywamy  czynami  kazirodczymi.  Z  drugiej  strony  mamy  przepisy,  które  zawierają
Klauzula  bezprawności  –  kto  bezprawnie  cos  robi  –  takie  przepisy  nie  ustanawiają  normy
sankcjonowanej  czyli  nie  można  z  nich  samodzielnie  wyprowadzić  treści  zakazu  czy  nakazu  ale
trzeba sięgnąć gdzieś do sytemu prawnego i znaleźć zakaz lub nakaz.

Norma sankcjonująca – reguluje bezpośrednio stosowanie kary. Cos właściwego dla prawa karnego. Ma
charakter normy kompetencyjnej – upoważnia kogoś dla wydania rozstrzygnięć z mocą prawna, która ma
znaczenie prawne. Czasami w prawie karnym jest także jest to tylko uprawnienie a czasami obowiązek. Sąd
musi wymierzyć kare w sytuacji kiedy spełnia się przesłanki zastosowana normy sankcjonującej.

Jest 2 elementowa:

hipoteza – opis czynu zabronionego, inne przesłanki odpowiedzialności karnej

dyspozycja – zakres środków karnych jakie trzeba, można zastosować , opisanie tego co
można zrobić sprawcy przestępstwa. Kompetencja do orzeczenia sankcji
karnych/obowiązek orzeczenia sankcji karnej.

adresatem: sąd, wyjątkowo prokurator

Normatywna  interpretacja  przepisów:  nie  wszystkie   elementy  zawarte  w  przepisie  prawa  karnego  maja
znaczenie  w perspektywie obu struktur normatywnych tj. normy sankcjonowanej i sankcjonującej . Tylko
pewne  elementy  w  tym  przepisie  będą  mieć  znaczenie  dla  normy  sankcjonowanej.  Inne  nie.  Określony
zestaw elementów ma zastosowanie dla normy sankcjonowanej. Np. mamy przepis kto zabija człowieka to
z tego przepisy wywnioskujemy zakaz zabijania człowieka – zakazujemy zabijania na wartość jakim jest życie
a nie przez świadomość tej osoby do której ten zakaz stosujemy. W normie sankcjonującej w słówku zabija
kryje  się  umyślność  działania.  Dla  treści  normy  sankcjonowanej  nie  ma  znaczenie  zaistnienie  skutków.
Zakazanym  jest  podjecie  czynności  które  z  wysokim  prawdopodobieństwem  do  skutku  prowadzi  .    Dla
normy sankcjonującej wytępienie skutku  jest warunkiem ziszczenia się hipotezy. Uruchomia konsekwencje
prawo karne. Naruszenie  normy sankcjonowanej jest jedną z przesłanek aktualizacji kompetencji prawno-
karnej.  Naruszeniem  normy  sankcjonowanej  uruchamia  sankcje  prawa  karnego.  Warunkiem  iszczenia  się
hipotezy normy sankcjonowanej  jest bezprawność zachowania opisanego jako karalne. U podstaw  każdej
normy  sankcjonowanej  jest  jakaś  wartość,  dobro  prawne.  Norma  prawna  poza  poleceniem
zrelacjonowania  jest  pod  względem  dobra.  Norma  sankcjonowana  ma  2  funkcje:  rozkazodawczą
oraz wartościująca.

Charakter dób prawnych

Dobra względne – chronione na wolę danego podmiotu - lekki uszczerbek na zdrowiu.

Dobra bezwzględne – bez względu na zdanie nosiciela podlegają ochronie – średni uszczerbek na
zdrowiu.

Bezprawność czynu można mówić kiedy dane zachowanie zagraża dobru lub je narusza i niszczy i
jeżeli jest sprzeczne z regułami postępowania z danym dobrem. Pewne reguły wprowadzane są po
to by tolerować pewien stopień niebezpieczeństwa dla dobra prawnego.

Przestępstwo  –  zespół  przesłanek  z  hipotezy  normy  sankcjonującej  odnoszących  się  do  czynu,  które
przesądzają  o  zastosowaniu  sankcji  karnej.  Te  rożne  warunki,  które  musza  zrealizować  hipotezę  normy
sankcjonującej można grupować – określona struktura przestępstwa.

Struktura przestępstwa

A. Zoll

03.11.08

WYKŁAD 5

Temat: Struktura przestępstwa cz 1.

Przestępstwo nie ogranicza się tylko do pewnego zdarzenia, pewnej zaszłości w świecie zewnętrznym.

Jest to pewien fakt, które ma swoje miejsce i swój czas (płaszczyznę ontologiczną). To jednak takie zdarzenie,
które wymaga ingerencji ustawodawcy. Bez tej ingerencji żadne zdarzenie nie było by przestępstwem.
Najprostsza strukturą przestępstwa jest jego strona ontologiczna i normatywna. Normatywna ocena tego
zdarzenia czyniąca z niego przestępstwo.

Struktura przestępstwa jest znacznie rozbudowana, uporządkowany katalog warunków pozwalających

mówić o przestępstwie. Kilka poglądów na strukturę przestępstwa.

➢

Struktura Ernsta Belinga – 1906 „Nauka o przestępstwie” - wychodzi od czynu

ludzkiego,  który  ma  charakter  ontologiczny,  istotna  rolą  wola  jako  czynnik  sprawczy  (wola  kauza  dla
zachowania  człowieka,  zachowania,  które  ma  spowodować  określoną  zmianę  w  świecie  zewnętrznym).
Określoność czynu zabronionego a  w szczególności zgodność czynu z określonością. Aby stwierdzić czy dany
czyn  stanowi  przestępstwo  należy  ustalić  czy  czyn  ten  zawiera  znamiona  opisane  przez  ustawę  w
charakterystyce  typu  czynu  zabronionego  określonego  w  ustawie.  Czyn  musi  być  zgodny  z  określonością
zawartą w ustawie karnej.

Elementy określoności czynu zawierały tylko znamiona o charakterze opisowym i

przedmiotowym(proste do zweryfikowania z rzeczywistością). Wszystko co miało charakter wartościujący i
podmiotowy nie wchodziło w opis czynu zabronionego.

Jeżeli czyn zrealizował wszystkie znamiona określoności czynu zabronionego mieliśmy do czynienia z

pewnym  domniemaniem,  że  czyn  taki  był  bezprawny.  To  domniemanie  mogło  być  obalone  poprzez
wystąpienie  w  rzeczywistości,  okoliczności  które  usprawiedliwiały  popełnienie  czynu  spełniającego  wymóg
określoności z opisem w ustawie. Takie okoliczności nazywa się kontratypami. Czyli sama zgodność czynu z
określonością  czynu  w  ustawie  o  bezprawności  nie  przesądzała.  Czyn  musi  być  bezprawny,  a  jest  bezprawny
gdy nie zajdą okoliczności wyłączające bezprawność (gdy nie pojawią się kontratypy).

●

Kazus. X zabił Y- domniemanie bezprawności ale okazuje się, że to zabójstwo było spowodowane
koniecznością zagrożenia i potrzebą odparcia ataku.

Wszystkie okoliczności mające charakter wartościujący decydują o bezprawności czynu.

Kolejnym elementem struktury przestępstwa jest to, że czyny zgodny z określonością ustawy,

bezprawny  musi  być  zawiniony.  Wina  rozumiana  na  gruncie  teorii  psychologicznej  –  stosunek  psychiczny
sprawcy  do  jego  czynu  (zamiar,  wola  dokonania  czynu  zabronionego).  Ten  stosunek  psychiczny  wiążący
sprawce z czynem mógł być inaczej charakteryzowany przy poszczególnych  typach czynu zabronionego. miał
być  określony  w  ustawie  jako  wymagany  dla  dokonania  czynu  określonego  typu.  Stad  dla  Belinga  nie  było
problemu, żeby tą strukturę przestępstwa odnosić do przestępstw umyślnych i nieumyślnych.

➢

Modyfikacja koncepcji Belinga – lata 20 XX wieku. Nie ma 3 elementów,

które wartościują czyn. Nie ma określoności, bezprawności i zawinienia. Należy te dwa elementy tj. określoność
czynu i bezprawność należy potraktować jako jeden. Zwolennicy tej teorii uważali, ze ta ustawowa
określoność zawiera już w sobie zanegowanie kontratypu.

Jest to teoria negatywnych znamion typu czynu zabronionego. Ta koncepcja zakłada istnienie dwóch elementów:
elementów pozytywnych, które czyn musi posiadać oraz elementów negatywnych, które wyłączają
bezprawność.

Nauka o przestępstwie

Struktura przestępstwa

A. Zoll

➢

Struktura przestępstwa w nauce socjalistycznej. Wyodrębnienie podmiotu jako samodzielnego elementu
przestępstwa – o tym, czy było przestępstwo decydowała między innym osoba sprawcy („mordercą jest
ten kto...” zatem nie było przestępstwa jeśli np. był atak na Żydów).

Przedmiotowa strona przestępstwa to czyn, który jest dokonany. Jest jednak pewna różnica w akcentach

w  stosunku  do  koncepcji  Belinga,  gdzie  czyn  musiał  być  zgodny  z  określonością  czynu  zabronionego
(podkreślenie tego, co wymaga zasady nullum crimen sine lege ponali – funkcja gwarancyjna). W totalitaryzmie
tego tak wyraźnie sie nie akcentuje. To jest czyn. Strona przedmiotowa to jest czyn. To czy on jest zabroniony
przez  ustawę  czy  nie  schodzi  na  dalszy  plan.  Zasada  nullum  crimen  sine  lege  poenali  nie  obowiązywała  –
obowiązywała  zasada  analogii.  Przedmiotem  przestępstwa    są  stosunki  społeczne,  które  są  atakowane  przez
sprawce.  Przestępstwem  czyn  społecznie  niebezpieczny,  zagrażający  Strona  podmiotowa  przestępstwa  to  jest
problem winy, stosunku psychicznego, winy rozumianej czysto psychologiczne.

➢

KONCEPCJA SZKOŁY KRAKOWSKIEJ. Modyfikująca koncepcję Belingowską.

Interesuje  nas  zachowanie  człowieka.  Trzeba  coś  więcej  powiedzieć  o  czynie.  Sam  czyn  jest  elementem
wartościującym.  Zachowanie  człowieka,  relacja  do  otaczającej  rzeczywistości  –  to  zachowanie  jest  punktem
wyjścia. To zachowanie będzie nas interesowało jeśli będzie czynem. Nie każda reakcja człowieka z otaczająca
go rzeczywistością będzie czynem.

O odpowiedzialności karnej możemy mówić wtedy jeżeli to

zachowanie  się  człowieka  jest  podjęte  w  warunkach  możliwości  zachowania  sie  alternatywnego.  Brak
możliwości  zachowania  alternatywnego  może  mieć  różne  źródła  zewnętrzne  i    wewnętrzne  (udar  mózgu  u
kierowcy,  który  prowadzi  samochód)  –  mamy  do  czynienia  z  zachowaniem,  ale  nie  czynem.  Ale  mogą  być
sytuację gdy tego czynu moglibyśmy się dopatrzyć S.N – kierowca chory na padaczkę nie zgłosił, że cierpi na
padaczkę, nie wykryto tego i dostał prawo jazdy. Kierowca w trakcie prowadzenia samochodu dostał padaczki i
wjechał  na  przystanek  powodując  śmierć  kilku  osób.  Sąd  1  instancji  go  uniewinnił,  był  nieprzytomny.  Sąd
Najwyższy  tego  czynu  dopatrzył  się  w  momencie  w  którym  on  wsiadał  do  samochodu,  gdy  był  przytomny  i
wiedział,  że  nie  ma  kwalifikacji  do  prowadzenia  samochodu.  Przyczyny  zewnętrzne,  które  powodują,  że
zachowanie nie są czynem – przymus fizyczny  nieodporny. Człowiek  się zachowuje  ale nie  ma powiązania
między jego świadomością, wolą a ruchami. Ktoś z zewnątrz oddziałuje na jego mięśnie: krępując, popychając.
Tak samo jest gdy człowiek nie jest zdolny do wykonania czynu bo brak mu np. narzędzi (drabina, by wyjść na
górę  i  uratować  kogoś  z  pożaru)  czy  umiejętności  (np.  ktoś  widzi,  że  X  tonie,  nie  umie  pływać  i  nie  może
udzielić  pomocy  –  nie  mamy  do  czynienia  z  zaniechaniem).CZYN  jako  pierwszy  stopień  wartościowania  się
człowieka.

Czyn będzie nas interesował jako element struktury przestępstwa jeśli będzie sprzeczny z norma

sankcjonowaną  (nakazującą  lub  zakazującą  określone  postępowanie).Musimy  stwierdzić,  że  ten  czyn  w
rzeczywistości  atakuje  dobro  prawne,  które  norma  sankcjonowana  ma  chronić.  U  podstaw  każdej  normy
sankcjonowanej  leży  jakaś  wartość  aksjologiczna.  Może  się  zdarzyć  tak,  że  mamy  zachowanie,  które  pozornie
atakuje  dobro  ale  faktycznie  go  nie  atakuje  (kazus  lekarza,  który  wykonuje  operacje-  atakuje  dobro  jakim  jest
integralność ciała, ale jeśli działa zgodnie ze sztuką lekarską to trudno powiedzieć, że jego działanie skierowane
jest przeciwko zdrowiu).

Naruszenie reguły postępowania z dobrem. Norma prawna może żądać od nas tylko tego co jesteśmy

jako  gatunek  ludzki  wstanie  zrobić.  Nie  można  nakazać  lub  zakazać  powstaniu  takiego  stanu  rzeczy,  na  który
człowiek  nie  ma  wpływu.  Te  wartości,  które  chronione  są  przez  normy  prawne  dlatego  są  normami,  że
uczestniczą  w  obrocie  społecznym.  Nie  jest  to  jak  twierdził  Venzel  twórca  finalizmu  to  nie  są  muzealne
eksponaty,  leżące  w  szafie,  których  nie  można  dotykać.  Dobra  z  istoty  rzeczy  narażane  są  na  pewne
niebezpieczeństwa,  zniszczenia.  Dlatego  mamy  pewne  granice  tolerancji,  musimy  wyznaczyć  pewien  poziom
zagrożeń  na  który  się  zgadzamy  (komunikaty  o  liczbie  ofiar  w  wypadkach  drogowych    -  najprościej  byłoby
zatem zakazać ruchu zmechanizowanego). Pewien stopień  zagrożenia  musimy tolerować. Jeżeli przestrzegamy
pewnych  reguł  to  nawet  jeśli  zachowanie  doprowadzi  do  zagrożenia,  to  nie  można  postawić  zarzutu.  Nigdy
bowiem nie można w pełni zabezpieczyć dobro prawne.

Struktura przestępstwa

A. Zoll

Aby zachowanie było bezprawne musi być atak i naruszenie reguły postępowania z tym dobrem

prawnym (reguły mogą być skodyfikowane jak kodeks drogowy bądź mogą to być reguły znane z
doświadczenia, wiedzy przekazanej nam od innych ludzi).

Jeśli sprawca nie zaatakował dobra prawnego i nie naruszył reguł postępowania to powiemy, że jego

czyn  nie  narusza  normy  sankcjonowanej.  Interesują  nas  tylko  takie  przypadki  gdy  mamy  naruszenie  normy
sankcjonowanej  w  postaci  ataku  na  dobro  i  naruszenia  reguł.  To  jednak  nie  przesądza  o  bezprawności  –  teraz
musimy  zbadać  czy  nie  wystąpiły  kontratypy    wyłączające  bezprawność.  Mogą  one  usprawiedliwić  atak  i
naruszenie okolicznością  wystąpienia okoliczności z  kontratypu. Jeśli brak  takich okoliczności to powiemy, że
czyn był bezprawny.

Różnica w stosunku do koncepcji Beringa. O bezprawności mówimy na początku, pierwsze

wartościowanie czynu. Karalność jeszcze nas nie interesuje. Mamy ustalone, że nasze zachowanie jest czynem i
to  czynem  bezprawnym.  Teraz  włączamy  prawo  karne.    Oznacza  to,  bowiem,  że  czyn  był  sprzeczny  z
porządkiem prawnym i nie zaszły okoliczności wyłączające bezprawność. Teraz interesuje nas czy ten czyn jest
karalny.  Prawo  karne  nie  rozstrzyga  o  tym  jakie  zachowania  są  bezprawne.  Rozstrzyga,  które  z  zachowań
bezprawnych mają być karalne.  Bezprawność zatem jest pewnym poprzednikiem ustalania karalności. Musimy
zbadać czy czyn nasz jest zgodny z ustawową określonością czynu zabronionego (jak chciał Bering). Ale inaczej
rozumiemy  znamiona  ustawowej  określoności.  Chodzi  nam  tutaj  o  typ  czynu  zabronionego  z  jego  wszystkimi
cechami podmiotowymi i przedmiotowymi (wchodzą tutaj zarówno elementy opisowe i wartościujące).

Nasz czyn gdy jest zgodny z ustawową określonością czynu zabronionego musimy zbadać czy

przypadkiem nie zachodzą okoliczności wyłączające karalność (najczęściej względy polityki karnej np. przy
usiłowaniu art. 15).

Jeśli nie ma okoliczności wyłączających karalność następnym etapem jest zbadanie tego konkretnego

czynu  wyczerpującego  znamiona  czynu  zabronionego  pod  groźbą  kary  tj.  czynu  karalnego.  Musimy  się
zastanowić czy ten czyn zasługuje na ocenę czynu, który mógłby być przestępstwem, czy on jest indywidualnie
rzecz biorąc karygodny. Trzeba uświadomić sobie, że poprzedni etap w którym mówimy o karalności czynu, jest
etapem  w  którym  porównujemy  konkretny  czyn,  który  zdarzył  się  w  określonym  miejscu  i  czasie  z  opisem
zawartym w ustawie. Ten opis zawarty w ustawie ma charakter abstrakcyjny, generalny. Teraz możemy jednak
dojść do wniosku, że ten czyn zawiera szereg elementów indywidualizujących, których ustawodawca nie mógł
uwzględnić  w  swoim  abstrakcyjnym  i  generalnym  opisie.  Typowość  ze  względu  na  indywidualne  cechy  z
punktu widzenia społecznej szkodliwości – ustawodawca każe to uwzględnić.

Jeżeli mamy do czynienia ze znikomym stopniem społecznej szkodliwości czynu bezprawnego,

karalnego  to  nie  traktujmy  tego  za  przestępstwo.  Ta  ocena  czy  czyn  jest  czynem  o  znikomej  szkodliwości
społecznej  lub  nie  jest  w  pewnym  zakresie  dowolna.  Wprawdzie  ustawodawca  w  art.  115  ,  2definiuje
okoliczności,  które  mają  wpływać  na  stopień  społecznej  szkodliwości,  ten  stopień  określać  to  jednak  przy
konkretnej  sprawie  granica,  kiedy  jest  znikoma  a  kiedy  duża  szkodliwość  społeczna  jest  wyjątkowo
nieokreślona.  Zasada  oportunizmu  –  prokurator  nie  wstrzyma  lub  umarza  wszczęte  postępowanie  jeśli  z
punktu interesu społecznego sprawa jego prowadzenie jest bezzasadne.

Drugi model występujący w Polsce i Austrii – czyn o znikomej społecznej szkodliwości nie stanowi

przestępstwa. Zdaniem prof. jest to rozwiązanie.

Teraz badamy winę. Czyn ma być zawiniony, ten element wystąpił również u Beringa (przestępstwem

czyn zabroniony). My rozumiemy winę zupełnie inaczej art. 1,3 kk nie jesteśmy w stanie odczytać tego innego
rozumienia  winy. Winę rozumiemy jako pewien zarzut jaki stawiamy sprawcy czyny bezprawnego, karalnego,
karygodnego i zawinionego, że mógł się zachować zgodnie z prawem. Tu również musimy zbadać, czy nie ma
okoliczności  wyłączające  ten  zarzut  i  usprawiedliwią  dokonanie  czynu  zabronionego.  Typową  okolicznością
uniemożliwiającą  postawienie  zarzutu  jest  niepoczytalność  sprawcy,  art.  26,  2  –  stan wyższej  konieczności,
art. 29, 30 kk.

Struktura przestępstwa

A. Zoll

CZYN.

Zachowanie podjęte w sytuacji możliwości dokonania wyboru.

Różne teorie odnośnie czynu:

➢

koncepcje traktujące czyn jako zdarzenie o charakterze ontologicznym,

●

naturalistyczno – kazualna koncepcja. Panowała niepodzielnie na przełomie XIX / XX wieku, ale i
dzisiaj w obiegu. Reprezentantami byli: Beling. Liszt, G. Radbruch, Mercker, Władysław Wolter.

Czyn jest pewnym zdarzeniem w świecie zewnętrznym wywołanym impulsem woli, pewną

aktywnością woli. Stąd w nazwie kauzalność. Czyn interesuje nas wtedy gdy jest uzewnętrzniony, postrzegalny
dla  potencjalnego  obserwatora.  To  uzewnętrznienie  czynu  może  wystąpić  w  2  postaciach:  działania  bądź
zaniechania  (nieprzeszkodzenia  w  powstaniu  jakiejś  zmiany  w  świecie  zewnętrznym)  –  pojęcie  czynu  w  tej
koncepcji  jest  nadrzędne.  To  spowodowało  pewien  rozłam  w  kierunku  Radbruch  stwierdził,  że  zaliczenie
zaniechania  na  równi  z  działaniem  jako  postaci  czynu  jest  wynikiem  pewnego  nieporozumienia  a  wręcz  błędu
logicznego.  Skoro  zaniechanie  odnosi  się  do  działania,  to  nie  możemy  być  tak,  żeby  czyn  był  zarówno
działaniem jak i nie działaniem bo wtedy czyn jest niedefiniowalny.

Charakterystyczne dla tej koncepcji jest podkreślenie istotności aktu woli. Wola jako przyczyna

zachowania,  natomiast  nie  interesuje  treść  woli.  Zwolennicy  tej  koncepcji  chcieli  żeby  pojęcie  czynu  było
adekwatne  dla  przestępstw  charakteryzujących  się  umyślnością  i  nieumyślnością,  nie  chcieli  wiec  treści  woli
włączać  do  treści  czynu.  Wola  miała  być  impulsem  dla  działania  lub  zaniechania  natomiast  treść  samego
przeżycia  psychicznego  miała  być  nie  istotna.  To  podstawowe  twierdzenie  było  przedmiotem  ostrego  ataku.
Zwrócono  uwagę,  że  jeżeli  tak  to  każdemu  skutkowi  można  przypisać  dowolny  akt  woli.  Jeżeli  nie  ma
powiązania  między  treścią  woli  a  zmianą  jaka  powstała  możemy  wszystkie  zjawiska  ze  sobą  wiązać  i  tutaj
pojęcie czynu nie stanowi żadnej eliminacji przy przypisywaniu odpowiedzialności karnej, praktycznie staje się
zatem zupełnie bezużyteczne. Inny zarzut przeciwko koncepcji - ta koncepcja nie pozwala na wyróżnienie czynu
spośród innych przebiegów przyczynowych. Czyn  nie jest czymś charakterystycznym dla człowieka wtedy. Nie
to  jest  istotne  w  naszym  ludzkim  zachowaniu,  że  jest  jakiś  impuls  woli,  który  doprowadza  do  działania  czy
zaniechania  a  istotne  jest  to,  że  my  potrafimy  sterować  przebiegiem  przyczynowości.  Dostosujemy  ruchy  do
wyobrażonego celu, środki do wyobrażonego celu. Człowiek nie jest tylko stacją w przebiegach przyczynowych,
tylko jest twórcą tych przebiegów. Jeżeli tak to nie można nie zwrócić uwagi na treść decyzji woli bo ta treść jest
właśnie decydująca o przebiegu przyczynowości i kreatywności zachowania człowieka.

➢

koncepcje patrzące na czyn poprzez pewne wartościowanie tego zdarzenia, czyli podstawowy akcent
kładą na czynnik normatywny.

Struktura przestępstwa

A. Zoll

17.11.08

WYKŁAD 6

Temat: Struktura przestępstwa cz 2.

Kontynuacja szkół dotyczących czynu.

Finalizm

Kierunek, który w doktrynie prawa karnego w latach 40 i 50 XX odegrał dużą rolę a jeszcze i do

dzisiaj możemy spotkać jego przedstawicieli. Również pewne założenia przetrwały do dzisiaj, oprócz koncepcji
czynu, która powszechnie została skrytykowana.

Z poprzednią koncepcją naturalistyczno – kauzalną wiąże finalizm założenie mówiąc o czynie mówimy

o pewnym zdarzeniu w sensie ontologicznym tj. czyn jesteśmy w stanie doświadczyć, opisać (czyn ma swój czas,
swoje miejsce). Tak jak w koncepcji naturalistyczno kauzalnej wola była powiązana z czynem i odgrywała rolę w
czynie  jedynie  jako  przyczyna,  stąd  nazwa  kauzalna  koncepcja  czynu.  Wola  –  impulsem  do  zewnętrznych
ruchów  spostrzeganego  zachowania  człowieka.  Finalizmie  podstawową  rolę  odgrywa  treść  woli.  Czyn  jest
zachowaniem celowym i wola musi mieć inne znaczenia, wola jest tym czynnikiem, który decyduje o przebiegu
różnych zjawisk także przyczynowych. Wyobrażając sobie cel, który chce osiągnąć dobiera odpowiednie środki
dla  osiągnięcia  tego  celu  i  podejmuje  decyzje  realizacji  celu.  Dochodzi  do  uruchomienia  zewnętrznego
zachowania  sterowanego  przez  wole.  To  działanie  celowe,  które  stanowi  istotę  czynu.  Trudność  pokrycia
koncepcji  czynu  tak  rozumianego  z  zaniechaniem.  Zaniechanie  nie  występuje  w  rzeczywistości,  jest
stwierdzeniem braku aktywności w określonym kierunku. Zaniechanie swoja istotę wyczerpuje w normatywnej
stronie  a  nie  ma  natury  ontologicznej.  Dlatego  eto  tez  finaliści  inaczej  definiują  przestępstwo  -  jako  czyn  lub
brak czynu. Cała struktura przestępstwa jest rozbita na 2 struktury; na naukę z przestępstwem związanym z
działaniem i zaniechaniem. Nie da się tych 2 struktur połączyć. Celowe działanie łatwo stwierdzić, że mamy z
taką koncepcją czynu gdy  człowiek dokonuje czynu zabronionego w celu realizacji czynu zabronionego (zamiar
dokonania czynu, zamiar bezpośredni) – wtedy możemy mówić o psychicznym sterowaniu. Do tego jednak nie
sprowadza się nauka o przestępstwie, często bowiem mamy do czynienia z przestępstwami nieumyślnymi. Jeżeli
mówimy o celowym działaniu musi być to w jakimś innym sensie użyte przemyślenie. Człowiek zawsze działa w
jakimś  celu,  ale  nie  można  istoty  przestępstwa  popełnionego  nieumyślnie  ograniczyć  do  celowego  działania.
Wyjaśnienie  przestępstw nieumyślnych sprawiało koncepcji finalistycznej wiele trudności.

Teoria finalistyczna poczyniła daleki krok do przodu zrywając z pewnym kanonem koncepcji

naturalistyczno kazualnej – rozumieniem winy, relacji miedzy czynem a sprawcą (w tamtej koncepcji wina jako
stosunek psychiczny, człowiek decydował się na takie a nie inne zachowanie). Finalizm umyślność, zamiar,
celowość dokonania czynu- jest kwestią czynu a nie winy.

Koncepcja socjologiczna

Nie można czynu sprowadzić do zjawiska ontologicznego (jak to czyniły koncepcja naturalistyczno

kazualna  i  finalistyczna).  Czyn  to  pewna  zaszłość,  relacja  człowieka  z  otaczającą  go  rzeczywistością,  która  ma
wartość społeczną, jest społecznie istotna. Tylko wtedy możemy mówić o czynie jeżeli taka istotność z punktu
widzenia wartości społecznej w danej zaszłości zauważamy. c Akcent przesunięty na sferę ocenną, normatywną
– podłoże ontologiczne nieistotne. Istotne, że relacja człowieka z otaczająca go rzeczywistością jest społecznie
doniosła. Teoria uzyskała jeden poważny argument, można było powiedzieć, że przezwyciężony został problem
zaniechania zarówno w teorii naturalistyczno kauzalnej  (włączano niekonsekwentnie do  czynu twierdząc, że
czyn  ma  charakter  ontologiczny  i  jednym  tchem  mówiono  o  działaniu  i  zaniechaniu)    finalistycznej
(przestępstwo  jest  albo  czynem  albo  brakiem  czynu  w  spodziewanym  kierunku,  odłączał  zaniechanie  jako
zupełnie nową, inną  jakość). W teorii socjologicznej nie ma problemu, skoro my mówimy, że czyn to jest jakaś
relacja  człowieka  z  otaczającą  go  rzeczywistością,  która  jest  doniosła  społecznie.  Skoro  czyn  to  relacja

Struktura przestępstwa

A. Zoll

człowieka  to  ta  doniosłość  społeczna  może  być  zarówno  wtedy  gdy  mamy  do  czynienia  z  działaniem  i
zaniechaniem. Jeżeli mamy dróżnika, który ma zamknąć szlaban to społeczna doniosłość jego zachowania może
polegać  na  tym,  że  przełożył  szyny  we  właściwym  kierunku  lub  nie  przełożył  we  właściwym  kierunku.  Raz
będzie  to  działanie  a  raz  zaniechanie.  Dla  ustalenia  czy  matka  zabiła  dziecko  -  zarówno  doniosłe  jest  to,  że
niemowlaka uderzyła czymś ciężkim jak i to, że wyszła na 3 dni i dziecko umarło z głodu. W jednym i drugim
przypadku działanie społecznie doniosłe i możemy mówić o czynie tej kobiety.

Profesor krytyczne podejście do przedstawionych koncepcji. Popełniają one (wszystkie 3) błąd

przesunięcia  kategorialnego  –  chodzi  o  problem  czynu  jako  działania  lub  zaniechania.  W  tych  koncepcjach
działanie lub zaniechanie to desygnaty czynu, wchodzą w skład ogólnego pojęcia czynu. Jest to nieporozumienie
(w finalizmie jest  inaczej czyn to tylko działanie, zaniechanie to co innego) -  ale to rozdzielenie też opiera się
na  pewnym  nieporozumieniu.    Jeżeli  mówimy  o  czynie,  zachowaniu  społecznie  doniosłym,  psychicznym
sterowaniu  to zawsze  mamy  do  czynienia  z  pewnym  kontinuum,  każdy  człowiek  jest  w  relacji  do  otaczającej
rzeczywistości.  Z  punktu  widzenia  społecznej  doniosłości  interesują  nas  pewne  elementy  z  tego  kontinuum.
Wprowadzamy pewne wzorce i uważamy, że jeśli zachowanie odpowiada wzorcowi to porównujemy, czy to
zachowanie jest zgodne ze wzorcem opisany w ustawie, ale to cały czas jest elementem pewnego kontinuum.
Ta relacja to nie jest ważne czy jest to działanie czy zaniechanie, to zawsze będzie pewna aktywność człowieka
wobec otaczającej go rzeczywistości (działaniem lub zaniechaniem z pewnego punktu widzenia) nie ma tak, że
czyn  jest  albo  działaniem  albo  zaniechaniem-  w  tym  samym  momencie  ten  sam  ruch  człowieka  może  być
oceniony  jako  działanie  w  jednym  kierunku  i  zaniechanie  z  innego  punktu.  Działanie  i  zaniechanie  to  nie  jest
natura czynu, nie są desygnatami nazwy czynu. Działanie i zaniechanie to opis czynu, to ustalenie, czy nasz czyn
(klatka, która badamy, film, który chcemy porównać ze wzorcem) odpowiada wzorcowi czy nie. Ten wzorzec
może być w różny sposób zbudowany -  dla istotności, doniosłości społecznej czasami ważne jest, żeby czyn
zawierała  pewne  elementy  a  czasami  ważne  jest  by  ich  nie  zawierał.  Każdy  element  rzeczywistości  możemy
opisać od strony pozytywnej, wskazując na cechy, które w danym elemencie występują i od strony negatywnej
wskazując na cechy, które w danym elemencie nie występują.

Problem działania czy zaniechania nie należy do kategorii struktury przestępstwa, która nazywamy

czynem a należy do innej kategorii przestępstwa. Należy do kategorii bezprawności i ewentualnie kategorii
karalności (czyli tam gdzie mowa o wzorcach zachowań zabronionych).

Bezprawność.

Stwierdzając, że jakieś zachowanie jest czynem badamy czy czyn jest zgodny czy sprzeczny z normą

sankcjonowaną. Norma sankcjonowana nakazuje lub zakazuje określone zachowanie, postępowanie, wskazując
jednocześnie na adresata, do którego jest skierowana. Interesuje nas porównanie czynu z wzorcem
postępowania zawartym w normie sankcjonowanej. Aby stwierdzić, że jest naruszenie normy sankcjonowanej
(a to jest warunek, aby dalej analizować przestępczość czynu) trzeba stwierdzić dwa elementy, które musza
wystąpić:

-czyn  musi  naruszać  dobro  prawne,  chronione  norma  sankcjonowana.  Nakaz  czy  zakaz  jest  ingerencją  w
wolność  człowieka,  wolność  jest  czymś  pierwotnym,  opartym  na  przyrodzonej  godności.  Wolność  można
ograniczyć,  ale  by  to  uczynić  trzeba  mieć  argument  w  postaci  ochrony  wartości  ważnych  dla  społeczeństwa.
Każda  norma  sankcjonowana  musi  ochroną  dobra  się  legitymować.  Norma  zakazuje  zachowań  skierowanych
przeciwko dobru prawnemu.

Norma prawna musi być realistyczna.

Dobra mają dlatego wartość, że uczestniczą w obrocie, są wykorzystywane przez ludzi do ich działań,

pracy, życia społecznego. Te dobra się zużywają, są narażone na zniszczenie. Zatem to zagrożenie musimy

Struktura przestępstwa

A. Zoll

minimalizować.  Mamy  jednak  jakiś  próg  tolerancji  (bo  gdybyśmy  chcieli  wykluczyć  przypadki  śmierci  w
wypadkach  komunikacyjnych moglibyśmy  zakaz  ruchu  zmotoryzowanego).  Musimy  określić  pewne  minimum,
próg tolerancji wyznaczony przez reguły postępowania z dobrem prawny, reguł, które wynikają z naszej wiedzy,
naszych  doświadczeń.  Możemy  mówić  o  pewnych  kwalifikacjach  w  relacji  do  dobra  prawnego–  w  ujęciu
trójszczeblowym:

-podmiotowe -jakie cechy, kwalifikacje musi posiadać osoba, która decyduje się na kontakt z danym dobrem. Te
kwalifikacje  mogą  być  określone  normatywnie  (dokument  prawo  jazdy),  specjalizacja,  przygotowanie  do
wykonywania  zawodu  (dyplom).  Ta  kategoria  jest  nieco  specyficzna.  Jeśli  ktoś  dokonuje  czynności  bez
formalnie stwierdzonych kwalifikacji, umiejętności ale  posłużył się dobrym narzędziem i prawidłowo  wykonał
czynność czyli nie doszło do zaatakowania dobra prawnego – to czy może ten człowiek odpowiadać za podjecie
się relacji z dobrem prawnym nie mając wymaganych kwalifikacji? Tak, ale będzie odpowiadał za wykroczenie
lub  w  pewnych  przypadkach  za  abstrakcyjne  narażenie  dobra  na  niebezpieczeństwo  (przełamanie  nakazu  o
określonej  kwalifikacji).  Człowiek,  który  nie  ma  tych  kwalifikacji  dokonuje  czynu  związanego  z  dobrego
prawnym i dochodzi do zniszczenia dobra, bo zastosował niewłaściwa technikę – to nie będzie mógł się bronić
zasłaniając się brakiem swoich kwalifikacji. Brak kwalifikacji nie zwolni go z odpowiedzialności.

Kazusy: z zakresu medycyny

1.       Lekarz stomatolog, chciał zawsze być chirurgiem, był wolontariuszem na oddziale chirurgicznym. Dentysta
był na dyżurze (koledzy w tym czasie imprezowali, miał zadzwonić po nich gdyby coś się działo). W tym czasie
przywieziono  dziewczynę  z  otwartym  złamaniem  nogi.  Dentysta  podjął  się  poskładania  nogi  ☺.  Jednak  nie
przeprowadził  wszystkiego  tak  jak  należy,  wdała  się  gangrena,  nogę  trzeba  było  amputować.  Jak  na
stomatologa zdaniem prof. zrobił bardzo dużo ☺. Czy wypełnił standard dobrego chirurga?

2.       Na dyżurze był lekarz przemysłowej służby zdrowia. Był wyjątkowo skomplikowany poród z krwotokiem,
nasz lekarz był w telefonicznym kontakcie z ordynatorem położnikiem, który mu mówił co ma robić. Kobiety nie
udało się uratować.  Specjaliści stwierdzili, że nie zostało zrobione wszystko. Położnik mógł zrobić więcej, ale
nasz lekarz (przemysłowej służby zdrowia) nie miał i nie  mógł mieć aż takich umiejętności (przekraczałoby to
standard wymagań, umiejętności dla jego specjalizacji). Lekarz pełnił dyżur zgodnie z prawem (legalnie), został
na  ten  dyżur  powołany  (tylko  braki  kadrowe  sprawiły,  że  nie  było  położnika)  to  nie  powiemy,  że  naruszone
zostały reguły postępowania. Na tym etapie przerywamy analizę dalszych elementów struktury przestępstwa.
Zatem norma sankcjonowana nie została naruszona. Aby można powiedzieć naruszeniu normy sankcjonowanej
musi  być  zaatakowane  dobro  i  naruszona  reguła  i  reguła  postępowania  z  tym  dobrem.  Jeśli  stwierdzimy
naruszenie dobra i reguły postępowania z dobrem musimy zbadać, czy nie zaszła sytuacja w której naruszenie
normy było uzasadnione (np. kolizja gdy nie da się wszystkich dóbr uratować, trzeba jakieś dobra poświęcić) –
kierujemy  się  społeczną  wartością,  kierujemy  się  hierarchią  wartości  dóbr  i  te  mniej  wartościowe  mogą  być
poświęcone by ratować dobra o wyższej wartości.  Będziemy zatem mieć do czynienia z naruszeniem dobra dla
ratowania innego. Musimy zbadać czy to zniszczenie dobra i reguły postępowania nie było usprawiedliwione –
jeśli tak, to zachodził kontratyp czyli okoliczność wyłączająca bezprawność czynu.

Jeśli nie stwierdzimy okoliczności wystąpienia kontratypu możemy powiedzieć, że nasz czyn jest

czynem bezprawnym.

Teraz przechodzimy do kolejnego elementu struktury przestępstwa – karalności czynu (element ten

dla prawa karnego jest najistotniejszy). Czyn bezprawny staje się karalny, jeśli ustawodawca opisze zachowanie
jako realizujące znamiona wzorca zachowania karalnego. Tu mamy do czynienia z 2 funkcjami prawa karnego :
gwarancyjna (tylko zachowania opisane w ustawie karnej są zachowaniami karalnymi nullum crimen sine lege) i
funkcją ochronną (odpowiedź na pytanie co decyduje o tym, że w pewnych sytuacjach ustawodawca
wprowadza karalność zachowania).

Prawo karne nie decyduje o tym jaki zachowanie jest bezprawne. Decyduje o tym, które zachowanie

Struktura przestępstwa

A. Zoll

bezprawne jest karalne. To nie znaczy, żeby bezprawność nie wynikała z przepisu prawa karnego. Tak może być,
prawo karne jest elementem systemu i mogą być sytuację, że wyprowadzimy z przepisu karnego np. art 202 kk
(rozpowszechnianie  pornografii)  nigdzie  poza  prawem  karnym  nie  ma  zakazu  rozpowszechniania  pornografii,
skoro mamy do czynienia w kk – opis czynu polegający na rozpowszechnianiu pornografii i zagrożony jest pod
groźba  kary,  to  wynika,  że  w  naszym  systemie  prawnym  obowiązuje  zakaz  rozpowszechniania  pornografii.  Z
zagrożenia kara tego zachowania wyprowadzamy ten zakaz, normę sankcjonowaną. W kodeksie nigdzie nie jest
powiedziane zakazane jest to nakazane jest to- powiedziane jest tylko kiedy człowiek podlega sankcji karnej.

Art. 13 kk karalne usiłowanie, nigdzie w porządku prawnym usiłowanie nie jest przewidziane, nie stanowi
podstawy nakazu czy zakazu, bezprawność usiłowania może być wyprowadzona tylko z tego artykułu.

Pewne zakazy czy nakazy czy normy sankcjonowane będą wyprowadzane z przepisów karnych.

Powody kryminalizacji zachowań mogą być zarówno racjonalne i irracjonalne. Często mamy na celu

ochronę dóbr prawnych, eliminacje czy zmniejszenie czynów zagrażających danemu dobru (np. zakaz
prowadzenia pojazdów po spożyciu alkoholu).

Opis typu czynu zabronionego.

Wzorzec postępowania zagrożony pod groźbą kary. Mamy opis czynu, który pociąga za sobą

odpowiedzialność karną. Ten opis czynu składa się z wielu elementów, musi być określony precyzyjnie (zasada
określoności czynu). Klasyfikacja cech podanych przez ustawodawcę:

➢

podział analityczny znamion czynu zabronionego. W ramach tego podziału możemy wyróżnić

●

podmiot czyny zabronionego,

●

czyn = czynność,

●

stronę podmiotową czynu zabronionego,

●

przedmiot czynności wykonawczej,

●

okoliczności modalne czynu zabronionego.

Skoro każdy czyn zabroniony pod groźba kary musi być czynem bezprawnym, to do elementów

składających się na charakterystykę czynu zabronionego wchodzą te, które decydować będą o bezprawności
zatem będzie decydowało o naruszeniu normy sankcjonowanej również zaatakowanie dobra i naruszenie reguł
postępowania z tym dobrem (to również charakteryzuje opis czynu zabronionego). Niektóre z tych elementów
opisu czynu zabronionego mają charakter konstytutywny muszą wystąpić w każdym opisie – taki charakter ma
opis podmiotu czyny zabronionego (ustawodawca musi określić kto może być podmiotem). Tu dwie kategorie:

przestępstwa powszechne (w opisach ustawodawca nie ogranicza nam zakresu zdolnych podmiotów do

popełnienia danego czynu) i indywidualne (np. art. 231 kk – funkcjonariusz publiczny).

W pewnych przypadkach pozorne przestępstwo powszechne ale w rzeczywistości indywidualne.

Szczególny obowiązek zapobiegnięcia skutkowi. 148 (przestępstwo powszechne, skutkowe) a 2 kk
(odpowiedzialności karnej za przestępstwo skutkowe podlega ten tylko na kim ciążył szczególny prawny
obowiązek). 1448, 1 a 2 kk Za to przestępstwo nie może odpowiadać każdy w sytuacji gdy owo przestępstwo
jest popełnione przez zaniechanie. Przez zaniechanie można odpowiadać za śmierć wtedy, gdy miało się
szczególny prawny obowiązek zapobiegnięcia skutkowi w postaci śmierci – ten sprawca zaniechania jest tutaj
szczególnie opisany. Sąsiad słyszy płacz dziecka i wie, że matka wyszła nie będzie odpowiadał za śmierć a będzie
odpowiadał za nieudzielenie pomocy.

Przestępstwo

powszechne

staje

się

indywidualnym

gdy

jest

przestępstwo

skutkowe

i popełnione przez zaniechanie.

Czytając o podmiocie nie można sie ograniczyć tylko do części szczególnej, tylko trzeba też popatrzeć

Struktura przestępstwa

A. Zoll

na art. 18&1, który też określa kto może być sprawcą czynu zabronionego.

Kolejnym konstytutywnym elementem jest czynność, którą opisuje ustawodawca to jest określenie

czynności  wykonawczej  albo  mamy  do  czynienia  z  określeniem  skutku.  W  takich  sytuacjach  przy
przestępstwach  materialnych  przestępstwach  skutkowych    tam  gdzie  do  zaistnienia  przestępstwa  konieczny
jest skutek,  ustawodawcę nie interesuje w jaki sposób ten skutek został osiągnięty.

286 art. oszustwo – wprowadzenie w błąd drugiej osoby co do rozporządzenia swoim mieniem, skutek osoba
rozporządza swoim mieniem w wyniku wprowadzenia przez sprawcę w błąd albo niewyprowadzona z błędu.
Ustawodawca opisał działanie, czynność wprowadzeni lub niewyprowadzenia.

Mamy takie przestępstwa skutkowe gdy ustawodawca opisuje sposób spowodowania skutku.

Jeśli nie mamy do czynienia z przestępstwem skutkowym tylko z przestępstwem formalnym,

ustawodawca jest zobowiązany czynność dokładnie opisać. Musi być zawarty opis w ustawie (często mamy do
czynienia z niedokładnym opisem lub brakiem opisu).

Do obligatoryjnych określoności czynu zabronionego należy także dobro prawne, które jest atakowane

i naruszenie reguł postępowania. Założenie wynikające ze struktury przestępstwa, ale nie zawsze wyczytamy to
z opisu czynu zabronionego występującego w części szczególnej. tego dobra sie domyślamy, interpretujemy to
dobro prawne (często z tytułu rozdziału np. przestępstwa przeciwko własności). Mamy pewne znamiona, które
nie musza wystąpić w każdym opisie; przedmiot czynności wykonawczej (osoba lub rzecz) i okoliczności

modalne, charakteryzują miejsce popełnienia czynu zabronionego (np. za granicami państwa, na terenie RP),

określenie czasu (np. w okresie grożącej klęski żywiołowej, w okresie grożącej wojny), określenie sytuacji (np.
kto publicznie - gdy czynność dokonywana w obecności nieznanej bliżej i niezidentyfikowanej ilości osób).

KARALNOŚĆ.

Przypisanie skutku czynu zabronionego – ograniczenie do przestępstw skutkowych = materialnych.

Było jakieś zachowanie, z którego wynikła jakaś zmiana w świecie zewnętrznym, która dla ustawodawcy jest
ważna (ta zmiana powoduje, ze czyn jest zagrożony pod groźbą kary). Ta zmiana musi być oderwana od czynu.
Ale skoro ten skutek jest oderwany od zachowania należy odpowiedzieć kiedy osoba X jest dopowiedziany za
skutek. Może być tak, że skutek jest wywołany przez kilka osób, działających niezależnie od siebie.

Działanie może być przyczynowe dla skutku (powiązanie przyczynowe).

Zaniechanie (brak takiego połączenia przyczynowego)

Przypisanie skutku

A. Zoll

Przypisanie skutku

Związkiem, który łączy czyn charakteryzujący się działaniem ze skutkiem jest powiązaniem

przyczynowym (dawniej o innych powiązaniach mówiono, nawet dalekich od podstaw naukowych

np. jeśli znaleziono trupa na polu X, to znaczy, że X jest mordercą).

Badanie powiązania przyczynowego – rozpowszechniona w doktrynie jest koncepcja warunku sine

qua non – wywodząca sie od koncepcji J. S. Mill, który mówił, związek przyczynowy zachodzi wtedy,

gdy przyczyną jest suma warunków koniecznych. Z punktu widzenia logicznego jest bez zarzutu, dla

prawnika jest bez znaczenia (co to znaczy, że przyczyna jest sumą warunków koniecznych, znaczy , że

badane przez nas zachowanie jest warunkiem koniecznym dla powstania skutku, ale nie jest ono

przyczyną, nie ma powiązania przyczynowego między tym działaniem a skutkiem, bo tak samo

warunkiem koniecznym tego, ze został zastrzelony człowiek jest to, że tatuś i mamusia spłodzili

mordercę oraz, że tatuś i mamusia spłodzili ofiarę). Na pewno nie chodzi o sumę, badamy czy nas

interesujący czyn jest warunkiem koniecznym powstania skutku, jeśli ustalimy, że jest warunkiem

koniecznym to możemy powiedzieć, że między tym czynem a skutkiem zachodził związek

przyczynowy. Ta koncepcja budzi wątpliwości. To nie chodzi o to, by ten czyn był warunkiem

koniecznym, chodzi o to, że badając czy coś było warunkiem koniecznym musimy znać naturę

powstania skutku, wiedzieć jak do tego doszło. Jeżeli my nie znamy tej natury to ten test warunku

koniecznego nam nie opowie. Jeżeli my nie znamy teoretycznego przebiegu przyczynowego

hipotetycznie nie jesteśmy w stanie powiedzieć czy badane przez nas zjawisko jest w związku

przyczynowym. Kazus kobiety zażywały jakiś środek (dawidow), który jak się okazywało uszkadzał

płód. Czy zażycie środka było warunkiem koniecznym uszkodzenia płodu? Nie znano w pełni działania

środka. Zdarzały się przypadki uszkodzenia bez zażycia. Trudno było powiedzieć, że w 100 % bez

zażycia kobieta urodziła by zdrowe dziecko. Ponieważ przypadków było dużo, statystycznie rzecz

biorąc zażywanie d skutkuje z dużym prawdopodobieństwem urodzenie dziecka uszkodzonego.

Problem powiązania to problem naszego doświadczenia i naszej wiedzy. Zachowanie A z

prawdopodobieństwem graniczącym z prawnością pociąga za sobą skutek B – jeżeli to możemy

powiedzieć, to stwierdzimy, że zachowanie A jeśli wystąpił skutek B było przyczyną. Dla ostrożności

powinniśmy dodać, Jeżeli nie stwierdzimy innych czynników, które także prowadzą do powstania

takiego skutku (czy nie było w międzyczasie jakiegoś czynnika C, który według naszego doświadczenia

wywołuje skutek A). Jeśli takiego czynnika nie było możemy powiedzieć, że A było przyczynowe dla B.

Kazus lekarza, który dokonywał operacji przy użyciu nieprawidłowej igły (gdyż nie dysponował tą,

która była wymagana do danego zabiegu) – czy można mu postawić zarzut, że posłużył się złym

narzędziem? Jeśli nie miał właściwej to nie, bo ratował życie.

-kategoria dotyczy techniki wykonania danej czynności w relacji z danym dobrem. Może zależeć od

narzędzia, którym dysponujemy. Jeśli lekarz wiedział, ze dokonuje zabiegu niewłaściwym narzędziem,

to musiał dochować szczególnej staranności w przeprowadzeniu tego zabiegu.

Przypisanie skutku

A. Zoll

24.11.08

WYKŁAD 7

Temat: Obiektywne przypisanie skutku – problemy związane z działaniem, płaszczyzna
ontologiczna przypisania skutku. Strona podmiotowa czynu zabronionego.

Rozpowszechniona koncepcja J. S. Milla – koncepcja, która ujmuje przyczynę jako sumę warunków

koniecznych  nie  do  końca  przydatna  na  gruncie  prawa  karnego,  bo  nigdy  zachowanie  człowieka  nie  stanowi
sumy  warunków  koniecznych  (może  być  jednym  warunków  koniecznych).    Koncepcja  modyfikowana  –  jeżeli
badany przez nas czyn jest warunkiem koniecznym nastąpienia skutku to uznajemy, że dany czyn jest przyczyną.
Należy  na  problem  przyczynowości  spojrzeć  inaczej.  Fizycy  kwestionują  kauzalność  zjawisk  występujących  w
świecie,  problem  powiązań  między  zjawiskami  ma  bardziej  charakter  statystyczny  niż  kauzalny.  Prawo  karne
myśli podobnie. Koncepcja warunku koniecznego jeżeli mamy stwierdzone zjawisko, czyn i statystycznie rzecz
biorąc,  empirycznie  jesteśmy  wstanie  wykazać,  że  z  prawdopodobieństwem  graniczącym  z  pewnością
wystąpienie zjawiska, czynu A jest warunkiem koniecznym dla wystąpienia skutku. wystąpienie zjawisko skutku
jest warunkiem d.

Problem odpowiedzialności.

Fizycy kwestionują kauzalność wszystkich zjawisk w życiu. Problem powiązań między zjawiskami ma

bardziej  charakter  statystyczny  niż  kauzalny.  Warunek  właściwy  –  stwierdzone  zjawisko,  czyn  i  statystycznie
Badanie  czy  dane  zachowanie  człowieka,  dany  czyn  może  być  podstawą  odpowiedzialności  karnej.  Czy  w
wypadku  czy  możemy  ten  skutek  przypisać  określonej  osobie  jako  jej  dzieło.  Czy  możemy  przypisać  jako  jej
dzieło.  Chodzi  o  stwierdzenie,  czy  dana  osoba  mogłaby  przy  spełnieniu  dalszych  warunków  odpowiadać  za
powstanie  skutku.  Czy  dana  osoba  jest  sprawcą,  sprawstwo  to  jest    kategoria  normatywna.  Tu  muszą  być
spełnione przesłanki innej natury, które mają charakter normatywny i które będą decydować o tym, czy daną
osobę potraktujemy jako sprawcę.

III warunki natury normatywnej pozwalające na przypisanie skutku:

Skutek  musi  być  adekwatny  do  czynu  –  przypisać  możemy  tylko  takie  skutki,  które  mieszczą  się  w
granicach  przewidywania,  gdzie  mamy  do  czynienia  z  normalnym  przebiegiem  przyczynowości,  gdy
wystąpienie  zjawiska  a  pociąga  za  sobą  statystycznie  ujmując  z  prawdopodobieństwem  graniczącym  z
pewnością skutku b. Jeżeli nie mamy takiego powiązania, a powiązanie jest atypowe nie możemy przypisać
skutku danej osobie, która ten związek wywołała.

Kazus – „W Nowym Sączu na rynku doszło do spięcia Polaków i Romów. Polak podszedł do Roma uderzył
go pięścią w klatkę piersiową. Ten przewrócił się i okazało się, że zmarł. Sekcja wykazała, że na skutek tego
uderzenia (które nie było nietypowo zbyt silne) doszło do zatrzymania akcji serca i śmierci. Problem czy
skutek w postaci śmierci można przypisać polakowi? Znaczenie odpowiedzialności. Ponieważ jednak był to
nietypowy związek przyczynowy – to było poza granicami przewidzenia przyczynowości- poza granicami
przypisania skutku. Polak może odpowiadać za: naruszenie nietykalności, czy art. 115 paragraf 3 , ale nie
może odpowiadać za skutek śmierci.

Drugim  elementem  będzie  naruszenie  reguł  ostrożności,  postępowania  z  danym  dobrem
prawnym.  Reguły  te  wyznaczają  w  jaki  sposób  trzeba  działać  w  odniesieniu  do  dobra  prawnego.
Naruszenie takich reguł jest warunkiem przyjęcia bezkarności czynu. Przy przypisaniu skutku chodzi o to
czy  naruszenie  reguły  postępowania  z  dobrem  było  naruszeniem  tej  reguły,  który  miały  zapobiec
wystąpieniu skutku na tej drodze, w której skutek nastąpił.

Kazus – wypadek samochodowy. Auto zjeżdża z jezdni i rani osoby stojące na przystanku. Kierowca był w
stanie nietrzeźwości. Kierowca się broni, że jechał wolno (i to zostało ustalone) i nagle samochód skręcił.
Po zbadaniu auta okazało się, że pęknięty był drążek kierownicy (fabryczny defekt), przez co kierowca nie

Przypisanie skutku

A. Zoll

mógł  zapanować  nad  kierunkiem  jazdy  samochodu.  Kierowca  naruszył  regułę  postępowania–  prowadził
nietrzeźwy, ale  nie naruszył reguły, która miała zapobiec nastąpieniu skutku na tej drodze na której skutek
wystąpił. Inaczej byłoby gdyby kierowca np. zaniedbywał kontroli, przez co drążek się zepsuł. Wada, której
on  nie  mógł  przewidzieć  –  nie  naruszył  reguły,  która  miała  zapobiec  skutkowi.  Będzie  odpowiadał  za
prowadzenie po nietrzeźwemu, ale nie za śmierć.

Kazus – szpital, oddział dziecięcy. Lekarz dyżurny skończył pracę, zlecił pielęgniarce doświadczonej osobie,
danie dziecku kroplówki. Podał ustne zalecenie co do składu kroplówki. Pielęgniarka stwierdziła, że lekarz
się pomylił podając skład dlatego sama go zmieniła. Okazało się, że lekarz miał rację a skład sporządzony
przez  pielęgniarkę  spowodował  skutek  śmiertelny.  Odpowiedzialność  pielęgniarki  –  odpowiada  za
nieumyślne  spowodowanie  śmierci  dziecka.  Problem  odpowiedzialności  lekarza    –  w  służbie  zdrowia
obowiązuje zasada, że skład kroplówki lekarz ma podawać na piśmie (by nie dochodziło do porozumień).
Czy można lekarzowi przypisać skutek śmierci dziecka. Gdyby sytuacja miała inny przebieg – pielęgniarka
źle  usłyszała,  to  lekarz  by  odpowiadał  za  spowodowanie  śmierci  (naruszył  regułę  ustnego  przekazania
składu).  W tym przypadku jednak do nieporozumienia nie doszło, lekarzowi przypisać  odpowiedzialności
spowodowania skutku przypisać się nie da. Problem odpowiedzialności zawodowej a nie karnej.

W  każdym  przypadku  badamy  czy  to  naruszenie  reguły  postępowania  przez  sprawcę,  jest  naruszeniem  tej
reguły, która miała zabezpieczyć przed nastąpieniem skutku.
Musimy  zobaczyć  jak  wyglądałoby  zachowanie  alternatywne  wobec  tego,  które  stało  się
przyczynowe  dla  skutku.  Musimy  zbadać,  czy  gdyby  sprawca  zachował  się  zgodnie  z  prawem  (tj.  postąpił
inaczej)  to  ryzyko  było  by  mniejsze  czy  nie.  Jeżeli  przy  zachowaniu  zgodnym  z  prawem  ryzyko  było  by  takie
samo, też odpada możliwość przypisania danego skutku. Problem przypisania skutku może być skomplikowany
przez włączenie się osób trzecich.

Kazus - Warszawa, zderzenie 2 samochodów, pasażer jednego ranny, złamana noga. Karetka pogotowia zabrała
go i jadąc do szpitala uległa wypadkowi z tramwajem. Stan rannego pogorszył się, wziął go taksówkarz, który
miał  wypadek  w  efekcie  którego  ranny  zginął.  Odpowiedzialność  pierwszego  kierowcy,  który  spowodował
wypadek  w  którym  nasz  nieszczęśnik  złamał  nogę.  W  wyniku  tego  wypadku  doszło  później  do  śmierci.  Czy
możemy temu pierwszemu kierowcy przypisać skutek - śmierć. Czy będzie odpowiadał z art. 177 paragraf 1 czy
177  paragraf  2  (wypadek  śmiertelny).  Czy  skutek  śmiertelny  jest  skutkiem  tego  pierwszego  wypadku?  Mamy
tutaj do czynienia z zachowaniem osób 3, które w sposób znaczny spowodowały zwiększenie ryzyka nastąpienia
skutku.  Zachowanie  osób  trzecich  naruszających  reguły  postępowania,  które  to  zachowanie  spowodowały
znaczny stopień nastąpienia skutku.  To przerywa możliwość przypisania skutku temu pierwszemu.

Kazus – X strzela z zamiarem zabicia do Y, ranny  Y zabrany do szpitala, operacja, w trakcie operacji podanie
niewłaściwej grupy krwi - na skutek szoku Y umiera. Czy X odpowiada za dokonane zabójstwo czy usiłowanie
zabójstwa.  Błąd  lekarza,  nie  możemy  X  przypisać  odpowiedzialność  za  skutek  w  postaci  śmierci,  X  może
odpowiadać za usiłowanie zabójstwa. Poważne konsekwencje dla odpowiedzialności.  Usiłowanie tak samo jak
karalne jak dokonanie, problem sędziowskiego uznania, zagrożenie ustawowe takie samo.

Kazus – sprawca z zamiarem zabójstwa strzela do innej osoby, po strzale chce tą osobę uratować, wzywa
pogotowie, jedzie z nim do szpitala, oddaje krew. Podjął starania o uratowanie życia- to jest podstawa do
nadzwyczajnego złagodzenia kary (bo podjął takie starania). Pytanie czy jemu skutek może być przypisany? Nie
może być – wątpliwa sprawa z jego odpowiedzialnością karną z usiłowanie.

Samo ustalenie tego powiązania przyczynowego nie jest wystarczające dla ustalenia sprawstwa. Przy
sprawstwie musimy mieć powiązanie normatywne – musimy ustalić czy skutek"

był przewidywalny,

czy naruszona jest reguła postępowania, która miała chronić dobro przed nastąpieniem
skutku na tej drodze, na której skutek nastąpił,

Przypisanie skutku

A. Zoll

czy alternatywne zachowanie było by zachowaniem w znacznie mniejszym stopniu
narażającym dobro na niebezpieczeństwo

Zaniechanie – sytuacja diametralnie się zmienia. Przy zaniechaniu nie mamy do czynienia ze związkiem

przyczynowym.    Tu  nie  mamy  przyczynowości  –  bo  ten,  który  nie  działał  w  określonym  kierunku,  jego
zachowanie  nie  może  być  określone  jako  przyczyna  skutku.  On  nie  przerwał  związku  przyczynowego,  który
gdzieś  został  wywołany.  On  miał  obowiązek  przerwania  biegnącego  związku  przyczynowego.  Obowiązek
przerwania  biegnącego  związku  przyczynowego.  Cała  odpowiedzialność  za  zaniechanie  sprowadza  się
do normatywnej konkluzji, że doszło do naruszenia obowiązku działania w określonym kierunku.
Mamy inne reguły dotyczące przypisania skutku.

Art. 2 KK – odpowiadać może za skutek (przy przestępstwach charakteryzujących się skutkiem)
tylko ten, kto ma prawny, szczególny obowiązek zapobieżenia skutkowi. Czyli nie każdy.

Kazus – dzieci pozostawione w domu. Matka odpowiada za wszystko co spowodowało skutek.

Sąsiadom możemy przypisać co najwyżej nieudzielenie pomocy. Sąsiad nie ma szczególnego, prawnego
obowiązku zapobiegnięcia skutkowi.

Źródła prawnego szczególnego obowiązku - te źródła określają pozycje gwaranta. Gwarant ma

nie dopuścić do wystąpienia skutku.

ustawa  –  może  nałożyć  obowiązek  bycia  gwarantem.  To  uregulowanie  znajduje  się  w  innych  gałęziach
prawa. Inny kontekst niż nałożenie odpowiedzialności karnej. Problem czy z danym obowiązkiem łączy się
szczególny obowiązek zapobieżenia skutkowi. Prawo cywilne -  Ustawa kodeks rodzinny i opiekuńczy np.
Obowiązek  pieczy  każdego  rodzica  nad  swoim  dzieckiem.  Jeżeli  matka  lub  ojciec  nie  będą  działali  by
zapobiec  zagrożeniu  dziecka  to  będą  odpowiadać  za  skutki  nieprzerwania  biegu  przyczynowości.  Tak
będzie  miało  miejsce  w  przypadku  obowiązku  pieczy  rodziców  nad  dziećmi.  KRO  mówi  też,  że
małżonkowie  są  zobowiązani  do  wzajemnego  wspierania  się  w  kro.  Powstaje  pytanie,  problem,  czy
małżonek jest gwarantem bezpieczeństwa drugiego.

Kazus  –  wypadku  na  UJ,  gdy  jeden  pan  prof.  wrócił  do  domu  na  Podgórzu  -  zastał  żonę  przy  piecyku
gazowym.  Kobieta  nieprzytomna  leżała  przy  piecyku.  Małżonek  otworzył  okno  …i  poszedł  spacerkiem
powiadomić pogotowie na Siemiradzkiego. Przyjechało pogotowie na sygnale ijo ijo ale pomoc przyjechała
za późno. Problem za co będzie odpowiadał? Jeśli powiemy, że nie jest gwarantem- będzie odpowiadał za
nieudzielenie  pomocy  art.  162  kk.  Jeśli  zaś  jest  gwarantem  –  będzie  odpowiada  za  zabójstwo  przez
zaniechanie.  Skutek  moglibyśmy  mu  przypisać,  przy  przyjęciu,  że  był  gwarantem.  Sprawa  wątpliwa  w
orzecznictwie, czy między małżonkami jest taka relacja, że jeden jest gwarantem drugiego. Jeśli mamy do
czynienia z małżeństwem emocjonującym to tak, jeśli zaś jest to formalne małżeństwo (np.
separacja to nie).

Art. 30 ustawy o zawodzie lekarza i zawodzie dentysty.  Lekarz jest zobowiązany do udzielania
pomocy  w  wypadkach  niecierpiących  zwłoki  lub  innych  wypadkach  wskazanych
przepisami.  Pytanie  czy  lekarz,  który  nie  udzielił  pomocy  jest  zawsze  gwarantem  bezpieczeństwa
pacjenta?.  Czy  nieudzielenie  pomocy  w  wypadku  niecierpiącym  zwłoki  będzie  pociągało
odpowiedzialność  za  skutek,  czy  za  nieudzielenie  pomocy  (co  dotyczy  każdego  człowieka).
Rozbieżności w doktrynie. Prof. Kubicki daje podstawę do traktowania każdego lekarza jako gwaranta
bezpieczeństwa  osoby,  która  wymaga  natychmiastowej  pomocy.  Prof.  Zoll  stwierdza,  że  pogląd  zbyt
daleko idący - lekarz np. na spacerze, wakacjach jest zobowiązany do udzielenia pomocy jak każdy inny
człowiek,  nie  jako  gwarant.  Będzie  rozliczany  z  innej  perspektywy  -  czy  pomoc,  którą  udzielił  była
pomocą prawidłowo udzieloną. Nie może odpowiadać za skutek. Za skutek może odpowiadać wtedy
gdy  z  pacjentem  łączy  go  szczególny  stosunek  np.  stosunek  umowny  gdy  jest  w  pracy,  prowadzi

Przypisanie skutku

A. Zoll

praktykę i przychodzi pacjent, któremu trzeba udzielić pomocy. Jeżeli zaniecha takiej pomocy będzie
odpowiadał za skutek. Jest tutaj już inne źródło - źródło indywidualne czyli umowa.

norma indywidualna – umowa, akt mianowania, akt powołania na stanowisko służbowe. Umowa o
świadczenie pewnych usług, które mają gwarantować bezpieczeństwo. Najczęściej treścią tej umowy
świadczenie takie, które ma zagwarantować bezpieczeństwo.

Kazus  - opiekunka do dziecka. Pani Kasia (opiekunka) przychodziła regularnie do rodziny o godzinie 8.
Pewnego dnia, rodzice wychodzą do domu, wierząc, że opiekunka była sumienna i na pewno przyjdzie.
Opiekunka jednak w tym dniu postanowiła zrezygnować z pracy i nie przyszła. Dziecku coś się stało.
Komu możemy przypisać skutek? Nie możemy przypisać go opiekunce, bo ona nie podjęła faktycznie
wykonywania  tych  obowiązków.  Przy  relacji  umownej  warunkiem  jest  przystąpienie  do
realizacji obowiązku z normy indywidualnej, umowy, mianowania, powołania.
Podobnie jeśli lekarz nie przyjdzie do pracy nie będzie odpowiadał za zdrowie lekarza. Problem, jeśli
lekarz wiedział, że np. pacjent jest uczulony na dany lek i nie przekazał tej wiadomości. Wtedy możemy
go rozliczyć za nieprzekazanie tej informacji.

pierwotne zachowanie człowieka sprowadzające niebezpieczeństwo na dobro prawne, staje się
źródłem obowiązku zapobiegnięcia skutkowi.

Za skutek może odpowiadać gwarant.
Prawny, szczególny obowiązek.

Stosunek gwaranta może mieć różny charakter. Treścią może być:

zabezpieczenie konkretnego dobra przed jakimkolwiek niebezpieczeństwem. Np. rodzic zabezpieczenie
dziecka przed każdym/jakimkolwiek niebezpieczeństwem.

gwarant może zabezpieczać nieokreślony krąg podmiotów przed określonym niebezpieczeństwem. Np.
właściciel groźnego psa – musi zneutralizować te źródło niebezpieczeństwa.

sytuacja mieszana - osoba odpowiedzialna w fabryce za przepisy bhp chroni różnych pracowników przed
różnymi niebezpieczeństwami.

Z problemem gwaranta wiąże się pewien problem. Rodzice są zobowiązani do pieczy nad dzieckiem.

Rodzic ma chronić dziecko przed jakimkolwiek niebezpieczeństwem. Ale to dziecko może być źródłem
niebezpieczeństwa. Relacja inna: do jakiego stopnia rodzic zobowiązany do chronienia dóbr przed działaniem
dziecka?

Kazus – tatuś słyszy, jak jego 16 letni syn rozmawia przez telefon i planuje napad na sąsiadkę. Pytanie, czy ojciec
gwarantem  bezpieczeństwa  tej  kobiety  przed  działaniem  synka.  Będzie  trzeba  rozstrzygnąć  czy  kwalifikujemy
jego  zaniechanie  art.  2  za  skutek,  który  powstał,  czy  18  paragraf  3  za  pomocnictwo  do  napadu  –  to  zależeć
będzie  od  tego,  czy  przyjmujemy,  że  on  jest  gwarantem  bezpieczeństwa  tamtej  osoby.  Tutaj  w  zasadzie
przypisuje się odpowiedzialność za pomocnictwo.

Strona podmiotowa

A. Zoll

Pytanie o zachowanie alternatywne – inaczej niż przy zaniechaniu. W przypadku działania alternatyw może być
wiele,  to  może  być  inne  działanie  lub  zaniechanie.  W  przypadku  zaniechania  mamy  jednoznacznie  określone
zachowanie  alternatywne  –  wykonanie  obowiązku.  Czy  wykonanie  obowiązku  dawało  szansę  zapobiegnięcia
skutkowi, czy wykonanie obowiązku zmniejszało ryzyko nastąpienia skutku. Czy dopuszczający się zaniechania
miał  możliwość  zapobiegnięcia  skutkowi,  jeśli  taka  możliwość  nie  istniała  to  taki  skutek  nie  może  być
przypisany,  nawet  jeśli  był  gwarantem  bezpieczeństwa.  Lekarz  na  dyżurze  wykonujący  swoje  obowiązki
gwaranta nie zawsze jest w stanie działając zapobiec skutkowi, nawet jeśli stwierdzimy, ze nie działał – ale jeśli
stwierdzimy,  ze  nie  było  możliwości  uratowania  człowieka.  Może  odpowiadać  za  naruszenie  swoich
obowiązków ale nie możemy mu przypisać skutku.

Lekarz – skutek nie może być mu przypisany.

………………………………………………………………………………………………………………………

Elementy strony podmiotowej czynu zabronionego.

Dwie podstawowe kategorie (są tez inne, bo mieszane) to:

umyślność

nieumyślność.

Podstawowa zasada art. 8 KK – zbrodnię można popełnić tylko umyślnie, natomiast

występek  także  nieumyślnie  jeśli  ustawa  tak  stanowi.  Ustawodawca  decyduje.  Przy  występku
regułą  umyślność,  ale  ustawa  może  wprowadzić  nieumyślność.  Więc  w  części  szczególnej  musi
być zaznaczone wyraźnie, że coś jest występkiem.

Od reguły art. 8 są pewne modyfikacje:

•

166 paragraf

•

Zbieg przepisów ustawy.

UMY

ŚLNOŚĆ

Umyślność – art. 9 paragraf 1 – czyn popełniony umyślnie, jeśli sprawca ma zamiar jego popełnienia

tzn. chce go popełnić, albo przewidując jego popełnienie na to się godzi. Mamy tu alternatywne ujęcie –
umyślność to zamiar popełnienia czynu zabronionego, który może wystąpić w 2 postaciach:

Sprawca chce dokonać czynu zabronionego,

Przewidując popełnienie na to się godzi.

Struktura strony podmiotowej wszystkich przestępstw umyślnych – zarówno popełnionych gdy

sprawca chce i gdy się godzi. Mamy 2 strony - aspekt intelektualny i woluntatywny. Aby coś chcieć, na coś się
godzić – trzeba mieć świadomość tego. Jeżeli coś chce to mam świadomość tego. Świadomość tego czego chce.
Świadomość  dotyczy  znamion  przedmiotowych  typu  czynu  zabronionego.  Art.  9  paragraf  1  –  by
mógł wystąpić zamiar popełnienia czynu zabronionego tzn.  zrealizowania tego co opisane we wzorcu zawartym
w ustawie, sprawca musi mieć znajomość tych znamion, że te znamiona występują, że strzela do człowieka, że
niszczy cudza rzecz. To wszystko musi być uświadomione przez sprawcę żebyśmy mogli mówić o zamiarze. To
nie znaczy, że sprawca musi myśleć słowami ustawy. Nie chodzi o to, że złodziej ma wiedzieć, że zabiera cudzą
rzecz  w  celu  przywłaszczenia.    Musi  myśleć  desygnatami  ustawy  –  zabieram  jej  torebkę.  To  realizuje  wymiar
intelektualny  i  wystarczy  by  przyjąć  świadomość  czynu  zabronionego.  Ta  świadomość  może  wystąpić  w  2
postaciach- to może być świadomość konieczności realizacji czynu zabronionego – terrorysta chce wysadzić
w most, chciał tylko wysadzić most, niekoniecznie zabić ludzi (to nie jest objęte jego zamiarem). Nie był jednak
w stanie wyłączyć ruchu, wysadził  most z ludźmi (miał świadomość konieczności spowodowania śmierci tych

Strona podmiotowa

A. Zoll

ludzi  –  jeżeli  taka  świadomość  konieczności  wystąpi  to  determinuje  to  jeden  z    elementów  strony
woluntatywnej - jest zamiar w postaci chęci = sprawca chciał te osoby zabić). Chęć inaczej rozumiana jest
w  języku  potocznym  –  jako  emocjonalne  zaangażowanie.  W  prawie  karnym  niekoniecznie  musi  się  z  tym
kojarzyć  –  jeżeli  wiąże  się  to  ze  świadomością  konieczności  to  przypisujemy  chęć,  nawet  jeśli  ten  człowiek
martwił się z tego powodu, że tak wielo osób się na tym moście w tej chwili znajdowało.

Ten element intelektualny może wystąpić w postaci świadomości możliwości – sprawca zdaje

sobie sprawę, że jego zachowanie może zawierać realizację znamion strony przedmiotowej czynu tj. dokonać
takiego czynu, który w rzeczywistości opisany jest w ustawie. Tym elementem intelektualnym nie musi być
objęta świadomość, że czy to co robi jest zakazane czy nie- to inny aspekt. Nie musi być objęta świadomość
bezprawności zachowania – to nie jest konieczne. Tu chodzi o świadomość tego, co on w rzeczywistości robi,
natomiast czy to co robi jest zakazane czy nie, to jest inny aspekt sprawy i nas to nie interesuje, nas interesuje
to czy sprawca wie co robi.

Element woluntatywny – dwie różne odmiany:

- Chęć,

- Godzenie się.

Chęć dokonania czynu zabronionego – wiążę się z obydwoma elementami strony intelektualnej. Chęć

może  wystąpić  przy  świadomości  konieczności  i  świadomości  możliwości.  Mogę  sobie  wyobrazić  możliwość
zrealizowania czegoś i chcieć tego, aby ta realizacja się udała .Ten aspekt może wystąpić samodzielnie, człowiek
zawsze  działa  z  jakimś  celem.  Działamy  z  jakimś  wyobrażeniem  rezultatu  naszego  działania  i  chęcią  jego
realizacji. Tu ta chęć wiąże się ze świadomością dokonania czynu, a ten czyn odpowiada wzorcowi opisanemu
w  ustawie  karnej.  Ten  aspekt  strony  woluntatywnej  nie  budzi  kontrowersji  –  empirycznie  jesteśmy  w  stanie
wykazać, że stale czegoś chcemy i to przeżycie jest nam nieobce.

Gorzej z tym drugim elementem „godzenia się” – psycholodzy czegoś takiego jak godzenie się nie

znają, jest to wynalazek prawników (Anzelm Feuerbach, początek XIX wieku - kodeks Bawarii później to
przejął). Na czym polega to godzenie się, jest wiele teorii.

Koncepcja obojętności woli:

Polska Wolter – gdy sprawca ani chce by czyn nastąpił ani chce by nie nastąpił. Obojętność.

Koncepcja manifestacji woli – w jakiś sposób pokrewna z koncepcją Woltera- wtedy odrzucimy

zamiar w postaci godzenia, jeżeli sprawca zamanifestuje wolę niedokonania czynu zabronionego. Gdy
zobaczymy, że sprawca chciał by skutek nie nastąpił.

Kazus1 – kazus rabusi, którzy zakneblowali babunię - godzenie się na uduszenie babci, można przypisać

tu w przypadku zgonu umyślne spowodowanie śmierci.

Kazus2 – przed wyjściem powiadomili pogotowie. Jeśli pogotowie przyjedzie za godzinę to przypisanie

skutku trudne. Chłopcy zamanifestowali chęć, aby babci się nic nie stało. Nie było ich zamiarem spowodowanie
śmierci babci.

My przyjmujemy, że z zamiarem polegającym na godzeniu się mamy do czynienia wtedy, gdy sprawca

uświadamia  sobie  wysokie  prawdopodobieństwo  nastąpienia  skutku  i  nie  czyni  nic  ażeby  to
prawdopodobieństwo  zminimalizować.  Tu  jest  takie  połączenie  pewnych  koncepcji,  które  ma  w  bardziej
adekwatny sposób oddać istotę normatywnego elementu zamiaru.

Zamiar polegający na godzeniu nazywamy zamiarem wynikowym = dolus eventualis =

zamiar ewentualny.

Zamiar bezpośredni = dolus directus.

Strona podmiotowa

A. Zoll

Dla odpowiedzialności karnej za przestępstwo umyślne jest obojętne czy sprawca działa z zamiarem

bezpośrednim czy wynikowym. Art. 9 paragraf 1 stawia obie postaci zamiaru na równi. Przy orzekaniu może to
odegrać jakaś rolę. Ale są pewne sytuacji, w których ustawodawca uzależnia odpowiedzialność karną od
działania z zamiarem bezpośrednim.

Sytuacje gdy tylko zamiar bezpośredni:

przestępstwa  kierunkowe  (kiedy  do  znamion  czynu  zabronionego  ustawodawca  wprowadził  pewne
elementy intencjonalne  art. 278 kradzież – celem przywłaszczenia, nie  da się zrealizować przez  godzenie
się,  trzeba  chcieć  zabrać).  Najczęściej  gdy  ustawodawca  używa  następujących  określeń  po  to  by  –
nastawienie  psychiczne  okazane,  znamiona  intencjonalne;  kto  ukrywa  coś  –  tu  musi  być  nastawienie
intencjonalne, te przestępstwa mogą być popełnione tylko  z zamiarem bezpośrednim.

Podżeganie 18 paragraf 2 – „Kto chcąc aby inna osoba dokonała czynu zabronionego, nakłania ją do tego”.

Czynności przygotowawcze 16 paragraf 1 – „Przygotowanie zachodzi tylko wtedy, gdy sprawca w celu
popełnienia czynu zabronionego..”

Inne rodzaje zamiarów:

Zamiar quasi intelektualny = dolus quasi intelectualis – przyjmuje się, ze można dopuścić się kradzieży
z zamiarem wynikowym wtedy, kiedy nie mam pewności czy mienie jest cudze i chcę je zabrać. Prof. jest to
nieporozumienie  -  nie  mogę  działać  celem  przywłaszczenia,  jeśli  nie  wiem,  że  rzecz  jest  cudza.  To  jest
problem  świadomości  konieczności  czy  świadomości  możliwości,  ale  obie  formy  mogą  wystąpić  przy
zamiarze bezpośrednim. Ale będą też sytuacje gdzie ta strona podmiotowa nie będzie do końca wyraźna –
przestępstwo paserstwa.
Przestępstwo  paserstwa  –  nieumyślnego  typu  charakteryzuje  się  tym,  że  ja  nabywam  rzecz  mogąc
przewidzieć,  że  przechodzi  ona  z  przestępstwa.  Nabyć  musiałem  celowo,  chciałem.  Natomiast  co  do
innego fragmentu znamion, ustawodawca uważa, ze tutaj zamiar nie musi wystąpić. Musi tu wręcz wystąpić
nieumyślność, bo nie wiem że ta rzecz pochodziła z kradzieży, ale mogłem wiedzieć.

Zamiar ogólny – będą pewne stany faktyczne, gdzie ustawodawca zadawala się ogólnym zarysem stanu
świadomości, nie wymagając bardziej dokładnego, np. art. 157 kto powoduje uszczerbek na zdrowiu drugiej
osoby, inny niż z art. 156 tj. uszczerbek średni. Jeżeli ktoś bierze pałkę i wali drugiego przez plecy, to
świadomość tego co będzie rezultatem (czy on będzie leżał powyżej czy poniżej 7 dni) to nie będziemy w
stanie ustalić. Możemy tylko powiedzieć, że on bijąc tą pałką miał ogólny zamiar spowodowania uszczerbku,
a jaki to będzie uszczerbek jest to już obiektywne ustalenie, nie wymagamy uświadomienia tego przez
sprawcę.

Strona podmiotowa

A. Zoll

01.12.08

WYKŁAD 8

Temat: Strona podmiotowa - nieumyślność.

NIEUMY

ŚLNOŚĆ

Kolejne elementy decydujące o karalności – nieumyślność.

W  kodeksie  karnym  z  1932r,  również  w  KK  z  1969r.  nieumyślność  była  inaczej  określona,
brało  się  to  stąd,  że  problem  nieumyślności  na  równi  z  umyślnością  zaliczano  do  innego
elementu  struktury  przestępstwa  –  do  winy.  Mówiło  się  o  winie  umyślnej  i  winie  nieumyślnej.
Nieumyślność była definiowana również w tym kontekście, że ma to być forma winy, była definiowana w
art. 14 par 2 (KK z 32 i z 69r) w ten sposób, że przestępstwo nieumyślne zachodzi wtedy, gdy sprawca
możliwość popełnienia czynu zabronionego przewiduje, lecz bezpodstawnie ufa, że tego uniknie jak i wtedy,
gdy nie przewiduje a powinien przewidzieć.

Zwróćmy uwagę, że w tym określeniu nieumyślności mówi się, że przestępstwo nieumyślne zachodzi – bo
gdy ustala się nieumyślność ustala się winę, a więc ustala się przestępstwo. My jak popatrzymy na art. 9 par
2  nie  definiujemy,  kiedy  zachodzi  przestępstwo  nieumyślne,  tylko  kiedy  czyn  zabroniony  jest  popełniony
nieumyślnie.  My  definiujemy  element  struktury  przestępstwa,  kiedy  czyn  zabroniony  charakteryzuje  się
nieumyślnością.  Ważna  różnica  leży  w  tym,  że  na  gruncie  wcześniejszych  KK  mieliśmy  do  czynienia  z
nieumyślnością w postaci tzw. lekkomyślności, czyli wtedy, gdy sprawca przewidywał możliwość dokonania
czynu  zabronionego  i  bezpodstawnie  przypuszczał,  że  tego  uniknie.  –  to  jest  już  ocena  pewnego
zachowania, procesu decyzyjnego, który miał miejsce u sprawcy: przewidywał możliwość, ale zdecydował
się  na  działanie  licząc  bezpodstawnie,  że  uniknie  przestępstwa.  Ta  bezpodstawność  jest  oceną  osoby
patrzącej z zewnątrz. Patrzymy przyjmując wzorzec – czy rozsądny człowiek mógłby przypuszczać, że czyn
zabroniony  nie  zostałby  popełniony.  Tak  samo  jest  w  drugiej  formie  nieumyślności,  gdzie  sprawca  nie
przewiduje  możliwości  dokonania  czynu,  ale  mówimy,  że  powinien  i  mógł  przewidzieć,  czyli  że  był
obowiązek  przewidywania  wynikający  z  jego  pozycji,  wykształcenia,  funkcji  jaką  pełnił  –  indywidualna
możliwość przewidzenia w sytuacji, gdyby w należyty sposób skoncentrował swoją uwagę.

Nowy  kodeks  karny  przyjmuje  inne  założenie  –  umyślność/nieumyślność  to  nie  jest  forma
winy,  to  charakterystyka  czynu  zabronionego,  to  są  znamiona,  które  decydują  o  karalności  czynu.
To  jest  opis,  który  jeszcze  nie  przesądza  o  tym  czy  sprawca  będzie  winny  czy  nie,  czy  będzie  ponosił
odpowiedzialność karną czy nie. Czyn zabroniony jest popełniony nieumyślnie jeśli sprawca nie ma zamiaru
popełnienia takiego czynu, musimy się odciąć od tego co jest w art. 9 par 1 (tam jest definiowany zamiar).
Dlatego w art. 9 par 2 jako podstawowe znamię nieumyślności – stwierdzenie, że sprawca nie miał zamiaru
popełnienia takiego czynu.

Pozytywne znamiona czynu zabronionego popełnionego nieumyślnie – nieumyślność tak jak umyślność to
charakterystyka strony podmiotowej, relacji psychicznej sprawcy do rzeczywistości jaką realizuje. Jedynym
elementem  charakteryzującym  taką  relacje,  jest  stwierdzenie  braku  zamiaru;  wszystkie  dalsze  elementy
maja inny charakter i przede wszystkim charakteryzują stronę przedmiotowa czynu charakteryzującego się
nieumyślnością. Mianowicie ustawodawca mówi, że ten czyn jest popełniony wtedy, jeżeli sprawca narusza
przy  popełnieniu  reguły  ostrożności  wymagane  w  danej  sytuacji.  My  relacjonujemy  stwierdzenie  czy  jest
naruszona  reguła  ostrożności  to  obiektywnej  sytuacji,  w  której  znalazł  się  sprawca.  Tutaj  nie  mogą  być
najwyższe wymagania, nie może być tak, że lekarz, który  nie dysponuje nowym urządzeniem do leczenia
będzie  miał  postawione  wymagania  takie  jak  lekarz  z  super  nowoczesnej  kliniki  USA,  musimy  badać  w
jakich warunkach działa i w związku z tym jakie standardy są wymagane – ustalamy standard dla tej sytuacji
(obiektywizacja).

Strona podmiotowa

A. Zoll

Ten standard jest ustalany z punktu widzenia bezpieczeństwa dla dobra prawnej, chodzi bowiem o to, by
nie doszło do naruszenia tego dobra. Reguły ostrożności nie mogą spowodować, by dobra było
bezużyteczne (paraliżować dostęp do dobra) – musi być wyważenie, dopuszczalne jest działanie w ramach
ryzyka życia codziennego (to ryzyko wkalkulowane w te reguły ostrożności).

Dla wszystkich postaci nieumyślności jest wspólne: brak zamiaru dokonania czynu zabronionego i
naruszenie reguł ostrożności (jest to w zasadzie to samo co reguły postępowania z dobrem, które są
elementem decydującym o bezprawności czynu)

Dwie postacie nieumyślności:

Świadomą  nieumyślność  –  sprawca  przewiduje  możliwość  dokonania  czynu
zabronionego.  Nie  ma  zamiaru  dokonania  czynu,  ale  jest  uświadomienie  możliwości  jego
dokonania. Nie ma w obecnym kodeksie tej bezpodstawności przypuszczenia, że czyn zabroniony
nie nastąpił – to dlatego, bo to jest zagadnienie winy. Problem oceny nie należy tutaj, tu my tylko
opisujemy  czyn  zabroniony  i  ustalamy  czym  się  ten  czyn  charakteryzuje.  On  się  charakteryzuje:
brakiem  zamiaru,  naruszenie  standardów  postępowania  (reguł  ostrożności)  +  przy  świadomej
nieumyślności: przewidywanie możliwości dokonania czynu zabronionego.

Nieświadomą nieumyślność – gdy sprawca przy spełnieniu 2 wspólnych warunków nie miał
świadomości  dokonania  czynu  zabronionego,  chociaż  mógł  przewidzieć.  Problem
możliwości  przewidzenia:  nie  wymagamy  tutaj  ustalenia  indywidualnej  możliwości.  Interesuje  nas
czy  popełnienie  czynu  zabronionego  było  przewidywalne  w  znaczeniu  potencjalnym.  Nie  jego
indywidualna możliwość przewidzenia, ale czy następstwo zachowania było na tyle zgodne z naszą
wiedzą  i  doświadczeniem,  że  możemy  powiedzieć,  że  było  przewidywalne  (obiektywny  element
charakteryzujący się nieumyślność) – normalne następstwo czynu popełnionego. Problem osoby,
która ma szczególne informacje szczególną wiedzę – może być tak, że dla zwykłego śmiertelnika
popełnienie  czynu  było  nieprzewidywalne,  było  anormalnym  przebiegiem,  ale  wysokiej  klasy
specjalista  albo  osoba,  która  miała  szczególne  informacje  -  dla  niej  było  to  przewidywalne
(sprawca, który wie więcej od przeciętnego człowieka).

Istotnym elementem i fundamentem prawa karnego jest klauzula niemylności. Przypominam, że czyn
zabroniony z reguły będzie się charakteryzował umyślnością, nieumyślnością tylko wtedy, jeżeli ustawa
przewiduje w części szczególnej, ze dany typ charakteryzuje się nieumyślnością. Mogą być różne klauzule
nieumyślności, może być tak, że wprowadzi odrębny typ czyn zabronionego:

np.  art.  155  „kto  nieumyślnie  powoduje  śmierć  człowieka”  –  przepis,  który  wyraźnie  w  swoich
znamionach zaznacza, że chodzi o nieumyślne spowodowanie śmierci w odróżnieniu do zabójstwa
z  148kk  (Makarewicz  twierdził,  że  pojęcie  „zabija”  –  nie  można  mówić  o  zabiciu  nieumyślnym;
dzisiaj już mamy inną intuicję językową),  dlatego zdaniem  Pana  prof.  art. 155 mogło by być jako
paragraf 5 art. 148.

Art. 160 par. 3 będzie taka klauzula nieumyślności – Par 1 „kto naraża zdrowie człowieka (…)” i
Par 3 „Jeżeli sprawca działa nieumyślnie (…)”

Art. 163 par.1. – sprowadzenie zdarzenia, które zagraża zdrowiu lub życiu innych osób lub mieniu
o wielkich rozmiarach, par 2 – „Jeżeli sprawca działa nieumyślnie”.

Ze względu na art. 8 kk nie ma takiej sytuacji, żeby nie można było odpowiedzieć na pytanie jak wygląda
strona podmiotowa czynu zabronionego. Czy dany typ można popełnić tylko umyślnie, czy też nieumyślnie.
Jeżeli w części szczególnej nie ma słowa na temat nieumyślności to znaczy, ze jest to czyn charakteryzujący
się umyślnością. Obecność klauzuli nieumyślności – wtedy czyn charakteryzuje się nieumyślnością. W
dzisiejszym kodeksie karnym nie ma sytuacji by czyn można było popełnić zarówno umyślnie jak i
nieumyślnie, w KK 1969 były takie przykłady.

Podział czynów zabronionych na te, które charakteryzują się umyślnością i te, które charakteryzują się
nieumyślnością jest niewyczerpujący. W kodeksie karnym spotykamy jeszcze dwie grupy czynów

Strona podmiotowa

A. Zoll

zabronionych  z  punktu  widzenia  ich  strony  podmiotowej:  mamy  czyny  zabroniony  umyślno-nieumyślne  i
nieumyślno-nieumyślne.  Kluczowym  tu  przepisem  jest  art.  9  par  3  –  „sprawca  ponosi  surowszą
odpowiedzialność,  którą  ustawa  uzależnia  od  określonego  następstwa  czynu  zabronionego,  jeżeli  to
następstwo  przewidywał  albo  mógł  przewidzieć”.  Na  ćwiczeniach  była  o  tym  mowa,  że  spośród  tzw.
zmodyfikowanych typów wyróżniamy typy kwalifikowane – takie typy czynów zabronionych, w których
do opisu podstawowego dołącza się jakiś element, który zwiększa bezprawie i przez ten element następuje
zaostrzenie odpowiedzialności karnej. Te typy kwalifikowane mogą być w 2 postaciach:

Kwalifikowane poprzez okoliczność, np Jeżeli np. weźmiemy art. 148 par 2 pkt 1 – „kto zabija
człowieka  ze  szczególnym  okrucieństwem”.  –  mamy  tu  jako  element  kwalifikujący  zaostrzający
odpowiedzialność  karną  podaną  okoliczność,  sposób  działania  sprawcy.  Możemy  taką  sytuację
mieć  np.  w  art.  189  –  „kto  pozbawia  człowieka  wolności,  jeżeli  pozbawienie  wolności  trwało
dłużej niż 7 dni lub łączyło się ze szczególnym udręczeniem sprawcy”.

Kwalifikowane  poprzez  następstwo  –  do  typu  czynu  zabronionego  (tzw.  typu
podstawowego)  dołącza  się  pewien  skutek,  jako  wynik  realizacji  znamion  tego  typu
podstawowego, np. art. 163 – „kto sprowadza zdarzenie, które zagraża życiu lub zdrowiu wielu
osób albo mieniu o wielkich rozmiarach, mające postać: 1) pożaru (…)” – wtedy zrealizowane są
wszystkie znamiona typu podstawowego (umyślnie). Ale teraz zobaczmy art. 163 par 3 – „Jeżeli
następstwem czynu określonego w par 1 jest śmierć człowieka lub ciężki uszczerbek na zdrowiu
wielu osób”  - sprawca podlega znacznie surowszej karze. Realizacja znamion typu podstawowego
wywołała  pewne  następstwo,  które  zwiększa  w  sposób  istotny  społeczną  szkodliwość  i
ustawodawca  z  tym  następstwem  wiąże  surowszą  odpowiedzialność.  W  paragrafie  3  jeżeli  się
spytamy o stronę podmiotową nie ma  mowy na temat  czy jest to umyślnie  czy nieumyślnie. W
paragrafie 2 tylko było to powiedziane. Jeżeli mamy taką sytuację to musimy przeczytać paragraf 3
w kontekście art. 9 par 3. Jeżeli surowsza odpowiedzialność zależy od następstwa czynu to wtedy
odpowiada  się  za  to  następstwo,  jeżeli  sprawca  je  przewidywał  lub  mógł  przewidzieć.  To
przestępstwo  z  paragrafu  3  jest  przestępstwem,  którego  strona  podmiotowa  jest  złożona.
Niewątpliwie typ podstawowy jest zrealizowany umyślnie, natomiast nie było następstwo objęte
jego  zamiarem.  Tu  ważna  uwaga  –  niektórzy  autorzy  twierdzą,  że  mamy  do  czynienia  z
nieporozumieniem,  bo  przecież  musimy  w  takim  razie  ustalać  czy  to  następstwo  było  wynikiem
naruszenia reguł ostrożności. Zoll: to nie o to chodzi, w art. 9 par 3 nie ma mowy o naruszeniu
reguł  ostrożności.  To  naruszenie  reguł  ostrożności  wiąże  się  z  popełnieniem  umyślnie  czynu
zabronionego (tego w typie podstawowym) i z niego wynika następstwo. Jak my mówimy, że te
przestępstwa  kwalifikowane  przez  następstwo  charakteryzują  się  złożoną  stroną  podmiotową
umyślno-nieumyślną,  to  tu  ta  nieumyślność  jest  inaczej  rozumiana  –  sprowadza  się  do  braku
zamiaru i możliwości przewidywania, natomiast nie chodzi już tutaj o naruszenie reguł ostrożności
w tym sensie, w jakim ustalamy to przy art. 9 par 2. Przestępstwo z art. 163 par 3 nie mogłoby
być  popełnione  umyślnie  (ten  element  w  całości),  bo  jeśli  sprawca  obejmował  zamiarem
spowodowanie  śmierci,  np.  w  pożarze  chciał  spalić  sąsiada  to  będzie  odpowiadał  za  148  –
przechodzimy na zupełnie inną kwalifikację i to przestępstwo ze 163 par 3 może być popełnione
tylko w ten sposób, że zamiarem jest objęty typ zasadniczy, natomiast brak zamiaru odnosimy do
następstwa (natomiast to następstwo musi być przewidywalne). Art. 163 jest dobrym przykładem
wyjątkowego  rozwiązania  w  kodeksie  –  przestępstwo  nieumyślno-nieumyślne.  Tzn.  typ
podstawowy jest nieumyślny (art. 163 par 2), ale jeszcze z tego typu podstawowego popełnionego
nieumyślnie  wynika  nieumyślne  następstwo.  Art.  163  par  4  –  „jeżeli  następstwem  czynu
określonego  w  par  2  jest  śmierć  człowieka  lub  ciężki  uszczerbek  na  zdrowiu  wielu  osób”  –  to
sprawca podlega surowszej karze.

Z  tego  co  powiedziałem  o  przestępstwach  nieumyślnych  trzeba  jeszcze  zwrócić
uwagę  na  pewne  typy,  które  mogą  wprowadzać  w  błąd  –  na  1szy  rzut  oka  mogą  być
zakwalifikowane  jako  przestępstwa  kwalifikowane  przez  następstwo,  a  w  rzeczywistości  takimi
przestępstwami nie są. Mamy tu artykuł 177 KK – „Kto naruszając chociażby nieumyślnie zasady
bezpieczeństwa  w  ruchu  lądowym,  wodnym  i  powietrznym,  powoduje  nieumyślnie  wypadek,  w
którym  inna  osoba  odniosła  obrażenia  ciała  określone  w  art.  157  par  1”  –  naruszenie  zasad

Strona podmiotowa

A. Zoll

bezpieczeństwa w ruchu, do którego to określenia odnosi się klauzula „chociażby nieumyślnie”, to
nie jest realizacja znamion typu czynu zabronionego, to jest wykroczenie. Tu mamy taką sytuacje,
że  jeśli  ktoś  narusza  przepisy  ruchu  chociażby  nieumyślnie,  np.  nie  zauważyłem,  że  to  jest  ulica
jednokierunkowa, skręciłem  i jadę pod prąd, z tego wyniknął nieumyślny wypadek, wtedy mamy
do  czynienia  z  art.  177  par  1  z  czynem  zabronionym  popełnionym  nieumyślnie.  Element
nieumyślności, który może tu wystąpić odnosi się tylko do tych zasad bezpieczeństwa. Ale co jest
ciekawe  –  spójrzmy  na  paragraf  2  –  „jeżeli  następstwem  wypadku  jest  śmierć  innej  osoby  albo
ciężki uszczerbek na jej zdrowiu sprawca podlega karze” – proszę zauważyć, że ustawodawca nie
napisał tu „następstwem czynu określonego w par 1” tylko „następstwem wypadku”. Stąd wynika,
że  paragraf  1  ma  konstrukcję  typu  kwalifikowanego  przez  następstwo  tyle  tylko,  że  czyn
zasadniczy jest zabroniony nie jako przestępstwo tylko jako wykroczenie. Tu mamy wykroczenie
kwalifikowane  przez  następstwo.  Bo  przecież  samo  spowodowanie  wypadku  jeszcze  nie  jest
czynem zabronionym pod groźbą kary jako przestępstwo – to musi być taki wypadek, w którym
wystąpi średni uszczerbek na zdrowiu. Natomiast paragraf 2 mówi o cięższym skutku. Zarówno
paragraf  1  i  paragraf  2  są  typami  zasadniczymi  tylko  różnią  się  od  siebie  skutkami  (par  2  –
poważniejszy  skutek).  Zupełnie  podobną  sytuacja  będzie  przy  art.  156:  par  1  mówi  o  ciężkim
uszczerbku  na  zdrowiu  polegającym  np.  na  spowodowaniu  kalectwa.  Ten  Typ  nie  jest  typem
kwalifikowanym  w  stosunku  do  art.  157,  który  mówi  o  średnim  uszczerbku.  To  są  po  prostu
czyny,  które  opisują  nam  różne  skutki  zachowania.  Wszystkie  są  na  równi  przestępstwami
podstawowymi. W związku z tym do nich nie stosuje się do nich art. 9 par 3. 156 par 1 jak i 157
par 1 to czyny charakteryzujące się umyślnością. Na to trzeba uważać, bo czasami może dojść do
nieporozumienia,  szczególnie  przy  156  i  157  możemy  powiedzieć,  że  cięższy  uszczerbek  jest
następstwem średniego uszczerbku – to nieprawda, dzielimy te uszczerbki na lżejsze lub cięższe i
wszystkie są postawione na równi jako charakteryzujące znamiona typu podstawowego.

ZBIEG PRZEPISÓW

W  naszej  charakterystyce  znamion  (podziale  analitycznym),  gdzie  musi  być  określony  podmiot  czynu
zabronionego, czynność wykonywana przez sprawcę albo skutek musi być opisany, musi być opisana strona
podmiotowa  (umyślność  czy  nieumyślność)  to  również  w  każdym  typie  czynu  zabronionego  muszą
wystąpić  te  elementy,  które  decydują  o  bezprawności  czynu:  zaatakowane  dobro  prawne  oraz
niezachowana reguła postępowania z tym dobrem prawnym. To są elementy stałe przy każdym typie czynu
zabronionego.  Poza  tym  mogą  wystąpić  elementy,  które  nie  są  konieczne:  przedmiot  czynności
wykonawczej  (np.  człowiek  przy  przestępstwach  przeciwko  życiu  i  zdrowiu),  okoliczność  modalna
(określenie miejsca, czasu, sytuacji, w której działa sprawca). I na tym można by skończyć analizę karalności,
gdyby  nie  pewne  rozwiązania,  które  przyjmuje  kodeks  prawny  i  które  mają  na  celu  bardziej  adekwatną
kwalifikację  prawną  w  stosunku  do  rzeczywistych  cech  popełnionego  przez  sprawcę  czynu.  Czyn
zabroniony  może  być  znacznie  bogatszy  w  swoje  cechy,  niż  te,  które  zostały  ujęte  w  opisie  czynu
zabronionego.  Czyn,  który  analizujemy,  jest  konkretny,  jest  to  zachowanie  o  indywidualnych  cechach,
natomiast typ jest zawsze abstrakcyjny. Może być tak, że ten sam czyn może realizować znamiona
opisane  w  różnych  typach  czynu  zabronionego.  Teraz  stoimy  przed  sytuacją,  w  której  trzeba
zdecydować  się  jak  mamy  prawnie  zakwalifikować  takie  zachowanie,  które  polega  na  realizacji  znamion
kilku typów.

Zbieg przepisów

A. Zoll

Pozorny zbieg przepisów

Weźmy  gwałt  dokonany  przez  ojca  na  14-letniej  córce.  Mamy  tu  do  czynienia  po  pierwsze  z  gwałtem  –  jeśli
skarzemy z art. 197 KK to nie oddamy tego, że ofiarą była córka. Wchodzi w grę również kazirodztwo. Jeżeli
skarzemy za kazirodztwo razem z gwałtem – to nie oddamy tego, że była to osoba 14-letnia. Czyli ustawa tu
zbyt skromnie opisuje zachowanie, które ma wiele aspektów rzutujących na ocenę prawną czynu. A przecież
nam zależy na tym, żeby kwalifikacja prawna oddawała całą zawartość bezprawia. Ta sytuacja, którą podałem to
jest typowa sytuacja dla tzw. zbiegu przepisu ustawy. Ten zbieg będzie zachodził wtedy, kiedy ten sam czyn (w
znaczeniu  naturalnym)  realizuje  znamiona  dwóch  lub  więcej  typów  czynów  zabronionych  opisanych  w
przepisach kodeksu karnego. Ale tu musi być wprowadzone rozróżnienie: weźmy sytuację art. 148 i art. 149.
Na  pierwszy  rzut  oka  jeśli  porównujemy  te  dwa  przepisy,  to  możemy  powiedzieć  w  ten  sposób:  przecież
dziecko jest też człowiekiem, wobec ta matka realizuje zarówno znamiona z art. 149 jak i 148 par 1. Czyli który
z tych przepisów mamy zastosować? Mamy dwie drogi:

Pierwsza droga, tradycyjna – przyjmuje tu dodatkową regułę postępowania, regułę redukcji ocen, lex
specialis derogat legi generali (przepis szczególne wyłącza stosowanie przepisu ogólnego). Czyli jeżeli mamy
art. 148 par 1 i art. 149 to art. 149 w sposób dokładniejszy opisuje nam zachowanie tej matki, dlatego jest
to przepis szczególny, który wyłączy stosowanie art. 148 par 1

Z wielu względów lepsze jest chyba inne podejście do tego zagadnienia – nie ma, jeśli chodzi o opisy typów
czynów  zabronionego,  przepisów  ogólnych  i  szczególnych.  U  podstaw  przepisów  karnych  leżą  normy
sankcjonowane.  Weźmy  normę  dotyczącą  życia  ludzkiego  –  nie  postępuj  tak,  ażeby  twoje  zachowanie
doprowadziło  do  śmierci  drugiego  człowieka.  Ustawodawca  ze  względów  polityczno-kryminalnych
zachowania, które naruszają tę normę w różny sposób je opisuje, łącząc z poszczególnymi zachowaniami
różne  sankcje  karne.  W  zasadzie  możemy  powiedzieć,  że  mamy  sytuację  następującą:  te  możliwe
naruszenia  normy  sankcjonowanej,  które  ustawodawca  zamierza  poddać  odpowiedzialności  karnej
podzielimy sobie ze względu podziału logicznego na pewne typy,  np. 149 – matka która zabija dziecko w
okresie  porodu,  150  –  eutanazja,  podżeganie/pomoc  do  samobójstwa,  zabicie  z  afektu,  zabicie  w  sposób
szczególnie okrutny, zabicie z motywów zasługujących na szczególne potępienie, zabicie przy użyciu broni
palnej  lub  środka  wybuchowego  (148  par  2).  Ustawodawca  typizuje  te  poszczególne  sposoby  naruszenia
normy  sankcjonowanej,  łączy  z  nimi  odpowiednie  sankcje  karne  i  mówi  tak:  w  prawidłowym  podziale
logicznym wymienia się a, b, c i inne wypadki – tu mamy podobnie wymienione art. 149, 150, 151, 148 par
2 i inne wypadki, a te inne wypadki to 148 par 1 (to jest ta kategoria dopełniająca). Jeżeli tak przyjmiemy, to
jak  przy  prawidłowym  przeprowadzeniu  podziału  logicznego  musi  zachodzić  stosunek  wykluczania,  tak
samo  tutaj  –  między  poszczególnymi  określeniami  typu  zachodzi  stosunek  wykluczania.  Jeżeli  dany
wypadek, który badamy np. matkę, która zabija dziecko w okresie porodu i pod wpływem jego przebiegu –
to w takim razie to nie jest zabicie człowieka w znaczeniu 148 par 1, bo zachowanie tej kobiety zostało
wyjęte z zakresu art. 148 par 1. Tutaj żadnego zbiegu przepisu nie mamy. Taką osobę możemy skazać tylko
na podstawie przepisu bardziej szczegółowo opisującego, ale to nie jest żadne lex specialis. Mówimy tu o
tzw.  pozornym  zbiegu  przepisów,  bo  na  pierwszy  rzut  oka  wydawało  się,  że  jest  tu  zbieg,  ale  w
rzeczywistości go nie było.

Rzeczywisty (właściwy) zbieg przepisów

Ci co przyjmują lex specialis derogat Generali twierdzą, że 148 par 1 jest nadrzędne w stosunku do 149. Ten
wariant odrzucamy. Między typami czynów zabronionych nie ma stosunku zawierania. Jeżeli byłby taki
stosunek o byłby to błąd ustawodawcy – powtarzanie zakazu, który już gdzieś został wyrażony. Tej relacji nie
ma  między  typami  czynów  zabronionych.  Najczęściej  będzie  relacja  krzyżowania,  tzn.  że  będą  czynu,
które  będą  realizowały  znamiona  tylko  jednego  czynu,  będą  czyny,  które  będą  realizowały  znamiona  tylko
drugiego  typu,  ale  i  będą  czyny,  które  będą  realizowały  znamiona  jednego  jak  i  drugiego  typu.  Art.  239
(poplecznictwo)  –  sprawca  utrudnia  postępowanie  karne,  np.  zacierając  ślady  popełnionego  przestępstwa,
ukrywa  sprawcę  lub  w  inny  sposób  utrudnia  to  postępowanie  dążąc  do  tego,  ażeby  ta  osoba  uniknęła

Zbieg przepisów

A. Zoll

odpowiedzialności  karnej.  Ale  takie  utrudnianie  postępowania  karnego  może  polegać  np.  na  fałszywych
zeznaniach. Ktoś zeznaje przed sądem/prokuratorem i kieruje śledztwo w inną stronę, zeznając nieprawdę po
to, żeby ułatwić sprawcy rzeczywistemu uniknięciu odpowiedzialności karnej. Taka sytuacja musi być oceniona
zarówno z punktu widzenia art. 239 jak i 233. Ale 239 można sobie wyobrazić świetnie bez fałszywych zeznań,
jak fałszywe zeznania bez poplecznictwa – typowy przykład krzyżowania się przepisów. Można ukrywać sprawcę
przestępstwa  nie  zeznając  w  ogóle  w  sprawie  lub  można  tylko  zeznawać  fałszywie  nie  pomagając  sprawcy
przestępstwa  w  uniknięciu  odpowiedzialności  karnej.  Taką  sytuację  nazywamy  rzeczywistym  (właściwy)
zbiegiem przepisów ustawy, bo tutaj musimy dla oddania zawartości kryminalnej czynu, odwołać
się  do  obu  przepisów.  Ustawodawca  daje  nam  rozwiązanie  tej  sytuacji  w  art.  11  par  2,  gdzie  stanowi,  że
jeżeli ten sam  czyn realizuje  znamiona zawarte w różnych przepisach ustawy to w takim razie skazuje się na
podstawie wszystkich zbiegających się przepisów. Czyli kwalifikujemy to zachowanie z naszego przykładu, jako
zachowanie realizujące zarówno 239 par 1 w związku z 233 w związku z 11 par 2. To jest właściwa kwalifikacja,
po  której  każdy  prawnik  znający  prawo  karne  powie,  że  mamy  tu  do  czynienia  z  poplecznictwem  poprzez
fałszywe zeznania. To ma np. znaczenie w rejestrze skazanych – nie podaje się opisu, ale kwalifikację prawną.
Jest to właściwy zbieg przepisów ustawy. To jest problem karalności opisania czynu zabronionego, z tym że ten
czyn  zabroniony  nie  został  tu  opisany  przez  ustawodawcę,  tylko  ustawodawca  upoważnił  sąd  do  składania
klocków  z  poszczególnych  przepisów:  jak  masz  sytuację,  gdy  czyn  realizuje  znamiona  kilka  przepisów  to
poskładaj  je.  Taką  sytuację  nazywamy  kumulatywnym  zbiegiem  przepisu  ustawy  i  tę  konstrukcję  przyjął  nasz
ustawodawca w art. 11 par 2. Ta konstrukcja była w KK Makarewicza z 1932 – kiedy zachodziła sytuacja zbiegu,
to sąd miał skazywać na podstawie przepisu przewidującego karę najsurowszą. To nie było dobre rozwiązanie,
bo kwalifikacja była tylko z jednego przepisu,  czyli nie oddawał ten przepis całej zawartości kryminalnej, a nam
właśnie o to chodzi. Kara może być wymierzona na podstawie przepisu surowszego, ale ważna jest kwalifikacja
prawna.  Tu  na  marginesie  trzeba  wspomnieć  jeszcze  o  innym  możliwym  rozwiązaniu  rzeczywistego  zbiegu
przepisu  ustawy  –  tzw.  idealny  zbieg  przestępstw.  Są  systemy  prawne  (rozpowszechnione  bardziej  w
Europie niż obecne polskie rozwiązanie), które mówią w ten sposób, że o ilości popełnionych przestępstw nie
decyduje  wielość  czynów,  ale  wielość  zrealizowanych  typów  czynów  zabronionych,  wobec  tego  kluczowym
tutaj  dla  polskiego  modelu  jest  art.  11  par  1  –  „ten  sam  czyn  może  stanowić  tylko  jedno  przestępstwo”.
Natomiast  w  tamtych  rozwiązaniach  wielość  naruszonych  norm  decyduje  o  wielości  przestępstw,  czyli  w  tej
sytuacji poplecznictwa przez fałszywe zeznanie sprawca odpowiada za fałszywe zeznania jako 1 przestępstwo i
za poplecznictwo jako 2 przestępstwo (to jest już problem innych reguł przy wymiarze kary, o których będzie
mowa później przy analizie zbiegu przestępstw).

Pomijalny (niewłaściwy) zbieg przepisów

Ten  zbieg  określony  w  art.  11  par  2  nazywamy  rzeczywistym  (właściwym)  zbiegiem  przepisów.  Ale  mamy
jeszcze  pomijalny  (niewłaściwy)  zbieg  przepisów  –  między  typami  czynów  zabronionych  zachodzi
stosunek krzyżowania, ale taka jest relacja między jednym typem czynu zabronionego i drugim, który wchodzi
w  grę,  że  skazanie  na  podstawie  jednego  przepisu  oddaje  całą  zawartość  kryminalną  czynu.  Np.
art. 163 par 1 – ktoś wywołuje pożar umyślnie. Mamy też typ z art. 288 – kto cudzą rzecz niszczy, uszkadza lub
czyni niezdatnym do użytku. Teraz ten człowiek, który podpala dom wie, że znajdują się w nim różne rzeczy,
czy w takim razie mamy to kwalifikować odrębnie z 163 par 1 i odrębnie z art. 288 twierdząc, że jest to zbieg
przepisów?  Byłoby  to  bez  sensu.  Skazując  kogoś  za  pożar,  skazujemy  kogoś  też  za  to,  co  w  tym  pożarze  się
spaliło – to oddaje nam całą zawartość kryminalną czynu. Ale zwróćmy uwagę na jeden moment – przy zbiegu
pozornym,  gdzie  mieliśmy  relację  wykluczania  między  typami,  to  mówiliśmy,  że  między  poszczególnymi
członami podziału logicznego  jest stosunek podziału – matka zabijająca  dziecko w czasie porodu to nie zabija
człowieka  w  rozumieniu  art.  148  par  1    -  tam  wybór  jednego  czy  drugiego  przepisu  był  oparty  na  regule
logicznej  (wykluczania)  natomiast  tutaj  nie,  tu  chodzi  o  pewną  celowość  działania  (reguła  pragmatyczna).  Ale
gdyby  ktoś  bardzo  pomyślał  to  by  znalazł  taki  przykład,  że  czasami  może  i  warto  skazać  za  to,  że  została
zniszczona jakaś rzecz, która jest szczególnie cenna i potrzeba by było dla oddania zawartości kryminalnej na to
zwrócić uwagę. Weźmy sytuację gdy ktoś podpala drugiemu dom z zazdrości, że tamten kupił dzień wcześniej
na aukcji za  duże pieniądze obraz znakomitego malarza. I  teraz skazanie ze 163 par 1 nie odda nam tego, że
zostało zniszczone, znacznie bardziej wartościowe od tej całej chałupy, dzieło sztuki. Powiemy tu, że tu się nie

Zbieg przepisów

A. Zoll

da  oddać  całej  zawartości  kryminalnej  –  tu  trzeba  powołać  i  art.  288  i  nawet  art.  294  (który  wprowadza
element  kwalifikujący,  gdy  chodzi  o  zniszczenie  rzeczy  o  szczególnej  wartości).  Tu  musimy  być  bardzo
elastyczni, tu nie ma jakiejś sztywnej reguły przy tej zasadzie pomijania pewnych kwalifikacji z uwagi na to, że
cała zawartość jest oddana w jednym przepisie. Ten wypadek, który zilustrowałem tym pożarem w stosunku do
288  –  możemy  powiedzieć,  że  ma  tu  zastosowanie  zasada  konsumpcji  (lex  consument  derogat  legi
consumptae) – jeżeli jeden z przepisów oddaje całą zawartość kryminalną to możemy drugi przepis pominąć.

Drugim wypadkiem takiego pomijalnego niewłaściwego zbiegu przepisu ustawy będzie zasada subsydiarności
przepisu. Tu też będzie sytuacja krzyżowania między przepisami, ale mogą być takie sytuacje, w których sam
ustawodawca powie, że jest rzeczywisty zbieg, ale dla pewnych względów wiadomych ustawodawcy, w takich
sytuacjach kwalifikację przyjmujemy tylko z jednego przepisu. Zobaczmy na art. 231:

Jeżeli funkcjonariusz publiczny przejmuje łapówkę za przekroczenie swoich uprawnień lub przekroczenie
swojego obowiązku w celu osiągnięcia korzyści majątkowej – realizuje jednocześnie 228 i 231 par 2, ale
ustawodawca tu mówi: nie bądźmy drobiazgowi, kwalifikujmy czyn tylko z 228. Tu przepis 231 par 2 jest
subsydiarny w stosunku do 228.

Mamy w ustawodawstwie więcej takich wypadków – była taka ustawa dotycząca ochrony środków
żywności, przewiduje, że jeśli czyn realizuje znamiona innego typu czynu zabronionego zagrożonego
surowszą karą – to stosujemy surowszy przepis (względna subsydiarność).

To były wypadki ustawowej subsydiarności. Ale mamy też mamy taką milczącą subsydiarność, którą
bardziej uzasadniamy doktrynalnie, ale chodzi tu o praktyczne stosowanie kwalifikacji prawnej.

między postaciami stadialnymi przestępstw. Jeżeli mamy usiłowanie i dokonanie czynu - sprawca
przeszedł obie te postacie, żeby dokonać wcześniej usiłował – za usiłowanie będzie odpowiadał
tylko wtedy, gdy nie będzie odpowiadał za dokonanie, za przygotowanie będzie odpowiadał wtedy,
gdy nie będzie odpowiadał za usiłowanie. Te postacie wcześniejsze są subsydiarne w stosunku do
postaci następczych.

Między  typami  czynów  zabronionych,  art.  160  par  1  –  „kto  naraża  życie  człowieka  na
bezpośrednie  niebezpieczeństwo”.  Za  to  przestępstwo  można  odpowiadać  tylko  wtedy,  gdy  nie
nastąpiło  zniszczenie  tego  dobra  prawnego  (życia)  lub  jego  uszkodzenia  (spowodowania
uszczerbku).  Jeśli  nastąpił  skutek  w  postaci  zniszczenia  dobra  to  nie  kwalifikujemy  już  z  postaci
zrealizowanej  po  drodze.  Ale  może  też  być  tak,  że  sprawca  umyślnie  sprowadza
niebezpieczeństwo  katastrofy,  np.  ucieka  ulicą  przed  policją,  umyślnie  z  zamiarem  wynikowym
sprowadzana  narażenie  niebezpieczeństwa  katastrofy,  ale  on  katastrofy  nie  chce.  Dochodzi  do
katastrofy – to nie jest tylko po drodze zrealizowanie narażenia na niebezpieczeństwo: katastrofa
spowodowana  jest  nieumyślnie,  ale  on  odpowiada  za  umyślnie  narażenie  na  niebezpieczeństwo.
Czyli mamy tu do czynienia ze złożoną formą, w której aby oddać całą zawartość kryminalną czynu
należy  powołać  art.  11  par  2  –  odpowiedzialność  za  umyślne  narażenie  na  niebezpieczeństwo
katastrofy  w  związku  z  nieumyślnym  spowodowaniem  katastrofy  w  związku  z  art.  11  par  2.  Na
tym kończymy element struktury przestępstwa zwany karalnością.  Następnym razem zajmujemy
się kolejny elementem – karygodnością czynu.

Art. 231.

§ 1. Funkcjonariusz publiczny, który, przekraczając swoje uprawnienia lub nie dopełniając

obowiązków, działa na szkodę interesu publicznego lub prywatnego,
podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
§ 2. Jeżeli sprawca dopuszcza się czynu określonego w § 1 w celu osiągnięcia korzyści
majątkowej lub osobistej, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.
§ 4. Przepisu § 2 nie stosuje się, jeżeli czyn wyczerpuje znamiona czynu zabronionego
określonego w art. 228.

Karygodność

A. Zoll

08.12.08

WYKŁAD 9

Temat: Karygodność i wina jako elementy struktury przestępstwa.

Przechodzimy do kolejnego elementu struktury przestępstwa, mówiliśmy już o:

1 element – czyn

2 element – bezprawność (czyn sprzeczny z normą sankcjonowaną przy braku czynności
wyłączających bezprawność)

3 element – karalność (czyn bezprawny realizujący znamiona typu czynu zabronionego pod groźba
kary)

4 element – karygodność

Po co ten 4 element? Musimy sobie zdawać sprawę z tego, że opis czynu zabronionego zawarty w ustawie
karnej  jest  bardzo  daleko  posuniętą  abstrakcją  w  stosunku  do  konkretnego  zachowania.  Ten  opis  typu
czynu  zabronionego  nie  może  siłą  rzeczy  zawierać  indywidualnych  cech  czynu,  które  decydujący  mają
wpływ  na  stopień  społecznej  szkodliwości,  na  decyzję  o  karalności  danego  rodzaju  zachowania.  Stąd
musimy ten abstrakcyjny opis typu czynu zabronionego i zawarty w nim potencjał społecznej szkodliwości
przenieść na konkretny czyn i zbadać czy rzeczywiście to konkretne badane przez nas zachowanie jest na
tyle społecznie szkodliwe, że uzasadnia pociągnięcie sprawcy czynu do odpowiedzialności karnej, uzasadnia
uznanie danego konkretnego zachowania za przestępstwo.

Problem  karygodności  (badania  społecznej  szkodliwości  czynu)  odbywa  się  na  dwóch  płaszczyznach.  Bo
można  powiedzieć,  że  też  w  samej  decyzji  ustawodawcy  o  wprowadzeniu  do  ustawy  typu  czynu
zabronionego,  poprzedza  tę  decyzję  analiza  społecznej  szkodliwości  zachowań  które  miałyby  dany  typ
realizować.  Ustawodawca  społeczną  szkodliwość  danej  kategorii  zachowań,  uznaje  za  decydującą
przesłankę kryminalizacji. Ocena czy kradzież, pobicie, sprzeniewierzenie się, fałszywe zeznania – są na tyle
społecznie  szkodliwe  aby  zasługiwały  na  to,  żeby  po  wprowadzeniu  znamion  tych  zachowań,  ich
charakterystyki,  właśnie  z  punktu  widzenia  oddania  tej  zawartości  społecznej  szkodliwości  w  tym  opisie,
uznać  za  czyn  karalny.  Ale  skoro  to  jest  odniesienie  do  kategorii  zachowań,  to  nie  wyklucza,  że  mamy
zachowania,  które  realizują  znamiona  typu  czynu  zabronionego,  ale  z  punktu  widzenia  społecznej
szkodliwości  mogą  być  ad  hoc  –  społecznie  szkodliwe  w  stopniu  znacznie  poniżej  tego  co  ustawodawca
wymagałby do karalności zachowania. Ta społeczna szkodliwość czynu realizującego znamiona typu czynu
zabronionego może być ad hoc wysoka, może swoją ujemną zawartością znacznie przekraczać te granice,
które wyobrażał sobie ustawodawca np. przy wyznaczeniu sankcji karnej przewidzianej za dany typ czynu
zabronionego

Ja  nie  będę  mówił  o  historii  materialnego  określenia  przestępstwa  (na  ten  temat  można  przeczytać  w
dawnym  wydaniu  podręcznika  Zoll/Buchała),  ale  tu  krótko  powiem,  że  to  nie  jest  problem  ostatnich  lat.
Społeczna szkodliwość czynu była wyrażona już w art. 5 Deklaracji Praw Człowieka („Ustawodawcy wolno
zakazywać tylko czyny społecznie szkodliwe”). Później przez wiek XIX materialne określenie przestępstwa
nie znajdowało wyrazu w ustawodawstwach karnych, ograniczano się do formalnego określenia, a więc do
karalności  czynu,  element  materialny  uważano,  że  jest  już  zawarty  w  określeniu  karalności  czynu,
ewentualnie  rozwiązywano  sprawę  na  płaszczyźnie  procesu  karnego,  uznając  że  mogą  być  wypadki,  w
których  nie  ma  co  ścigać,  i  wtedy  należy  dać  prokuratorowi  możliwość  umorzenia  postępowania  jeżeli
mamy  do  czynienia  z  błahą  postacią  popełnienia  czynu  zabronionego.  Jak  będziecie  państwo  słuchali
wykładu z procedury karnej, to zostaną wyjaśnione w czasie tego wykładu 2 podstawowe zasady procesu
karnego przeciwstawne do siebie (występujące tylko jedna w danym systemie) – zasada legalizmu i zasada
oportunizmu.

Zasada legalizmu – prokurator i sąd zobowiązane do ścigania każdego czynu które stanowi
przestępstwo

Zasada oportunizmu – mogą być przestępstwa, które jednak nie muszą zasługiwać na karę.
Rozwiązanie tego problemu wg reguł procesowych, gdzie patrzy się czy jest celowe ścigania
przestępstwa wg kryteriów społecznych (często włączają się tu też kryteria polityczne)

KARYGODNOŚĆ

Karygodność

A. Zoll

Polskie prawo karne z okresu powojennego:

1955 rok – nowelizacja kpk – wprowadziła element społecznego niebezpieczeństwa – art. 49 kpk,
gdzie ustawa stanowiła, że jeżeli społecznie szkodliwe niebezpieczeństwo czynu jest znikome –
prokurator lub sąd umarza postępowanie.

To  było  powszechnie  przyjęte  w  polskiej  doktrynie,  że  jest  to  wyraz  materialnego  określenia
przestępstwa  –  że  przestępstwo  aby  mogło  być  to  musi  być  w  wyższym  stopniu  społecznie
niebezpiecznym  niż  znikome  stopień,  jeżeli  ten  stopień  jest  znikomy  to  należy  umorzyć
postępowanie z powodu braku przestępstwa. Uznawano, że jest to więc rozwiązanie materialno-
prawne. Inne podejście do czynów zabronionych, poprzez stwierdzenie, że przestępczość zaczyna
się od pewnego poziomu, o którym możemy powiedzieć, że jest wyższy niż znikomy.

Kodeks karny z 1969 roku:

W art. 1 zawierał materialne okres przestępstwa: „Odpowiedzialności karnej podlega ten tylko
kto dopuszcza się czynu społecznie niebezpiecznego zabronionego przez ustawę pod groźbą kary,
obowiązującą w czasie jego popełnienia.” – tu mamy wyrażone oba elementy przestępne, tzn. jego
aspekt materialny (społeczne niebezpieczeństwo) i formalny (realizację znamion czynu
zabronionego przez ustawę pod groźbą kary).

W rozdziale okoliczności wyłączające odpowiedzialność karą znalazł się art. 26 stanowiący, iż nie
stanowi przestępstwa czyn, którego społeczne niebezpieczeństwo jest znikome.

Kodeks karny obecnie obowiązujący:

oparł  się  na  tej  samej  myśli,  tzn.  przyjął  też  materialne  określenie  przestępstwa,  czyli
rozwiązanie  materialno-prawne  a  nie  procesowe,  nie  poprzez  oportunizm  załatwiamy  sprawę
bagatelnych  czynów,  tylko  poprzez  określenie  przestępstwa.  Jednak  art.  1  KK  1997  r.  wymaga
pewnego komentarza – bo zawiera istotne zmiany wobec poprzednika z 1969 roku.

Odpowiedzialność  w  paragrafie  1  art.  1  –  „Odpowiedzialności  karnej  podlega  tylko  ten  kto
popełnia  czyn  zabroniony  pod  groźbą  kary  przez  ustawę  w  czasie  jego  popełniania”  –  nie  ma
mowy  o  społecznej  szkodliwości  czy  niebezpieczeństwie,  jest  tylko  element  formalny.  Twórcy
kodeksu doszli do wniosku, że ten element materialny (wymóg ażeby ustawodawca zabraniał tylko
czyn społecznie szkodliwy/niebezpieczny) to jest adresowany oczywiście do ustawodawcy, ale nie
w  kodeksie  karnym  ma  się  znaleźć,  w  kk  ma  się  znaleźć  to  co  ma  badać  sędzia  aby  zbadać
odpowiedzialność  karną,  natomiast  sędzia  nie  jest  upoważniony  do  tego,  żeby  badać  czy  np.
kradzież  jest  społecznie  szkodliwa.  To  ustawodawca  ustala  jakie  czyny  są  zabronione,  a  to  że
ustawodawca  ma  się  kierować  społeczną  szkodliwością  przy  ustalaniu  tych  czynów  to  jest  jego
ograniczenie, które powinno się znajdować w konstytucji. W różnych projektach konstytucji RP
były  sformułowania  zawierające  ten  element  materialny,  jako  warunek  kryminalizacji  czynu.
Niestety w ostatecznej redakcji konstytucji z 1997 roku, ten element materialny wprost wyrażony
nie  został,  ale  pośrednio  tak  –  art.  31  ust.  3  –  ograniczenia  w  zakresie  korzystania  z
konstytucyjnych wolności i praw, mogą być ustanowione tylko w ustawie i kiedy są konieczne w
demokratyczny  państwie  dla  jego  bezpieczeństwa  lub  porzadku  publicznego,  dla  ochrony
środowiska, zdrowia i moralności publicznej albo dla wolności i praw innych osób. Te ograniczenia
nie mogą naruszać istoty wolności i praw. A wprowadzenie przecież karalności jakiegoś czynu jest
najdalej idącym ograniczeniem wolności i praw jednostki – mamy tu wyraźnie postawioną barierę
w działaniu jednostki z punktu widzenia tych wartości, które zostały w art. 31 ust 3 podkreślone –
konstytucja  daje  wyraźną  wskazówkę,  że  nie  wszystko  ustawodawcy  wolno,  że  jego  decyzja  o
kryminalizacji musi być uzasadniona. To powoduje, że sędzia nie ma prawa badać  czy  określone
kategorie zachowań zasługują na karę, to decyzja ustawodawcy, ale sędzia nie jest bezsilny – nasza
konstytucja nie zmusza sędziego do wydania wyroku skazującego wbrew jego sumieniu, w sytuacji
kiedy  on  uważa  że  taki  czyn  nie  powinien  być  karalny,  służy  temu  art.  193  Konstytucji  –  jeżeli
sędzia ma wątpliwość, czy ustawodawca trafnie określił zachowanie karalne, czy z punktu widzenia
tej  zawartości  materialnej  jest  uzasadnione  żeby  dana  kategoria  podlegała  odpowiedzialności
karnej  –  może  zadać  pytanie  do  Trybunału  Konstytucyjnego,  czy  ten  przepis  KK  nakazujący  mu
pociągnięcie  do  odpowiedzialności  za  realizację  znamion  danego  typu  czynu  zabronionego  jest
zgodny  z  konstytucją,  w  szczególności  zgodność  z  art.  31  ust  3  konstytucji  –  a  więc  czy  były

Karygodność

A. Zoll

podstawy do wprowadzenia zakazu pod groźbą kary danej kategorii zachowań. To tłumaczy
dlaczego w par 1 art. 1 nie ma mowy o elemencie materialnym, bo on nie jest adresowany do
sędziego, tylko do ustawodawcy.

W  paragrafie  2  art.  1  –  wprowadzamy  zasadę,  że  nie  stanowi  przestępstwa  czyn  zabroniony
którego  społeczna  szkodliwość  jest  znikoma.  Dlaczego  zmieniono  nazwę  z  społecznego
niebezpieczeństwa  czynu  na  społeczną  szkodliwość?  Tu  mamy  do  czynienia  z  dwoma
uzasadnieniami tej zmiany:

1 argument – ideologiczny, społeczne niebezpieczeństwo czynu kojarzyło się z tradycją
komunistycznego prawa karnego, która przeszła po wojnie do naszego ustawodawstwa
(art. 49 kpk, art. 26 czy art. 1 kk)

2 argument – orzecznictwo SN i literatura, na gruncie ustawodawstwa sprzed 1989 roku
rozumiała pod pojęciem społecznego niebezpieczeństwa w szczególności przy badaniu w
jakim  stopniu  ono  wystąpiło  –  rozumiała  elementy  nie  tylko  które  były  związane  z
czynem,  ale  przede  wszystkim  elementy  związane  z  osobą  sprawcy.  Zoll:  omawiałem
pewne schematy w strukturze przestępstwa to krytycznie się odniosłem do pomysłu, aby
jednym z elementów struktury przestępstwa był podmiot czynu zabronionego, dlatego że
przestępstwo nie powinno zależeć od tego kto jest sprawcą, takie uzależnienie od tego
kim  jest  sprawca  charakteryzuje  systemy  totalitarne.  W  tych  systemach  dzieli  się
społeczeństwo  na  przyjaciół  i  wroga.  Jeżeli  czyn  zabroniony  zrealizowany  przez
przyjaciela  –  to  uznajemy  go  za  znikomo  społecznie  niebezpieczny,  jeżeli  przeczytacie
uzasadnienia  do  umorzenia  z  art.  49  kpk  to  wiele  uzasadnień  (praca  doktorska  Zolla)
dotyczyła osoby sprawcy i na tej podstawie oceniano w jakim stopniu czyn jest społecznie
niebezpieczny.  To  jest  element  całkowicie  obcy  prawu  karnemu  demokratycznego
państwa  prawnego.  O  tym  czy  zachowanie  stanowi  przestępstwo  czy  nie,  o  tym  może
stanowić tylko czyn, a nie to kim jest sprawca. Sprawcą musimy się zająć na późniejszym
etapie,  wtedy  gdy  się  zastanawiamy  jak  mamy  na  czyn  stanowiący  przestępstwo
zareagować,  a  nie  na  tym  etapie  kiedy  mamy  rozstrzygnąć  czy  czyn  stanowi
przestępstwo.  To  ażeby  oderwać  się  od  tego  orzecznictwa  sądowego,  praktyki  i
poglądów  doktrynie  odpowiadających  tamtemu  systemowi  zmieniono  nazwę  aby  dać
dowód do tworzenia nowej doktryny i orzecznictwa dla pojęcia społecznej szkodliwości.

Dzisiejszy kodeks karny określił te elementy które mają decydować o stopniu społecznej
szkodliwości – art. 115 par 2:

„Przy ocenie stopnia społecznej szkodliwości czynu sąd bierze pod uwagę rodzaj i charakter
naruszonego dobra, rozmiary wyrządzonej lub grożącej szkody, sposób i okoliczności popełnienia
czynu, wagę naruszonych przez sprawcę obowiązków, jak również postać zamiaru, motywację
sprawcy, rodzaj naruszonych reguł ostrożności i stopnień ich naruszenia.”

Przede wszystkim dobro prawne decyduje o tym jaki jest stopnień szkodliwości czynu – inny np.
gdy atakuje życie, a inny gdy mienie.

O stopniu społecznej szkodliwości będzie też decydował uszczerbek spowodowany w dobrze –
czy mieliśmy do czynienia z usiłowaniem zabójstwa czy z zabójstwem. To czy nastąpił skutek w
postaci zniszczenia dobra czy nie nastąpił, ma decydujące znaczenia dla ocenienia stopnia
społecznej szkodliwości czynu.

Okoliczności  popełnienia  czynu  –  określane  w  typie  czynu  zabronionego  (okoliczności
modalne  –  sposób,  miejsce  i  sytuację  w  jakiej  sprawca  działa),  np.  inaczej  ocenimy  kradzież
polegająca na włamaniu się do jakiegoś domu i skradzeniu z niego przedmiotów, a inaczej tę samą
pracę popełnioną w ten sam sposób i tych samych rzeczy w sytuacji gdy mamy powódź na danym
terenie,  a  złodziej  wykorzystał  sytuację,  że  ewakuowano  mieszkańców  tego  domu  (negatywnie
rzutuje na ocenę społecznej szkodliwości)

Waga naruszonych przez sprawcę obowiązków – ma olbrzymie znaczenia dla oceny stopnia
społecznej szkodliwości, ale decyduje w ogóle czy mamy do czynienia z czynem zabronionym pod
groźbą kary, bo obowiązek takiego czy innego zachowania przecież wynika z normy
sankcjonowanej, czyli zawsze będzie leżał u podstaw każdego zachowania którego uznamy za

Karygodność

A. Zoll

przestępne, chociażby obowiązek powstrzymania się od pewnych zachowań uznane za zachowania
karalne. Ale są tęż niektóre osoby, które są gwarantem bezpieczeństwa dobra prawnego,
naruszenie tego obowiązku gwaranta będzie rzutowało na ocenę społecznej szkodliwości czynu.

Są też podmiotowe elementy – zamiar. Zamiar wynikowy traktujemy jako w mniejszym stopniu
rzutujący na społeczną szkodliwość, zamiar bezpośredni – w wyższym stopniu.

Art. 115 par 2 definiuje te okoliczności które rzutują na stopnień społecznej szkodliwości z tego względu,
że w każdej sprawie badanej przez sąd/prokuratora ten stopień społecznej szkodliwości czynu musi być
określony, nas interesują 2 stopnie – stopień znikomy czy wyższy stopień niż znikomy. Jeżeli jest to stopień
znikomy – to art. 1 par 2 mówi że taki czyn nie stanowi przestępstwa.

Czy art. 1 par 2 może być zastosowany do wszystkich typów czynów zabronionych? Nie ma żadnego
ograniczenia, to czy może być zbrodnia w znikomym stopniu społecznie szkodliwa? Ale art. 66 par 1 –
ustawodawstwa uzależnia stosowanie warunkowego umorzenia postępowania karnego od tego aby wina i
społeczna szkodliwość czynu nie były znaczne.

Jaka jest relacja między znikomym stopniem społecznej szkodliwości a stopniem społecznej
szkodliwości który nie jest znaczny

Nieznaczny stopień społecznej szkodliwości a stopień który nie jest znaczny – duża różnica
znaczeniowa:

Stopień który nie jest znaczny – wyklucza te wszystkie wypadki, w których stopień
społecznej szkodliwości jest znaczny, a więc to mogą być również i te typy gdzie stopień
jest średni

Nieznaczny stopień społecznej szkodliwości – zacieram różnicę między znikomym, a tym
który byłby podstawą warunkowego umorzenia

Ustawodawca tu specjalnie użył tego szerszego określenia, pozwalającego na stosowanie
warunkowego umorzenia do wypadków poważniejszych. Dlaczego? Bo przy warunkowym
umorzeniu nie mamy do czynienia z przestępstwem. To jest taki stopień społecznej szkodliwości
który jest wyższy od znikomego.

Art. 66 par 2 – ustawodawca stwierdza, że warunkowe umorzenie (z pewnymi wyjątkami) może być
stosowane do przestępstw które są zagrożone karę nieprzekraczającą 3 lat pozbawienia wolności – czyli ta
instytucja może być stosowana tylko do występków i to tych zagrożonych najniższymi karami do 3 lat
pozbawienia wolności. Jeżeli maksimum przekracza 3 lata to art. 66 nie ma zastosowania.

Skoro ustawodawca mówi, że jeżeli czyn zagrożony jest karą przekraczająca 3 lata pozbawienia wolności,
to nie może być warunkowo umorzone postępowanie – można wyciągnąć wniosek że stopień społecznej
szkodliwości  jest  znaczny,  tym  bardziej  można  powiedzieć,  że  jeśli  zagrożenie  jest  powyżej  3  lat,  to  nie
wolno  stosować  art.  1  par  2.  –  tak  by  było  gdybyśmy  nie  musieli  odróżniać  tego  abstrakcyjnego  stopnia
społecznej  szkodliwości  od  stopnia  konkretnego,  bo  ustawowe  zagrożenie  związane  jest  z  oceną
ustawodawcy  stopnia  społecznej  szkodliwości  danej  kategorii  czynu,  natomiast  mówiąc  o  znikomym
stopniu społecznej szkodliwości czy stopniu który nie jest znaczny – mówimy o konkretnym czynie, nie o
związanym  z  kategorią,  wynikającym  z  jego  indywidualnych  cech.  To,  że  ustawodawca  w  art.  66  par  2
postawił  granicę  warunkowego  umorzenia  na  3  latach  to  jest  jego  polityka  karna,  ale  to  nie  rzutuję  na
ocenę społecznej szkodliwości.

Przykład z życia: byli sobie pracownicy budowlani, pracowali na budowie w warunkach zimowych,
w  związku  z  czym  dostawali  asygnaty  na  futrzane  czapki.  Jeden  drugiemu  zabrał  taką  asygnatę.
Pokrzywdzony  zagroził,  że  jeśli  mu  nie  odda  to  się  włamie  do  jego  szafki  i  zabierze  sobie  jego
czapkę. Jak powiedział tak zrobił. – tu w tej sytuacji mamy zrealizowane wszystkie znamiona art.
279  (kradzież  z  włamaniem)  –  zagrożone  karą  od  1  roku  do  lat  10.  Zwróćmy  uwagę,  że  w  tej
konkretnej  sprawie,  w  której  sprawca  zrealizował  znamiona  czynu  jest  coś  nietypowego,  co
zdecydowanie  zmniejsza  społeczną  szkodliwość  czynu  (coś  w  rodzaju  samopomocy).  Mamy
okoliczności wymienione w art. 115, choćby motywację sprawcy, która trudno powiedzieć żeby
zasługiwała  na  potępienie,  dlatego  słusznie  zrobił  prokurator  który  mimo  tego  wysokiego
zagrożenia do 10 lat, umorzył postępowanie z powodu 1 par 2 – znikoma społeczna szkodliwość
czynu.

Karygodność

A. Zoll

Czy  da  się  w  jakiś  sposób  zgeneralizować  postępowanie  i  określić  kiedy  ten  stopień  społecznej
szkodliwości jest rzeczywiście znikomy. Można powiedzieć, że niewątpliwie ustawowe zagrożenie na
to rzutuje – im wyższe ustawowe zagrożenie tym mniejsza szansa, żeby czyn realizujący znamiona danego
typu mógł być uznany za znikomo społecznie szkodliwy, ale tej szansy tak do końca wykluczyć się nie da
(np.  trudno  sobie  wyobrazić  zabójstwo  czy  próba  obalenia  ustroju  RP  można  by  było  uznać  za  znikomo
społecznie  szkodliwe  –  jedyne  przestępstwo  które  można  tylko  usiłować  ;  ).  Nie  można  jednak
zgeneralizować i powiedzieć, że zbrodnia nigdy nie może być znikomo społecznie szkodliwa. Powinniśmy
sobie  zadać  pytanie,  czy  gdyby  opis  tego  konkretnego  czynu  (nie  tylko  zawierający  znamiona  ale  też
zawierający indywidualne cechy) uogólnić, stworzyć z tego typowe zachowanie – czy ustawodawca by się
zdecydował na jego karanie czy nie? Czy uznałby to, że to są zachowania które powinny być karane? Jeżeli
doszlibyśmy  do  wniosku,  że  to  jest  zachowanie,  które  nie  wymaga  sankcji  karnej  –  wtedy  powinniśmy
stosować przepis art. 1 par 2.

Kończąc wątek o społecznej szkodliwości czynu – to stopniowanie społecznej szkodliwości odgrywa
w ustawie rolę w kilku punktach

art. 66 – podstawa stosowania umorzenia warunkowego postępowania karnego

art.  53  –  dyrektywy  sądowego  wymiaru  kary  –  gdzie  ocena  społecznej  szkodliwości  czynu  jest
podstawą  dla  wymiaru  kary,  stąd  moje  twierdzenie,  że  właściwy  stopień  konkretnego  czynu
badanego przez sąd/prokuraturę musi być ustalany w każdym procesie, po każdym procesie, który
się  kończy  wyrokiem  skazującym,  sędzia  uzasadniając  wymiar  kary  musi  się  odwołać  do  stopnia
społecznej szkodliwości czynu.

Ja powiedziałem, że ta atypowość zachowania – może być to zachowanie w stosunku do kategorii
zachowań opisanych przez ustawodawcę w typie czynu zabronionego – ta typowość może
powodować, że ten czyn jest atypowo nisko społecznie szkodliwy – to mamy rozwiązane
poprzez możliwość czy to w ogóle umorzenia postępowania czy też dla znacznego łagodzenia np..
poprzez art. 66 - warunkowe umorzenie postępowania czy poprzez art. 59 -odstąpić od wymiaru
kary (art. 59), czy też taki atypowo niski stopień społecznej szkodliwości ale wyższy niż znikomy
może prowadzić do nadzwyczajnego złagodzenia kary (art. 53).

Ale co zrobić jeżeli ten stopień społecznej szkodliwości jest atypowo wysoki (znacznie wyższy
niż ten który zakładał ustawodawca formułując maksimum  ustawowego zagrożenia)? Zoll: nie da
się  uwzględnić  tej  nadwyżki  społecznej  szkodliwości.  Ustawodawca  wyznacza  maksimum
ustawowego  zagrożenia  mając  na  uwadze  abstrakcyjne  rzeczy,  ujmując  teoretycznie  maksymalną
szkodliwość społeczną związaną z daną kategorią czynu, w praktyce ona zawsze może być wyższa,
np. zabicie 100 osób jest bardziej szkodliwe od 5 osób – ale maksimum kary jest identyczne. Nie
próbujmy  przechodzić  na  jakiś  inny  typ  czynu  zabronionego,  który  lepiej  oddał  zawartość
kryminalną czynu.

To  ma  swoje  uzasadnienie  historyczne.  Materialne  określenie  przestępstwa  miało  swój  wyraz  w
Deklaracji  Praw  Człowieka,  ale  tam  było  zwrócone  do  ustawodawcy,  do  sędziego  zwrócił  się
prawodawca  rewolucji  październikowej.  W  czasie  rewolucji  październikowej  w  1917  roku  w
dekrecie  nr  1  o  sądownictwie  stwierdzono,  że  odpowiedzialności  karnej  podlega  każdy  kto
dopuszcza  się  czynu  przeciwko  rewolucyjnemu  porządkowi  prawnemu.  –  mamy  tu  materialne
ujęcie przestępstwa bez próby typizacji. W późniejszym okresie, kiedy powstał ZSRR  w 1922 r.
mieliśmy  kodeks  Rosyjskiej  Federacyjnej  Socjalistycznej  Republiki  Radzieckiej  art.  6  kk  RFSRR  –
„Za  przestępstwo  poczytuje  się  wszelkie  społecznie  niebezpieczne  działanie  lub  zaniechanie
zagrażające  podstawom  ustroju  związku  radzieckiego  oraz  porządkowi  prawnemu,  który  przez
władzę  Robotniczo  –  Włościańską  ustanowiony  został  na  przejściowy  okres  prowadzący  do
ustroju komunistycznego.” – bez żadnej próby typizacji, próby wprowadzenia funkcji gwarancyjnej
dla  prawa  karnego  –  tutaj  wystarczy  społeczne  niebezpieczeństwo  czynu.  Warto  dodać,  że  tak
samo  postąpił  ustawodawca  nazistowski,  w  1935  r.  skreślił  zasadę  nullum  crimen  sine  lege  z
kodeksu  karnego,  wprowadzając  też  odpowiedzialność  karną  za  „czyn  sprzeczny  z  myślą
przewodnią  ustawy  karnej  lub  ze  zdrowym  poczuciem  narodowym.”  –  nic  to  innego  jak
rewolucyjny porządek prawny z dekretu o sądach z 1917 r. – zupełnie zbliżone do siebie regulacje
i konsekwencje tych regulacji były podobne

Karygodność

A. Zoll

Pozostawianie tego elementu materialnego (tak jak to jest dzisiaj w Polsce) rodzi tę pokusę, ażeby
jemu nadać niejako priorytet, żeby do niego dostosowywać kwalifikację prawną czynu – ustalamy
stopień społecznej szkodliwości i później zastanawiamy się jaką sankcję należy wymierzyć, czy też
jak ten typ zakwalifikować (w PRLu jak była uszkodzona maszyna w fabryce to wtedy przyjeżdżał
Urząd Bezpieczeństwo i stwierdzał, że nie może to być kara za uszkodzenie mienia tylko sabotaż,
który jako przestępstwo polityczne zagrożony jest znacznie wyższą karą).

w demokratycznym państwie prawnym musimy o tym zapomnieć. Opis czynu zabronionego jest
samodzielnym elementem konstrukcji. Jak podawałem państwu strukturę przestępstwa to
najpierw mówiłem o karalności – musimy najpierw ustalić typ czynu, który został zrealizowany, a
potem zastanawiać się nad społeczną szkodliwością tego czynu. Niezależnie od tego jaki nam
wyjdzie obraz społecznej szkodliwości to już z tego typu zrezygnować nie można.

Zarówno w ustawodawstwie radzieckim jak i niemieckim właśnie ten priorytet materialnego
określenia przestępstwa pozwala na zastosowanie analogii, tzn. nie interesuje mnie typ tylko
potrzeba ukarania.

Wina jest jednym z najmłodszych z elementów struktury przestępstwa. Takim samodzielnym
typem, który poddawany był analizie to dopiero koniec XIX wieku, kiedy zaczęto mówić
wyraźnie o odrębności winy od innych elementów struktury. To nie znaczy że wcześniej nie
zwracano uwagę na winę – przełom XVIII i XIX wieku, kiedy zaczęto mówić o przypisaniu
człowiekowi odpowiedzialności za to co zrobił, kryteria tego przypisania także zaczęły coraz
bardziej sięgać po stosunek psychiczny sprawcy do swojego czynu.

Od XVI wieku (Constitutio Criminalis Carolina) – praktyki wymiaru sprawiedliwości oparte były
na bardzo przypadkowo przypisaniu, często odpowiedzialność ponosiło się za zachowania
zupełnie przypadkowe, zbiegi okoliczności, za zachowania, które wg naszych kryteriów nigdy by
nie mogły stanowić podstawy odpowiedzialności karnej.

Poprzednie polskie kodeksy karne zarówno z 1932 jak i 1969 r. nie wprowadzały  w swojej treści zasady
winy  (nullum  crimen  sine  culpa).  To  nie  znaczy,  żeby  wina  w  tych  kodeksach  nie  była  traktowana  jako
warunek  odpowiedzialności  karnej.    Nie  była  wyrażona  wprost  w  kodeksie,  co  osłabia  znacznie  element
gwarancyjny. Kodeks karny z 1969 r. w dwóch miejscach mówił o winie

art. 7 (odpowiednik art. 8 KK 1997) – zbrodnie można popełnić tylko z winy umyślnej, występek z
winy nieumyślnej jeśli ustawa wyraźnie tak stanowi.

Art.  120  (odpowiednik  art.  115  KK  1997)  –  definicja  czynu  zabronionego:  „Czyn  realizujący
znamiona typu czynu zabronionego pod groźbą kary,  chociażby nie był zawiniony.” – to było to
odróżnienie czyn zabroniony vs. przestępstwo (przy przestępstwie konieczna była wina). Czyli z
tamtego  kodeksu  z  1969  roku  mogliśmy  jednak,  niejako  odkodować  konieczność  winy  jako
elementu struktury przestępstwa.

WINA

Wina

A. Zoll

Kodeks z 1997 roku wprost wprowadza do przepisu, który jest schematem struktury przestępstwa,
wprowadza element winy – art. 1 par 3: „Nie popełnia przestępstwa sprawca czynu zabronionego jeżeli nie
można mu przypisać winy w czasie czynu.” – czyli wina jest koniecznym elementem do ustalenia
przestępstwa, do stwierdzenia odpowiedzialności karnej.

Co to znaczy wina? Kiedy mamy z winą do czynienia – wiele zdań w orzecznictwie, doktrynie i praktyce.
Istnieją trzy podstawowe koncepcje winy: psychologiczna, normatywna i funkcjonalna teoria winy.

Psychologiczna teoria winy – przeszła już do historii, jest to pozostałość, która od czasu do czasu w
różnych opracowaniach znajduje swój wyraz. Wg psychologicznej teorii winy, wina definiowana była jako
stosunek psychiczny sprawcy do czynu, pewna zaszłość psychiczna, która miała łączyć sprawcę z czynem.
Można powiedzieć w dalekim cudzysłowiu, że mamy tu do czynienia z ontologicznym pojęciem winy – wina
jest czymś co można stwierdzić, ustalic, moglibyśmy zbadać jaka jest relacja psychiczna sprawcy do czynu.
Zoll:  problem  polega  na  tym,  że  w  tej  relacji  nie  zawsze  jesteśmy  tę  relacje  w  stanie  stwierdzić,  w  tych
wypadkach, w których choćbyśmy bardzo byli liberalni, to nie możemy zrezygnować z odpowiedzialności
karnej. Na pewno możemy stwierdzić relację w postaci stosunku psychicznego sprawcy do czynu, wtedy
jeżeli mamy chęć popełnienia czynu zabronionego (zamiar bezpośredni). Teoria psychologiczna mówi, że ta
chęć  to  jest  wina.  Przy  zamiarze  wynikowym  tu  jest  już  pewien  kłopot  –  psychologia  nie  zna  stosunku
polegającego  na  przewidywaniu  możliwości  dokonania  czegoś/godzenia  się  na  to,  no  ale  coś  tu  jest  –
możemy  powiedzieć  że  przy  umyślnym  dokonaniu  czynu  zabronionego  przymykając  oko  na  zamiar
wynikowy teoria psychologiczna ma jakieś podstawy, bo jesteśmy w stanie powiedzieć, że winą jest zamiar
dokonania czynu zabronionego. Kłopot powstaje z nieumyślnością – przy świadomej nieumyślności (czasem
w  teorii  psych.  Zwana  lekkomyślnością)  –  mamy  przewidywanie  możliwości  dokonania  czynu
zabronionego, a więc sprawca ma jakiś obraz, że może dojść do dokonania czynu zabronionego, tylko czy
my  to  możemy  nazwać  winą?  Czy  winą  jest  to  że  przewidywał  możliwość  dokonania  czynu?  To,  że
bezpodstawnie  przypuszczał,  że  dokonania  czynu  zabronionego  uniknie  –  nie  jest  to  relacja  psychiczna,
bezpodstawność to jest nasz sąd/ocena.  Podobnie przy nieświadomej nieumyślności – tu już w ogóle nie
ma  żadnej  relacji  psychicznej:  sprawca  nie  przewiduje  dokonanie  czynu  zabronionego,  tylko  tyle,  że
powinien  i  mógł  przewidzieć  (ale  to  są  tylko  oceny,  ustalenia  –  powinność/przewidywalność).  Teoria
psychologiczna  nie  jest  w  stanie  zdefiniować  winy  przy  nieumyślności.  Nie  ma  żadnego  systemu  prawa
karnego, który rezygnowałby z odpowiedzialności za przestępstwo charakteryzujące się nieumyślnością. Co
ciekawe,  teoria  psychologiczna  została  (słusznie)  zaatakowana,  ale  nie  w  tym  swoim  słabym  punkcie  –
nieumyślności, tylko w tym mocnym – przy umyślności.

Normatywna  teoria  winy  -  twórca  teorii  normatywnej  J.  Goldschmidt  w  pracy  o  stanie  wyższej
konieczności, która się ukazała na początku XX w. napisał, że  wina wcale nie polega na tym, że sprawca
chciał coś zrobić, ale na tym, że nie powinien w tej sytuacji chcieć. Czyli nie jest winą ta relacja psychiczna
tylko ocena tej relacji psychicznej – to, że nie powinien w tej sytuacji chcieć, to że treść jego zamiaru była
naganna  –  my  wartościujemy  tę  relację  psychiczną  i  wynik  tego  wartościowania  uznajemy  za  winę.  Tu
rozróżniamy  kilka  kierunków  tej  teorii  normatywnej,  przede  wszystkim  dzielimy  na  2  podstawowe
kierunki: kompleksową teorię normatywną i czystą teorię normatywną.

Winą  wg  kompleksowej  teorii  normatywnej  jest  ujemnie  oceniany  z  punktu  widzenia
ustawy  karnej  stosunek  psychiczny  sprawcy  do  czynu,  z  tym,  że  chodzi  nam  tutaj  o  sprawcę
dorosłego,  poczytalnego,  działającego  w  normalnej  sytuacji  motywacyjnej.  Zoll:  czyli  dorosłość,
poczytalność,  normalna  sytuacja  motywacyjna  są  to  przesłanki  decydujące  o  możliwości
przypisania winy. W teorii kompleksowej istotne jest miejsce zamiaru, ale zamiaru w oparciu o typ
nieumyślności,  jako  zaprzeczenie  zamiaru.  Umyślność/nieumyślność  wg  tej  koncepcji  niezależnie
od tego czy zaliczymy te elementy strony podmiotowe do opisu czynu zabronionego czy nie, są
elementami  składającymi  się  na  winę,  na  ten  stosunek  psychiczny  sprawcy  do  czynu  który  jest
oceniany.  Ci  co  umyślność/nieumyślność  zaliczają  także  do  czynu  zabronionego,  mówią  o  tzw.
Podwójnym  miejscu  umyślności/nieumyślności  –  z  jednej  strony  są  to  elementy  karalności  (bo
decydują o charakterystyce czynu zabronionego), a z drugiej strony są to elementy składowe winy
i na gruncie kodeksowej teorii winy odróżnia się winę umyślną i nieumyślną, typowy przepis dający

Wina

A. Zoll

wyraz tej koncepcji winy – art. 7 w kodeksie karnym z 1969: „Zbrodnię można popełnić tylko z
winy umyślnej, a występek także z winy nieumyślnej o ile ustawa tak stanowi”.

Czysta  teoria  normatywna  –  winą  jest  sam  zarzut  stawiany  sprawcy  zabronionego  czynu
umyślnego  albo  nieumyślnego.  Zarzut  uwarunkowany  jest  dojrzałością,  poczytalnością,
rozpoznawalnością bezprawności czynu oraz wymagalnością zgodnego z prawem zachowania się.
W  tej  koncepcji  elementy  psychiczne,  ta  relacja  psychiczna  która  była  istotą  winy  przy  teorii
psychologicznej, a która jest elementem winy w teorii kompleksowej, w czystej teorii winy – tu
należy  tylko  do  charakterystyki  czynu  (strony  podmiotowej).  W  czystej  teorii  normatywnej  nie
mówimy  o  winie  umyślnej/nieumyślnej.  Winą  jest  zarzut,  a  podstawą  tego  zarzutu  może  być
umyślne  lub  nieumyślne  dokonanie  czynu  zabronionego,  ale  umyślność/nieumyślność  to  nie  są
składniki winy. Wariantem teorii normatywnej:

Relacyjna teoria winy (dr Rozemkiewicz, prof. Kardas) – wina jest pewną relacją,
która polega na byciu winnym czegoś. To ustawodawca określa nam tę relację, czyli to
ustawodawca mówi nam kiedy zachodzi ta relacja bycia winnym – oni nie mówią o winie
jako takiej (bo takie pojęcie nie ma racji bytu), ale mówią, że x jest winien czegoś, a kiedy
x jest winien czegoś o tym mówi ustawodawca

Funkcjonalna teoria winy (Jacobs, Roxin) – na pierwszym planie jest prewencja ogólna: prawo karne ma
służyć  integracji  norm  postępowania  w  społeczeństwie,  aby  ludzie  byli  przekonani  o  tym,  że  określone
dobra/wartości  są  rzeczywiście  przez  prawo  chronione.  Wina  zachodzi  wtedy,  kiedy  zachodzi  potrzeba
ukarania.  Jeżeli  wg  prewencji  ogólnej  potrzebujemy  zastosować  karę  w  danym  wypadku  to  oznacza,  że
sprawca jest winny. Tu nie wina ma być przesłanką kary, tylko potrzeba kary przesądza nam przyjęcie winy.
Zilustruję to Państwu na przykładzie: wyjątek w naszym porządku prawnym - art. 31 – przepis mówiący o
niepoczytalności,  wyłączający  odpowiedzialność  karną,  gdy  sprawca  w  czasie  czynu  nie  mógł  rozpoznać
znaczenia  czynu  lub  pokierować  swym  postępowaniem  z  powodu  choroby  psychicznej,  niedorozwoju
umysłowego lub innego upośledzenia psychicznego. Paragraf 3 jest tu istotny – nie stosuje się przepisu o
niepoczytalności w sytuacji, jeżeli sprawca wprawił się w stan odurzenia i wyłączył swoją poczytalność w
ten sposób – funkcjonalista powie, że w takim przypadku jeżeli ktoś będąc kompletnie pijany i w tym stanie
coś złego zrobi, to z punktu widzenia prewencji ogólnej zachodzi potrzeba jego ukarania, wobec tego on
jest  winny.  Przy  reflektowanym  przez  nas  podejściu  (czystej  teorii  normatywnej)  powiemy,  że  to  jest
wyjątek od zasady, bo on jest niepoczytalny – jemu winy przypisać nie możemy, ale ze względu na ochronę
społeczną  wymagamy  kary,  nie  możemy  ze  sprawy  zrezygnować,  wobec  tego  wyjątkowo  powiemy:  tu
mamy  karę  bez  winy.  To  pokazuje  pewne  całkowite  przesunięcie  punktu  widzenia  między  tym  pojęciem
winy jakie prezentujemy w Polsce a tym bardzo niebezpiecznym z punktu widzenia gwarancyjnego ujęcie
funkcjonalne reprezentowane przez niemieckich karnistów.

Jeżeli popatrzymy teraz na ujęcie winy to ja pozostaje przy tej czystej koncepcji normatywnej, ona jest mi
najbardziej bliska. Wracając do tej definicji muszę powiedzieć, że mamy tutaj te przesłanki, które muszą być
ustalone, żebyśmy mogli przypisać winę – dwie przesłanki które są identyczne przy wszystkich koncepcjach
winy:  dojrzałość  i  poczytalność.  Czysta  teoria  normatywna  jako  przesłanki  przypisania  winy  przypisuje:
rozpoznawalność bezprawności – winę wyłączać będzie usprawiedliwiony błąd co do bezprawności czynu,
wtedy  gdy  sprawca  będzie  nieświadom  tego,  że  czyn  jest  bezprawny  i  ta  nieświadomość  będzie
usprawiedliwiona,  ale  też  przypisanie  winy  jest  warunkowane  rozpoznawalnością  przez  sprawcę  iż  nie
zachodzą  okoliczności  wyłączające  bezprawność  albo  brak  jest  rozpoznawalności  tego,  że  nie  zachodzą
okoliczności wyłączające winę.

Najbardziej istotny element dla normatywnego ujęcia winy to jest wymagalność zgodnego z prawem
zachowania – musimy sprawdzić sytuację, w której działa sprawca, obszar jego wolności w podejmowaniu
decyzji – to jest decydujące czy my możemy w tej konkretnej sytuacji, w której był sprawcy, wymagać od

Kontratypy

A. Zoll

niego podporządkowania się normie sankcjonowanej. Musimy to ustalić czy rzeczywiście nie zaszły jakieś
okoliczności,  które  by  tę  wymagalność  zniosła.  Trzeba  tu  pamiętać  o  tym,  że  są  granice  wymagalności
zachowania  zgodnego  z  prawem.  Poza  przekroczeniem  tych  granic  człowiek  dokonujący  czynu
zabronionego  musi  być  usprawiedliwiony  ze  swojego  zachowania  i  że  taki  czyn  zabroniony  popełnił  –
prowadzić to musi do stwierdzenia braku winy, a więc i braku przestępstwa.

15.12.08

WYKŁAD 10

Temat: Kontratypy cz 1.

Będę dzisiaj omawiał strukturę przestępstwa, ale od drugiej strony, tzn. będę mówił o tych sytuacjach, w
których mimo pewnego pierwotnego wrażenia, że zachodzi właściwy element struktury przestępstwa, w
rzeczywistości okazuje się, że brak jest jakiegoś koniecznego elementu i w związku z tym musimy
stwierdzić, że nie zmotało popełnione przestępstwo.

Tak jak mówiłem na początku – warunkiem tego, ażeby mówić o przestępstwie jest to, aby zachowanie
było czynem, wobec tego parę słów na temat sytuacji gdy mamy pewne wrażenie czynu, ale temu
zachowaniu nie możemy przypisać atrybutu czynu ludzkiego:

Sytuacje w których mamy do czynienia z przymusem fizycznym nieodpornym (vis absoluta)
– osoba trzecia stosująca przymus oddziałuje bezpośrednio na mięśnie drugiej osoby,  wyłączając
możliwość  realizacji  przez  nią  podjętego  zamiaru.  Jeżeli  strażnik  ochrony  banku  zostaje  z  tyłu
zaskoczony i skrępowany to on nie będzie mógł uruchomić alarmu i nie dokona tego do czego był
zobowiązany, wobec tego brak reakcji na dokonywany napad, w postaci uruchomienia alarmu, nie
będzie  mógł  być  uznany  za  czyn,  który  polega  na  niewykonaniu  określonego  obowiązku
(zaniechania).  Wyłączymy  czyn  z  uwagi  na  to,  że  on  nie  mógł  w  danym  momencie  realizować
swojej  decyzji  w  postępowaniu  jak  i  podjąć  właściwej  decyzji.  Te  sytuacje  tzw.  vis  absoluta
zamykają  dalej  analizę  czy  dane  zachowanie  stanowi  przestępstwo  czy  nie,  z  tym  jednakże,  że
trzeba zbadać czy nie można zakotwiczyć odpowiedzialności danej osoby na tzw. przedpolu czynu
zabronionego.  Musimy  zastanowić  się  dobrze,  dlaczego  ten  strażnik  został  zaskoczony  –  on  nie
powinien  dopuścić  do  tego,  aby  go  obezwładniono  –  tu  możemy  dopatrywać  się  ewentualnie
pewnego  czynu  z  jego  strony,  jakiegoś  zaniechania  i  na  tym  punkcie  można  oprzeć  badanie
odpowiedzialności karnej, a nie za to, że będąc skrępowany nie uruchomił alarmu. To mogą być
sytuacje kiedy  mamy do  czynienia z uniemożliwieniem działania ze względu na stany  chorobowe
(np.  zawał  serca  osoby  prowadzącej  pojazd  –  spowodowany  wypadek  nie  będzie  mógł  być
przypisany osobie jako czyn, bo to nie było zachowanie, w którego czasie sprawca mógł panować
nad przebiegiem przyczynowości).

Przymus psychiczny za pomocą środków fizycznych (vis compulsiva) – sytuacja, w której zmusza się
drugą osobę do podjęcia określonej decyzji za pomocą środków fizycznych (np. torturowanie osoby ażeby
wydała tajemnicę państwową) – w sytuacji vis absoluta dana osoba nie może w ogóle zrealizować czynu,
natomiast w sytuacji vis compulsiva ta osoba pod wpływem np. tortur decyduje się na dokonanie
określonego czynu, wobec tego tu mówimy, że czyn jest. Będziemy musieli dalej badać czy są zrealizowane
inne elementy struktury przestępstwa, a na samym końcu pewnie dojdziemy do wniosku, że wyłączona
zostanie wina (nie można było od niego wymagać w danej chwili, że mógł się zachować zgodnie z prawem)
– kwestia braku winy a nie braku czynu.

Badamy czy ten czyn narusza normę sankcjonowaną i czy jest bezprawny. Wyróżniamy pierwotną
legalność czynu i wtórną legalność czynu.

Pierwotna legalność czynu – wprawdzie dochodzi do ataku na dobro prawne chronione przez normę
sankcjonowaną, ale nie ma naruszenia reguł postępowania z dobrem prawnym, czyli sprawca zachował się

Kontratypy

A. Zoll

w  sposób  społecznie  tolerowany  (np.  prowadził  samochód  zgodnie  z  regułami  ruchu,  a  to  że  potrącił
pieszego,  który  mu  wtargnął  na  jezdnię  to  nie  jest  to  zachowanie,  w  którym  mielibyśmy  do  czynienia  z
naruszeniem reguł postępowania, i mimo zagrożenia czy  nawet zniszczenia dobra prawnego chronionego
normą  –  nie  możemy  powiedzieć,  że  to  zachowanie  normę  sankcjonowaną  narusza).  Mogą  być  to  też
sytuacje,  w  których  wbrew  pozorowi  nie  jest  w  rzeczywistości  dokonany  atak  na  dobro  prawne  (np.
zniszczenie rzeczy a zgodą właściciela rzeczy nie jest atakiem na własność).

Wtórna legalność czynu – zachowanie realizuje znamiona czynu, który narusza normę sankcjonowaną,
a  w  szczególności  mamy  te  dwa  materialno-prawne  elementy:  atak  na  dobro  prawnie  chronione  i
naruszona jest reguła postępowania z tym dobrem – zachowanie patrząc z tej strony jest takie samo jak
zachowanie bezprawne, mamy jednak do czynienia z pewną sytuacją wyjątkową, która nakazuje nam jednak
jakąś głębszą analizę i zastanowienie się czy rzeczywiście ten czyn realizujący znamiona naruszenia normy
sankcjonowanej jest zachowaniem bezprawnym. Otóż dobra prawne dlatego są dobrami, że biorą udział w
obrocie,  dlatego że na co dzień służą do realizacji tych  celów, które jednostka czy społeczeństwo przed
sobą  stawiają,  ale  w  związku  z  tym  te  dobra  prawne  mogą  pozostawać  z  sobą  w  kolizji.  Mogą  powstać
sytuacje  zderzenia  dwóch  dóbr,  kiedy  nie  da  się  zachować  obu  kolidujących  ze  sobą  dóbr  prawnych.
Musimy  dla  ratowania  jednego  dobra  poświęcić  drugie.  Wobec  tego  to  poświęcenie  jednego  z  dóbr  nie
może być uznane za bezprawne. Jednakże wprowadzamy tutaj pewne warunki: po 1 – musi dojść do kolizji,
ta  kolizja  oznacza  konieczność  poświęcenia  jednego  z  tych  dóbr),  po  2  –  poświęcamy  dobro  które  ma
niższą wartość od ratowanego (poświęcenie dobra z punktu widzenia interesu społecznego)

Te wyjątkowe sytuacje o mówię nazywamy kontratypami – okolicznościami wyłączającymi bezprawność
czynu. Czyli jeżeli zajdzie taki kontratyp, to czyn naruszający normę sankcjonowaną nie jest czynem
bezprawnym, mimo że ta norma została zaatakowana i najprawdopodobniej zaatakowane zostało dobro
prawne, które przez tą normę było chronione.

Kontratypy – to jest pojęcie, które zawiera w sobie dwie informacje:

Po 1 – to musi być też typ. Musimy mieć możliwość zgeneralizowania opisu takiej sytuacji
wyłączenia bezprawności czynu. To musi być typowa sytuacja, w której powiemy, że wyłącza się
bezprawność.

Po 2 - używamy tu pojęcia kontratypu, dlatego że ta sytuacja powoduje, że typ czynu
zabronionego nie przekształca się niejako w zachowanie bezprawne. To stoi ze znakiem
przeciwnym w stosunku do typu, jeżeli chodzi o powstanie tej cechy jaką jest bezprawność.

Kontratypy są okolicznościami, które mogą być określone:

w kodeksie karnym cz. ogólna

obrona konieczna (art. 25 par 1)

stan wyższej konieczności (art. 26 par 1)

kolizja obowiązków (26 par 5 w zw. z par 1)

dopuszczalne ryzyko (art. 27 par 1)

w kodeksie karnym cz. szczególna:

dopuszczalna krytyka (art. 213 par 2)

poza kodeksem karnym

tak jak norma sankcjonowana może wynikać z przepisów pozakodeksowych tak samo
mamy pewne przepisy, które czynią naruszenie pewnych wartości jako zachowania
prawnie zalegalizowane

np. w prawie cywilnym - zajęcie czyjegoś bydła które weszło na nasze pastwisko i czyni
szkodę jest dopuszczalne, do czasu zapłacenia przez sąsiada odszkodowania, czyli
naruszenie w posiadaniu zostaje tu zalegalizowane poprzez tzw. dopuszczalną
samopomoc.

Prawo karne ma charakter subsydiarny, wobec czego jeżeli jakaś dyscyplina prawna legalizuje pewne
naruszenie chronionych przez siebie wartości, legalizuje właśnie w takiej sytuacji kolizyjnej z uwagi na

Kontratypy

A. Zoll

konieczność ochrony innych wartości – to tym samym musi prawo karne ustąpić i nie karać takich
zachowań, które w innej dyscyplinie prawnej zostały zalegalizowane.

Pozostaje bardzo istotne pytanie, szczególnie na gruncie obecnej konstytucji, czy mogą funkcjonować tzw.
kontratypy pozaustawowe – czy możemy mówić o okolicznościach wyłączających bezprawność czynu,
które  zostały  uznane  przez  doktrynę  za  takie  czy  też  zaakceptowane  w  orzecznictwie  sądowym.
Powiedziałem,  że  ten  problem  jest  szczególnie  drastyczny  na  gruncie  obecnie  obowiązującej  konstytucji:
można  powiedzieć,  że  w  doktrynie  prawa  karnego  do  dzisiaj  wyróżnia  się  kontratypy  pozaustawowe,
bardzo wielu autorów mówi o kontratypach pozaustawowych jako o czymś oczywistym, również zdaniem
Sądu  Najwyższego  takie  kontratypy  występują  –  w  zeszłym  roku  było  orzeczenie  SN  dotyczące
odpowiedzialności uczestnika rajdu samochodowego za wypadek spowodowany w czasie rajdu w Pradze –
czy mamy tu do czynienia z kontratypem pozaustawowym ryzyka sportowego czy nie można tutaj mówić
kontratypie.

Żeby  w  ogóle  mówić  o  kontratypie  to  musimy  mieć  naruszoną  normę  sankcjonowaną.  To  naruszenie
normy  sankcjonowanej  musi  być  też  karalne  (realizuje  znamiona  typu  czynu  zabronionego  pod  groźbą
kary).  Ale  powstała  taka  sytuacja,  której  ustawodawca  nie  uwzględnił,  bo  nie  wprowadził  ustawowego
kontratypu, a sąd uważa, że ta sytuacja powinna wyłączyć bezprawność – czy nie mamy to do czynienia z
wkroczeniem  władzy  sądowniczej  na  obszar  zastrzeżony  dla  władzy  ustawodawczej?  O  tym  co  jest
bezprawne  decyduje  ustawodawca,  a  tu  naraz  ze  względu  na  pewien  układ  sytuacyjny  sąd  stwierdza,  że
ustawodawca  poszedł  za  daleko,  bo  objął  znamionami  typu  czynu  zabronionego  sytuacje,  które  powinny
być legalne. Zoll: wydaje mi się, że mówienie dzisiaj na gruncie art. 10 konstytucji z 1997 r. (podział władz)
o kontratypie pozaustawowym jest pewnym nadużyciem, co nie znaczy, że sąd jest tutaj bezbronny. Sędzia,
który orzeka w takiej sprawie i dojdzie do wniosku, że w tej sytuacji, w której znalazł się oskarżony nie
można  mówić  o  bezprawności  jego  zachowania,  nie  musi  wbrew  swoim  przekonaniu  orzec  wyrok
skazujący.  Polska  konstytucja  w  art.  193  daje  każdemu  sędziemu  prawa  zwrócenia  się  do  Trybunału
Konstytucyjnego  z  pytaniem,  czy  ten  typ  czynu  zabronionego  określony  w  ustawie  karnej  jest  zgodny  z
konstytucją.  Jeżeli  mielibyśmy  taką  sytuację,  że  ustawa  groziłaby  karą  za  czyn,  który  właśnie  polega  na
rozwiązaniu kolizji dóbr i społecznie opłacalne jest poświęcenie tego dobra, który sprawca poświęcił – taki
przepis musiałby być uznany za niekonstytucyjny ze względu na art. 31 par 3 (zasada proporcjonalności). To
nie  znaczy,  że  wiele  z  tych  tzw.  kontratypów  pozaustawowych  nie  na  leży  rozwiązać  zupełnie  na  innej
płaszczyźnie:

weźmy  wypadek  kierowcy  rajdowego  –  sytuacja  jest  z  punktu  widzenia  stanu  faktycznego
zupełnie  oczywista:  mamy  odcinek  specjalny  (zamknięty  odcinek  drogi),  ten  odcinek  należy  w
rajdzie jak najszybciej pokonać, kierowca na jednym z zakrętów nie zmieścił się, uderzył w bandzie,
przy  której  stała  kobieta,  zostało  ona  uderzona  fragmentem  zniszczonej  bandy  i  odniosła  ciężki
uszczerbek  na  zdrowiu.  Kierowca  został  oskarżony  o  spowodowanie  wypadku  z  uzasadnieniem,
że  w  rażący  sposób  naruszył  reguły  ruchu  drogowego.  Jeżeli  popatrzymy  na  przepisy  ruchu
drogowego to on rażąco je naruszył, ale czy my w ogóle możemy mówić tutaj o obowiązywania
reguł ruchu kodeksu drogowego, kiedy przecież ten odcinek drogi w tym czasie rajdu jest areną
sportową, a nie drogą na której odbywa się normalna komunikacja – obowiązują reguły zawodów
sportowych.  Co  innego  gdyby  prowadził  samochód  pod  wpływem  narkotyków  czy  w  stanie
nietrzeźwości  to  co  innego  –  on  wtedy  rażąco  by  naruszył  reguły  obowiązujące  w  sporcie
samochodowym, natomiast w tej sytuacji w której on był to on miał jechać znacznie szybciej niż
ograniczenie  prędkości.  W  tej  sytuacji  w  ogóle  nie  było  naruszonych  reguł  postępowania,  bo
obowiązywały  zupełnie  inne  reguły  –  te  które  są  adekwatne  dla  rajdu  –  nie  ma  tu  problemu
wtórnej legalizacji, bo to zachowanie nie naruszyło normy sankcjonowanej, mieściło się w ramach
reguł  postępowania,  które  w  danych  okolicznościach  były  wymagane.  To  zachowanie  było
społecznie adekwatne – skoro dopuszczamy rajdy samochodowe jako dyscyplinę sportową, to w
takim razie jeśli kierowca postępuje zgodnie z regułami przyjętymi w czasie rajdu, to nie można
powiedzieć, że jego zachowanie jest bezprawne. Nie potrzeba tu w ogóle instytucji kontratypu.

Drugim  polem  na  którym  stale  się  mówi  o  kontratypie  pozaustawowym  –  dopuszczalność
zabiegu  lekarskiego.  Mówi  się,  że  jeżeli  lekarz  dokonuje  operacji  ślepej  kiszki  to  on  działa  w
ramach  kontratypu,  tzn.  jeżeli  mamy  przed  sobą  takiego  lekarza  przed  sobą  i  mielibyśmy  mu

Kontratypy

A. Zoll

wytłumaczyć jak prawnicy dlaczego nie chcemy go ścigać z art. 156 albo 157 KK (w zależności od
skutku  przy  wycięciu  ślepej  kiszki)  to  musielibyśmy  powiedzieć:  „Drogi  Panie  Doktorze!
Chwytając ten skalpel i robiąc dziurę w brzuchu pacjentowi zrealizował Pan znamiona z art. 157 –
naruszył Pan czynności narządu ciała lub spowodował rozstrój zdrowia trwający ponad 7 dni, ale z
uwagi  na  to,  że  jednak  Pan  działał  celem  wyleczenia  tego  człowieka  i  konieczne  było  wycięcie
woreczka  robaczkowego,  to  w  takim  razie  uznajemy,  że  zachowanie  Pana  było  prawnie
dopuszczalne.”  Lekarz  tego  nie  zrozumie,  że  jego  zachowanie  służące  człowiekowi,  ratujące  mu
życie  –  to  realizacja  znamion  przepisu  kodeksu  karnego.  Jeżeli  lekarz  działa  zgodnie  z  regułami
sztuki (lege artis) – to on nie realizuje znamion przestępstw przeciwko życiu i zdrowiu – on działa
właśnie  celem  ratowania  życia  lub  zdrowia,  jeżeli  to  jest  lege  artis  to  my  nie  możemy  mówić  o
naruszeniu normy sankcjonowanej, lekarz nie narusza żadnego zakazu/nakazu, wręcz odwrotnie –
gdyby tego nie zrobił to by naruszył obowiązek i naraził się na odpowiedzialność karną – nie może
być  tak,  że  zarówno  zrobienie  czegoś  jak  i  niezrobienie  stanowi  realizację  znamion  typu  czynu
zabronionego – tu też mamy do czynienia z pierwotną legalnością – lekarz w ogóle nie realizuje
znamion typu czynu zabronionego, nie narusza normy sankcjonowanej.

Zoll:  cały  problem  kontratypów  pozaustawowych  wynika  z  tego,  że  niewłaściwie  odróżnia  się  sytuacje
pierwotnej  od  wtórnej  legalności.  Jeżeli  ten  podział  odrzucę  to  muszę  kombinować  przez  kontratypy
pozaustawowe,  ale  wpadam  wtedy  w  sprzeczność  z  konstytucją  (z  zasadą  podziału  władzy  art.  10)  –
zupełnie  niepotrzebnie,  bo  mogę  wyjaśnić  dopuszczalność  zabiegów  lekarskich  poprzez  przyjęcie
pierwotnej legalności czynu.

Powtarzam: z kontratypami mamy do czynienia wtedy, kiedy mamy naruszenie normy sankcjonowanej i na
gruncie  kodeksu  karnego  to  naruszenie  normy  sankcjonowanej  łączy  się  z  realizacją  znamion  typu  czynu
zabronionego i powstaje sytuacja kolizji dóbr. Sprawca realizuje znamiona jakiegoś typu dlatego, że ratuje
dobro  wyższej  wartości,  czyli  z  punktu  widzenia  społecznego  jest  opłacalne  to  co  on  zrobił  („mniejsze
zło”).  Jeżeli  popatrzymy  na  to  od  strony  formalnej  –  każdy  kontratyp  wymaga  dla  swojego  opisu  dwóch
części:

Opis co zrobił w ramach kontratypu – jaki typ czynu zabronionego zrealizował, np. to że zabił
człowieka (i dodajemy) – ale ta realizacja art. 148 par 1 nastąpiła w obronie koniecznej – musimy
dodać ten element który usprawiedliwia, ale zawsze będą to 2 elementy (zrealizowanie znamion
typu czynu zabronionego + okoliczność mająca charakter usprawiedliwiający-kontratyp)

•

Tyle o koncepcji ogólnej kontratypu, przechodzimy teraz do poszczególnych
kontratypów.

OBRONA KONIECZNA (art. 25 par 1)

„Nie popełnia przestępstwa kto w obronie koniecznej odpiera bezpośredni, bezprawny zamach na
jakiekolwiek dobro chronione prawem.”

Obrona polega na tym, że następuje odparcie zamachu kosztem dobra napastnika. Ta kolizja dóbr która tu
występuje  (a  jest  cechą  charakterystyczną  dla  każdego  kontratypu)  to  kolizja  między  dobrem  napastnika
(które  też  jest  chronione  prawem)  a  tą  wartością  którą  atakował  napastnik.  W  tej  kolizji  dóbr  mamy
zawsze  po  stronie  tego  co  bronimy  do  czynienia  z  pewnym  bardziej  złożonym  dobrem  –  to  nie  jest
problem  ochrony  jakiegoś  dobra  (np.  mienia  przed  złodziejem  który  chce  nam  wyrwać  torebkę)  tylko
również  występując  w  obronie  koniecznej  bronimy  porządku  prawnego,  bronimy  tego  ażeby  ktoś  nie
dokonywał bezprawnych ataków na dobro prawne.

Kontratyp obrony koniecznej zawiera w sobie dwa zespoły znamion:

Znamiona, które opisują sytuację upoważniającą do stosowania obrony koniecznej:

Zamach

Zamach bezpośredni

Zamach bezprawny

Zamach skierowany na jakiekolwiek dobro prawnie chronione

Znamiona, które opisują samo zachowanie obronne:

Kontratypy

A. Zoll

Odpieranie zamachu

Zachowanie motywowane chęcią odparcia zamachu

Zachowanie konieczne dla obrony dobra prawnego

Zajmijmy się pierwszym zespołem znamion – opisem sytuacji w której usprawiedliwione jest naruszenie
dobra napastnika.

Zamach – pod tym pojęciem musimy rozumieć jakieś zachowanie ze strony drugiej osoby, które stanowi
zagrożenie dla dobra prawnie chronionego.

To zachowanie, które nazwiemy zamachem najczęściej będzie działaniem, ale wyjątkowo mogą
być uznane za zamach upoważniający do obrony koniecznej również zaniechania:

Wyobraźmy sobie taką sytuację: do waszego mieszkania przyszedł jakiś człowiek i siedzi u
nas  i  rozmowa  którą  prowadzimy  zaczyna  nas  lekko  denerwować,  sytuacja  staje  się
nieprzyjemna  i  w  końcu  mówimy  żeby  sobie  poszedł,  on  jednak  nie  chce  –  on  atakuje
nasz  mir  domowy,  spokój  do  którego  mamy  prawo.  Dopuszcza  się  naruszenia  miru
domowego  poprzez  zaniechanie.  Czy  możemy  go  siłą  wystawić  z  drzwi  naruszając  jego
nietykalność cielesną? Każdy z nas powie, że tak.

Weźmy drugi przykład: jest restauracja, czterech dżentelmenów zjadło obfitą i zakrapianą
kolację, przychodzi do płacenia rachunku, a panowie mówią kelnerowi, że tak złego
jedzenia jeszcze nie jedli i nie chcą płacić za rachunek, no to kelner woła ochroniarzy
którzy chwytają za rączki biesiadujących, kelner wyjmuje panom portfel z kieszeni, bierze
tyle ile było należne i oddaje portfel, panowie są wolni, czy jest to dopuszczalne?

Te dwie sytuacje które wyżej opisałem zasadniczo się różnią. W pierwszym przypadku –
wykonać obowiązek którego zaniechał ten napastnik, może tylko on, nikt za niego tego
obowiązku nie jest w stanie wykonać, bo tylko ten kto wlazł do nas może to mieszkanie
opuścić.  W  tym  drugim  wypadku  już  tak  nie  jest,  można  inaczej  postąpić  (zamknąć
restaurację, zawołać policję) – kelner nie był tu upoważniony do takiej samopomocy, ale
właśnie dlatego, że ten obowiązek może być też na inny obowiązek wykonany (np. ktoś
Inny może zapłacić, innymi środkami możemy zmusić tę osobę do zapłacenia, chociażby
na drodze sądowej..), czyli są teoretycznie rzecz biorąc inne możliwości doprowadzenia
do  stanu  prawnie  tolerowanego.  Tylko  wtedy  jest  możliwy  zamach  przez  zaniechanie,
jeżeli  dany  obowiązek  mógł  być  wykonany  tylko  przez  tę  osobę,  która  dopuściła  się
zaniechania (przykład 1). Jeżeli może być zrealizowany przez kogo innego/na innej drodze
o wtedy obrona konieczna nie przysługuje (przykład 2).

Zamach może pochodzić tylko od człowieka, człowiek ten może posłużyć się też narzędziem, a
także zamachem będzie poszczucie przez napastnika zwierzęciem.

Zamach ma być bezpośredni

(znamię ocenne) – jeżeli z zachowaniem danej osoby wiąże się realne

niebezpieczeństwo dla dobra prawnego, to możemy mówić o bezpośredniości zamachu. Jeżeli mamy tu do
czynienia z takim abstrakcyjnym zagrożeniem to wtedy jeszcze nie można mówić o bezpośredniości. Ten
który zostaje zaatakowany nie musi oczywiście czekać na zniszczenie jego dobra prawnego, wobec tego to
ma  być  moment  w  którym  niebezpieczeństwo  staje  się  realne.  Z  drugiej  strony  nie  można  stosować
obrony  koniecznej  profilaktycznie,  bo  byłoby  to  zachowaniem  bezprawnym.  Opisywany  jest  w  polskiej
literaturze przypadek z PRLu – był jakiś sklep spożywczy i z tyłu tego sklepu był magazyn. Kierownik sklepu
stwierdził,  że  przez  małe  wąskie  okno  ktoś  wchodził  do  magazynu  i  podbierał  rzeczy,  można  było  się
zorientować  że  ze  względu  na  wielkość  tego  okna  najprawdopodobniej  było  to  dziecko.  Ale  kierownik,
który  był  mocno  zdenerwowany  podłączył  do  parapetu  tego  okna  prąd  220V  i  młody  chłopak  11-letni
został  śmiertelnie  porażony  prądem.  –  Zoll:  tego  typu  zachowanie  jest  oczywiście  bezprawne.  Dzisiaj
zmieniają  się  czasy  i  powstaje  aktualny  problem  –  sam  strzał,  czy  pewnych  środków  obrony  mojej
własności przed atakiem osób niepowołanych gdzie stosuje się pewne groźby dla tego napastnika w formie
samostrzałów/porażenia prądem itd. To należałoby potraktować jako zachowania, które nie są odpieraniem
bezpośredniego  zamachu,  bo  tego  zamachu  nie  ma.  Legalność  tego  typu  sposobów  obrony  czy  damy

Kontratypy

A. Zoll

ostrzeżenie przed tym, że tego typu urządzenia mogą być włączony np. jeśli ktoś zbliży się w sposób
niepowołany do drzwi. Nie można tego jednak nazywać obroną konieczną, bo nie jest to odparcie
bezpośredniego zamachu.

Zamach bezprawny – ustawa tutaj nie używa pojęcia, że chodzi o przestępny zamach, ma być bezprawny
a jest to pojęcie szersze, dlatego że upoważnia do stosowania do środków obronnych, wobec osoby, która
nie  popełnia  przestępstwa  z  uwagi  na  brak  winy  –  możemy  stosować  obronę  konieczną  wobec
niepoczytalnego czy w stosunku do dziecka. Ta bezprawność oznacza również, że to zachowanie nie musi
realizować  w  ogóle  znamion  typu  czynu  zabronionego  w prawie  karnym  np.  naruszenie  posiadania  –  nie
mamy  w  kodeksie  karnym,  który  by  mówił  o  odpowiedzialności  za  naruszenie  posiadania,  ale  takie
naruszenie jest zachowaniem bezprawnym i upoważnia do podjęcia zachowań obronnych. Oznacza to, że
bezprawny  czyn  nie  musi  być  czynem  zabronionym  ani  czynem  realizującym  znamiona  typu  czynu
zabronionego  pod  groźbą  kary,  ta  bezprawność  jest  ujęta  w  szerokim  znaczeniu  –  sprzeczność  z
jakąkolwiek  normą  występującą  w  porządku  prawnym,  naruszenie  jakiejś  normy  sankcjonowanej,  a  nie
koniecznie czyn który jest karalny.

Zamach skierowany na jakiekolwiek dobro prawnie chronione – najszersze możliwe ujęcie obrony
koniecznej. Parę lat temu występowano o rozszerzenie prawa do obrony koniecznej. Zoll: nie da się tego
prawa rozszerzyć, bo ona jest zakreślone najszerzej jak tylko można. W wielu państwach europejskich
mamy w tym miejscu znaczne ograniczenia, nie przeciwko każdemu atakowi na jakiekolwiek dobro, ale np.
przy obrazie, naruszeniu czci, nietykalności.

Przechodzimy teraz do opisu działań obronnych.

Odpieranie zamachu – musi polegać na realizacji znamion typu czynu zabronionego (ataku na dobro
napastnika w sposób, który jest opisany w ustawie karnej). Musi być to atak na dobro napastnika. Nie ma
obrony koniecznej wtedy jeżeli chcemy odeprzeć zamach poświęcając dobro osoby trzeciej – taka sytuacja
może być innym kontratypem (stan wyższej konieczności). Nie jest w związku z tym obroną konieczną jak
ktoś kto jest zaatakowany na plantach odwróci się i bierze nogi za pas. Obrona konieczna jest tylko wtedy
gdy atakujemy.

Zachowanie  motywowane  odparciem  zamachu  -  to  działanie  obronne  (trudno  mówić  o  obronie
przez  zaniechanie,  Andrzej  Wąsek  pisał  o  obronie  przez  zaniechanie,  natomiast  prof.  Zoll  tak  daleko
posuniętej wyobraźni nie ma) – działanie to ma być motywowane odparciem zamachu, tzn. że nie będzie
obroną konieczną przypadkowe odparcie zamachu, jeśli sobie nie uświadamiam tego, że w danej chwili jest
dokonywany  na  mnie  zamach,  ale  ja  chciałem  zniszczyć  dobro  tego,  który  w  rzeczywistości  zamachu
dokonał.  Opisany  jest  taki  stan  faktyczny,  który  był  nieświadomą  obroną  konieczną  –  w  Wiedniu
dokonywany  był  zamach  na  bank,  gangsterzy  skradli  pieniądze  z  banku  i  z  tymi  pieniędzmi  uciekali
samochodem. Zbliżyli się do skrzyżowania. Prostopadle do nich jechał prywatnym samochodem policjant.
Policjant  wymuszając  pierwszeństwo  wjechał  na  skrzyżowanie  powodując  zderzenie  z  uciekającymi
bandziorami.  W  tym  wypadku  zginął  jeden  z  gangsterów  a  inni  odnieśli  obrażenia.  Policjant  został
oskarżony o spowodowanie wypadku ze skutkiem śmiertelnym (177 par 2 w przypadku naszego kk). Ale
obrońca  w  czasie  procesu  mówi,  że  policjant  odparł  bezprawny  zamach  na  mienie,  bo  powodując  ten
wypadek obronił mienie banku, w związku z tym nie mamy tu do czynienia ze spowodowanie wypadku ze
skutkiem śmiertelnym ale z obroną konieczną. Sąd nie dał się na to nabrać i słusznie stwierdził, że aby się
bronić trzeba wiedzieć, że jest się zaatakowanym. Gdyby on np. miał radiostację samochodzie i usłyszał o
napadzie,  o  tym  że  jest  pościg  i  oni  uciekają  tą  ulicą  i  zajechał  specjalnie  drogę  z  tymi  samymi
konsekwencjami – to byłaby obrona konieczna, natomiast w omawianej sytuacji to nie była żadna obrona
ale  wypadek,  naruszenie  reguł  ruchu.  Musi  być  świadomość  zamachu  i  jest  to  uświadomiona  reakcja  na
zamach.

Konieczność obrony – „nie popełnia przestępstwa, kto w obronie koniecznej”. Jak mamy
interpretować to pojęcie konieczności? Jeżeli popatrzymy na art. 26 KK to jest inny kontratyp (stan

Kontratypy

A. Zoll

wyższej konieczności) – w par 1 jest mowa w ten sposób: „nie popełnia przestępstwa  kto działa w celu
uchylenia  bezpośredniego  niebezpieczeństwa  grożącemu  jakiemukolwiek  dobru  chronionemu  prawem
jeżeli niebezpieczeństwa nie można inaczej uniknąć.” – przy obronie koniecznej nie ma powiedziane „jeżeli
zamachu  nie  można  uniknąć”,  stąd  większość  autorów  interpretuje  obronę  konieczną  w  ten  sposób,  że
możliwość uniknięcia inaczej zamachu nie stanowi warunku działania w obronie koniecznej. Jeżeli mogłeś
uciec przed zamachem, ale nie skorzystałeś z tego tylko zacząłeś się bronić naruszając dobro napastnika to
miałeś do tego prawo. Takie stanowisko jest powszechnie przyjęte, mówi się o tym wręcz, że prawo nie
musi ustępować przed bezprawiem – zostałeś zaatakowany to masz prawo się bronić (naturalne prawo do
obrony). Zoll: to oczywiście trudno podważyć, z tym że może bez przesady, dlatego że my tu mamy do
czynienia  z  pewną  kolizją  dóbr  i  to  mogą  być  bardzo  różne  dobra  co  do  wartości.  Weźmy  np.  taką
sytuację: ktoś sobie siedzi na ganku we wrześniu, piękne jabłka są na drzewach i wie że ktoś mu przychodzi
do sadu i kradnie jabłka, ponieważ właściciel sadu jest myśliwym, na ganku ma dubeltówkę, widzi chłopaka
który  wlazł  na  drzewo  i  mu  rwie  jabłka.  Myśliwy  jest  starszym  panem  i  nie  ma  szans  dogonić  złodzieja,
bierze i zestrzeliwuje chłopaka z drzewa. Czy to jest działanie w obronie koniecznej? Wątpliwe. Mamy tu
mocny argument w art. 2 ust 2 litera a Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności:
„Pozbawienie życia nie będzie uznane za sprzeczne z art. 2 ust 1 Konwencji (przepis chroniący życie) jeżeli
nastąpi  w  wyniku  bezwzględnie  koniecznego  użycia  siły  w  obronie  jakiejkolwiek  osoby  przed  bezprawną
przemocą”. Ten przepis mówi nam jedno – jak należy to pojęcie konieczności interpretować, jeżeli obrona
ma polegać na pozbawieniu życia napastnika: wolno ci pozbawić życia napastnika,  ale wtedy jeżeli jest to
bezwzględnie konieczne w obronie jakiejkolwiek osoby przed bezprawną przemocą, czyli musi to być – 1.
Atak  na  osobę,  2.  Pozbawienie  życia  było  bezwzględnie  konieczne.  Często  nasze  sądy  (nie  mówiąc  o
politykach)  zapominają  o  tym,  że  kiedyś  Polska  ratyfikowała  Europejską  Konwencję  Praw  Człowieka
(1991r) i zgodnie z konstytucją ten artykuł stoi wyżej w źródłach prawa od przepisów kodeksu karnego i
nie wolno art. 25 par 1 odczytywać w izolacji od art. 2 ust 2 litera a Konwencja – ten przepis Konwencji
wyznacza  sposób  interpretacji  art.  25  par  1  ze  względu  na  art.  92  Konstytucji,  który  mówi,  że  umowa
międzynarodowa ratyfikowana w formie ustawy stanowi źródło prawa wyżej stojące od ustaw. Ale to nie
jest tylko problem konieczności obrony – samoistności

Stanowisko samoistności obrony koniecznej – zwolennicy jak najszerszego prawa do
obrony koniecznej. Prawo do stosowania obrony koniecznej wynika tylko z tego, że został
dokonany bezprawny zamach.

Stanowisko subsydiarności obrony koniecznej – kiedy nie jest konieczne poświęcenie dobra
napastnika to prawo do obrony koniecznej nie przysługuje.

Stanowisko  umiarkowanej  samoistności/subsydiarności  obrony  koniecznej  (Zoll)  -
jedni  i  drudzy  zwolennicy  powyższych  koncepcji  nie  mają  racji.  Racja  jest  pośrodku.  Prawo  do
obrony koniecznej oparte jest na bezprawnym zamachu, ale to prawo jest ograniczone również
relacją  między  dobrem  zagrożonym  a  dobrem  napastnika,  które  poświęcamy.  W  sytuacji  jeżeli
mamy poświęcić życie napastnika to wchodzi w grę art. 2 ust 2 lit a EKPCz. W innych wypadkach
trzeba  pamiętać  o  art.  25  par  2,  który  tutaj  warto  przeczytać:  „w  razie  przekroczenia  granic
obrony koniecznej, w szczególności, gdy sprawca zastosował sposób  obrony niewspółmierny do
niebezpieczeństwa zamachu(..)” – wtedy nie  ma  już obrony koniecznej,  ale przekroczenie granic
obrony. Co nam wyznacza stopień niebezpieczeństwa zamachu? Przede wszystkim określa nam to
jakie  dobro  zostało  zagrożone  zamachem.  Przy  sposobie  obrony  musimy  brać  pod  uwagę  jakie
dobro tym zamachem zostało zagrożone.

Problem przekroczenia granic obrony koniecznej – skoro obrona konieczna jest kontratypem – to
wszystko  co  mieści  się  w  ramach  obrony  koniecznej  jest  zachowaniem  legalnym.  Wyłączona  jest
bezprawność  czynu,  a  więc  zniszczenie  dobra  napastnika  jest  zachowaniem  usprawiedliwionym  i  nie
mówimy  o  bezprawności  czynu.  Mamy  instytucję  przekroczenia  granic  obrony  koniecznej,  czyli  w  tej
sytuacji  zachowanie  broniącego  jest  już  zachowaniem  bezprawnym.  Jest  to  o  tyle  ważne,  że  w  sytuacji
przekroczenia obrony koniecznej, skoro jest to zachowanie bezprawne, prawo do obrony koniecznej może
przysługiwać pierwotnemu napastnikowi. Ta bezprawność może wynikać z dwóch powodów:

Kontratypy

A. Zoll

Eksces ekstensywny – naruszone zostają ramy czasowe w których przysługuje prawo do
obrony koniecznej:

1 - jeszcze nie było zamachu bezpośredniego, realnego zagrożenia dobra prawnego, czyli
takie dalekie wyprzedzenie zamachu ze strony osoby która potencjalnie dopiero miała
być napadnięta. Trudno tu mówić o przekroczeniu granic skoro jeszcze w ogóle prawo
do obrony koniecznej nie ma.

2 – przekroczenie czasu, który upoważnia do obrony koniecznej (ten eksces w praktyce
częściej spotykany) – kiedy już napastnik zrezygnował z działania, odstąpił od zamachu, a
pierwotnie napadnięty kontynuuje działania obronne, zaczyna na własną rękę wymierzać
sprawiedliwość. Tutaj przekroczenie granic obrony koniecznej. To ma być przekroczenie
granic  obrony  koniecznej,  tzn.  to  ma  być  w  bezpośrednim  związku  z  zamachem.
Nieporozumieniem jest mówienie o przekroczeniu granic obrony koniecznej jeżeli chodzi
o ten słynny wypadek we Włodawie, kiedy mieliśmy człowieka, który terroryzował dzieci,
recydywista  chodzący  z  tasakiem,  ludzie  się  go  bali,  dzwonili  po  policję,  policja  nie
przyjeżdżała. Ten człowiek w danym momencie nie był już niebezpieczny bo sobie gdzieś
tam  poszedł,  ale  kilku  panów  ze  wsi  go  dopadło  i  zatłukło  kijami  –  to  nie  jest  żadne
działanie w ramach przekroczenie granic obrony koniecznej tylko.. powstrzymam się od
ocenienia tego zamachu bo nie było prawomocnego wyroku.

Eksces intensywny – sposób obrony jest nieproporcjonalny do niebezpieczeństwa zamachu. To
może  być  problem  relacji  dóbr  ale  i  samego  sposoby-technicznego  sposobu  atakowania  dobra
napastnika.  Pamiętać  trzeba  jednakże  o  tym,  że  obrona  konieczna  ma  służyć  odparciu  zamachu,
czyli broniący się ma uzyskać przewagę nad napastnikiem – i to jest dopuszczalne, konieczne więc,
tu nie chodzi o to żeby była  równowaga siły napastnika z  siłą  broniącego się – jest takie fatalne
orzeczenie SN sprzed kilkunastu lat, gdzie ktoś został zaatakowany przez bandziorów na ulicy, ci
działali  gołymi  rękoma,  pobili  go,  przewrócił  się  na  ziemie  i  zaczęli  go  kopać.  On  chwycił  cegłę,
która była gdzieś pod jego ręką, podniósł się i uderzył jednego z nich w głowę – czaszka pękła i
skończyło się zejściem śmiertelnym – SN: skoro tamci byli z gołymi rękoma to użycie cegły było
przekroczeniem  sposobu  obrony  w  stosunku  do  niebezpieczeństwa  zamachu.  Zoll:  orzeczenie
będące  nieporozumieniem.  On  musiał  uzyskać  przewagę,  posłużyć  się  narzędziem,  które  by
dawało mu szansę obrony przed kilkoma napastnikami. Jeżeli miałby w kieszeni nóż czy pistolet i
go użył tak samo byłby usprawiedliwiony. Chodzi o co innego: jeżeli mogłeś ten zamach odeprzeć
łagodniejszymi środkami i mogłeś to zrobić, a posłużyłeś się takim środkiem drastycznym to wtedy
jest to przekroczenie granic. Jeżeli mogłeś strzelać w nogi a strzeliłeś w klatkę piersiową – można
to  w  pewnych  sytuacjach  potraktować  za  sposób  obrony  który  nie  był  adekwatny  do
niebezpieczeństwa zamachu.

Konsekwencją  przekroczenia  granic  obrony  koniecznej  jest  to,  że  mamy  do  czynienia  z
czynem  bezprawnym  i  karalnym,  ale  sąd  może  tę  sytuację  uwzględnić  jako  podstawę  do
nadzwyczajnego  złagodzenia  kary,  a  nawet  odstąpić  od  wymierzenia  kary.  Art.  25  par  3  idzie
jeszcze dalej i mówi, że jeżeli mamy do czynienia z przekroczeniem granic obrony koniecznej w
wyniku strachu lub wzburzenia usprawiedliwionego okolicznościami zamachu to sąd odstępuje od
wymierzenia kary (obowiązek sądu). Ten przepis par 3 został dodany w Sejmie w ostatniej fazie
prac nad kodeksem karnym i trzeba powiedzieć, że jest to przepis mocno kontrowersyjny, bo tu
mamy  od  strony  dogmatycznej  pewne  nieporozumienie:  mamy  przestępstwo  (przekroczenie
granic  obrony  koniecznej  –  czyn  bezprawny,  karalny),  ale  przestępstwo  za  które  sąd  nie  może
wymierzyć kary. To jest jedyny wypadek w KK, że mamy do czynienia z przestępstwem, za które
nie  wolno  sądowi  wymierzyć  karę.  Zoll:  lepiej  byłoby  gdyby  powiedzieć:  „nie  popełnia
przestępstwa/brak  jest  winy  jeżeli  był  to  wynik  strachu  czy  tych  usprawiedliwiających  silne
wzburzenie  okolicznościami  zamachu.  Trzeba  powiedzieć  konsekwentnie,  że  zachodzi  brak
przestępstwa  jeżeli  takie  okoliczności  wystąpią,  czyli  na  zasadzie  braku  winy  wyłączamy
odpowiedzialność karną. To co zrobiono w tym przepisie jest jakimś nieporozumieniem. Rozsądny
sąd  w  paragrafie  drugim  może  też  odstąpić  od  wymierzenia  kary,  jeżeli  uzna,  że  mamy  taką
sytuację,  która  w  dużym  stopniu  usprawiedliwia  sprawcę  tego  naruszenia  dobra  napastnika,  że

Kontratypy

A. Zoll

mimo przekroczenia granic obrony koniecznej nie należy pociągnąć do odpowiedzialności – może
to zrobić na podstawie drugiego i najbardziej prof. Zoll by się cieszył gdyby paragraf 3 w ogóle
zniknął, a jeżeli ma zostać to raczej z takim początkiem: „nie popełnia przestępstwa” i byłaby to
okoliczność wyłączająca winę.

05.01.09

WYKŁAD 11

Temat: Kontratypy cz 2.

STAN WYŻSZEJ KONIECZNOŚCI

(art. 26)

Charakter prawny tej instytucji jest niejednolity.

Paragraf 1 określa kontratyp – „nie popełnia przestępstwa kto działa w celu uchylenia
bezpośredniego niebezpieczeństwa grożącemu jakiemukolwiek dobru chronionego prawem, jeżeli
niebezpieczeństwa nie można inaczej uniknąć, a dobro poświęcone przedstawia wartość wyższą
od ratowanego” – okoliczność wyłączająca bezprawność czynu

Paragraf 2 określa sytuację, w której relacja między dobrem poświęconym i dobrem ratowanym
przez osobę działającą w stanie wyższej konieczności wygląda nieco inaczej, dlatego że w wypadku
paragrafu 2 te dobra bądź są równej wartości bądź dobro poświęcone jest nawet wartości wyższej
od dobra ratowanego, ale w stopniu nieoczywistym – okoliczność wyłączająca winę. Sprawca
takiego czynu działa bezprawnie, można powiedzieć, że czyn w takim wypadku jest właściwie
czynem nagannym, ale jedynie ze względu na sytuację motywacyjną, że sprawca działał celem
uchylenia niebezpieczeństwa grożącemu dobru prawnemu wyłączamy winę.

Skoncentrujemy się na stanie wyższej konieczności jako okoliczności wyłączającej bezprawność,
bo o kontratypach obecnie mówimy.

Znamiona stanu wyższej konieczności możemy podzielić na znamiona, które:

Znamiona określające sytuację w jakiej działa osoba w warunkach kontratypu

Niebezpieczeństwo

Bezpośredniość niebezpieczeństwa

Znamiona określająca cechy działania w kontratypie:

Subsydiarność stanu wyższej konieczności

Poświęcenie dobra chronionego prawem

Proporcjonalność dóbr

Działanie w celu uchylenia niebezpieczeństwa

W ramach obrony koniecznej znamieniem był zamach, który ma być bezpośredni, natomiast przy stanie
wyższej konieczności mamy znamię niebezpieczeństwa, które ma być bezpośrednie.

Pojęcie  niebezpieczeństwa  jest  pojęciem  szerszym  od  pojęcia  zamachu.  Każdy  zamach  rodzi
niebezpieczeństwo dla dobra prawnego, ale niebezpieczeństwo niekoniecznie musi być zamachem,
z  tego  względu,  że  zamach  musi  być  zachowaniem  człowieka,  natomiast  niebezpieczeństwo
niekoniecznie  –  może  to  być  zachowanie  człowieka,  ale  też  sił  przyrody  czy  zwierzęcia.  Stąd
ustawodawca także nie używa pojęcia bezprawności – nie da się ataku nieprzyjaźnie nastawionego
Burka  zakwalifikować  jako  zachowanie  bezprawne,  to  może  być  zdarzenie,  które  rodzi
niebezpieczeństwo  dla  naszych  spodni  czy  integralności  cielesnej,  ale  nie  jest  to  zachowanie
bezprawne, możemy je tylko kwalifikować w kategoriach bezpośredniego czy niebezpośredniego
niebezpieczeństwa.

Jak odróżnić stan wyższej konieczności od obrony koniecznej w tych wypadkach, w których
niebezpieczeństwo wynika z zachowania człowieka (jest zamachem)? Przy obronie koniecznej ten,
który się broni atakuje dobro napastnika i tylko jego dobro. Przy stanie wyższej konieczności ten,

Kontratypy

A. Zoll

który  odpiera  niebezpieczeństwo  w  wypadku  zamachu,  odpiera  ten  zamach  kosztem  osoby
trzeciej,  jeżeli  np.  ktoś  dokonuje  na  drugą  osobę  zamachu  i  ta  osoba  mając  pod  ręką  jakiś
przedmiot  o  wartości  materialnej,  tym  przedmiotem  wali  napastnika  w  głowę  niszcząc  ten
przedmiot,  to  w  stosunku  do  głowy  napastnika  mamy  do  czynienia  z  działaniem  w  obronie
koniecznej  –  odparliśmy  zamach  kosztem  dobra  napastnika,  natomiast  w  stosunku  do  mienia,
które  przy  okazji  zetknięcia  z  głową  uległo  zniszczeniu  będzie  to  działanie  w  stanie  wyższej
konieczności.  Zawsze  tutaj  w  takim  wypadku,  jeżeli  mamy  do  czynienia  z  odpieraniem  też
zamachu,  czyli  ze  zlaniem  się  tych  dwóch  sytuacji  kontratypowych  –  ze  stanem  wyższej
konieczności  mamy  wobec  dobra  stanowiącego  własność  (dzierżenie)  obrona  będzie  osoba
trzecia,  np.  jeśli  przed  zamachem  jakiejś  osoby  zasłonimy  się  drugą  osobą  to  w  stosunku  do  tej
drugiej osoby może być nasze działanie zakwalifikowane jako stan wyższej konieczności.

Bezpośredniość  niebezpieczeństwa  –  pojawiają  się  te  same  problemy,  które  mieliśmy  przy  obronie
koniecznej. Mamy sytuację niebezpieczną, gdy to niebezpieczeństwo się aktualizuje. Może powstać pewien
problem  czy  do  działania  w  stanie  wyższej  konieczności  upoważnia  tylko  nagłe  zaktualizowanie  się
niebezpieczeństwa czy może to być sytuacja narastająca i przy przekroczeniu pewnego pułapu powiemy, że
mamy do czynienia z bezpośrednim niebezpieczeństwem? Taka sytuacja jest możliwa, np. rozwój choroby
może  powodować,  że  w  pewnym  momencie  zaczyna  się  działać  będąc  w  stanie  wyższej  konieczności  z
uwagi na bezpośredniość niebezpieczeństwa. Przy stanie wyższej konieczności nie mamy wątpliwości co do
subsydiarności tego kontratypu. Na gruncie obrony koniecznej samoistność (dokonanie zamachu stwarza
sytuację  kontratypową)  czy  subsydiarność  (zamachu  nie  dało  się  uniknąć)?  Polska  doktryna  stoi  na
stanowisku samoistności obrony koniecznej z wyjątkami (art. 2 ust  2 lit a EKPCz – subsydiarność co  do
umyślnego  pozbawienia  życia  napastnika  w  obronie  koniecznej).  W  stanie  wyższej  konieczności  tego
problemu nie ma, bo w wprost ustawa w art. 26 par 1 stwierdza, że  likwidacja tego  nie bezpieczeństwa
musiała być konieczna dla ochrony dobra (nie było innego sposobu uniknięcia tego niebezpieczeństwa jak
poświęcenia dobra, które kolidowało z dobrem dla nas ważnym).

Nie będziemy mogli się powoływać na stan wyższej konieczności w takich sytuacjach, kiedy
poświęcenie  kolidującego  z  drugim  dobrem  dobra,  przekreśliłoby  praktycznie  ochronę
prawną takiego dobra. Np. taką sytuacją kiedy często zachodzą kolizje dóbr, jest sytuacja lekarza, który
ma  dokonać  jakiegoś  zabiegu,  a  pacjent  nie  wyraża  mu  zgody.  Można  stanąć  na  stanowisku,  że  lekarz  tą
kolizję powinien rozwiązać w jeden sposób – ratując życie kosztem wolności pacjenta. Jeżeli tak będziemy
interpretowali przepisy o stanie wyższej konieczności to w ogóle prawo samostanowienia pacjenta zostaje
przekreślone. Art. 192 par 1 KK mówi właśnie o odpowiedzialności karnej za dokonanie zabiegu bez zgody
pacjenta.  Nie  da  się  więc  w  ten  szeroki  sposób  interpretować  stanu  wyższej  konieczności.  Jeżeli
ustawodawca w szczególnych przepisach daje warunek poświęcenia drugiego dobra wchodzącego w kolizję
z dobrem drugim, wtedy nie będziemy mogli zastosować przepisów o stanie wyższej konieczności, dlatego
np. nie może lekarz, który ma do czynienia z ofiarą wypadku i przy ofierze znajduje tzw. testament życia,
gdzie osoba ranna w wypadku wcześniej stwierdziła, że w sytuacji w której straci przytomność, nie zgadza
się na to, aby zastosowano wobec niej transfuzję krwi (często w przypadku Świadków Jehowy), wtedy taki
testament życia wiąże lekarza.

Sprawca ma działać celem uniknięcia niebezpieczeństwa dla dobra prawnego – podobnie jak w
przypadku obrony koniecznej konieczność motywowania odparcia zamachu

Proporcjonalność dóbr – pozwala nam to odróżnić stan wyższej konieczności jako kontratyp od stanu
wyższej  konieczności  jako  okoliczność  wyłączająca  winę.  Przy  obronie  koniecznej  ten  problem  też
występuje, ale nie tak zostaje ujęty jak przy stanie wyższej konieczności. Przy obronie koniecznej z art. 25
par  2  możemy  wywnioskować,  że  sposób  obrony  ma  być  adekwatny  do  niebezpieczeństwa  zamachu.
Oczywiście poprzez niebezpieczeństwo zamachu rozumiemy nie tylko sposób/intensywność zamachu, ale
także  to  przeciwko  jakiemu  dobru  prawnemu  jest  skierowany  zamach,  np.  jeżeli  ktoś  kradnie  jabłka  z
drzewa  to  strzelanie  do  takiej  osoby  (a  były  takie  wypadki)  nie  będzie  mogło  być  uznane  za  obronę

Kontratypy

A. Zoll

konieczną. Natomiast przy stanie wyższej konieczności sprawa jest jednoznacznie przez ustawę ustalona –
kontratyp jest tylko wtedy, jeżeli z punktu widzenia społecznego opłaca się tak działać jak działa sprawca
tzn. poświęca dobra niższej wartości ratując dobro wyższej wartości – ten bilans społecznie jest korzystny,
mamy sytuację konfliktu 2 dóbr i nie da się uratować obu, trzeba więc wybrać które dobro ma być
poświęcone, jeżeli sprawca:

poświęci dobro mniejszej wartości – działa legalnie

poświęci dobro równej wartości lub wartości wyższej – zachowanie bezprawne, np. ratowanie
swojego życia kosztem życia drugiej osoby będzie zachowaniem bezprawnym, będzie oceniane w
ramach paragrafu 2 (okoliczność wyłączająca zawinienie).

Czy  prawo  do  działania  w  stanie  wyższej  konieczności  przysługuje  osobie  która  sama
sprowadziła stan niebezpieczeństwa? Np. w jakimś magazynie są kołdry, koce i tego typu rzeczy i jest
ochotnik, który ma za zadanie zespawać elementy metalu i on postępując nieostrożnie przy tym spawaniu
powoduje pożar i zapalenie się tych rzeczy w magazynie. On bierze tą kołdrę która leży i za jej pomocą
dusi  ten  pożar  niszcząc  przy  okazji  oczywiście  kołdrę.  Czy  on  popełnił  przestępstwo?  To  narażenie  na
niebezpieczeństwo pożaru (art. 163) czy przestępstwo zniszczenia mienia (art. 288). To zniszczenie mienia
miało miejsce umyślnie, bo chciał zdławić nią pożar. W tej sytuacji przyjmiemy pogląd, że sprawca będzie
odpowiadał za nieumyślne sprowadzenie niebezpieczeństwa pożaru (art. 163 par 2). Nie może natomiast
odpowiadać  za  przestępstwo  z  art.  288  –  to  było  objęte  stanem  wyższej  konieczności.  Inny  ciekawy
wypadek: była kobieta, która uległa wypadkowi, miała zmiażdżoną miednicę, poskładano ją i po kilku latach
zaszła  w  ciąże,  zgłosiła  się  do  ordynatora  miejscowego  szpitala,  który  stwierdził,  że  ze  względu  na  tę
kontuzję którą wcześniej odniosła nie będzie mogła urodzić dziecka siłami natury tylko  konieczne będzie
cesarskie cięcie. Ona wyraziła na to zgodę i wszystko zostało przygotowane. W momencie gdy nadszedł
czas porodu ona zgłosiła się do lekarza. Z niewyjaśnionych powodów lekarz zdecydował się jednak na to,
żeby  ona  urodziła  dziecko  sama,  uznał  że  jest  to  możliwe  i  nie  wykonał  cesarskiego  cięcia.  W  trakcie
porodu  okazało  się,  że  jednak  nie  jest  w  stanie  tego  dziecka  urodzić  i  żeby  uratować  życie  tej  kobiety
lekarz  zabił  dziecko  rodzące  się.  :<  Powstał  problem  za  co  ten  lekarz  ma  odpowiadać:  jest  niewątpliwie
popełniony  przez  niego  błąd  sztuki  w  momencie,  w  którym  zdecydował,  że  nie  będzie  przeprowadzał
zabiegu  cesarskiego  cięcia,  czyli  to  on  spowodował  niebezpieczeństwo  dla  życia  matki/dziecka.  Chcąc
uchylić niebezpieczeństwo grożące życiu matki poświęca dziecko – stan wyższej konieczności (z paragrafu 2
– dobra są równej wartości). Moment zawinienia na przedpolu czynu zabronionego – doprowadzenie do
sytuacji niebezpiecznej.  W tym wypadku on nie może odpowiadać za umyślne zabicie dziecka, dlatego że
ratował życie kobiety, ale będzie odpowiadał za nieumyślne spowodowanie śmierci dziecka, przez ten błąd
który  popełnił  decydując  się  że  nie  będzie  przeprowadzanego  cesarskiego  dziecka.  Reasumując:
spowodowanie sytuacji niebezpiecznej, inaczej niż w szeregu ustawodawstwach (np. Niemcy), nie wyłącza
praw  do  działania  w  stanie  wyższej  konieczności,  bo  źródło  tego  niebezpieczeństwa  w  polskim  prawie
karnym nie jest określone.

Przekroczenie granic stanu wyższej konieczności:

ze względu na to że sytuacja która miała miejsce nie charakteryzowała się jeszcze
bezpośredniością niebezpieczeństwa

niebezpieczeństwo minęło (przestało być bezpośrednie) – to pokrywa się z takim wypadkiem,
kiedy można było na innej drodze uniknąć niebezpieczeństwa, niż przez poświęcenie dobra, które
zostało poświęcone (subsydiarność stanu wyższej konieczności)

proporcje nie będą zachowane – poświęcone dobro wyższej wartości niż dobro ratowane i to w
sposób, który nawet nie obejmuje sytuację, która wyłącza nam winę.

Ograniczenie  podmiotowe  –  na  działanie  w  stanie  wyższej  konieczności  nie  kontratypowe  tylko  to
wyłączające  winę  (par  2)  nie  może  się  powołać  ten,  kto  miał  szczególny  obowiązek  ochrony  dobra
prawnego, które w danej sytuacji miałby poświęcić, np. lekarz nie może powiedzieć w ten sposób, że nie
zbadał pacjenta bo mógłby się zarazić, dlatego nie może się powołać na stan wyższej konieczności.  To nie

Kontratypy

A. Zoll

dotyczy to natomiast sytuacji z paragrafu 1, w której też osoba szczególnie zobowiązana musiałaby
poświęcić dobro wyższej wartości od tego dobra które ma podlegać ochronie.

Od  stanu  wyższej  konieczności  odróżnić  należy  sytuację  tzw.  kolizji  obowiązków  –  wypadek,  w  którym
jednocześnie dana osoba ma do wykonania kilka obowiązków prawnych, które wzajemnie się wykluczają.
Ma  np.  ratować  jednego  pacjenta  w  sytuacji  gdy  czeka  kilku  następnych  na  natychmiastowe  udzielenie
pomocy  i  wiadomo,  że  ten  człowiek  nie  jest  w  stanie  wykonać  wszystkich  obowiązków  –  w  tej  kolizji
obowiązków  ustawa  nakazuje  odpowiednie  stosowanie  przepisów  o  stanie  wyższej  konieczności.  To
odpowiednie stosowanie może oznaczyć tyle, że w sytuacji, w której mamy do czynienia z różną wartością
dóbr prawnych to należy ratować to dobro, które ma wyższą wartość od dobra, które ma wartość niższą,
ale  w  praktyce  najczęściej  będzie  sytuacja  taka,  że  w  tej  kolizji  obowiązków  znajdzie  się  lekarz  i  ma  do
czynienia z obowiązkiem ratowania kilku pacjentów – przyjmiemy, że to odpowiednie stosowanie będzie
oznaczało, że mimo równej wartości życia pacjentów to wyłączona zostanie bezprawność. Będą to jednak
sytuacje najczęściej dramatyczne typu kilka osób rannych w wypadku i przyjeżdża karetka – kogo ma lekarz
wybrać?  Życie  nie  może  być  różnicowane  co  do  wartości  –  lekarz  ma  się  kierować  szansą  skuteczności
udzielenia  pomocy,  tzn.  ma  przede  wszystkim  udzielać  pomocy  tym,  którzy  mają  większe  szanse  do
przeżycia, a nie kierować się np. wiekiem czy wykształceniem.

Ze stanem wyższej konieczności musimy uważać, żeby nie wyłączać za pomocą tego kontratypu jakichś
wartości które są prawnie chronione, a które przy powołaniu na stan wyższej konieczności utraciłyby w
ogóle prawo do ochrony (tak jak podawany przykład samostanowienia pacjenta, w sytuacji w której lekarz
powoływałby się na wyższą wartość zdrowia lub życia ludzkiego)

Eksperyment nowatorski (art. 27)

Kontratyp eksperymentu nowatorskiego - naukowego, poznawczego, medycznego, technicznego lub
ekonomicznego

Warunki przeprowadzenia eksperymentu:

Spodziewana korzyść ma istotne znaczenie poznawcze, medyczne lub gospodarcze

Oczekiwanie jej osiągnięcia, celowość i sposób przeprowadzenia eksperymentu są zasadne w
świetle aktualnego stanu wiedzy

Ten eksperyment określony w art. 27 ma charakter kontratypu w odróżnieniu od tzw. ryzyka dnia
codziennego. Przedmiot art. 27 często nazywa się też dopuszczalnym ryzykiem nowatorskim. Musimy tu
odróżnić eksperyment nowatorki/ryzyko nowatorskie od ryzyka dnia codziennego.

Ryzyko dnia codziennego – wiąże się z pewnym stopniem zagrożenia dla dobra prawnego. Jeżeli
postępujemy zgodnie z regułami przyjętymi w relacji z danym dobrem prawnym to to ryzyko jest
dopuszczalne na tyle w zasadzie, że nie mamy tu realizacji znamion typu czynu zabronionego.
Ryzyko dnia codziennego nie jest kontratypem – jest sytuacją, w której zachowanie człowieka jest
adekwatne z punktu widzenia społecznych norm i brak jest naruszenia normy sankcjonowanej,
brak czynu zabronionego.

Eksperyment  nowatorski  –  cechą  charakterystyczna  tego  eksperymentu  jest  naruszenie  normy
postępowania,  ponieważ  ten  eksperyment  ma  wykazać,  że  dotychczas  przyjęte  reguły
postępowania są na jakimś odcinku niewłaściwe, że trzeba je zmienić. Eksperyment badawczy np.
w zakresie medycy ma wykazać, że stosowany dzisiaj lek jest niewłaściwy, że należy wprowadzić
lepszy  środek.  Ten  moment,  w  którym  postępujemy  wobec  pacjenta  niezgodnie  z  dotychczas
obowiązującymi  regułami  po  to,  żeby  wykazać  wyższość  nowej  metody  jest  tą  fazą
eksperymentowania,  w  której  następuje  naruszenie  pewnych  obowiązujących  reguł  i
usprawiedliwiamy  to  naruszenie  właśnie  w  imię  postępu,  po  to,  ażeby  w  przyszłości  uzyskiwać
bardziej  skuteczne  metody.  Eksperyment  medyczny  został  wymieniony  w  art.  27,  ale  zgodnie  z
paragrafem  3  art.  27  –  zasadność  i  warunki  dopuszczalności  eksperymentu  medycznego  określa
ustawa: jest taka ustawa z 6 grudnia 1996 roku o zawodach lekarza i lekarza dentysty – art. 4 tej
ustawy  został  poświęcony  regulacji  eksperymentu  leczniczego  i  badawczego  (bo  eksperyment

Kontratypy

A. Zoll

medyczny na takie dwa rodzaje się dzieli) – zresztą są to jedne z najgorszych z punktu widzenia
legislacyjnego przepisów, bo trudno jest oddzielić kiedy jest eksperyment medyczny a kiedy
badawczy.

Art. 27 par 2 – warunki przeprowadzenia eksperymentu:

Konstytucja wymaga przy eksperymencie naukowym zgody osoby, która uczestniczy w danym
eksperymencie, której dobro w trakcie eksperymentu może zostać naruszone.

Czy  w  ogóle  mogą  być  przedmiotem  eksperymentu  np.  dzieci,  płód,  kobieta  w  ciąży,  skoro  te
osoby nie mogą np. wyrazić zgody? Jest to problem trudny z tego względu, że lekarze krzyczą, że
nie da się czasami niektórych badań przeprowadzić na przedmiotach zastępczych – musi być np.
przeprowadzany na dzieciach bo później im ma służyć. Zoll: tutaj te problemy konstytucja chyba w
sposób zbyt radykalny sformułowała zakaz stosowania eksperymentu wobec osób, które nie mogą
wyrazić  zgodę  –  powinno  się  wprowadzić  możliwość  wyrażenia  zgody  zastępczej  przez  sąd  czy
przez przedstawiciela ustawowego (za dziecko czy niepoczytalnego).

Dopuszczalna krytyka (art. 213 par 2)

Kontratyp,  który  pod  pewnymi  warunkami  uchyla  bezprawność  pomówienie  innej  osoby  o  pewne
postępowanie czy właściwości, które mogą poniżyć taką osobę w opinii publicznej. Wyłącza bezprawność
zachowań opisanych w art. 212 KK, art. 213 par 2 jest takim kontratypem, który stanowi, że: „nie popełnia
przestępstwa,  kto  publicznie  podnosi  lub  rozważa  prawdziwy  zarzut  służący  społecznie  uzasadnionego
interesu”.  Tutaj  mamy  pewne  ograniczenia,  które  chronić  mają  życie  prywatne,  a  więc  zarzut,  który
dotyczyłby życia prywatnego  czy rodzinnego - prawdziwość takiego zarzutu nie może być udowodniona,
chyba że został podniesiony w ochronie małoletniego przed demoralizacją, w ochronie życia lub zdrowia
człowieka.

Kontratypy pozakodeksowe

Powyżej rozważaliśmy kontratypy określone w kodeksie karnym. Możemy mieć jeszcze kontratypy
określone w innych ustawach karnych jak i kontratypy pozakodeksowe (nieokreślone w prawie karnym),
np. wynikające z dozwoleń w prawie cywilnym: jeżeli coś jest dozwolone w prawie cywilnym to nie może
być zakazane w prawie karnym. Prawo karne ma chronić to co chroni prawo cywilne.

Przenosimy się na grunt typu czynu zabronionego i chodzi nam u sytuację, gdy wyłączona jest karalność ze
względu  na  de  kompletację  znamion  typu  czynu  zabronionego,  w  szczególności  chodzi  o  brak  w  stronie
podmiotowej czynu zabronionego. Mówiliśmy już o tym, że jeżeli mamy znamiona typu czynu zabronionego
to  wyróżniamy  znamiona,  które  nam  opisują  nam  jakąś  sytuację  rzeczywistą  (znamiona  przedmiotowe)  i
znamiona, które określają nam stosunek psychiczny sprawcy do czynu (znamiona podmiotowe). W każdym
typie  ten  stosunek  sprawcy  do  realizowanego  przez  niego  czynu  jest  określony.  Nie  znajdziemy  tego
określenia najczęściej w części szczególnej, ale wynika ona z zasady, że zbrodnia może być popełniona tylko
umyślnie, występek także nieumyślnie jeżeli ustawa tak stanowi.

Art. 28 mówi nam o błędzie co do znamion typu czynu zabronionego

Błąd – różnica, która zachodzi między stanem świadomości, a stanem rzeczywistym, który w tej
świadomości się odbija. Ta różnica może być rozpatrywana w dwóch aspektach:

BŁĄD CO DO ZNAMION

Kontratypy

A. Zoll

Nieświadomość - w jakimś w wycinku rzeczywistości, który nas interesuje, jakiś element tego
odcinka nie odbił się w świadomości sprawcy (nie został spostrzeżony) – w świadomości sprawcy
jest pewien deficyt.

Urojenie – w świadomości jest coś więcej, coś zostało odebrane czegoś w rzeczywistości nie
było.

W obu stanach zachodzi różnicą między stanem rzeczywistości a świadomości. Mówiąc o błędzie
na  gruncie  prawa  karnego  (a  w  szczególności  art.  28  KK)  musimy  pamiętać,  że  chodzi  nam  o
wycinek  rzeczywistości  określony  znamionami  –  znamiona  nam  wyznaczają  to  pole,  które  nas
będzie interesowało. Przecież nigdy żaden człowiek nie ma pełnej świadomości rzeczywistości, w
której żyje. Wobec tego dla naszych badań musimy zawęzić pole które nas interesuje, a z punktu
widzenia  odpowiedzialności  karnej  interesuje  nas  realizacja  znamion  typu  czynu  zabronionego  –
jak  ta  rzeczywistość  opisana  znamionami  typu  czynu  zabronionego  odbiła  się  w  świadomości
sprawcy.

Każdy  błąd  polega  jednocześnie  na  nieświadomości  i  na  urojeniu,  w  zależności  od  tego  z  jakiego  punktu
patrzymy na tę różnice. Podręcznikowy przykład: na polowaniu myśliwy widzi, że coś rusza się w krzakach,
wobec  tego  strzela  sądząc,  że  był  to  dzik,  a  był  to  jednak  gajowy.  Analizujemy  ten  wypadek  z  punktu
widzenia błędu.

Urojenie (z punktu widzenia dzika) – sprawca sobie uroił, że to jest dzik, a nie gajowy

Nieświadomość (z punktu widzenia gajowego)

Nas  zawsze  będzie  interesowało  dla  ustalenia  odpowiedzialności  karnej  tylko  jeden  aspekt:  albo
nieświadomość  albo urojenie. Cała sztuka polega na tym,  żebyśmy właściwie wybrali ten aspekt,
który  nas  będzie  interesował.  Jeżeli  zostaniemy  przy  tym  przykładzie,  to  opis  rzeczywistości  z
punktu  widzenia  znamion  typu  czynu  zabronionego  jest  następujący:  został  pozbawiony  życia
człowiek  –  to  jest  element,  który  opisany  jest  znamionami  typu  czynu  zabronionego.  Teraz
musimy  zobaczyć  te  znamiona  pozbawienia  życia  człowieka  znalazły  odbicie  w  świadomości
sprawcy – czy on uświadamiał sobie, że pozbawia życia człowieka. – dochodzimy, że nie miał takiej
świadomości,  dlatego  w  tym  wypadku  interesuje  nas  to,  że  nie  uświadamiał  sobie,  że  tam  jest
człowiek, a nie to, że uroił sobie czy tam stał dzik – miała tu miejsce nieświadomość znamion typu
czynu  zabronionego  prowadząca  do  wyłączenia  umyślności  i  odpowiedzialności  za  umyślne
pozbawienie życia człowieka.

Możemy mieć też sytuacje inne, wyobraźmy sobie taki wypadek, gdy jest młody człowiek mający
bogatego dziadka i dziadek żyje sobie długo, wobec czego wnuczek postanawia przyśpieszyć
dojście do spadku = zabić dziadka. W tym celu udaje się do sypialni dziadka z siekierą i siekał w
dziadka. Okazało się, że dziadek zmarł naturalnie kilka godzin wcześniej. W jego świadomości był
taki obraz, że pozbawia życia człowieka, w rzeczywistości atakował zwłoki. Ważne jest dla nas to,
że w jego świadomości odbija się znamię, czyli tu jest istotne urojenie – on sobie uroił, że to jest
żyjący dziadek. Tutaj dla odpowiedzialności karnej będzie dla nas ważne urojenie. Ta sytuacja
będzie rozstrzygana przez art. 13 par 2 (usiłowanie nieudolne).

Ważny jest tu podział znamion typu czynu zabronionego na znamiona pozytywne i negatywne –
każdy element rzeczywistości można opisać przez wskazanie pewnych cech które mają wystąpić
oraz takie które nie mają mieć miejsca, tak samo jest w przypadku opisania znamion typu czynu
zabronionego. Ustawodawca najczęściej posługuje się znamionami pozytywnymi (pokazując co ma
nastąpić  żeby  zrealizowane  zostały  znamiona  typu  czynu  zabronionego,  jakie  cechy  czyn  ma
posiadać), ale także aby oddać zawartość kryminalną czynu znamionami negatywnymi (wskazać na
brak  cech  np.  wbrew  zgody  coś  zrobił).  Różnica  między  wycinkiem  rzeczywistości  opisanym
znamionami  a  świadomością  zależeć  będzie  od  tego  czy  mamy  do  czynienia  ze  znamionami
pozytywnymi czy negatywnymi. Prawidłowość jest taka, że te same konsekwencje są w wypadku
nieświadomości  znamion  pozytywnych  co  urojenia  znamienia  negatywnego  i  urojenie  znamion
pozytywnych  co  nieświadomość  znamienia  negatywnego  –  zasada  odwrotności  błędu.  Jak  to  się
ma do konsekwencji prawnych? Błąd o którym mówi art. 28 par 1 jest to błąd w którym sprawca
nie ma świadomości znamienia pozytywnego lub uroił sobie znamię negatywne (np. sądzi że działa

Kontratypy

A. Zoll

zgodą osoby upoważnionej), natomiast art. 13 par 2 dotyczy sytuacji kiedy mamy nieświadomość
znamion pozytywnych (tego że to już nie jest dziadek) lub urojenie znamienia negatywnego.

Przedmiotem błędu – mogą być znamiona typu podstawowego, ale też typu kwalifikowanego czy
uprzywilejowanego.

Art. 28 par 1 odnosi się do znamion określających nam typ podstawowy (zasadniczy). Jeżeli
sprawca nie ma świadomości znamienia pozytywnego lub uroił sobie znamię negatywne nie może
odpowiadać  za  czyn  charakteryzujący  się  umyślnością,  czyli  odpada  odpowiedzialność  za
przestępstwo  umyślne.  Zdekompletowane  zostają  znamiona  strony  podmiotowej  –  ten  czyn  nie
jest  popełniony  umyślnie.  Czy  może  odpowiadać  za  czyn  zrealizowany  nieumyślnie  to  zależy  od
tego  czy  ustawodawca  taki  typ  przewiduje  (występek  można  popełnić  nieumyślnie  jeżeli  ustawa
tak stanowi) – 80% typów czynów zabronionych to typy charakteryzujące się umyślnością. Zasadą
jest, że błąd co do znamion wyłączy w ogóle odpowiedzialność karną, a tylko wtedy jeżeli ustawa
przewiduje typ nieumyślny możemy rozpatrywać odpowiedzialność zap przestępstwo nieumyślne.

Jeżeli przedmiotem błędu jest znamię kwalifikujące typ czynu zabronionego. Typy
kwalifikowane dzielą się na 2 grupy: typy kwalifikowane przez okoliczność i typy kwalifikowane
przez następstwo:

Typ kwalifikowany przez okoliczność – art. 178 (spowodowanie wypadku drogowego
przez osobę prowadzącą samochód w stanie nietrzeźwości) – ten stan nietrzeźwości jest
okolicznością tutaj. Ażeby móc odpowiadać za umyślny typ kwalifikowany konieczna jest
zgodność stanu rzeczywistego ze świadomością – ten element kwalifikujący musi się
odbyć w świadomości sprawcy.

Typ  kwalifikowany  przez  następstwo  –  art.  9  par  3  –  odpowiada  za  typ
charakteryzujący  się  następstwem  zwiększającym  odpowiedzialność  karną  ten,  kto
następstwo to przewidywał lub mógł przewidzieć – możliwość odpowiedzialności za typ
kwalifikowany  przez  następstwo  w  sytuacji,  w  której  ten  element  kwalifikujący  nie  był
przez  sprawcę  uświadomiony,  ale  mógł  być  (sprawca  przy  natężeniu  uwagi  mógł
przewidzieć to, że dokonuje czynu kwalifikowanego przez następstwo)

Wyjątek od reguły w Art. 28 par 2 – kwalifikacja odnosząca się do typu uprzywilejowanego:
„odpowiada  na  podstawie  przepisu  przewidującego  łagodniejszą  odpowiedzialność  (typ
uprzywilejowany) sprawca, który dopuszcza się czynu w usprawiedliwionym błędnym przekonaniu,
że zachodzi okoliczność stanowiąca znamię typu czynu zabronionego, od której taka łagodniejsza
odpowiedzialność  zależy”.  Np.  zabójstwo  eutanatyczne  -  sprawca  działa  ze  współczuciem  do  tej
osoby i na jej żądanie. Może się tak zdarzyć, że on działał ze współczucia, ale uroił sobie, że tamten
żąda – urojenie sobie tego elementu, który prowadzi do uprzywilejowanego typu: sprawca działał
w przekonaniu, że realizuje znamiona typu uprzywilejowanego, no i dochodzimy do wniosku, że to
naprawdę nie było w żaden sposób usprawiedliwione, że on taki błąd popełnił – zgodnie z art. 28
par  2  –  mamy  pociągnąć  go  do  odpowiedzialności  za  przestępstwo  umyślne  typu  zasadniczego
(art. 148 par 1) mimo, że on sądził to jest człowiek żądający pozbawienia go życia (czyli przedmiot
ochrony  nie  z  art.  148  par  1  tylko  z  art.  150)  –  błąd  sprawcy,  ale  błąd  który  nie  wyłączy
odpowiedzialności  za  przestępstwo  umyślne  –  to  jest  wyjątek,  art.  28  par  2  przyjmuje
odpowiedzialność  za  typ  zasadniczy  charakteryzujący  się  umyślnością  mimo,  że  co  do  tego
elementu  prowadzącego  do  uprzywilejowania  mieliśmy  do  czynienia  z  błędem  w  postaci
przekonania, że taki element uprzywilejowujący występuje.

To tyle na temat błędu co do znamion typu czynu zabronionego. Będziemy mówili o błędzie w 2 aspektach

Co do oceny prawnej – kiedy przedmiotem jest ocena prawna (art. 30)

Co do wystąpienia kontratypu i co do okoliczności wyłączającej winę (art. 29)

Przechodzimy  w  kolejną  strukturę  przestępstwa  –  do  okoliczności  wyłączających  winę.  Pominąłem  ten
element  o  którym  mówiliśmy  –  karygodność  czynu.  Okolicznością,  która  dekompletuje  strukturę
przestępstwa z punktu widzenia karygodności jest znikomy stopień społecznej szkodliwości (art. 1 par 2).

Okoliczności wyłączające winę

A. Zoll

Błąd co do oceny prawnej czynu (art. 30)

Wracając do art. 9 – „Czyn zabroniony popełniony jest umyślnie jeżeli sprawca ma zamiar jego
popełnienia.” To słowo „jego popełnienia” do czego się odnosi – do tego, że to ma być czyn zabroniony
czy w ogóle czyn, który popełnia sprawca i chce taki czyn popełnić , natomiast czy taki czyn jest zabroniony
czy nie to jest problem ustawodawcy, a nie zamiaru sprawcy (każdy złodziej by chciał żeby kradzież nie była
karalna), dlatego nie możemy tak rozumieć „sprawca chce popełnić czyn zabroniony”, że zamiarem jego
objęta jest kwalifikacja czynu.

Ale  nie  zawsze  w  ten  sposób  odczytywano  artykuł  charakteryzujący  umyślny  czyn  zabroniony  –  dla
przyjęcia  umyślności  nie  wystarczy  świadomość  znamion  typu,  trzeba  jeszcze  chcieć  realizacji  czynu
zabronionego  (mieć  świadomość  tego,  że  czyn  jest  bezprawny),  czyli  świadomość  bezprawności
warunkowała przyjęcie zamiaru/umyślności. Taka koncepcja była panująca do pierwszej poło XX wieku (w
niektórych  ustawodawstwach  do  dzisiaj).  Jest  to  teoria  zamiaru  –warunkiem  przyjęcia  umyślności  jest
świadomość nie tylko wszystkich znamion typu czynu zabronionego, ale także tego, że czyn jest bezprawny.
Brak świadomości bezprawności czynu wyłącza odpowiedzialność za przestępstwo umyślne (tak jak art. 28
par 1). Zoll: to rozwiązanie jest nie do przyjęcia z powodów polityczno-kryminalnych, bo typy przestępstw
nieumyślnych  są  stosunkowo  rzadkie.  Jeśli  ustawodawca  już  wprowadza  klauzulę  nieumyślności  to  przy
tych  najbardziej  charakterystycznych  zachowaniach  kryminalnych,  gdzie  świadomość  bezprawności  jest
powszechna (np. nie zabijaj) – tutaj o tym żebyśmy mieli do czynienia z nieświadomością bezprawności nie
może być mowy. Wg tej koncepcji błąd co do oceny prawnej, nawet wynikający z niestaranności, prowadzi
do wyłączenia odpowiedzialności karnej i znacznego ograniczenia funkcji ochronnej prawa karnego.

Nieświadomość  bezprawności  jest  praktycznie  możliwa  w  sytuacjach  z  marginesu  prawa  karnego,  np.
przestępstwa  gospodarcze  czy  skarbowe,  z  takimi  czynnościami,  które  nie  mają  silnego  oparcia  w
akceptowanych  przez  społeczeństwo  systemach  etycznych.  W  innych  wypadkach  o  nieświadomości
bezprawności nie może być mowy.

Stąd  inne  rozwiązanie  nazywane  teorią  winy  –  zamiar  nie  zależy  od  tego  czy  mam  świadomość
bezprawności  czy  nie  (to  jest  niezależna  kwestia).  Norma  prawna  zakazująca  mi  pewnego  zachowania
motywuje  mnie  do  powstrzymania  się  od  tego  typu  zachowań,  czyli  stanowi  pewien  bodziec  w  procesie
motywacyjnym, mający zahamować mnie przed działaniem bezprawnym. Jeżeli ja nie mam świadomości tej
normy,  to  nie  mam  tego  antybodźca  jakim  jest  popełnić  czyn  zabroniony,  nie  mam  tego  hamulca.  Ale
wobec  tego  to  nie  jest  problem  zamiaru  ale  problem  winy.  Ta  teoria  przyjmuje,  że  w  wypadku
usprawiedliwionej  nieświadomości  bezprawności  –  brak  jest  odpowiedzialności  karnej  (winy).  Jeżeli
nieświadomość  jest  nieusprawiedliwiona  (np.  otwierając  firmę  nie  zorientowałeś  się  w  przepisach
dotyczących  odpowiedzialności  gospodarczej)  –  zachowanie  będzie  umyślne,  ale  brak  świadomości
bezprawności możemy uwzględnić przy ocenie winy. Jeżeli dojdziemy do wniosku, że silne było działanie na
twoją psychikę braku tej świadomości,  możemy zastosować nadzwyczajne złagodzenie  kary. Czyli  art. 30
jest to problem winy i wymiaru kary ze względu na stopień zawinienia. Nieświadomość bezprawności – nie
wyłącza odpowiedzialności karnej jeśli jest nieusprawiedliwiona.

Tak jak jest nieświadomość bezprawności, może być urojenie bezprawności – takie urojenie nie ma dla
odpowiedzialności karnej żadnego znaczenia.

OKOLICZNOŚCI WYŁĄCZAJĄCE

WINĘ

Okoliczności wyłączające winę

A. Zoll

12.01.09

WYKŁAD 12

Temat: Okoliczności wyłączające winę cz. 2.

Wina  –  sytuacja,  w  której  sprawcy  można  postawić  zarzut,  że  mając  możliwość  postąpienia  zgodnie  z
wymaganiem  normy  sankcjonowanej,  postąpił  wbrew  tej  normie.  Ten  zarzut  oparty  jest  na  pewnych
regułach,  które  można  wyprowadzić  z  pewnych  reguł  kulturowych,  które  zostały  zaakceptowane  przez
społeczeństwo  i  wbrew  tym  wzorcom  człowiek  decyduje  się  na  postąpienie  wbrew  nakazom  ustawy.
Możemy  od  niego  wymagać,  ażeby  zachował  się  zgodnie  z  normą  sankcjonowaną.  Mamy  cały  blok
wypadków, w których powiemy, że to wymaganie nie może być spełnione, a w każdym razie nie możemy
tego wymagania postawić wobec człowieka, który znalazł się w nietypowej sytuacji, które go w jakiś sposób
przerasta.

Takim podstawowym blokiem sytuacji, w których wyłączona będzie odpowiedzialność ze względu na brak
winy jest dojrzałość/brak dojrzałości psychofizycznej człowieka oraz sytuacja, w której mamy do czynienia z
defektem psychicznym – niepoczytalnością sprawcy. Obie te sytuacje określają zdolność podmiotu do
ponoszenia odpowiedzialności karnej – ta zdolność do ponoszenia odpowiedzialności karnej wynika z
dojrzałości psychofizycznej i poczytalności podmiotu.

Dojrzałość psychofizyczna sprawcy

W różnych systemach prawnych granica dojrzałości ustawiana jest na różnym poziomie. W porządku
europejskim ta granica wieku od której zaczyna się odpowiedzialność karna w niektórych krajach jest
ustawiana na 14 lat, w niektórych na 18 – duże zróżnicowanie.

W Polsce już od kodeksu karnego Makarewicza (1932) przyjęła się granica 17 lat i tę granicę przyjmuję
obecny kodeks karny w art. 10 par 1 – „Zasady określone w kodeksie karnym stosuje się do osób, które
ukończyły 17 lat”.

Od  osób,  które  ukończyły  17  lat  możemy  wymagać  podporządkowania  się  normom
sankcjonowanym  i  postępowania  takiego,  które  nie  prowadzi  do  naruszeń  tych  norm,  a  wobec
tego  jeśli  doszło  do  takiego  naruszenia  –  są  podstawy  do  pociągnięcia  danej  osoby  do
odpowiedzialności  karnej  –  ta  osoba  jest  zdolna  z  uwagi  na  wiek  do  ponoszenia  takiej
odpowiedzialności.

Poniżej 17 lat mamy do czynienia z nieletnim. Ta granica nie pokrywa się pełnoletniością, czyli 18
lat. My operujemy w prawie karnym innymi pojęciami: dojrzały – ukończył 17 lat, nieletni – osoba,
która 17 lat nie ukończyła.

Uznanie osoby, która ukończyła 17 lat za dojrzałą do odpowiedzialności karnej a taką, która nie
ukończyła  17  lat  za  niedojrzałą  do  odpowiedzialności  –  jest  to  rozwiązanie  czysto  arbitralne  i
prowadzące do rozwiązań nie mających merytoryczne uzasadnienie. Stawianie takich granic ma to
uzasadnienie,  że  alternatywą  byłoby  wprowadzenie  cennego  kryterium,  np.  dojrzałości  do
rozpoznania znaczenia czynu i kierowania swym postępowaniem- takie ocenne kryterium byłoby z
punktu  widzenia  gwarancyjnej  funkcji  prawa  karnego  nie  do  przyjęcia.  Płacimy  pewną  cenę  za
pewność prawną.

Jeżeli mamy do czynienia ze sprawcą występku, który ukończył 17 lat, ale nie ukończył jeszcze lat
18 to sąd zamiast kary może zastosować wobec takiego sprawcy występku środki przewidziane wobec
nieletnich.

Z  drugiej  strony  mamy  inną  możliwą  korektę  –  kodeks  karny  w  art.  10  par  2  wymienia  cały  katalog
przestępstw i w przypadku popełnienia takich przestępstw przez osobę nieletnią, która ukończyła 15
lat  to  sąd,  w  szczególności  wtedy  kiedy  stosowane  środki  wychowawcze/poprawcza  wobec  tej  osoby
byłoby nieskuteczne – może taką osobę pociągnąć do odpowiedzialności karnej. Chodzi tu o wymienione
w  ustawie  przestępstwa  –  najpoważniejsze  przestępstwa  o  charakterze  kryminalnym  (np.  zabójstwo,
zamach  na  prezydenta,  spowodowanie  ciężkiego  uszczerbku  na  zdrowiu,  spowodowanie  umyślnego
narażenia na niebezpieczeństwo katastrofy, gwałt, wzięcie zakładnika)

Okoliczności wyłączające winę

A. Zoll

Jaki reżim prawny obowiązuje w stosunku do nieletniego, który dokonuje czynu zabronionego, co z nim się
dzieje - Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich (1982, weszła w życie w maju 1983)

Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich wymienia dwie kategorie nieletnich:

Osoby,  które  nie  ukończyły  18  roku  życia  –  inne  pojęcie  nieletniości  niż  w  przypadku  KK
(gdzie  do  17  roku  życia)  –  sposób  zapobiegania  demoralizacji  takich  nieletnich:  środki
wychowawcze są niezależne od popełnienia czynu zabronionego, wystarczy, że mamy do czynienia
z  zachowaniami  świadczącymi  o  demoralizacji  czy  zagrożeniu  demoralizacją,  np.  wagarowanie  –
sąd  rodzinny  może  zastosować  wobec  takiego  nieletniego  środki  wychowawcze  mimo  braku
czynu zabronionego.

Nieletni,  którzy  dopuścili  się  czynów  karalnych  –  czynami  karalnymi  będą  przestępstwa
(przestępstwa  skarbowe)  oraz  wymienione  w  ustawie  wykroczenia.  Sąd  w  stosunku  do  osoby,
która  ukończyła  13  r.ż.  a  nie  ukończyła  17  lat,  stosuje  bądź  środki  wychowawcze  (tak  jak  w
poprzedniej  grupie  np.  upomnienie,  nadzór  rodziców,  wyznaczenie  kuratora,  umieszczenie  w
ośrodku  wychowawczym)  bądź  zakład  poprawczy  (środek  wychowawczy,  ale  już  zawierający  w
sobie pewne elementy natury represyjnej – pozbawienie wolności).

Środki wychowawcze/poprawcze mogą być stosowane do 21 roku życia.

Podstawowa  dyrektywa  zawarta  w  ustawie  (wynikająca  z  art.  3  Konwencji  o  Ochronie  Praw  Dziecka  –
„władza publiczna w stosunku do dziecka ma się kierować przede wszystkim interesem dziecka”) – sąd i
każda inna władza w stosunku do nieletniego ma działać w interesie tego nieletniego. Dyrektywą jest
wychowanie/zabezpieczenie  nieletniego  przez  popełnianie  w  przyszłości  przestępstw.  Na  gruncie  tej
konwencji  z  1989  roku  dzieckiem  jest  osoba,  która  nie  ukończyła  18  lat.  Stosowanie  kary  wobec
nieletniego, który nie ukończył 18 lat musi brać pod uwagę dobro tego karanego – ta dyrektywa ma też
zastosowanie na gruncie kodeksu karnego.

Wypadki, w których zastosowaniu środków wychowawczych/poprawczych wobec nieletniego
byłoby nieracjonalne, 2 sytuacje:

Art. 13 ustawy o post. w spraw. niel. – wobec nieletniego, który dopuścił się czynu karalnego
w  chwili  orzekania  ukończył  18  lat  i  zachodzą  co  do  niego  podstawy  do  umieszczenia  w
zakładzie  poprawczym  –  sąd  rodzinny  może  dojść  do  wniosku,  że  orzeczenie  w  stosunku  do
18/19/20 latka zakładu poprawczego jest niecelowe, bo i tak w tym zakładzie mógłby przebywać
np. tylko rok (do 21 roku życia), np. kradzież z włamaniem – nie można zastosować art. 10 par 2,
nie  można  go  ukarać,  ale  stosowanie  zakładu  poprawczego  byłoby  niecelowe  –  sąd
wymierza karę stosując obligatoryjnie nadzwyczajne złagodzenie kary. – pytanie: a co z
winą? Skoro mamy do czynienia ze sprawcą czynu, który w chwili popełnienia czynu był nieletni, a
teraz wymierzamy mu karę, która wymaga winy, jak wobec tego w stosunku do tego nieletniego
mam  ustalić  winę.  Zoll:  nie  ma  tu  wymierzenia  kary  bez  winy,  nie  jest  to  żaden  wyjątek.  Jeżeli
definiujemy winę jako wymagalność zgodnego z prawem zachowania to przecież i od 13 i od 14
latka możemy wymagać ażeby zachowywał się zgodnie z prawem. Ustawodawca ustalając granicę
17 lat bardziej ją oparł na polityce karnej w stosunku do osób młodych, niż na zasadzie winy. To
nie  jest  tak,  że  z  ukończeniem  17  roku  życia  naraz  jesteśmy  zdolni  do  ponoszenia  winy.
Oczywiście  5,  6  czy  7  letnie  dzieciak  nie  będzie  często  zdawał  sobie  sprawy  ze  społecznego
znaczenia  tego  co  robi,  ale  12  czy  13  letni  zdaje  sobie  świetnie  sprawę,  że  popełnia  czyn
zabroniony.    Tu  ustawodawca  nastawia  się  w  stosunku  do  osoby,  która  ukończyła  17  lat  –
stosujemy  kary,  do  tych  co  nie  ukończyły  17  lat  –  z  zasady  stosujemy  środki  wychowawcze
poprawcze. Ale to jest problem polityki prawnej, a nie winy. Art. 13 ustawy o postępowaniu w
spr. Nieletnich – z punktu widzenia polityki stosowanych środków, nie ma sensu do takiego, który
ukończył 18 lat stosować środka poprawczego – tu należy wymierzyć karę, a ze względu na to, że
mamy do czynienia jednak z nieletnim sprawcą, z uwagi na brak dojrzałości możemy powiedzieć że
stopień  zawinienia  był  niższy  i  wobec  tego  ustawodawca  nakazuje  stosowanie  nadzwyczajnego
złagodzenia kary.

Art. 94 ustawy – nieletni wobec którego orzeczono umieszczenie go w zakładzie
poprawczym. Ze względu na permanentny brak miejsc w tych zakładach (dzisiaj w Polsce łatwiej
dostać się do więzienia niż do zakładu karnego) – dopóki nie ukończy 17 lat to jest on osobą w

Okoliczności wyłączające winę

A. Zoll

stosunku do której nie możemy stosować żadnych środków, możemy tylko zakład karny ale nie
możemy  go  wykonać,  bo  przepełniony.  Jeżeli  taka  osoba  ukończy  18  lat  to  sąd  może  dojść  do
wniosku,  że  wykonanie  tego  zakładu  poprawczego  nie  ma  sensu,  wobec  czego  może  zamienić
ten  zakład  poprawczy  na  karę  (np.  pozbawienia/ograniczenia  wolności)  i  tę  karę  będzie
nieletni  zamiast  zakładu  poprawczego  wykonywał,  z  tymże  ta  kara  może  być  wobec  niego
wykonywana do ukończenia przez niego 21 lat. Jak to jest z tą karą bez winy w tym wypadku? W
tym wypadku ta kara to jest nic innego tylko inaczej wykonany zakład poprawczy – to problem nie
na etapie reakcji na czyn zabroniony, tylko wykonania orzeczenia, które zapadło wcześniej.

Art 10 par 2 – warunki orzeczenia kary wobec nieletniego:

1 warunek – popełnienie określonego w ustawie przestępstwa:

Podstawa stosowania kary – musi być zrealizowane przez nieletniego jedno wymienione
(taksatywnie – katalog zamknięty) w tej ustawie przestępstw.

Czy art. 10 par 2 stosuje się do wypadków, w których mamy do czynienia z usiłowaniem
danego przestępstwa? Np. usiłowanie zabójstwa – czy jest podstawa do stosowania art.
10 par 2 i pociągnięcia sprawcy usiłowanego zabójstwa do odpowiedzialności karnej?
Przyjmujemy, że w przypadku usiłowania chodzi o ten sam typ czynu zabronionego, to
jest po prostu tylko inne stadium popełniania tego czynu zabronionego o którym mówi
ustawa. W przypadku usiłowania art. 10 par 2 daje podstawę do pociągnięcia danej osoby
do odpowiedzialności karnej.

W  przypadku  tzw.  form  zjawiskowych  popełnienia  czynu  zabronionego  –  często  bywa
tak,  że  dane  przestępstwo  nie  jest  popełnianie  przez  jednego  tylko  sprawcę,  ale  przez
kilku  sprawców  np.  współsprawstwo,  sprawstwo  kierownicze  czy  polecające  –  we
wszystkich  tych  formach  zjawiskowych  popełnienia  czynu  zabronionego  w  formie
sprawstwa (art. 18 par 1) – w tych wypadkach jest podstawa do pociągnięcia nieletniego
do  odpowiedzialności  karnej  na  podstawie  art.  10  par  2  –  jeżeli  on  w  którejś  z  form
sprawczych zrealizował znamiona przestępstwa wymienionego w tym przepisie. Nie ma
podstaw  do  pociągnięcia  do  odpowiedzialności  karnej  na  podstawie  art.  10  par  2  jeżeli
nieletni był podżegaczem lub pomocnikiem do przestępstwa określonego w tym przepisie
– w takich wypadkach popełnia przestępstwo podżegania czy pomocnictwa do zabójstwa,
ale nie jest to samo co zabójstwo – art. 10 par 2 nie ma zastosowania.

2  warunek  –  stosowanie  odpowiedzialności  karnej  nieletnich  ma  być  ultima  ratio  –  to  jest  już
ostateczność,  zasadą  ma  być  stosowanie  ustawy  o  postępowaniu  w  sprawach  nieletnich.  Ta
ustawa  zresztą  w  art.  5  wyraźnie  wskazuje,  że  pociągnięcie  nieletniego  do
odpowiedzialności  karnej  jest  dopuszczalne  wtedy,  jeżeli  wiadomo,  że  te  środki
poprawcze nie będą tutaj skuteczne. Najczęściej będzie to tak, że taki środek poprawczy był
już  stosowany  w  stosunku  do  danej  osoby  i  okazał  się  nieskuteczny.  Ta  osoba  jest  głęboko
zdemoralizowana,  z  tym,  że  ta  demoralizacja  nie  musi  przejawiać  się  już  w  poprzednio
stosowanych  środkach  (najczęściej  tak  będzie),  ale  10  par  2  może  być  stosowane  nawet  wtedy,
gdy jest to pierwsza reakcja na popełnienie czynu zabronionego przez nieletniego – może nie mieć
nawet poprzednio kontaktu z wymiarem sprawiedliwości ale np. zabił mamusie i tatusie, sąd może
dojść  do  wniosku,  że  tylko  kara  może  być  tu  orzeczona,  a  nie  wystarczą  środki  reakcji
przewidziane w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich.

Zasady  wymiaru  kary  wobec  nieletniego  –  kara  orzeczona  w  stosunku  do  nieletniego  nie  może
przekroczyć  2/3  ustawowego  zagrożenia,  przy  czym  przyjmujemy,  że  jeżeli  przestępstwo  jest
zagrożone karą dożywotniego pozbawienia wolności, to kara wymierzona w stosunku do nieletniego, który
ukończył 15 lat, nie może przekroczyć 25 lat pozbawienia wolności, a jeżeli przestępstwo jest zagrożone 25
lat to kara nie może przekroczyć 15 lat, w pozostałych wypadkach obliczamy 2/3 ustawowego zagrożenia.
Ponadto  sąd  może  zastosować  nadzwyczajne  złagodzenie  kary.  Z  tą  granicą  2/3  ustawowego
zagrożenia wiąże się pewien problem, który na początku wejścia w życie kodeksu karnego wywołał dosyć
dużą  dyskusji,  różnych  orzeczeń  –  sprawa  została  wyjaśniona,  ale  trzeba  o  tym  pamiętać:  art.  54  KK
stanowi, że w stosunku do osoby, która nie ukończyła 18 lat nie może być wymierzona kara dożywotniego
pozbawienia  wolności  –  pozostaje  pytanie  jaką  górną  granicę  przyjąć,  jeżeli  mamy  do  czynienia  z

Okoliczności wyłączające winę

A. Zoll

przestępstwem  popełnionym  przez  nieletniego  odpowiadającego  na  podstawie  art.  10  par  2,  który
zrealizował przestępstwo zagrożone karą  dożywotniego pozbawienia wolności. Mamy sprawcę zabójstwa
16-letniego,  który  zrealizował  znamiona  art.  148  par  1  –  górną  granicą  w  art.  148  jest  dożywotnie
pozbawienie  wolności,  ale  art.  54  mówi,  że  ja  w  stosunku  do  takiego  nieletniego  nie  mogę  orzec
dożywocia, najwyżej 25 lat – jak teraz liczyć 2/3, czy od dożywocia – i orzec 25, czy 2/3 mogę liczyć od 25 i
wtedy orzekam 15 lat. Sąd Najwyższy stanął na stanowisku, że art. 54 par 2 nie stanowi o granicy wymiaru
kary za dane przestępstwo, ta granica zostaje wyznaczona wyłącznie poprzez sankcję przewidzianą w typie
czynu zabronionego. W związku z tym 2/3 należy obliczać od tego maksimum, które jest przewidziane w
części szczególnej, a niektóre wynika z art. 54.

W stosunku przy nieletnich do wymiaru kary obowiązuje dyrektywa z art. 54 par 1 – sąd kieruje się
tym, żeby sprawcę wychować. (dyrektywa wynikająca z konwencji o ochronie praw dziecka 1989). To
nie znaczy, żeby przy wymiarze kary w stosunku do młodocianego (osoba, która w momencie czynu nie
ukończyła 21 lat, w chwili orzekania 24) nie należałoby brać pod uwagę również np. ciężaru popełnionego
przestępstwa i wg tego ciężaru karę dozować.

Poczytalność sprawcy

W zasadzie nie mówimy o poczytalności. Jesteśmy optymistycznie nastawieni, że normą jest to, że jesteśmy
poczytalni. Niekoniecznie musi to być do końca zgodne z rzeczywistością, ale taką normę przyjmujemy. W
związku z tym mówimy o wypadkach, w których następuje odstępstwo od tej normy. Kodeks w art. 31 par
1 definiuje niepoczytalność wg metody mieszanej: określa źródło niepoczytalności i określa konsekwencje
wystąpienia tych przesłanek, które warunkują niepoczytalność. Muszą wystąpić zarówno określone w
ustawie źródło jak i konsekwencja niepoczytalności.

Źródła  niepoczytalności:  choroba  psychiczna,  upośledzenie  umysłowe  i  inne  zakłócenie  czynności
psychicznej.  Obowiązuje  tu  zasada  tzw.  koincydencji  –  o  niepoczytalności  możemy  mówić  tylko  w
odniesieniu  do  czasu  popełnienia  przestępstwa.  Nas  interesuje  stan  psychiczny  sprawcy  w  czasie
popełnienia przestępstwa.

Choroba psychiczna – do ustalenia niepoczytalności powołuje się 2 biegłych sądowych i oni są
kompetentni do wykazania tej choroby. W naszym społeczeństwie jeśli chodzi o chorobę
psychiczną najczęściej mamy do czynienia ze schizofrenią czy psychozą maniakalno-depresyjną.

Upośledzenie umysłowe:

W kodeksie Makarewicza jak i kodeksie z 1969 roku była mowa o „niedorozwoju
umysłowym”

W obecnym kodeksie mówi się o „upośledzeniu umysłowym” – bo tu wchodzą w grę nie
tylko  sytuacji,  gdy  człowiek  rodzi  się  z  pewnym  upośledzeniem  umysłowym  z  uwagi  na
zahamowanie  tego  rozwoju,  ale  upośledzenie  umysłowe  obejmuje  też  wypadki,  gdy
człowiek  w  pełni  zdrowia  psychicznego  na  skutek  jakiegoś  urazu  jest  upośledzony
umysłowo (np. uszkodzenie mózgu w wypadku) czy też na skutek choroby starczej stracił
sprawność umysłową.

Zarówno choroba psychiczna jak i upośledzenie umysłowe może nastąpić w różnym nasileniu, ale
w szczególności upośledzenie umysłowe może nastąpić w różnym nasileniu. Możemy mieć bardzo
głębokie upośledzenie umysłowe, które praktycznie dla karnisty jest nieinteresujące, bo osoby tak
głęboko  upośledzone  umysłowo  nie  stanowią  żadnego  zagrożenia  dla  porządku  prawnego,  są  to
osoby  wymagające  stałej  opieki.  To  może  wystąpić  częściej  przy  średnim  stopniu  upośledzenia
umysłowego  –  tam  najczęściej  mamy  do  czynienia  z  czynami  zabronionymi  (przestępstwa
przeciwko  wolności  seksualnej,  życiu  i  zdrowiu,  własności).  Będą  też  i  stopnie  upośledzenia
umysłowego,  które  nie  wyłączają  poczytalności,  ewentualnie  powiemy,  że  mamy  do  czynienia  z
ograniczoną poczytalnością.

Zakłócenie czynności psychicznej – spór między prawnikami a psychiatrami. Psychiatrzy pod
zakłóceniem  czynności  psychicznej  chcą  widzieć  zakłócenia  o  charakterze  patologicznym.  Dla
prawników  nie  jest  istotna  przyczyna  tego  zakłócenia,  chodzi  nam  o  to,  aby  w  chwili  czynu
sprawca miał zakłóconą możność kierowania swym postępowaniem, czy możność rozpoznawania
znaczenia  czynu.  Tu  mogą  być  również  i  zakłócenia,  które  nie  będą  miały  charakteru

Okoliczności wyłączające winę

A. Zoll

patologicznego.  Takim  przedmiotem  sporu  jest  dokonanie  czynu  zabronionego  pod  wpływem
hipnozy.  Hipnoza  nie  jest  stanem  patologicznym  a  w  tym  stanie  może  być  popełniony  czyn
zabroniony  –  wg  prawników  możemy  mieć  tu  do  czynienia  z  wyłączeniem  odpowiedzialności
karnej. Mogą być jeszcze inne zakłócenia czynności psychicznych, np. wysoka gorączka, reakcje na
lekarstwa,  reakcje  na  alkohol,  sytuacje  związane  z  okresem  przekwitania,  ze  stanami
przejściowymi,  które  nie  mają  charakteru  patologicznego,  ale  ich  przebieg  może  mieć  charakter
patologiczny.

Te źródła o których mówi art. 31 par 1 wywołać mają brak możliwości rozpoznania w czasie
czynu  jego  znaczenia  lub  brak  możliwości  w  czasie  czynu  pokierowania  swym
postępowaniem – tu mamy alternatywę zwykłą, czyli  może być tak, że oba te czynniki wystąpią. Jeżeli
jest  brak  możliwości  rozpoznania  znaczenia  to  pociąga  to  za  sobą  brak  możliwości  kierowania  swym
postępowaniem. Może być też inna sytuacja: może wystąpić pełne rozpoznanie znaczenia czynu, natomiast
brak  możliwości  kierowania  swym  postępowaniem  (zaatakowanie  sfery  wolucyjnej  –  np.  przy  głodzie
narkotycznym).  W przypadku wystąpienia niepoczytalności opisanej w art. 31 par 1 brak jest możliwości
postawienia sprawcy zarzutu – jeżeli w czasie czynu sprawca z tych powodów o których mówi ustawa nie
mógł  rozpoznać  znaczenia  czynu  lub  pokierować  swym  postępowaniem  to  wyłączoną  mamy  winę  i  musi
zapaść orzeczenie uniewinniające sprawcę.

Obok  niepoczytalności  wyróżniamy  poczytalność  ograniczoną  –  art.  31  par  2:  „jeżeli  w  czasie  czynu
rozpoznanie  znaczenia  tego  czynu  lub  możliwość  kierowania  swym  postępowaniem  była  w  znacznym
stopniu ograniczona to sąd  może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary”.  W paragrafie 2 w sytuacji
ograniczonej  poczytalności  sprawca  dokonuje  przestępstwa.  Ograniczona  poczytalność  nie  wyłącza
winy, a jedynie ją ogranicza. Nie wystarczy tu jakiekolwiek ograniczenie poczytalności – konieczne jest
ustalenie  znacznego  stopnia  tego  ograniczenia,  i  tylko  taki  znaczny  stopień  ograniczenia  poczytalności
stanowi  podstawę  (fakultatywną)  do  nadzwyczajnego  złagodzenia  kary.  Wprawdzie  ustawodawca  nie
wymienia tutaj źródeł ograniczenia poczytalności to z uwagi na wykładnię systematyczną, ponieważ par 2
nawiązuje bezpośrednio do par 1 – chodzi o te same źródła: choroba psychiczna, upośledzenie umysłowe
lub inne zakłócenie czynności psychicznej.

Najciekawszym  problemem  związanym  z  niepoczytalnością  jest  sytuacja  opisana  w  art.  31  paragraf  3.
Ustawodawca  tutaj  stanowi,  że  nie  stosuje  się  przepisów  par  1  i  2,  gdy  sprawca  wprawił  się  w  stan
nietrzeźwości lub odurzenia powodujący wyłączenie lub ograniczenie poczytalności, które przewidywał
albo mógł przewidzieć.

Skoro nie stosuje się tych przepisów to w takim razie sprawca niepoczytalny popełnia
przestępstwo – ponosi pełną odpowiedzialność.

Sprawca z ograniczoną odpowiedzialnością – popełnia przestępstwo (jak zawsze), ale nie ma
możliwości zastosowania nadzwyczajnego złagodzenia kary.

Weźmy pod uwagę par 1 – w sytuacji braku poczytalności wyłączoną mamy winę. To, że ktoś ten
brak  poczytalności  nabył  z  uwagi  na  inne  zakłócenie  czynności  psychicznej  wywołany  stanem
nietrzeźwości lub odurzenia narkotycznego to dalej pozostaje problem jego winy (winy w czasie
czynu),  kiedy  on  nie  mógł  rozpoznać  znaczenia  swego  czyn  lub  pokierować  swoim
postępowaniem. Ten problem w odróżnienie od tego co mówiłem wcześniej do art. 13 ustawy o
postępowaniu  w  sprawach  nieletnich  (tam  moim  zdaniem  problemu  z  winą  nie  ma)  to  w  tym
wypadku problem winy jest zasadniczy.

Jak wygląda wina sprawcy o której mówi art. 31 par 3 – w różnych ustawodawstwach ten problem różnie
jest rozwiązywany:

Action libera in causa – model rozwiązania odpowiedzialności osoby nietrzeźwej/odurzonej w
ten sposób, że zakorzenia się zawinienie w czasie, w którym dana osoba jeszcze miała możliwość
rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania swym postępowaniem. Typowym przykładem takiego
rozwiązania jest kodeks karny z 1932 roku, który w art. 17 przyjmował ten model stwierdzając, że
nie  stosuje  się  przepisów  o  niepoczytalności  w  stosunku  do  osoby,  która  wprawiła  się  w  stan
nietrzeźwości po to, by w tym stanie popełnić przestępstwo. Ustawodawca tu założył, że w stanie
jeszcze  przytomności  człowiek  zaplanował  popełnienie  przestępstwa  i  wprawił  się  w  stan
niepoczytalności  po  to  by  w  tym  stanie  to  przestępstwo  popełnić.  Zoll:  Makarewicz  popełnił  tu

Okoliczności wyłączające winę

A. Zoll

zasadniczy błąd – błąd logiczny. Jak można w sytuacji, w której nie mam możliwości rozpoznania
znaczenia czynu lub kierowania swym postępowaniem zrealizować plan , który powstał wcześniej?
To jest niewykonalne, sprzeczne same w sobie. Ten model nie jest do zrealizowania, on zakłada,
że odpowiedzialność ponosi się właściwie za to, że wprawiłem się w stan niepoczytalności, mogąc
przewidzieć, że w tym stanie popełnię czyn zabroniony – to byłoby możliwe, tak gdybyśmy opisali
ten  model  to  moglibyśmy  jeszcze  uznać,  że  jest  prawidłowe.  A  tak  jak  to  zostało  zrobione  w
kodeksie  karnym  z  1932  roku  to  zostało  zrobione  bardzo  źle.  To  rozwiązanie  przyjmuje    tzw.
zawinienie  na  przedpolu  czynu  zabronionego  –  wprawiłem  się  w  stan  niepoczytalności  mogąc
przewidzieć, że w tym stanie popełnię czyn zabroniony. Zoll: pytanie – ale jaki czyn zabroniony?
Za wszystko mam odpowiadać co w tym stanie zrobiłem? Przyjmujemy tu taką odpowiedzialność
ryczałtową  –  nie  opartą  na  winie  w  czasie  czynu.  To  rozwiązanie  jest  jakimś  rozwiązaniem
fikcyjnym.

Inna  możliwością  rozwiązania  tego  problemu  jest  koncepcja,  która  przyjęta  jest  w
ustawodawstwie  niemieckim  (japońskim)  –  koncepcja  rauschdeliktu:  jak  jesteś  niepoczytalny,
to ty nie ponosisz winy za to coś zrobił w stanie niepoczytalności, ale ponosisz odpowiedzialność
za  to  żeś  się  urżnął  –  to  jest  karalne.  Jeżeli  wprawiłeś  się  w  stan  niepoczytalności  poprzez
nadużycia alkoholu czy środków odurzających to odpowiadasz. Rauschdelikt – przestępstwo upicia
się. ale odpowiadasz pod warunkiem, żeś popełnił w tym stanie przestępstwo. Ty nie odpowiadasz
za to przestępstwo, ale ono jest warunkiem twojej karalności za upicie się. Odpowiadasz za upicie,
państwo jest jednak liberalne i nie karze cię, dopóki w tym stanie nie popełnisz przestępstwa. Zoll:
tu  też  mamy  do  czynienia  z  daleko  posuniętą  fikcją,  bo  jeśli  poważnie  traktować  rauschdelkt  to
powinno  się  patrzeć  na  to  w  ten  sposób:  o  tym  jaką  karę  mam  mu  wymierzyć,  to  nie  może
decydować co w tym stanie zrobił. Czasami znacznie bardziej nagannie się zachował jeśli ktoś w
tym stanie zbił szybę wystawową, a mnie mógł nagannie się zachować jeżeli w tym stanie kogoś
popchnął niepoczytalny i doszło do śmierci drugiej osoby. Jeżeli mam ocenić jego winę to oceniam
winę  przy  piciu  (że  np.  urżnął  się  bo  miał  duże  zmartwienie)  –  to  bardzo  go  usprawiedliwia,  a
później mógł dokonać bardzo brutalnego czynu zabronionego. Żaden sąd skazujący tutaj sprawcę
nie patrzy jakie były motywy jego picia, ale co zrobił w tym stanie, czyli karze go de facto za to
popełnione przestępstwo.

Polski kodeks karny poszedł inną drogą – zrezygnował z fikcji. Wprawdzie mowa jest o tym, że art. 31
par  1  i  2  nie  stosuje  się  jeżeli  ktoś  wprawił  się  w  stan  odurzenia  który  mógł  przewidzieć  (tyś  mógł
przewidzieć doprowadzenie się do stanu niepoczytalności – to jest warunek karalności, ale odpowiadasz za
to coś w tym stanie zrobił). Tu mamy  wyjątek od zasady winy. Nie ma co udawać, że my dorabiamy
winę  do  tych  wypadków.  Niepoczytalność  wywołana  odurzeniem  lub  nietrzeźwością  nie  wyłącza
odpowiedzialności karnej – wypadek, w którym jest odpowiedzialność karna bez winy.

Trzeba jednak zwrócić uwagę, że to nie jest taki automatyzm, że każde wprowadzenie się w stan
nietrzeźwości rodzi skutki z art. 31 par 3, np. jeżeli mamy do czynienia z chorobą alkoholową – może
być ona  innym zakłóceniem  czynności psychicznej, ale też wręcz  potraktowane jako  choroba psychiczna.
W takich sytuacjach art. 31 par 3 nie będzie działał. To mogą być pewne przejawy tej choroby alkoholowej,
np.  dipsomania  –  człowiek,  który  jest  w  zasadzie  abstynentem  ma  taką  tygodniówkę,  idzie  w  świat  i  się
upija, po czym wraca niczego nie pamiętając – w tym stanie możemy wyłączyć odpowiedzialność karną ze
względu na niepoczytalność spowodowaną chorobą psychiczną.

Jeżeli  powiemy,  że  jest  to  fikcja  winy  wszystkiego  nam  nie  załatwia.  Jeżeli  mamy  sytuację,  że  w  stanie
nietrzeźwości  (pełnego  upojenia  alkoholowego)  jeden  drugiego  uderzy  deską  w  głowę  i  tamten  zostanie
zabity  –  za  co  mam  skazać  tego  sprawcę  –  za  148  par  1  czy  155  czy  156  par  3.  Jak  wygląda  strona
podmiotowa czynu zabronionego? Sięgnijmy do art. 9 par 1 – „czyn zabroniony popełniony jest umyślnie
jeżeli  sprawca  ma  zamiar  jego  popełnienia,  tzn.  chce  go  popełnić  lub  przewidując  możliwość  jego
popełnienia na to się godzi”. Porównajmy to z 31 par 1 – sprawca nie ma możliwości rozpoznać znaczenia
czynu  lub  kierować  swym  postępowaniem.  Jak  można  przypisać  umyślność  w  sytuacji  gdy  nie  mógł
rozpoznać znaczenia czynu? Jest to dla mnie zagadka, ale konieczność ochrony społecznej przed czynami
popełnianymi w stanie nietrzeźwości nakazuje nie zadawać głupich pytań.

Okoliczności wyłączające winę

A. Zoll

Błąd – dodatkowe uwagi

Jak byście państwo sięgnęli po orzecznictwo dotyczące art. 30 – jest ono niezwykle ubogie, chociaż i tak na
gruncie jeszcze kodeksu karnego więcej mamy tych orzeczeń niż to było na gruncie kodeksu z 1932 czy
1969  roku,  gdzie  praktycznie  nikt  nie  mówił  o  świadomości  czy  nieświadomości  bezprawności,  dopiero
zaczęto o tym mówić w stanie wojennym, gdy powstał problem czy dekrety ogłoszone przez radio mogą
być  uznawane  za  działające  i  wpływające  na  świadomość  obywateli,  czy  czyny  popełnione  w  tym  czasie,
przed ogłoszeniem jeszcze obowiązującego prawa są czynami popełnionymi ze świadomością bezprawności
czy nie. Jest taka instytucja w procedurze karnej: zadawania pytań Sądowi Najwyższemu przez sąd
apelacyjny  który  rozpatruje  jakąś  sprawę  i  ma  problem  prawny,  zadaje  pytanie  SN,  który  ma  w  tej
sprawie podjąć uchwałę i ten problem prawny rozstrzygnąć. Czasami spotykamy się z takim pytaniem, gdzie
sąd nie bardzo wie jak zinterpretować jakiś przepis i czy on obejmuje ten stan faktyczny czy nie. Właściwe
pytanie sprowadza się do tego: czy to co zrobił oskarżony jest czy nie jest karalne i sąd apelacyjny chce aby
SN  wydał  w  tej  sprawie  uchwałę  i  zinterpretował  przepisy  czy  mamy  do  czynienia  z  karalnością  czy  nie.
Zoll: wydaje mi się, że tutaj nie spełniają w sposób wystarczający swojej roli obrońcy, bo powinni się przy
takim pytaniu bardzo ucieszyć i w SN powiedzieć od razu: „wnoszę o uniewinnienie na podstawie art. 30
KK, bo skoro sąd apelacyjny nie wiedział czy to jest karalne czy nie, to na pewno nie mógł wiedzieć tego
mój  klient  i  on  jest  usprawiedliwiony  jeśli  chodzi  o  nieświadomość  bezprawności  swojego  zachowania”.
Również  interpretacja  przepisu  odgrywa  tutaj  istotną  rolę  –  nieświadomość  bezprawności  może
występować na obrzeżach prawa karnego, tam gdzie mamy do czynienia z pewnymi czynami zabronionymi,
gdzie nie ma wsparcia od strony norm etycznych, gdzie chodzi o pewne przestępstwa natury gospodarczej,
finansowej  i  skarbowej  –  tam  ta  nieświadomość  bezprawności  jest  możliwa,  ale  tam  najczęściej  są
wątpliwości  co  do  zakresu  stosowania  norm,  a  jeżeli  takie  wątpliwości  powstają  to  tutaj  także  należy
rozpatrywać pod kątem widzenia błędu co do oceny prawnej czynu.

Pewna  sprawa,  która  miała  miejsce  stosunkowo  niedawno,  gdzie  chciałbym  pokazać  trudność  w
rozgraniczeniu błędu co do znamion od błędu co do bezprawności: 2 młodych dżentelmenów
chciało  założyć  stronę  internetową  i  gazetę  w  Internecie.  Wystąpili  do  sądu  w  myśl  prawa
prasowego  o  zarejestrowanie  gazety  internetowej.  Niezarejestrowanie  gazety  jest  czynem  zabronionym.
Otrzymali odpowiedź od sądu, ze to nie jest gazeta i nie potrzeba rejestracji. Oni się od tego odwołali – 2
instancja  potwierdziła,  że  to  nie  jest  gazeta.  Zaczęli  to  wydawać  i  prokurator  wniósł  akt  oskarżenia
przeciwko  nim,  że  wydają  gazetę  bez  zgłoszenia  rejestracyjnego.  Pytanie  czy  jest  to  błąd  co  do  oceny
prawnej czynu czy błąd co do znamion, bo można na to popatrzeć z 2 stron:

1 strona - oni byli przekonani, że to jest gazeta i w związku z tym wystąpili o rejestrację.
Otrzymali odpowiedź, że to nie jest gazeta i nie muszą tego rejestrować. W tym wypadku sąd
stwierdził, że znamiona przestępstwa z prawa prasowego nie dotyczą tego wypadku, czyli to nie
jest gazeta. (błąd co do znamion)

2 strona – oni sądzili, że to co robią jest legalne (błąd co do bezprawności)

Należy przyjąć, że w tym wypadku mamy do czynienia z błędem co do znamion (wyłączającym
umyślność – art. 28 par 1). Gdyby sąd powiedział w ten sposób, że to jest wprawdzie gazeta, ale
ustawa nie wymaga rejestracji (czyli błędnie zinterpretował by sąd obowiązujące prawo w tym
znaczeniu czy jest nakaz czy nie rejestrowania) to wtedy byłby to błąd co do oceny prawnej czynu.

Trzeba przyjąć jedną regułę – jeżeli poinformujemy się i władza wprowadza nas w błąd co do
oceny prawnej to jest to błąd po naszej stronie usprawiedliwiony.

Okoliczności wyłączające winę

A. Zoll

19.01.09

WYKŁAD 13

Temat: Błąd co do kontratypu. Postacie stadialne popełnienia przestępstwa.

Pojęcie błędu co kontratypu jest dwuznaczne:

Może określać sytuację, w której sprawca uważa, że dana sytuacja w której się znalazł jest przez
porządek prawny traktowana jako okoliczność wyłączająca bezprawność czynu, np. żona uważa, że
ze względu na to, że jest małżonką ma prawo otwierania korespondencji przychodzącej na adres
męża.  Zgodnie  z  porządkiem  prawnym  w  Polsce  nie  ma  takiego  prawa,  w  związku  z  tym  jeżeli
żona otwiera listy przychodzące na adres męża to dopuszcza się czynu zabronionego pod groźbą
kary (art. 267KK). Ten błąd jest błędem co do bezprawności czynu, bo nie ma tutaj błędu co do
stanu  faktycznego  –  ona  wie  o  tym,  że  otwiera  list  nie  do  niej  adresowany  i  uważa,  że  ta
okoliczność,  że  jest  żoną,  stanowi  okoliczność  wyłączającą  bezprawność  tego  czynu  –
przyjmujemy, że ta sytuacja jest błędem co do oceny prawnej czynu i powinna być rozważana na
gruncie art. 30.

Natomiast jeśli mówimy o błędzie w znaczeniu art. 29 KK to chodzi nam o inną sytuację: taki
wypadek, w którym również jest błąd co do stanu faktycznego i to ten właśnie błąd prowadzi do
wadliwej oceny co do stanu prawnego. Sprawca źle odbiera rzeczywistość i uznaje, że ta sytuacja
którą sobie wyobraził upoważnia go do działania w ramach kontratypu, który rzeczywiście w
porządku prawnym występuje, ale w tej danej sytuacji nie nastąpił.

Z  orzecznictwo  sądu  krakowskiego  –  po  zabawie  w  remizie  strażackiej  został  pobity  człowiek,
utracił przytomność. Po odzyskaniu przytomności uderzył nożem nachylonego nad nim mężczyznę
sądząc,  że  jest  to  jeden  z  napastników  i  atak  na  niego  nadal  trwa.  Okazało  się,  że  człowiek
nachylony  nad  nim  był  miejscowy  nauczyciel  chcący  udzielić  mu  pomocy.  Problem
odpowiedzialności tego, który uderzył nożem – on miał urojenie obrony koniecznej. Uroił sobie,
że  jest  kontynuowany  na  niego  zamach,  że  to  uderzenie  z  jego  strony  jest  odpieraniem
bezprawnego zamachu. Jak mamy takie sytuacje oceniać, jeżeli jest błąd co do stanu faktycznego
będącego  desygnatem  znamion  kontratypu.  Zoll:  w  historii  rozwoju  prawa  karnego  tę  sytuację
oceniano najpierw w ten sposób, iż przyjmowano, że kontratypy są tzw. negatywnymi znamionami
typu  czynu  zabronionego,  tzn.  że  opis  typu  czynu  zabronionego  nie  wyczerpuje  się  na  tych
znamionach,  które  są  określone  w  części  szczególnej,  ale  musi  być  uzupełniony  ze  znakiem
przeciwnym o znamiona wszystkich kontratypów , które są w porządku prawnym. Czyli art. 148
par 1 nie brzmi „kto zabija człowieka” tylko on w rzeczywistości brzmi w ten sposób „kto zabija
człowieka nie działając w obronie koniecznej, stanie wyższej konieczności, dopuszczalnego ryzyka,
innych  jeszcze  możliwych  kontratypów.  Jeżeli  tak  potraktujemy  znamiona  kontratypu  jako
negatywne,  to  pamiętamy  o  zasadzie  odwrotności:  urojenie  znamienia  pozytywnego  (tego,  że
zachodzi obrona konieczna) jest tym samym co nieświadomość znamienia pozytywnego. Ponieważ
nieświadomość  znamienia  pozytywnego  wyłącza  umyślność,  tak  samo  urojenie  kontratypu
(znamienia negatywnego) wyłącza odpowiedzialność za przestępstwo umyślne i istnieje ewentualna
odpowiedzialność  za  przestępstwo  nieumyślne  (jeśli  ustawa  takie  przestępstwo  nieumyślne
przewiduje  i  błąd  był  zawiniony  (nieusprawiedliwiony)  –  tak  jest  wg  teorii  negatywnych
znamion (1 kierunek).

W tym naszym wypadku tego nauczyciela – sprawca wg teorii negatywnych znamion
może odpowiadać za nieumyślne spowodowanie śmierci, mimo że on umyślnie go
uderzył.

Ta koncepcja była mocno krytykowana z uwagi na to, że skrzywia rzeczywistość – bo tam gdzie
zamiar  prowadził  do  wyłączenia  umyślności,  a  poza  tym  tu  jeszcze  inne  są  bardzo  poważne
zarzuty.  Jeżeli  byśmy  przyjęli  że  wszystkie  kontratypy  są  znamionami  typu  czynu  zabronionego
tylko ze znakiem przeciwnym, to w takim razie żeby przypisać umyślność sprawcy trzeba by było
badać  czy  on  miał  świadomość  w  chwili  czynu,  że  nie  zachodzi  żaden  kontratyp  (ten  kto

Okoliczności wyłączające winę

A. Zoll

dopuszcza się rozboju nie myśli o tym, że nie działa w obronie koniecznej czy stanu wyższej
konieczności), dlatego to rozwiązanie jest nieżyciowe.

2  kierunek  związany  jest  z  teorią  winy  –  urojenie  kontratypu  to  to  samo  co  nieświadomość
bezprawności, bo właśnie w wyniku urojenia kontratypu sprawca nie wie, że dopuszcza się czynu
bezprawnego. Wg tego rozwiązania nie art. 28 (jak przy teorii negatywnych znamion) ale art. 30
ma  rozstrzygać  sprawę.  Jeżeli  błąd  był  usprawiedliwiony  –  brak  usprawiedliwiony,  jeśli  nie  –
odpowiada  za  umyślne  zabójstwo  z  możliwością  nadzwyczajnego  złagodzenia  kary.  Zoll:  to
rozwiązanie też nie jest dobre. W tym wypadku błąd co do oceny prawnej czynu jest wynikiem
błędu co do stanu faktycznego – sprawca sądził, że był zamach, czyli stan faktyczny był źle odbity w
świadomości sprawcy. To nie jest ten czysty błąd co do oceny prawnej czynu – sprawca wie co
robi  tylko  nie  wie,  że to  co robi  jest  zakazane,  tutaj:  on nie  wiedział  co  robi,  sądził  że  odpierał
zamach, a nie wiedział, że zamachu na niego nie było. Czyli i to rozwiązanie nie jest adekwatne z tą
sytuacją, którą nazywamy błędem co do znamion kontratypu.

3 kierunek polskiego kodeksu – błąd co do znamion kontratypu jest błędem innym niż
błąd co do znamion określony w art. 28 i błąd co do oceny prawnej określony w art.
30. Jest to błąd którego przedmiotem są znamiona przyzwolenia, czyli inna norma postępowania
jest u podstaw tego błędu.

jeżeli  błąd  jest  usprawiedliwiony  (czyli  nie  możemy  sprawcy  postawić  zarzutu,  że  przy
napięciu  uwagi  mógł  rozpoznać  że  to  nie  jest  zamach  na  niego  wykonywany  –  na
przykładzie obrony koniecznej) to wtedy brak jest odpowiedzialności.

Jeśli błąd jest nieusprawiedliwiony (postawimy mu zarzut, że przy napięciu uwagi wzorzec
ostrożnego obywatela zachowałby się inaczej) – odpowiada za umyślne przestępstwo
(zamiar nie został wyłączony) z możliwością nadzwyczajnego złagodzenia kary – czyli cała
kwestia rozstrzygana jest na płaszczyźnie winy a nie zamiaru (strony podmiotowej).

Ustawodawca  identycznie  jak  błąd  co  kontratypu  rozstrzygnął  błąd  co  do  okoliczności
wyłączających winę. Jak pamiętacie tych okoliczności jest kilka, ale praktycznie wchodzi tu w grę
tylko  jedna  –  art.  26  par  2  (względnie  26  par  5)  –  stan  wyższej  konieczności.  Błąd  co  do  bycia
zdolnym  do  ponoszenia  odpowiedzialności  karnej  jest  prawnie  nieistotny  –  jeżeli  nie  mam
świadomości  tego,  że  jestem  dojrzały/poczytalny  to  z  punktu  widzenia  odpowiedzialności  karnej
jest  to  nieistotne.  Można  sobie  uroić  stan  niebezpieczeństwa  i  poświęcać  jakieś  dobro  chcąc
chronić dobro, które w sposób błędny uznamy za zagrożone – taką sytuację należy potraktować
na  równi  z  błędem  co  do  znamion  kontratypu  (okoliczności  wyłączającej  bezprawność  czynu).

Postacie stadialne

A. Zoll

Wyróżniamy dwie podstawowe formy popełniania przestępstw, a to jest związane z tym, że prawo karne
interesuje się nie tylko tym momentem, w którym doszło do dokonania czynu zabronionego (naruszenia
normy sankcjonowanej), ale ta ochrona prawnokarna dóbr rozpoczyna się wcześniej. Tak jak spotkaliśmy
się już z przestępstwami polegającymi na narażeniu dobra na niebezpieczeństwu (konkretnym narażeniu –
gdy niebezpieczeństwo jest znamieniem typu czynu zabronionego, abstrakcyjnym – gdy niebezpieczeństwo
jest motywem działania ustawodawcy, ale w konkretnej sytuacji ono nie musi wystąpić, żeby uznać, że czyn
zabroniony  został  popełniony).  Mamy  pewną  ochronę  prawnego  na  wcześniejszym  etapie  –  przedpolu
realizacji  znamion  czynu  zabronionego.  To  przedpole  ma  służyć  najdalej  idącym  zabezpieczeniu  dobra
prawnego. Ale przestępstwa z naruszenia/narażenia dobra na niebezpieczeństwo to jest jedno zagadnienie
– to jest problem strony przedmiotowej czynu zabronionego i tu z punktu widzenia strony przedmiotowej
wyróżniamy  te  rodzaje  czynu  zabronionego.  Ale  chodzi  tu  też  i  o  problemu  strony  podmiotowej  –  nas
interesuje  zachowanie  człowieka  i  jego  nastawienie  w  kierunku  zaatakowania  dobra  prawnego.  Chcemy
zabezpieczyć się przed osobami, które swoim zachowaniem pokazały, że są gotowe do naruszenia dobra
prawnego.  Prawo  karne  już  tutaj  występuje  ze  swoją  reakcją  –  to  jest  rzecz  specyficzna  dla  dobra
prawnego,  w  żadnej  innej  dyscyplinie  prawnej  nie  ma  uruchamianego  aparatu  ochronnego  w  sytuacji,  w
której  nie  dochodzi  do  naruszenia  dobra  prawnego.  Formalnie  stawianymi  jest  zamiar  popełnienia  czynu
zabronionego,  przygotowanie  tego  czynu,  usiłowanie  i  dokonanie.  To  jest  cała  droga  przestępcza  –  iter
delicji,  droga  powstawania  przestępstwa.  Z  tymże  zamiar  zgodnie  z  zasadą  (cogitationis  poena  nemo
patitur)  nas  nie  interesuje  –  myśli  są  wolne  od  cła,  nie  podlegają  ocenie  prawnej.  Natomiast  jeżeli  ten
zamiar  dokonania  czynu  zabronionego  zostaje  uzewnętrzniony  to  wtedy  zaczynamy  się  zastanawiać,  czy
odpowiedzialność karna jest uzasadniona. Przygotowanie czynu zabronionego – to jest etap zdefiniowany w
art.  16  par  1,  w  którym  sprawca  w  celu  popełnienia  czynu  zabronionego  podejmuje  czynności  mające
stworzyć  warunki  do  przedsięwzięcia  czynu  zmierzającego  bezpośrednio  do  dokonania  czynu
zabronionego.  Czyli  mamy  do  czynienia  z  przygotowaniem  sobie  warunków  do  przystąpienia  do
następnego  etapu  –  etapu  usiłowania,  które  polega  na  tym,  że  sprawca  zmierza  już  bezpośrednio  do
dokonania  czynu  zabronionego.  Usiłowanie  (to  jest  już  etap  bliski)  i  dokonanie  (w  którym  mamy
zrealizowane  wszystkie  znamiona  typu  czynu  zabronionego).  Analizując  te  formy  stadialne  popełnienia
czynu  zabronionego  ja  odwrócę  kolejność  i  zacznę  omawianie  tej  drogi  od  usiłowania,  o  dokonaniu
mówiliśmy już właściwie cały czas.

Usiłowanie

Art. 13 par 1 stanowi, że „odpowiada za usiłowanie kto w zamiarze popełnienia czynu zabronionego swoim
zachowaniem bezpośrednio zmierza do jego dokonania, które jednak nie następuje”

3 znamiona

Zamiar popełnienia czynu zabronionego

Zachowanie zmierzające bezpośrednio do dokonania czynu

Dokonanie

Znamię 1 – zamiar popełnienia czynu zabronionego:

Ta postać stadialna jest możliwa tylko przy przestępstwach umyślnych. Nie można usiłować
nieumyślnych ani umyślno-nieumyślnych czy nieumyślno-nieumyślnych.

Czy zamiar o którym mówi art. 13 par 1 obejmuje zarówno zamiar bezpośredni czy także zamiar
wynikowy?  Z  językowego  punktu  widzenia  jeżeli  mówimy  o  usiłowaniu  dokonania  czynu
zabronionego  mogłoby  to  nam  sugerować,  że  sprawca  jest  w  jakiś  sposób  zaangażowany  w
realizację znamion czynu zabronionego (tzn. chce dokonać tego czynu). Wielu było zwolenników
interpretacji  usiłowania  jako  formy  stadialnej  tylko  przy  zamiarze  bezpośrednim.  Jednak  już  na
gruncie Kodeksu Makarewicza orzecznictwo poszło w kierunku przyjmującym zamiar bezpośredni
i wynikowy. Podobnie przy Kodeksie 1969. Jeśli chodzi o obecny kodeks  można się powołać na

POSTACIE STADIALNE POPEŁNIENIA

PRZESTĘPSTWA

Postacie stadialne

A. Zoll

wykładnię  historyczną  –  w  jednej  wersji  projektu  tego  kodeksu  ukazał  się  zwrot  „kto  chcąc
dokonać  czynu  zabronionego”  –  chciano  w  projekcie  ograniczyć  usiłowanie  do  zamiaru
bezpośredniego – to był moment w pracach komisji który został szybko odrzucony i wrócono do
tradycyjnego znamienia zamiaru – ustawodawca objął i zamiar bezpośredni i wynikowy. Argument
wykładni systemowej – pojęcie zamiaru jest w kodeksie zdefiniowane (art. 9 par 1), ustawodawca
zdefiniował czym jest zamiar, a ponieważ to samo pojęcie użyto w art. 13 par 1 nie ma żadnych
podstaw  ażeby  to  pojęcie  definiować  inaczej.  Dlatego  usiłować  możemy  zarówno  z  zamiarem
bezpośrednim  i  wynikowym,  z  jednym  jednak  zastrzeżeniem  –  są  czyny  zabronione,  które  do
swojej  realizacji  wymagają  zamiaru  bezpośredniego,  nie  każdy  czyn  zabroniony  popełniony
umyślnie  może  być  popełniony  z  zamiarem  wynikowym  –  grupa  przestępstw  nazywana
przestępstwami kierunkowymi  - ustawodawca zawęża stronę podmiotową tego czynu w części
szczególnej,  np.  „kto  w  celu  przywłaszczenia  cudzej  rzeczy..”  (kradzież  tylko  z  zamiarem
bezpośrednim).  Mogą  być  też  użyte  pewne  pojęcia,  np.  „ukrywa  sprawcę  czynu  zabronionego”.
Podżeganie/przygotowanie  też  może  być  tylko  z  zamiarem  bezpośrednim.  Jeżeli  mamy  czyn
zabroniony,  który  może  być  popełniony  tylko  z  zamiarem  bezpośrednim  to  i  usiłowanie  tego
czynu można tylko z zamiarem bezpośrednim.

2 znamię – zachowanie będące bezpośrednim zmierzaniem do dokonania czynu
zabronionego – 2 problemy:

I. Czy usiłowanie związane jest tylko z działaniem czy może być usiłowanie poprzez
zaniechanie?

Problem  nazwy  –  „usiłować”,  czyli  siła  musi  być  używana.  Wielu  karnistów  (np.
Makarewicz, Papierkowski) zwracali na to uwagę, że jednak to może być tylko działanie.
Ci  autorzy  mieli  silny  argument  –  kodeks  karny  z  1932  roku  wprowadzał  zmianę,  bo
mówił  „odpowiada  za  usiłowanie  kto  w  zamiarze  popełnienia  przestępstwa  swoim
działaniem  bezpośrednio  zmierza  do  popełnienia  czynu  zabronionego”.  „Swoim
działaniem”  –  dlatego  sprawa  była  jasna.  Ale  jednak  tamten  kodeks  karny  nie  był
konsekwentny  –  art.  231  KK  „Funkcjonariusz  publiczny,  który  przez  przekroczenie
swoich uprawnień lub niedopełnienie obowiązków działa na szkodę interesu chronionego
prawem.’  „Przekroczenie  uprawnienia”  –  działanie,  „niedopełnienie  obowiązku”  –
zaniechanie, a wszystko to „działaniem na szkodę interesu”. To działanie jest w KK jest
raz  używane  w  znaczeniu  ścisłym  jako  przeciwstawienie  zaniechania,  ale  też  szerokim
obejmującym  i  działanie  sensu  stricte  i  zaniechanie,  dlatego  ten  argument  nie  był  na
gruncie  kodeksu  Makarewicza  przekonywujące,  dlatego  orzecznictwo  już  przedwojenne
przyjmowało usiłowanie przez zaniechanie jako możliwe. Wydaje się, że z zaniechaniem
mogą  tu  być  problem,  prof.  Rejman  mówił,  że  jest  trudno  ustalić  granicę  między
dokonaniem  przez  zaniechaniem  a  usiłowaniem.  Bo  można  powiedzieć  –  dopóki  mogę
wykonać obowiązek to nie popełniam czynu zabronionego, w takim razie dlaczego mam
karać za usiłowanie kogoś, skoro jeszcze ten obowiązek może być wykonany. Tylko że,
usiłowanie  przez  zaniechanie  polega  na  czymś  innym  –  podjęcie  działań,  które  bądź
uniemożliwiają  mi  w  przyszłości  wykonanie  obowiązków  (ja  mając  zamiar  niewykonania
obowiązku podejmuję działania, które mi to wykonanie uniemożliwiają) lub nie podejmuję
działań warunkujących wykonanie obowiązku.

•

Przykład usiłowania przez zaniechanie: na dworcu w Krakowie o godzinie 5 rano
zatrzymują żołnierza, który ma przepustkę do godziny 7 rano, ale ma stawić się
o tej 7 rano w jednostce w Szczecinie, a patrol go zatrzymuje jak wsiada do
pociągu do Zakopanego – przestępstwo nie zostało jeszcze dokonane (o 7 rano
będzie), natomiast on podejmuje działania, które mają mu uniemożliwić
wykonanie obowiązku. W takich wypadkach uzasadnione jest przyjmowanie, że
mamy do czynienia z usiłowaniem popełnionym w formie zaniechania.

II. Bezpośredniość zmierzania – ma nam oddzielić usiłowanie od przygotowania.

Słowo „bezpośrednio” jest niezwykle nieostre.

Postacie stadialne

A. Zoll

Na  temat  rozróżnienia  usiłowania  od  przygotowania  mamy  wiele  koncepcji,  ale  trzeba
sobie zdać sprawę na początku z jednego - jest to problem zupełnie zasadniczy z punktu
widzenia gwarancji prawa karnego, bo to jest ten problem, który nam wyznacza granicę
między  czynami  karalnymi,  a  czynami  które  karalnymi  nie  będą.  W  polskim  porządku
prawnym  usiłowanie  jest  zawsze  karalne,  natomiast  czynności  przygotowawcze  są
wyjątkowo karalne. Wobec tego czy my ustalimy czy było bezpośrednie zmierzanie, czy
powiemy, że nie można przyjąć bezpośredniego zmierzania jest odpowiedzią na pytanie
czy  sprawca  podlega  odpowiedzialności  karnej,  czy  (z  reguły)  nie  podlega.  Tu  są  różne
koncepcje:

•

Prawo  francuskie  (przywiązane  do  gwarancji  praw  człowieka)  –  idzie  bardzo
wąsko z karalnością usiłowania: karać można za usiłowanie wtedy, jeżeli sprawca
przystąpi  do  realizacji  znamion,  do  wykonywania  tego  znamienia  określającego
czynność  sprawczą  (zacznie  zabijać,  zabierać,  gwałcić)  –  wąskie  zakreślenie
karalności usiłowania

•

Są  też  systemy  prawne,  które  bardzo  szeroko  zakreślają  karalność  usiłowania,
nie  pozostawiając  miejsca  dla  czynności  przygotowawczych,  ale  z  kolei  bardzo
często  wyłączają  karalność  usiłowania  w  wielu  obszarach.  W  tych  innych
porządkach  mówi  się,  że  decydująca  jest  strona  podmiotowa  (element
subiektywny)  –  jeżeli  zewnętrzne  postępowanie  sprawcy  pozwala  nam  ustalić
jaki  jest  jego  zamiar,  to  możemy  już  mówić  o  zmierzaniu  bezpośrednim  do
dokonania  czynu  zabronionego.  Po  zachowaniu  zewnętrznym  jesteśmy  wstanie
rozpoznać zamiar z jakim działa sprawca – podejście subiektywne.

•

Polski kodeks idzie trzecią drogą – przyjmujemy, że mamy tutaj do czynienia z
formą  stadialną,  a  więc  taką  karalnością  na  przedpolu  czynu  zabronionego  i
mówimy w ten sposób: to nie musi być wprawdzie już konkretne zagrożenie, ale
musi być realne, tzn. swoich zachowaniem sprawca jest na tyle blisko dokonania
czynu  zabronionego,  że  możemy  powiedzieć,  że  to  konkretne  dobro  zostało
realnie  zagrożone.  Z  tego  wynika  cały  szereg  konsekwencji  z  takiego  właśnie
ujęcia usiłowania. Zanim przejdę do ich omówienia trzeba jeszcze podnieść, że o
interpretacji bezpośredniego zmierzania decyduje nam też art. 16, który m

i o

czynnościach  przygotowawczych.  To  nie  może  być  to  o  czym  mówi  art.  16,  a
więc  zbieranie  informacji,  przysposabianie  środków,  wejście  w  porozumienia  z
inną  osobą  –  to  jest  wszystko  za  mało,  bo  to  są  dopiero  warunki,  które
umożliwią  mi  bezpośrednie  zmierzanie  do  popełnienia  czynu  zabronionego.
Trzeba  też  pamiętać,  że  tu  są  tylko  zapisane  warunki  minimalne  dla  czynności
przygotowawczej, musimy dać im jeszcze pewien dystans na drodze przestępnej.
W  jednym  z  ostatnich  orzeczeń  potwierdził  tezę:  różnica  między
przygotowaniem a usiłowaniem jest taka, że przygotowanie to jest abstrakcyjne
narażenie na niebezpieczeństwo, natomiast usiłowanie jest to realne zagrożenie
dobra prawnego.

•

Jeżeli usiłowanie ma być realnym zagrożeniem dobra prawnego, to w takim razie
trzeba powiedzieć, że nie ma usiłowania przestępstw  abstrakcyjnego narażenia
na  niebezpieczeństwo.  Nie  możemy  się  cofać  bowiem  jeszcze  dalej  na  tym
przedpolu  karalności  czynu  zabronionego.  Wątpliwe  jest  czy  karalne  ma  być
usiłowanie  bezpośredniego  narażenia  na  niebezpieczeństwo  –  Zoll:  tu  musimy
powiedzieć,  że  pojęcie  realnego  zagrożenia  jest  niewątpliwie  szersze  od
zagrożenia  konkretnego,  wobec  tego  usiłowanie  przestępstw  konkretnego
narażenia  na  niebezpieczeństwo  jest  karalne.  Natomiast  pojęciowo  niemożliwe
jest usiłowanie przestępstw abstrakcyjnego narażenia na niebezpieczeństwo.

•

Konsekwencją powyższego – nie ma usiłowania podżegania i pomocnictwa, bo
są to właśnie przestępstwa abstrakcyjnego narażenia na niebezpieczeństwo. Prof.
Kardas oraz Sąd Najwyższy są innego zdania i przyjmują usiłowanie

Postacie stadialne

A. Zoll

podżegania/pomocnictwa. Zoll: ze względu na ich abstrakcyjny charakter nie
mamy do czynienia z usiłowaniem, ale powtarzam: jestem tu w mniejszości.

3 znamię – nie dochodzi do dokonania czynu zabronionego:

Rozgraniczamy formę stadialną usiłowania od dokonania

Dokonanie  zachodzi  wtedy,  kiedy  wszystkie  elementy  czynu  zabronionego  zostały  zrealizowane,
przy  przestępstwach  formalnych  oznacza  to,  że  użyty    ustawie  czasownik  określający  czynność
sprawczą  możemy  użyć  w  czasie  przeszłym  dokonanym  (kto  zabiera  –  kto  zabrał  cudzą  rzecz,
zniszczył,  pomówił  itd.).  Przy  przestępstwach  materialnych  muszę  mieć  skutek.  W  związku  z
niedokonaniem czynu zabronionego dzielimy usiłowanie na dwie kategorie –

usiłowanie  nieukończone  (niezupełnie)  –  sprawca  nie  zrealizował  wszystkich  koniecznych
elementów do dokonania czynu zabronionego (nie zrealizował wszystkich znamion, nie zakończył
czynności,  które  uruchomiłyby  przebieg  przyczynowy  w  kierunku  powstania  skutku).  Ta  forma
usiłowania  możliwa  jest  zarówno  przy  przestępstwach  formalnych  jak  i  materialnych.  Polega  na
tym, że sprawca jeszcze nie zakończył działania, nie wykonał wszystkich tych czynności, które są
niezbędne do popełnienia czynu zabronionego.

usiłowanie  ukończone  (zupełne)  –  sprawca  zakończył  wszystko  co  miał  do  zrobienia,  nie
nastąpił  tylko  skutek.  Ta  forma  usiłowania  możliwa  jest  tylko  przy  przestępstwach  materialnych,
dlatego  że  przy  formalnym  jeżeli  ukończył  wszystko  to  znaczy,  że  przestępstwo  wtedy  jest  już
dokonane.

To rozróżnienie ma znaczenie przy czynnym żalu (odstąpieniu od usiłowania) – ustawodawca daje
szansę sprawcy: możesz nawet jakżeś wszedł w tę fazę zawsze karalnego usiłowania, jeszcze
uniknąć odpowiedzialności karnej jeżeli się cofniesz.

Przy usiłowaniu nieukończonym – tym cofnięciem zaprzestanie dalszych działań,
wystarczy odstąpienie od dokonania czynu zabronionego

Przy usiłowaniu ukończonym – skoro zrobiłeś już wszystko, teraz musisz nie dopuścić do
nastąpienia skutku.

Usiłowanie  dotyczy  wszystkich  form  sprawczych,  czyli  całego  art.  18  par  1  (nie  ma  tu  sporów  w
doktrynie).  Usiłowanie  może  być  z  tzw.  jednosprawstwa,  współsprawstwa,  sprawstwa  kierowniczego,
sprawstwa polecającego. Dopóki sprawca wykonujący czyn zabroniony nie dokona czynu zabronionego, to
wszystkie te osoby (sprawca kierowniczy, polecający, współsprawca) nie mogą odpowiadać za dokonanie,
odpowiadają  tylko  za  usiłowanie,  nawet  jeżeli  wykonali  wszystko  to  co  do  nich  należało  (zgodnie  z
podziałem ról zamknęli wszystko co mieli zrobić, ale sprawca wykonujący nie dokonał czynu zabronionego
z  różnych  powodów)  –  tamci  mogą  odpowiadać  tylko  za  usiłowanie.  Inaczej  przy  podżeganiu  i
pomocnictwie ale to później.

Z  doświadczenia  egzaminatora  chciałbym  zwrócić  uwagę  jeszcze  na  to,  że  w  tym  drugim  znamieniu  jest
mowa o bezpośrednim zmierzaniu, to się nam często kojarzy z zamiarem bezpośrednim, a to nie ma z nim
nic  wspólnego.  Tu  chodzi  o  zaawansowanie  zachowania  człowieka  (strona  przedmiotowa)  a  nie  strona
podmiotowa.  Strona  podmiotowa  usiłowania  jest  natomiast  jednoznaczna:  zamiar  może  być  z  zamiarem
bezpośrednim  lub  wynikowym,  chyba  że  czyn  zabroniony  może  być  popełniony  tylko  z  zamiarem
bezpośrednim.

Karalność usiłowania – usiłowanie jest karalne tak samo jak dokonanie. Ustawodawca nie zdecydował
się  na  pomysły  komisji  ds.  reformy  prawa  karnego,  która  proponowała  2  odstępstwa  1.  Kara  przy
usiłowaniu nie może przekraczać 2/3 ustawowego zagrożenia i 2. Nie karać usiłowania przy najdrobniejszej
kategorii przestępstw zagrożonych do 2 lat pozbawienia wolności. To nie zostało przyjęte przez parlament
i  w  związku  z  tym  mamy  sytuację,  że  usiłowanie  jest  karane  na  równi  z  dokonaniem.  Oczywiście  sąd  w
ramach  sędziowskiego  wymiaru  kary  niewątpliwie  powinien  uwzględnić  przy  wymiarze  kary  fakt,  że  nie
doszło  do  zniszczenia  dobra  prawnego,  ale  nie  byłoby  naruszeniem  porządku  prawnego,  gdyby  sąd  przy
usiłowaniu zabójstwa orzekł dożywotnie pozbawienie wolności.

Usiłowanie nieudolne - obok usiłowania określonego w paragrafie 1 mamy jeszcze jedną postać
usiłowania, które tu mimochodem wspominałem gdy omawialiśmy problem błędu. To usiłowanie, które

Postacie stadialne

A. Zoll

określono  w  art.  13  par  2  (usiłowanie  nieudolne)  to  nic  innego  jak  błąd  co  do  znamion  typu  czynu
zabronionego, tylko błąd działający w odwrotnym kierunku niż ten opisany w art. 28 par 1. Błąd z art. 13
par 2 – błąd uzasadniający odpowiedzialność, a nie wyłączający czy zmniejszający odpowiedzialność (28 par
1). Ustawa stanowi, że usiłowanie zachodzi także wtedy gdy sprawca nie uświadamia sobie, gdy dokonanie
jest  niemożliwe  (sprawca  uroił  sobie  że  dokonanie  jest  możliwe)  ze  względu  na  brak  przedmiotu
nadającego się do popełnienia na nim czynu zabronionego lub ze względu na użycie środka nienadającego
się  do  popełnienia  czynu  zabronionego.  Tu  chodzi  o  brak  przedmiotu  czynności  wykonawczej  –  przy
omawianiu  znamion  w  podziale  analitycznym  znamion  jednym  z  takich  znamion  był  przedmiot  czynności
wykonawczej  –  ten  przedmiot/osoba  na  którym  sprawca  dokonuje  czynu  zabronionego.  Ten  przedmiot
może  nie  nadawać  się  do  tego,  ażeby  dokonać  na  nim  zamierzonego  czynu  zabronionego  lub  środek
którym  posługuje  się  sprawca,  może  być  niezdatnym  środkiem  do  popełnienia  czynu  zabronionego.  W
polskim kodeksie karnym w  odróżnieniu od wielu ustawodawstw europejskich nie ma tutaj odwrotności
błędu.  Ustawodawca  zrezygnować  z  karalności  usiłowania  nieudolnego  w  przypadku  takim,  gdy  sprawca
sobie  uroił  sobie,  że  jest  zdolnym  podmiotem  do  popełnienia  czynu  zabronionego  albo  uroił  sobie,  że
okoliczności  modalne  (jakie  miałyby  warunkować  popełnienia  czynu  zabronionego)  występują.  Był  taki
wypadek,  w  którym  sprawca  żyjący  w  separacji  ze  swoją  żoną  doszedł  do  wniosku,  że  należy  zawiązać
nowy  węzeł  małżeński,  ale  nie  chciał  przeprowadzać  wszystkie  formalności  rozwodowe  –  sfałszował
dokumenty  i  zawarł  nowy  związek.  To  fałszerstwo  zostało  ujawnione  i  to  jest  inna  sprawa  (za  art.  270
został oskarżony), ale jest też problem jego odpowiedzialności za bigamię i prokurator go o to oskarżył.
Okazało się, że ten związek małżeński został rozwiązany, dlatego że jego żona na kilka dni przed zawarciem
tego  nowego  małżeństwa  zginęła  w  wypadku  samochodowym.  On  o  tym  nie  wiedział,  wobec  tego  uroił
sobie, że jest osobą zdolną do popełnienia bigamii (przestępstwo indywidualne). On zdolnym do tego nie
był, był wdowcem od kilku dni. Ta sytuacja z art. 13 par 2 oznacza, że nie może odpowiadać za bigamię. Są
karniści  którzy  uważają,  że  należy  rozszerzyć  karanie  usiłowania  nieudolnego,  są  też  tacy  którzy  mają
argumenty przeciwne (do których się przychylam, jeszcze potem o nich powiem). Również jeżeli chodzi o
środek  –  czynność,  która  została  przez  sprawcę  podjęta  nie  była  zdatną  czynnością  do  dokonania  czynu
zabronionego – np. sprawca podał środek, który nie był szkodliwy sądząc, że ma do czynienia z trucizną.

Odróżnić  trzeba  usiłowanie  nieudolne  od  usiłowania  bezwzględnie  nieudolnego  –  gdy  błąd
sprawcy wynika (jak to ładnie powiedział Kodeks Makarewicza) „z zabobonu lub ciemnoty”. Jeżeli błąd jest
wynikiem  jakiegoś  zabobonu  –  nie  wprowadzamy  odpowiedzialności  karnej,  np.  gdy  ktoś  rzuca  uroki  na
drugą  osobę  sądząc,  że  będą  skuteczne,  wbijają  gwoździe  w  fotografie  –  to  są  działania  niepodlegające
odpowiedzialności karnej.

Problem z oddzieleniem usiłowania nieudolnego od udolnego. Art. 14 par 2 mówi, że w wypadku
usiłowania  nieudolnego  (inaczej  niż  przy  udolnym)  sąd  wprawdzie  może  wymierzyć  karę  w  granicach
ustawowego  zagrożenia  taką  jak  za  dokonanie/usiłowanie  zwykłe,  ale  też  może  nadzwyczajnie  złagodzić
karę,  a  nawet  odstąpić  od  jej  wymierzenia.  Tu  jest  problem  czy  ustawodawca  w  ogóle  określił  karę  za
usiłowanie  nieudolne  –  pełny  wachlarz:  od  maksimum  ustawowego  zagrożenia  po  odstąpienie  od
wymierzenia  kary.  W  pełnie  tu  oddał  ustawodawca  sprawcę  do  dyspozycji  sądu.  Z  tego  wynika,  że
rozgraniczenie usiłowania nieudolnego od udolnego jest niezwykle istotne. Rzucę kilka przykładów, które
były przedmiotem niedawnego orzecznictwa Sądu Najwyższego.

Kazus 1. Włamuje się człowiek z zamiarem kradzieży samochodu do samochodu, ale samochód
ma urządzenie blokujące i sprawca nie jest w stanie tego urządzenia przełamać. Czy jest to
usiłowanie udolne czy nieudolne kradzieży samochodu.

Kazus 2. Sprawca kradnie torebkę, ale w torebce jest karta bankomatowa i on tę kartę wkłada
do bankomatu, próbuje na chybił-trafił wystukać PIN, po 3 próbach karta mu się blokuje. Czy jest
to kradzież udolna pieniędzy z konta czy nieudolne usiłowanie.

Kazus 3. Panowie chcą okraść wagon kolejowy stojący na bocznicy, włamują się do wagonu i tutaj
z rozgoryczeniem stwierdzają, że w wagonie są tokarki 2,5 tony, a oni na coś takiego nie byli
przygotowani, tokarek nie biorą. Czy jest to usiłowanie udolne czy nieudolne.

Postacie stadialne

A. Zoll

Sąd  Najwyższy  przy  1  i  2  wypadku  przyjął  usiłowanie  nieudolne.  Budzi  to  poważne  wątpliwości.
Wracam do tego czym jest usiłowanie nieudolne: błędem co do znamion. Sprawca musi błądzić co
do  desygnatu  opisu  czynu  zabronionego.  W  tych  dwóch  pierwszych  wypadkach  (kradzież
samochodu  i  pieniędzy  z  bankomatu)  mamy  sytuację,  gdy  nie  ma  żadnego  błędu  po  stronie
sprawcy  –  to  jest  nieudolność  wykonywania  czynu  zabronionego,  a  nie  usiłowanie
nieudolne. Nieudolność sprawcy – nie potrafi zrealizować czynu zabronionego, ale to nie znaczy,
żeby środek nie nadawał się do tego: karta bankomatowa (nawet zabezpieczona) jest właściwym
środkiem.  Inna  sytuacja:  on  idzie  z  tą  kartą,  ale  właścicielka  torebki  już  wcześniej  zablokowała
kartę – usiłowanie nieudolne (brak środka) albo próbuje wybrać z konta pieniądze, gdy konto jest
puste  –  usiłowanie  nieudolne  (brak  przedmiotu  czynności  wykonawczej).  Natomiast  w  naszym
przypadku mamy usiłowanie udolne, art. 13 par 1 a nie art. 13 par 2.

Kazus  4.  Co  zrobić  ze  sprawcą,  który  napadł  drugiego  człowieka  chcąc  go  obrabować  (rozbój
art. 280 KK). Okazało się, że ten pobity, którego doprowadził do nieprzytomności, ma przy sobie
aparat  fotograficzny,  zegarek,  kartę  do  bankomatu,  ale  z  pieniędzy  tylko  5zł.  Sprawca  te  5zł
zostawił. Co to jest? Czy mamy do czynienia z usiłowaniem udolnym czy nieudolnym rozboju? Czy
jest  tu  dobrowolne  odstąpienie  od  usiłowania  (czynny  żal)?  Tu  SN:  nie  ma  tu  żadnego
dobrowolnego odstąpienia od usiłowania. Przyjął, że mamy do czynienia z usiłowaniem udolnym –
było mienie, które mógł zabrać, a to że nie było tego mienia, które on chciał to nie jest to powód
do przejścia z kwalifikacji usiłowania udolnego do nieudolnego.

Przy usiłowaniu nieudolnym jest możliwość pełnego spektrum wymiaru kary – od granic za dokonanie do
odstąpienia od wymiar kary. Ustawodawca nie dał tutaj żadnych dyrektyw jak należy odstąpić, Zoll: jest to
wada, która graniczy z konstytucyjnością tego przepisu. Czy można przyjąć tu pewne wskazówki dla sądu
kiedy takie nadzwyczajne złagodzenie/odstąpienie od wymiaru kary jest możliwe? Proszę odróżnić dwie
sytuacje:

Sytuacja 1 - sprawca chce zabić drugą osobę (otruć ją) i podaje przez pomyłkę, ma
przygotowaną truciznę ale się myli – zamiast podania słoika z trucizną podaje słoik neutralny.
Mieliśmy tu do czynienia z pełnym zagrożeniem bezpieczeństwa tej osoby. Przypadek zdecydował,
że nie doszło do zabicia.

Sytuacja 2 – wnuczek chce przyspieszyć spadek po dziadku, idzie zabić śpiącego dziadka, okazuje
się, że dziadek 2 godziny wcześniej zmarł. Dziadek do którego strzelił – strzelił do zwłok. Tutaj
zagrożenie dla tego dobra prawnego nie wystąpiło.

Cała sfera naganności jest po stronie sprawcy, to jest jakieś kryterium które powinno być brane
pod uwagę przy wymiarze kary. W tym 1szym wypadku – o nadzwyczajnym złagodzeniu nie może
być  mowy.  W  tym  drugim  należałoby  sprawę  inaczej  rozważać.  Tu  jest  pewien  konstytucyjny
problem z usiłowaniem nieudolnym (art. 31 Konstytucji) – czyn zabroniony wymaga tego, żeby był
społecznie  szkodliwy,  żeby  stanowił  naruszenie  normy  sankcjonowanej,  a  to  naruszenie  wymaga
społecznej szkodliwości danego zachowania. Przy usiłowaniu nieudolnym (szczególnie w wypadku,
kiedy  brak  jest  przedmiotu  do  dokonania  czynu  zabronionego)  –  brak  zagrożenia  dla  dobra
prawnego.  Gdzie  jest  tu  społeczna  szkodliwość?  To  jest  problem  karalności  usiłowania
nieudolnego, stąd mój opór żeby tę instytucję jeszcze rozszerzać na błąd co do podmiotu i błąd co
do  okoliczności  modalnych.  Idziemy  tu  bardziej  w  kierunku  niebezpieczeństwa  sprawcy
ujawnionego  swoim  zachowaniem  i  to  niebezpieczeństwo  jest  brane  pod  uwagę  jako  podstawa
odpowiedzialności karnej, a że mamy tu pewne odstępstwo od reguł to nie ulega wątpliwości.

Art. 15 KK – Odstąpienie od usiłowania i zapobiegnięcie skutkowi przestępnemu.

Ustawodawca  daje  szansę  sprawcy  ze  względów  kryminalno-politycznych:  jeśli  da  się  jeszcze
uratować  dobro  prawne  to  należy  nie  wprowadzać  takiej  sytuacji,  że  po  przekroczeniu  pewnej
granicy sprawca  już nie ma  wyjścia.  Tutaj mówimy  do końca – jeśli  jeszcze nie dokonałeś czynu
zabronionego  możesz  w  ogóle  uniknąć  odpowiedzialności  karnej.  Tu  jest  ważne  czy  mamy  do
czynienia z usiłowaniem ukończonym czy nieukończonym. Nieukończone – wystarczy, że sprawca
dobrowolnie odstąpi od usiłowania, ukończone – musi zapobiec wystąpieniu skutku stanowiącego
znamię czynu zabronionego.

Postacie stadialne

A. Zoll

„Dobrowolne odstąpienie” – jeżeli sprawca ma świadomość, że może kontynuować działanie,
ale już nie chce kontynuować, bo ma zamiar, żeby czyn zabroniony w tym momencie nie nastąpił –
to  możemy  powiedzieć,  że  jest  to  dobrowolne  odstąpienie.  Nie  będzie  dobrowolnym
odstąpieniem, gdy on orientuje się, że nie ma szans dokonać czynu zabronionego, bo np. policjant
się  pokazał  w  okolicy  sklepu  do  którego  chce  się  włamać  i  odstępuje  od  włamania  (to  nie  jest
dobrowolne  odstąpienie)  –  to  odstąpienie  spowodowane  czynnikami  zewnętrznymi.  Natomiast
jeżeli on z takich czy innych powodów (motyw nie jest tu istotny) decyduje się na odstąpienie w
sytuacji,  w  której  uświadamia  sobie  możliwość  kontynuowania  działania  –  przyjmujemy
dobrowolność.  Tak  samo  może  to  zrobić  pod  wpływem  osoby  trzeciej,  np.  jeśli  ktoś  zwróci
uwagę  sprawcy  na  niewłaściwość  jego  zachowania  zmierzającego  do  dokonania  czynu  i  on  pod
wpływem  refleksji  odstępuje  to  przyjmujemy,  że  mieliśmy  do  czynienia  z  dobrowolnym
odstąpieniem  od  usiłowania.  Tak  samo  jeżeli  chodzi  o  zapobiegnięciu  skutkowi  przestępnemu  –
nie  musi  to  zrobić  sprawca  sam,  np.  chcąc  zabić  sprawca  zranił  drugą  osobę  i  chce  zapobiec
skutkowi  dzwoniąc  po  pogotowie  –  jest  to  odstąpienie  od  usiłowania  przez  zapobiegnięcie
nastąpieniu  skutkowi  prawnemu.  Czyli  można  to  zrobić  cudzymi  rękoma  byleby  to  było  z  jego
inicjatywy.  To  oczywiście  powoduje,  że  ta  bezkarność  usiłowania  dotyczy  tego,  czemu  sprawca
zapobiegł lub do wystąpienia czego nie dopuścił. Natomiast sprawca będzie odpowiadał za to co
się  stało  –  usiłując  zabić  drugą  osobę  zranił  ją,  zapobiegł  nastąpieniu  śmierci  –  nie  może
odpowiadać za usiłowanie, ale będzie odpowiadał za spowodowanie uszczerbku na zdrowiu (Art.
156 czy 157). Nie może odpowiadać jednak za to co jest integralnym elementem usiłowania: ktoś
kto naraził drugą osobę na niebezpieczeństwo usiłując ją zabić i następnie zapobiegł skutkowi, nie
może  odpowiadać  za  narażenie  na  niebezpieczeństwo,  bo  to  należy  do  usiłowania.  Jeżeli
ustawodawca przyjmuje tu bezkarność usiłowania, to przyjmuje bezkarność tego wszystkiego co
na to usiłowanie się składa, czyli też narażenia dobra na niebezpieczeństwo.

Postacie stadialne

M. Szewczyk

26.01.09

WYKŁAD 14

Temat: Przygotowanie. Sprawcze formy współdziałania.

Przygotowanie

Odpowiedzialność wychodzi do przodu na stadia przed dokonaniem. Prof. Zoll wykładał nam już
usiłowanie, jako stadium bezpośrednio poprzedzające dokonanie, ale pierwszym etapem stadialnym, który
pociąga za sobą odpowiedzialność karną jest tzw. przygotowanie (czynności przygotowawcze) – art. 16 KK.

Przygotowanie generalnie ze względu na to, że jest to stadium przed usiłowaniem nie jest karalne zawsze.
Usiłowanie w zasadzie jest karalne zawsze do przestępstw umyślnych i karalne tak jak dokonanie (te same
sankcje  z  dokonaniem).  Przygotowanie  jako,  że  jest  to  stadium  jeszcze  bardziej  oddalone  od  usiłowania,
jest karalne tylko wtedy, gdy ustawa wyraźnie tak stanowi. Np. art. 168 KK „Kto czyni przygotowania do
przestępstwa określonego w art. … podlega karze do 3 lat”. Przygotowanie ma swoją sankcję – sprawca
jest karany nie tak jak za dokonanie czynu zabronionego, tylko ma swoją sankcję inną, niższą zazwyczaj niż
dokonanie. Mamy tu tzw. klauzulę zbiorczą „kto czyni przygotowanie”, ale możemy też popatrzeć na art.
270:  „Kto  w  celu  użycia  za  autentyczny  podrabia  lub  przerabia  dokument  lub  takiego  dokumenty  jako
autentycznego  używa  podlega  karze.  Art.  270  Par  3  –  kto  czyni    przygotowania  do  przestępstwa
określonego w Par 1”. Z taką konstrukcją spotkaliśmy się przy odpowiedzialności za występki nieumyślne:
występek można popełnić także nieumyślnie gdy ustawa tak stanowi. Tu podobnie – musi być szczególna
regulacja ustawowa dla odpowiedzialności za przygotowanie.

Definicja przygotowania (art. 16) – „przygotowanie zachodzi tylko wtedy, gdy sprawca w celu
popełnienia czynu zabronionego podejmuje czynności mające stworzyć warunki do przedsięwzięcia czynu
zmierzającego bezpośrednio do dokonania, w szczególności w tymże celu wchodzi w porozumienie z inną
osobą, uzyskuje lub przysposabia środki, zbiera informacje lub sporządza plan działania”.

„tylko wtedy” – zdanie w formie implikacji intensywnej, ale ustawodawca nie bardzo ją znał, bo dał
również klauzulę „w szczególności”, czyli może być jeszcze coś inne niż w przepisie wymienione.

„w  celu”  –  przygotowanie  jest  karane  tylko  wtedy  gdy  zachowanie  sprawcy  charakteryzuje
umyślność  –  umyślność  w  formie  zamiaru  bezpośredniego.  Tam  gdzie  jest  powiedziane  „w
zamiarze” (jak przy usiłowaniu) bez dookreślenia przyjmujemy definicje zamiaru z  art.  9 par 1 –
zamiar  bezpośredni  i  ewentualny.  Natomiast  tu  jest  napisane  „w  celu”  co  oznacza,  że
przygotowanie jest możliwe tylko w zamiarze bezpośrednim.

„popełnienia czynu zabronionego” – czyn o znamionach określonych w ustawie, ustawodawca
zwraca uwagę na przedmiotową stronę zachowania sprawcy

„czynności mające stworzyć warunki do przedsięwzięcia czynu zmierzającego bezpośrednio” –
tym czynem zmierzającym bezpośrednio jest właśnie usiłowanie, w tym zwrocie mamy pokazany
ciąg: przygotowanie ma stworzyć warunki do czynu który zmierza bezpośrednio, czyn, który
zmierza bezpośrednio to usiłowanie, a potem mamy ostatnie stadium, czyli dokonanie. Wniosek z
tego jest taki, że przygotowanie jest to zachowanie zmierzające pośrednio do dokonania. Tu jest
to rozróżnienie między usiłowaniem a przygotowaniem od strony przedmiotowej (obiektywnej).

„wchodzi w porozumienie, uzyskuje lub przysposabia środki, zbiera informacje lub sporządza plan
działania” – wymienienie tych postaci poprzedzone jest zwrotem „w szczególności”, co oznacza,
że katalog ten jest otwarty. Generalną cechą wszystkiego ma być to, ażeby to zachowanie sprawcy
stwarzało  warunki  do  popełnienia  czynu  bezpośrednio  zmierzającego.  Może  ono  przybrać  te
postacie  o  których  powiedziano,  ale  katalog  ten  nie  jest  zamknięty.  W  kodeksie  karnym  1969
roku było napisane „i  inne podobne czynności”. Ten zwrot był krytykowany z tego powodu, że
nakazywał analogię na niekorzyść sprawcy (rozszerzał krąg zachowań które nie są określone). Z

Postacie stadialne

M. Szewczyk

tego zwrotu „podobne czynności” zrezygnowano i napisano „a w szczególności”. W ten sposób
wylano dziecko z kąpielą, o „w szczególności” jest jeszcze gorsze. „Podobne” zawężało do tego co
było  wymienione,  dzisiaj  „w  szczególności”  nic  nie  zawęża,  nie  ma  już  ograniczenia
podobieństwem.  Podobieństwo  co  prawda  przełamywało  zasadę  nullum  crimen  sine  lege,  ale
jednak  jakoś  to  zawężało,  a  teraz  mamy  kategorię  zupełnie  otwartą.  Podaje  się  taki  przykład  –
jeżeli ktoś dla dodania sobie kurażu, myśli sobie ja tej babci nie zaduszę bo staruszka była dobra,
ale  jak  sobie  strzelił  flaszkę  i  pomyślał  –  tam  się  marnują  różne  dobra,  to  być  może  dokonam
jednak  tego  przestępstwa,  nie  zabiję,  ale  dokonam  rozboju  i  tak  zrobił.  Wypił  i  przystąpił  do
dokonania  rozboju.  Czy  to  jest  czynność  zmierzająca  do  dokonania  pośrednio?  Tu  „w
szczególności”  –  może  podpadać  pod  art.  16,  przy  „podobnym”  nie  można  było  znaleźć
podobieństwa. Ten stan faktyczny nie mógł być nigdy uznany za przygotowanie na gruncie kodeksu
1969, natomiast na obecnym kodeksie kwestia jest otwarta.

Par 2 – karalne tylko wtedy gdy ustawa tak stanowi i sankcja odwrotnie jak w usiłowaniu nie jest
taka jak za usiłowanie, tylko przewidziana w przepisie, który statuuje odpowiedzialność za
przygotowanie.

Odpowiedzialność za przygotowanie jest tylko wtedy, gdy sprawca nie przejdzie do następnego
etapu. Jeżeli sprawca dopuścił się już usiłowania, nie może odpowiadać za przygotowanie.
Usiłowanie konsumuje przygotowanie.

Czynny żal skuteczny – nie podlega karze za przygotowanie kto dobrowolnie od niego odstąpił. W
razie wejścia w porozumienie jest dodatkowa klauzula – nie podlega karze nie tylko ten kto
dobrowolnie odstąpił, ale kto nadto podjął istotne starania do zapobieżenia dokonania.

Sprawcze formy współdziałania

A. Zoll

Istnieje odpowiedzialność również za współdziałanie przestępne, które może mieć albo postacie form
sprawczych (art. 18 par 1) albo postacie form niesprawczych (art. 18 par 1 i 2).

Art. 18 KK – sztandarowy artykuł, który trzeba znać na pamięć, dlatego, że każde słowo ma tu ważną
treść.

Art. 18 par 1: „Odpowiada za sprawstwo nie tylko ten, kto wykonuje czyn zabroniony sam albo wspólnie
i w porozumieniu z inną osobą, ale także ten, kto kieruje wykonaniem czynu zabronionego przez inną
osobę, lub wykorzystując uzależnienie innej osoby od siebie, poleca jej wykonanie takiego czynu”.

4 postacie współdziałania sprawczego:

Sprawstwo pojedyncze (jednosprawstwo) - „kto wykonuje czyn zabroniony sam”

Współsprawstwo - „wspólnie i w porozumieniu z inną osobą”

Sprawstwo kierownicze - „kieruje wykonaniem czynu zabronionego przez inną osobę”

Sprawstwo polecające - „wykorzystując uzależnienie innej osoby od siebie, poleca jej
wykonanie takiego czynu”

Jednosprawstwo

Gdy  ktoś  wykonuje  czyn  zabroniony  sam.  Sam  sprawca  swoim  zachowaniem  realizuje  znamiona
czynu  zabronionego.  Art.  18  zawsze  ma  sens  w  odniesieniu  do  przepisów  części  szczególnej,  jest  to
sprawstwo  zawsze  określonego  czynu  zabronionego,  a  więc  sprawstwo  jest  wtedy,  gdy  sprawca  sam
realizuje znamiona czynu zabronionego. Były takie teorie które mówiły, kiedy uznamy, że sprawca realizuje
sam znamiona czynu zabronionego – tych teorii było wiele, ale powiedzmy o najistotniejszych:

Teoria formalno-obiektywna: sprawcą jest ten, kto realizuje znamiona czynu zabronionego.
(Kto zabiera innej osobie cudze mienie).

Teoria subiektywna: sprawcą jest ten, kto subiektywnie jest przekonany o tym, że wykonuje
czyn zabroniony. Ten kto ma tzw. anima auctoris – poczucie, że jest sprawcą tego czynu.

Teoria mieszana: zwraca uwagę i na znamiona formalne i na animus auctoris

Teoria materialno-obiektywna: sprawcą jest ten, kto w istotny sposób przyczynił się do
zrealizowania czynu zabronionego (od którego wszystko zależało, jego zachowanie było istotnym
wkładem do popełnienia czynu zabronionego). Ta teoria odgrywa też dużą rolę w orzecznictwie i
teorii.

Ustawodawca  raczej  przychyla  się  do  konstrukcji  formalno-obiektywnej  –  „kto  wykonuje  czyn
zabroniony  sam”  –  czyli  realizuje  czyn  zabroniony,  ustawodawca  odsuwa  się  od  strony
subiektywnej.  Co  nie  znaczy,  że  tamte  teorie  nie  odgrywają  roli,  Sąd  Najwyższy  przychylał  się
czasem do tych pozostałych teorii

Współsprawstwo

Istotą współsprawstwa są 2 elementy

Subiektywny (podmiotowy) – porozumienie

Obiektywny (przedmiotowy) – wspólne wykonywanie czynu zabronionego

Porozumienie  jest  tym  najistotniejszym  elementem,  bo  wyznacza  granicę  odpowiedzialności
współsprawców.  Porozumienie  kieruje  odpowiedzialność  współsprawców  –  współsprawcy  odpowiadają
tylko za to, co objęli porozumieniem (na co wyrazili zgodę), bowiem konsekwencją współsprawstwa jest
to,  że  generalnie  niezależnie  od  tego  jaka  była  rola  w  realizacji  czynu  zabronionego  poszczególnych
współsprawców to każdy odpowiada za wszystko co było objęte porozumieniem. Jeżeli mamy do czynienia
z rozbojem i umówili się, że jeden dokona przemocy na osobie, a dugi będzie zabierał mienie, to każdy z
nich będzie odpowiadał za rozbój (całość), dlatego że to było objęte porozumieniem. Skoro porozumienie
jest granicą odpowiedzialności, to współsprawcy nie odpowiadają za to co inny współsprawcy zrobił poza

SPRAWCZE FORMY WSPÓŁDZIAŁANIA

Sprawcze formy współdziałania

A. Zoll

porozumieniem – współsprawcy nie odpowiadają za eksces któregokolwiek ze współsprawców. Jeżeli ktoś
„przedobrzy”, to na własny rachunek. Wtedy ten kto przekroczy granice porozumienia odpowie za to co
zrobił, a pozostali współsprawcy tylko za to, co było objęte porozumieniem. Stąd to kreatywne znaczenie
porozumienia co do popełnienia czynu zabronionego.

Forma porozumienia – jest obojętna, nie musimy iść do notariusza ; > Obojętna byleby z niej
wynikało jednoznacznie na co się współsprawcy umawiają. Jest to ważne, bo porozumienie
oznacza granice odpowiedzialności. Może być ustne, pisemne, konkludentne, wynikające z całości
sytuacji, ale musi być to tak, żeby z niego wynikało czego porozumienie dotyczy.

Wykonanie czynu zabronionego:

Każda forma współsprawstwa jest wykonaniem czynu zabronionego. Różnica tylko polega na
sposobie wykonania:

Jednosprawca – wykonując sam

Współsprawca - wykonując wspólnie i w porozumieniu

Kierowniczy – wykonuje czyn kierując

Polecający – wykonuje polecając

W oparciu o ten element element przedmiotowy wykonywania mówi się o 4 postaciach
współsprawstwa:

Sprawstwo równoległe (wielosprawstwo):

•

charakteryzuje  się  porozumieniem  oraz  tym,  że  każdy  ze  współsprawców
realizuje  wszystkie  znamiona  czynu  zabronionego.  Jeżeli  współsprawstwo
kradzieży,  to  każdy  zabiera  równolegle  innej  osobie  mienie,  z  tymże  ich
działalność jest jednak powiązana porozumieniem.

•

Ta  postać  sprawstwa  równoległego  pokrywa  się  z  konstrukcją  sprawstwa  ko
incydentalnego. Przykład: jest plac budowy, wiadomo, że w sobote po południu
wszyscy  strażnicy  mają  ograniczoną  zdolność  rozpoznania  znaczenia  czynu  i
pokierowania  swoim  postępowaniem,  w  związku  z  tym  kilka  osób  wpadło  na
pomysł,  że można by wtedy coś z tego placu budowy zabrać, wszyscy wpadli na
taki  sam  pomysł,  ale  wszyscy  osobno,  każdy  ukradł  co  mu  było  potrzebne  ale
bez  porozumienia  –  każdy  odpowiada  za  to  co  ukradł.  Natomiast  przy
wielosprawstwie gdyby działalni w porozumieniu i ustalili co kto będzie wynosił,
to przy wielosprawstwie – każdy odpowiada za wszystko.

Sprawstwo dopełniające (współsprawstwo właściwe):

•

Polega  na  tym,  że  jeden  ze  współsprawców  wykonuje  część  jakiegoś  czynu
zabronionego,a drugi część, np. przy włamaniu umówili się tak, że jeden jest silny
to  wyważy  drzwi,  a  drugi  jest  smukły  więc  się  będzie  po  cichu  kradł  –  jeden
uzupełnił  drugiego  jeśli  chodzi  o  realizację  znamion  –  jeden  zniszczył  drzwi,  a
drugi zabrał, ale każdy z nich odpowiada za kradzież z włamaniem albowiem było
to objęte poruzmieniem.

•

Sprawstwo  wg  teorii  materialno-obiektywnej:  współsprawcą  ten  kto  w  istotny
sposób  przyczynił  się  do  zrealizowania  czynu  zabronionego,  ale  sam  znamion
czynu zabronionego nie realizował, sam nie kradł,  ale tej  kradzieży by nie było
gdyby  nie  on.  Klasycznym  przykładem  jest  stanie  na  czatach.  Pytanie  za  co  on
odpowiada? Gdyby na tych czatach nie stał i nie dawał im sygnału to ten rozbój
mógłby  się  nie  dokonać.  Sam  nie  realizował  znamion,  ale  w  istotny  sposób
przyczynił  się  do  realizacji  czynu  zabronionego.  Tutaj  w  teorii  pojawia  się
dyskusja  czy  jest  to  pomocnictwo  czy  współsprawstwo.  O  tym  będzie
decydował  stopień  przyczynienia  się,  elementem  rozgraniczającym  jest,  czy
będzie  miał  równy  udział  w  łupach  (będzie  mówił  o  tym  jeszcze  profesor  przy
wykładzie z pomocnictwa).

Sprawcze formy współdziałania

A. Zoll

Współsprawstwo sukcesywne:

•

Ktoś  włącza  się  sukcesywnie  do  już  toczącego  się  czynu  zabronionego,  a  więc
sprawca/współsprawcy są już na etapie popełnienia czynu zabronionego, a on w
pewnym momencie do nich dołącza. Powstaje pytanie za co on odpowiada, czy
za  to  co  wszyscy  zrobili  czy  tylko  za  to  co  stało  się  po  włączeniu  się  jego  do
popełnienia jego czynu. Były kiedyś co najmniej 2 teorie (jedni że nie może za to
co wcześniej, drudzy że może bo się włączył). W tej chwili przyjmuje się, że w
przypadku  współsprawstwa  sukcesywnego  współsprawca,  który  się  dołączył,
odpowiada  od  tego  momentu,  od  którego  się  włączył  do  popełnienia  czynu
zabronionego. Klasyczny przykład: sprawcy  dokonywali włamania  do hali, która
była wielkim magazynem. Wyważyli drzwi. Sprawca rzucił się na gotowe i włączył
się tylko do rozkradania. Czy ci co się potem włączyli odpowiadają za kradzież
czy  kradzież  z  włamaniem?  Oni  nie  brali  udziału  we  włamaniu,  ale  już  było
wszystko otwarte – przy takim stanie faktycznym ci którzy dokonali włamania i
kradli – kradzież z włamaniem, a ci którzy potem doszli – odpowiadają tylko za
kradzież.  A  więc  przy  współsprawstwie  sukcesywnym  zasadą  jest,  że  każdy
odpowiada  za  to  co  zrealizował,  chyba  że  było  to  objęte  wcześniejszym
porozumieniem,  czyli  umówili  się  wcześniej  że  Władek  ze  Staszkiem  przyjdą
wcześniej a Krzysiek potem dołączył – wtedy odpowiadają za wszystko co było
objęte porozumieniem/

Współsprawstwo konieczne – pewien typ przestępstwa może być zrealizowany tylko
w konfiguracji wieloosobowej. Np. art. 258 „Kto bierze udział w zorganizowanej grupie
albo w związku mającym na celu przestępstwo”. Ze znamion tego przestępstwa wynika
konieczność konfiguracji wieloosobowej. Art. 223 „Kto wspólnie i w porozumieniu z
innymi osobami dopuszcza się czynnej napaści na funkcjonariusza publicznego”.

Czy przestępstwa nieumyślne mogą być popełnione w postaci współsprawstwa? TAK. Musimy
się zastanowić czego będzie dotyczyło porozumienie przy przestępstwach umyślnych a czego przy
nieumyślnych. Musimy wrócić do art. 9 par 1 i 2.

Przy przestępstwach umyślnych – porozumienie musi dotyczyć zamiaru sprawców.

Przy  przestępstwach  nieumyślnych  –  porozumienie  musi  dotyczyć  zachowania
nieostrożnego,  zachowania  które  narusza  zasady  prawidłowego  obchodzenia  się  z  dobrem
prawnym.  Przy  przestępstwach  nieumyślnych  porozumienie  musi  dotyczyć  zachowania  w
rozumieniu art. 9 par 2. Przykład: robotnicy pracowali na dachu, układali belki stropowe i układali
belkę która musiała wychodzić poza gabaryt domu i w związku z tym należało ostrzec żeby w tym
momencie przechodnie/inni robotnicy nie przechodzili w tym czasie bo może się ta belka zsunąć,
ale powiedzieli sobie, że raczej nic się nie stanie, ale stało się – belka spadła i zraniła mocno innego
górnika.  Oni  nie  chcieli  nikomu  zrobić  nic  złego,  ale  swoim  zachowaniem  naruszyli  zasady
ostrożności w granicach art. 9 par 2 – za następstwa które mogli lub powinni przewidzieć.

Sprawstwo kierownicze

„Kto kieruje wykonaniem czynu zabronionego przez inną osobę” – kreatywnym momentem
odpowiedzialności za sprawstwo kierownicze jest „kto kieruje”

Sprawstwo  i  współsprawstwo  było  zachowaniami,  w  których  mówiąc  kolokwialnie  sprawcy  „własnymi
rękami” realizowali czyn zabroniony w całości lub częściowo. Natomiast przy sprawstwie kierowniczym i
sprawstwie  polecających  dokonują  czynu  zabronionego  „cudzymi  rękami”,  sami  nie  realizują  znamion
natomiast kierują bądź polecają komu innemu.

Największy spór dotyczy tego co rozumiemy przez słowo „kieruje” – przyjmuje się, że kierowanie polega
na panowaniu nad przebiegiem akcji przez cały czas. Jest momentem stymulującym akcję, kształtującym jej

Sprawcze formy współdziałania

A. Zoll

przebieg, decydującym o początku i o końcu, bądź decydującym o modyfikacji akcji w trakcie czynu
zabronionego, czyli kierowanie w najszerszym tego słowa znaczeniu:

rozpoczęcie realizacji znamion

kontrolowanie realizacji przy możliwości jej modyfikacji

decydowanie o przerwaniu bądź zakończeniu akcji

Są orzeczenia SN dotyczące rozróżnienia sprawstwa kierowniczego od czynności organizacyjnych:

Sytuacja taka, że ktoś zaplanował całą akcję: „rozpoczniecie to w sobotę o 9 rano, robicie to i to,
zakończycie gdy zrobicie to i to, potem przywieziecie towar i przebierzecie. Proszę to robić bez
ofiar. W czasie akcji proszę się ze mną nie komunikować.” Wszystko zostało opracowane, ale
wykonujący zostali pozostawieni samemu sobie w trakcie akcji.

Mała modyfikacja – ten mówi róbcie to i to, ja jestem cały czas do waszej dyspozycji, proszę się ze
mną kontaktować, na bieżąco będę podejmował decyzję – tu jest rozróżnienie pomiędzy
sprawstwem kierowniczym a działalnością organizacyjną. Zgodzono się, że „kto kieruje”, czyli cały
czas panuje nad przebiegiem czynu zabronionego. Jeżeli ktoś zaplanował wszystko, a potem powie
„nie kontaktujcie się” – nie jest sprawcą kierowniczym.

Sprawca kierowniczy sam nie realizuje znamion, ale żeby bym sprawcą kierowniczym muszą być spełnione
2 płaszczyzny:

Płaszczyzna subiektywna – sprawstwo kierownicze musi się charakteryzować po stronie sprawcy
kierowniczego wolą realizacji znamion i świadomością o tym, że panuje nad przebiegiem akcji.

Płaszczyzna obiektywna – kierowanie czymś, co obiektywnie realizuje znamiona czynu
zabronionego.

Sprawca kierowniczy nie odpowiada za to, co ci którym kieruje zrobili ponad to, czym on kieruje. Sprawca
kierowniczy nie odpowiada za eksces wykonawców, tylko za to, czym kieruje.

Podobnie jak przy współsprawstwie możliwe jest sprawstwo kierownicze przestępstw nieumyślnych –
sprawca kieruje nieostrożnym zachowaniem w rozumieniu art. 9 par 2.

Sprawstwo polecające

Również forma „cudzymi rękami” – sam sprawca polecający nie realizuje znamion czynu, natomiast poleca
innej osobie wykorzystując uzależnienie.

Elementami konstytutywnymi sprawstwa polecającego jest to, że:

Polecenie - poleca dokonanie czynu zabronionego – jest to formuła kategoryczna, mówi się, że
jest to coś więcej niż nakłania (jak przy podżeganiu), ale czymś mniej niż wydaje rozkaz.

Uzależnienie - wykorzystuje uzależnienie innej osoby od siebie – to uzależnienie ustawodawca
nie  określił,  wszystko  jedno  jakie,  byleby  był  taki  stosunek,  że  sprawca  polecający  zdawał  sobie
sprawę  z  tego,  że  osoba  której  poleca  jest  w  jakikolwiek  sposób  od  niego  uzależniona
(uzależnienie służbowe, ale wystarczy czysto emocjonalne).

Czym się różni sprawstwo kierownicze od polecającego

Jedno i drugie jest popełnieniem czynu zabronionego „cudzymi rękami”

Przy sprawstwie kierowniczym sprawca kierowniczy panuje nad przebiegiem

Przy sprawstwie polecającym – sprawca polecający powie: „nie obchodzi mnie jak to zrobisz, byle
to było zrobione” – tu sprawca panuje jedynie nad uzależnieniem innej osoby, ale nie nad
przebiegiem.

Wszystkie te postacie sprawcze są równorzędnymi postaciami popełnienia czynu zabronionego, w związku
z tym w kwalifikacji czynu musi znaleźć odbicie to jaka to jest postać popełnienia czynu i jakiego czynu ta
postać dotyczy. Przyjmuje się, że jeżeli mamy do czynienia:

Jednosprawstwem – nie piszemy nic, np. sprawca popełnił czyn zabroniony z art. 148. To jest
znak, że sprawca działał sam.

Współsprawstwo – popełnił przestępstwo z art. 148 w zw. z art. 18 par 1. Przy tych postaciach
(identycznie przy podżeganiu i pomocnictwie) – zawsze musi być kumulatywna kwalifikacja
wskazująca na to kim w popełnieniu tego czynu zabronionego był sprawca.

Sprawcze formy współdziałania

A. Zoll

Orzeczenia SN:

„Istotą współsprawstwa w ujęciu art. 18 jest oparte na porozumieniu, współdziałaniu dwóch lub
więcej osób z których każda obejmuje swoim zamiarem urzeczywistnienie wszystkich
przedmiotowych znamion czynu”

„Obiektywnym  elementem  współsprawstwa  jest  nie  tylko  wspólna  w  sensie  przedmiotowym
realizacja znamion określonych w odpowiednim przepisie tzw. czynności czasownikowej [kradnie,
zabija,  bije,  znieważa],  lecz  także  sytuacja,  która  charakteryzuje  się  tym,  że  czyn  jednego
współsprawcy stanowi dopełnienie czynu drugiego współsprawcy  albo popełnione przestępstwo
jest  wynikiem  czynności  przedsięwziętych  przez  współsprawców  w  ramach  dokonanego  przez
nich podziału ról przestępczej akcji. (współsprawstwo dopełniające)”

„Subiektywnym elementem, a zarazem warunkiem koniecznym współsprawstwa jest porozumienie
oznaczające  nie  tylko  wzajemne  uzupełnienie  przez  wszystkich  współsprawców  woli  popełnienia
przestępstwa, lecz także świadome współdziałanie co najmniej dwóch osób w akcji przestępczej.
Porozumienie  jest  tym  czynnikiem  podmiotowym,  które  łączy  w  jedną  całość  wzajemnie
dopełniające  się  przestępne  działania  kilku  osób  co  w  konsekwencji  pozwala  przypisać  każdej  z
nich  również  i  tę  czynność  sprawczą,  którą  przedsięwzięła  inna  osoba  działająca  świadomie  w
popełnieniu przestępstwa.

„Przy przestępstwie rozboju nie jest ważne to, który ze współsprawców używał lub groził
natychmiastowym użyciem gwałtu na osobie, a który zabierze jej mienie w celu przywłaszczenia –
wystarczy, że każdy z nich akceptował spełnienie wszystkich ustawowych znamion tego czynu”.

„Współsprawstwo w razie popełnienia kradzieży z włamaniem zachodzi również wówczas, gdy
zgodnie z porozumieniem tylko jeden ze sprawców usuwa przeszkodę do dokonania kradzieży, a
pozostali sprawcy następnie współdziałają w zaborze mienia”.

W  zasadzie  panuje  teoria  formalno-obiektywna:  „W  myśl  tej  koncepcji  współsprawstwem  jest
oparte  na  porozumieniu  wspólne  wykonanie  czynu  zabronionego,  które  charakteryzuje  się
odgrywaniem  istotnej  roli  w  procesie  realizacji  ustawowych  znamion  czynu  zabronionego  po
stronie  każdego  z  współsprawców.  Rzecz  prosta,  współsprawcą  będzie  osoba,  która  w
porozumieniu  z  innymi  osobami  realizuje  całość  lub  część  czynu  zabronionego.  Będzie  nim
jednakże  też  ta  osoba,  która  wprawdzie  nie  wykonuje  czynności  odpowiadającej  znamieniom
czasownikowym  danego  czynu,  ale  której  zachowanie  uzgodnione  ze  wspólnikami,  stanowi
istotny wkład w realizację wspólnego przedsięwziętego zachowania.”

Tutaj jak profesor przejdzie do podżegania i pomocnictwa, zajdą duże podobieństwa, które trzeba będzie
rozdzielić, albowiem sprawstwo, podżeganie i pomocnictwo to są trzy samodzielne rodzaje popełnienia
czynu zabronionego. Różne teorie:

Kiedyś była istotna tzw. teoria udziału w cudzym przestępstwie (Teilnahmen) – polegało to
na tym, że co prawda wyróżniało się sprawcę, podżegacza i pomocnika, ale podżegacz i pomocnik
brał udział w przestępstwie sprawcy, a więc byt podżegania i pomocnictwa był uzależniony od bytu
sprawcy – jeżeli sprawca nie popełniał przestępstwa nie było odpowiedzialności podżegacza i
pomocnika. Tą konstrukcję zarzucono.

Równolegle  z  tą  konstrukcją    była  tzw.  konstrukcja  sprawstwa  jednolitego  –  co  prawda  są
trzy  postacie,  ale  każda  postać  jest  postacią  sprawczą,  czyli  podżeganie  to  było  sprawstwo
polegające na nakłanianiu, pomocnictwo – sprawstwo polegające na ułatwianiu. Sprawstwo sensu
stricte  –  sprawstwo  w  którym  realizowały  się  znamiona  czynu.  Każde  z  nich  było  samodzielną
postacią sprawstwa.

W  konsekwencji  tych  różnych  teorii  powstała  konstrukcja  polska  –  tzw.  polska  konstrukcja
podżegania i pomocnictwa, opracowana przez prof. Makarewicza (twórcę kodeksu karnego z
1932  roku)  i  ta  konstrukcja  bazująca  w  części  na  konstrukcji  norweskiej  Geitsa  zakładała,  że
sprawstwo,  podżeganie  i  pomocnictwo  są  trzema  niezależnymi  od  siebie  postaciami  popełnienia
przestępstwa.  Podżegacz/pomocnik  nie  bierze  udziału  w  przestępstwie  sprawcy  tylko  popełnia
swoje  przestępstwo.  Podżegacz  pomocnik  nie  jest  sprawcą  jak  w  przypadku  sprawstwa

Sprawcze formy współdziałania

A. Zoll

jednolitego,  tylko  jest  podżegaczem/pomocnikiem  i  każdy  z  nich  popełnia  swoje  własne
przestępstwo.  Ale  jakieś  odpryski  tych  2  teorii  (udziału,  sprawstwa  jednolitego)  pozostały  w
konstrukcji  współsprawstwa  podżegania  i  pomocnictwa:  wg  polskiej  konstrukcji  podżeganie,
pomocnictwo i sprawstwo są oddzielnymi formami popełnienia przestępstwa, tylko różnią się od
sprawstwa jednolitego tym, że nie są postaciami sprawczymi tylko mają swój byt. Podżegacz nie
jest sprawcą nakłaniania tylko podżegaczem. Pomocnik – pomocnikiem. Sprawca-sprawcą. Teoria
udziału  w  cudzym  przestępstwie  (teoria  akcesoryjności)  ma  swoje  odbicie  jednak  w  art.  22  –
„jeżeli  czynu  zabronionego  tylko  usiłowano  dokonać,  podmiot  określony  w  paragraf  2  i  3
(podżegacz i pomocnik) odpowiada jak za usiłowanie” – czyli jednak ta zależność zostaje, dopóki
przestępstwa sprawca nie dokonał, to podżegacz i pomocnik odpowiada jak za usiłowanie, to jest
ten relikt teorii akcesoryjności (ale to szczegółowo będzie omawiał jeszcze profesor Zoll).

02.03.09

WYKŁAD 15

Temat: Sprawcze formy współdziałania cz 2. Niesprawcze formy współdziałania
przestępnego.

Na ostatnim wykładzie prof. Szewczyk mówiła o sprawstwie, ja krótko nawiąże do tego tematu, trochę aby
przypomnieć, trochę bo będę do tego nawiązywał przy niesprawczych formach współdziałania.

Współdziałanie w dokonaniu czynu zabronionego jest rozwiązywane w różny sposób, wg różnych modeli,
2 podstawowe modele odpowiedzialności za współdziałanie w dokonaniu czynu zabronionego:

1  model  udziału  w  cudzym  przestępstwie  –  historycznie  starszy,  często  występujący  w
ustawodawstwie  europejskim.  Struktura  jest  taka:  mamy  osobę,  która  swoim  zachowaniem
realizuje  znamiona  typu  czynu  zabronionego,  to  jest  sprawca.  Osoby,  które  współdziałają  w
dokonaniu tego czynu biorą udział w tym przestępstwie dokonanym przez sprawcę. Mamy tu do
czynienia z wmontowaną w ten model akcesoryjnością (zależnością) tej głównej postaci i od niej
zależnością  tych  postaci  wtórnych,  które  jedynie  biorą  udział  w  jego  przestępstwie.  Przy  tym
modelu  mamy  1  przestępstwo  dokonane  przez  sprawcę.  Pozostałe  osoby,  które  będą  ponosiły
odpowiedzialność karną, brały udział w tym przestępstwie (te inne osoby to podżegacz i pomocnik
– osoba która nakłaniała sprawcę do dokonania czynu zabronionego chcąc aby ona go dokonała,
lub  osoba  która  ułatwiała  dokonanie  takiego  czynu  sprawcy).  Z  tym  modelem  wiąże  się  szereg
problemów, właśnie z kwestią zależności odpowiedzialności osoby  biorącej udział w popełnieniu
przestępstwa  od  odpowiedzialności  tego,  który  przestępstwo  dokonywał.  Jeśli  jest  to  udział  w
przestępstwie  sprawcy  to  co  zrobić,  jeżeli  z  takich  czy  innych  powodów  (związanych  z
indywidualną odpowiedzialnością sprawcy) on za przestępstwo odpowiadać nie może (jest osobą
nieletnią, niepoczytalną, bądź też z innych powodów wykluczających odpowiedzialność karną). Co
z tymi, którzy brali udział w jego przestępstwie?

Jeżeli  staniemy  na  stanowisku  tzw.  skrajnej  akcesoryjności  to  powiemy,  że  w  ogóle  nie
było przestępstwa, bo sprawca z uwagi na brak winy przestępstwa nie popełnił, w takim
razie  i  tamte  osoby  nie  mogłyby  odpowiadać.  Zoll:  oczywiście  taki  wniosek  jest  nie  do
przyjęcia  z  punktu  widzenia  polityczno-kryminalnego,  nie  ma  powodu,  ażeby
podżegacz/pomocnik  mieliby  nie  odpowiadać  z  tego  powodu,  że  sprawca  jest  nieletni,
wręcz  przeciwnie,  ta  naganność  czynu  podżegacza/pomocnika  w  tej  sytuacji  rysuje  się
znacznie poważniej.

Obecnie  w  tych  ustawodawstwach,  które  stoją  na  gruncie  udziału  w  cudzym
przestępstwie  (szczególnie  w  ustawodawstwie  niemieckim)  mamy  tzw.  ograniczoną
akcesoryjność,  czyli  odpowiedzialność  podżegacza/pomocnika,  tych  osób,  które  biorą

Sprawcze formy współdziałania

A. Zoll

udział w przestępstwie sprawcy, zależą od dokonania przez sprawcę czynu bezprawnego
(czyli mamy dokonanie albo usiłowanie zrealizowane przez sprawcę – to już to jest
podstawą do pociągnięciu do odpowiedzialności tych, którzy brali udział w przestępstwie
sprawcy). Odpowiedzialność tych osób już nie zależy od winy sprawcy wykonującego
czyn zabroniony.

2 model jednolitego sprawstwa – występuje dzisiaj w ustawodawstwie austriackim, włoskim,
duńskim.  Wg  tej  koncepcji  każdy  kto  współdziała  w  dokonaniu  czynu  zabronionego  jest  jego
sprawcą  i  tu  nie  wyróżnia  się  poszczególnych  figur  w  postaci  sprawstwa,  podżegania  czy
pomocnictwa  –  tu  każdy  jest  sprawcą,  sprawstwo  czynu  zabronionego  może  nastąpić  w  postaci
nakłaniania jak również w formie przyczynienia się do dokonania tego czynu zabronionego (to co
my nazywamy pomocnictwem kodeks  austriacki nazywa  przyczynieniem się do dokonania czynu
zabronionego przez daną osobę) – wszystkie te figury nazywamy sprawstwem odpowiedzialność
każdej z tych osób jest niezależna od innych osób (brak akcesoryjności).

3  model  polski  postaci  zjawiskowych  przestępstwa  -  rodzi  się  koncepcja  która  w  literaturze  nosi
nazwę  polskiej  koncepcji  odpowiedzialności  za  podżeganie  i  pomocnictwo  –  zbudowana  przez
Makarewicza,  twórcę  kodeksu  karnego  z  1932.  Makarewicz  wychodzi  z  takich  założeń,  że  mamy  do
czynienia z postaciami zjawiskowymi popełnienia przestępstwa (w tym punkcie jest bliski teorii jednolitego
sprawstwa) – każda z tych osób: sprawca, podżegacz i pomocnik są sprawcami sensu largo. Czyli tutaj jest
zgodność  z  tym  co  mamy  w  kodeksie  austriackim.  Różnica  u  Makarewicza  jest  taka,  że  wprowadza  on
definicje podżegania i pomocnictwa: to jest co innego niż sprawstwo sensu stricte, to są odmienne formy,
ale formy popełnienia  czynu  zabronionego. Czyli zabójstwo można popełnić przez sprawstwo ale i przez
podżeganie do zabójstwa jak i pomocnictwo do zabójstwa. Co u Makarewicza jest absolutnie nowego do
teorii  udziału  w  cudzym  przestępstwie  i  teorii  jednolitego  sprawstwa  –  całkowite  zerwanie  z
akcesoryjnością idące tak daleko, że wg Makarewicza odpowiedzialność podżegacza czy sprawcy, nie jest
zależna w ogóle od tego czy ten kto miał być sprawcą w ogóle zaczął przystępować do zrealizowania czynu
zabronionego, podżegacz i pomocnik już odpowiadają nawet w sytuacji, w której de facto nie mieliśmy do
czynienia  z  żadnym  sprawstwem  –  mamy  tu  pełną  niezależność  odpowiedzialności  tych  2  form
współdziałania w dokonaniu czynu zabronionego.

Taka krótka ocena tych koncepcji, a w szczególności skoncentruje się na ocenie koncepcji Makarewicza: ona
przez długie lata była podkreślana jako wkład doktryny polskiej w rozwój prawa karnego, ale dzisiaj patrzymy na
tę  koncepcję  postaci  zjawiskowych  przestępstwa  w  wykonaniu  Makarewicza  mocno  krytycznie.  Jeżeli  się
postudiuje dokładnie to co napisał Makarewicz  i to co było w jego wypowiedziach – to widzimy, że w wielu
punktach  mamy  tu  albo  znaki  zapytania  albo  wręcz  stwierdzamy  pewną  niekonsekwencję.  W  szczególności
musimy sobie postawić pytanie kiedy jest popełnione podżeganie/pomocnictwo/sprawstwo? Wszystkie te formy
mają być w pełnie niezależne.

Popełnione przestępstwo w postaci sprawstwa – nie ma wątpliwości: sprawstwo dokonane wtedy gdy
zrealizowane są przez daną osobę znamiona czynu zabronionego. Popełnione szerzej możemy powiedzieć,
gdy dana osoba przekroczy granicę usiłowania (czyli zmierza bezpośrednio ku dokonaniu czynu
zabronionego).

A  kiedy  podżeganie/pomocnictwo?    Jeżeli  stać  na  stanowisku  takim  jak  przyjął  Makarewicz,  że  to  są
postacie zjawiskowe popełnienia przestępstwa np. zabójstwa to trzeba by było powiedzieć w ten sposób: w
takim razie tak samo, bo trudno by było powiedzieć, że podżegacz popełnił zabójstwo jeżeli w ogóle nie
było usiewanego zabójstwa, trudno powiedzieć ze pomocnik popełnił zabójstwo przez pomocnictwo jeżeli
nic  nikomu  nie  groziło,  bo  nikt  nie  przystąpił  do  realizacji  znamion  tego  czynu.  Ale  przepis  w  kodeksie
Makarewicza  brzmiał  wyraźnie:  „Odpowiada  za  podżeganie  i  pomocnictwo  podżegacz  i  pomocnik
niezależnie  od  odpowiedzialności  sprawcy  albo  tego  kto  czyn  zabroniony  miał  dokonać.”  Czyli  również
odpowiadają wtedy, kiedy w ogóle czynu zabronionego nie dokonano. Wobec tego należy powiedzieć, że
podżeganie/pomocnictwo jest dokonane w innym czasie: w czasie, którym podżegacz zakończył nakłanianie

Sprawcze formy współdziałania

A. Zoll

a pomocnik, gdy zakończył udzielanie pomocy – jeżeli tak, to w takim razie nie można powiedzieć, że to są
postacie zjawiskowe tego przestępstwa, do którego nakłaniali/udzielali pomocy. Tu mamy jakąś bardzo
poważną niekonsekwencję w koncepcji Makarewicza.

Do  tego  ta  koncepcja  prowadzi  do  bardzo  trudnych  do  rozstrzygnięcia  problemów  (zresztą  rozwiązanie
austriackie tego jednolitego sprawstwa ma pewne problemy) – problem przestępstw indywidualnych (takie
przestępstwa,  gdzie  ustawodawca  ogranicza  krąg  zdolny  do  popełnienia  danego  czynu  zabronionego
podmiotu  –  krąg  ograniczony  szczególnymi  znamionami  charakteryzującymi  nam  osobę  sprawcy).  Jeżeli
teraz tak jak to mówi koncepcja jednolitego sprawstwa: każdy z nich jest sprawcą czynu zabronionego –
powstaje  pytanie,  czy  jeżeli  chodzi  o  czyn  zabroniony  charakteryzujący  się  ograniczonym  kręgiem
podmiotów to w takim razie czy każda z tych osób musi mieć tę cechę wymaganą przez ustawodawcę od
sprawcy  czy nie? Austriacki kodeks rozwiązuje to w ten sposób (paragraf 14 tego kodeksu): w wypadku
przestępstw  indywidualnych  wystarczy,  że  jeden  ze  współdziałających  posiada  tę  cechę  –  wtedy  wszyscy
mogą  ponosić  odpowiedzialność  za  przestępstwo  indywidualne,  które  wspólnie  dokonali.  W  kodeksie
Makarewicza  na  ten  temat  nie  było  w  ogóle  mowy  i  stąd  powstał  zasadniczy  problem:  co  robić  z
odpowiedzialnością  podżegaczy/pomocników  za  przestępstwa  indywidualne.  Skoro  mieli  to  być  sprawcy
sensu  largo,  to  można  sensownie  zadać  pytanie  czy  oni  czasem  też  nie  muszą  posiadać  tych  cech  które
ustawodawca  wymaga  do  popełnienia  przestępstwa  indywidualnego.  Makarewicz  odpowiedział,  że  to
żądanie absurdalne podając przykład – w kodeksie karnym z 1932 roku mieliśmy odpowiedzialność kobiety
ciężarnej  za  przerwanie  u  siebie  ciąży,  to  w  takim  razie  jeżeli  akuszerka,  która  udzielała  pomocy  przy
aborcji to będzie odpowiadać, a jeżeli nie była to nie będzie – to byłoby absurdalne rozwiązanie, dlatego
Makarewicz  mówi:  nie  ma  odpowiedzialności  podżegacza/pomocnika  do  przestępstw  indywidualnych,  za
przestępstwa  indywidualne  odpowiada  tylko  ten  sprawca  sensu  stricte,  podżegacz/pomocnik  tu
odpowiadać  nie  będą,  z  wyjątkiem  sytuacji  wyraźnie  w  ustawie  określonych  (KK  1932  przewidywał
odpowiedzialność podżegacza/pomocnika za przestępstwa urzędnicze, np. nakłanianie urzędnika do wzięcie
łapówki). Względy polityczno-kryminalne nie pozwalają na to, ażeby osobę nakłaniającą takiego intraneusa
(osoba  mająca  kwalifikację  prawną)  zwalniać  od  odpowiedzialności  prawnej  i  już  Sąd  Najwyższy  w  1937
roku  wydał  uchwałę  (zasadę  prawną),  że  podżeganie  i  pomocnictwo  do  przestępstw  indywidualnych  jest
karalne (odejście od koncepcji Makarewicza).

Dzisiaj zupełnie inaczej na ten problem będziemy patrzeć, ale ze względu na to, że odchodzimy od pewnych
założeń,  które  były  przyjęte  w  koncepcji  Makarewicza.  Czy  ten  model,  który  nosi  nazwę  postaci
zjawiskowych przestępstwa przeszedł do historii? On znajduje zastosowanie, ale w innej sytuacji, niż sobie
to wyobrażał Makarewicz. Co ciekawe w kodeksie karnym 1932 – w tym kodeksie w ogóle nie było mowy
o  sprawstwie,  brak  było  odpowiednika  dzisiejszego  art.  18  par  1,  mieliśmy  tylko  definicję  podżegania  i
pomocnictwa. Dlaczego? To nie było przeoczenie. Makarewicz uważał, że sprawstwa nie należy definiować
w części ogólnej, bo oczywiście sprawcą jest ten, kto realizuje znamiona czynu zabronionego, czyli ten, kto
realizuje znamiona czynu opisanego w części szczególnej, w związku z czym nie ma potrzeby określania kim
jest  sprawca  w  części  ogólnej.  Zoll:  to  tylko  częściowo  było  uzasadnione  takie  spojrzenie  Makarewicza,
dlatego że my obok sprawstwa (polegającego na realizacji wszystkich znamion czynu zabronionego) musimy
wyróżnić taką sytuację jak współsprawstwo, gdzie żadna z osób nie realizuje wszystkich znamion, a dopiero
wspólnie i w porozumieniu dokonują czyn zabroniony, np. rozbój może  być dokonany  w ten sposób, że
jedna osoba trzyma (czyli stosuje przemoc wobec pokrzywdzonego) a druga osoba zabiera jej z kieszeni
portfel (zabiera rzecz celem przywłaszczenia) – żadna z tych osób nie dokonuje rozboju w znaczeniu art.
280,  dopiero  wspólne  ich  działanie  pozwala  nam  rekonstrukcję  ich  zachowań  jako  rozboju.  Żeby  taką
rekonstrukcję móc dokonać potrzebna jest podstawa w części ogólnej, pozwalająca na zaliczenie osobie A
również  to  co  zrobił  B,  z  którym  A  działała  wspólnie  i  w  porozumieniu,  czyli  mamy  tu  do  czynienia  z
pewnym węzłem, który pozwala nam na zaliczenie drugiej osobie tego co zrobiła osoba pierwsza – do tego
jest potrzebny przepis części ogólnej. Jeżeli popatrzymy teraz do art. 18 par 1 – ten przepis pozwala nam
powiedzieć kto jest sprawcą  znamion opisanych w części szczególnej. Co tu jest ciekawe: od 1969 roku
mamy  tendencję  do  wychodzenia  poza  realizację  przez  sprawcę  znamion  czynu  zabronionego,  my  nie
wiążemy  już  ze  sprawstwem  bezpośredniego  wykonania  znamion  czynu  zabronionego,  ujmujemy

Sprawcze formy współdziałania

A. Zoll

sprawstwo znacznie szerzej – sprawcą nie tylko ten kto sam dokonuje czynu, ale także ten kto dokonuje
wspólnie i w porozumieniu z inną osobą (współsprawca), ale i sprawcą jest ten, kto kieruje wykonaniem
czynu zabronionego przez inną osobę lub sprawcą jest ten, kto wykorzystując stosunek zależności drugiej
osoby wydaje jej polecenie dokonania czynu zabronionego. Zarówno sprawca kierowniczy jak i polecający
nie realizują w ogóle tych znamion w ścisłym tego słowa znaczeniu, które są opisane w części szczególnej.
Dopiero  art.  18  par  1  mówi  nam,  że  inaczej  mamy  odczytać  te  znamiona  w  części  szczególnej.  Stąd
twierdzimy,  że  mamy  właściwie  2  postacie  sprawstwa:  wykonawcze  i  niewykonawcze  (tam  gdzie  nie  ma
zrealizowanych  bezpośrednio  przez  daną  osobę  znamion).  Jak  należy  w  związku  z  tym  należy  odczytać
każdy  z  przepisów  z  części  szczególnej,  np.  148  par  1  –  „Kto  zabija  człowieka”.  Słowo  „kto”  musi  być
interpretowane  poprzez  art.  18  par  1,  tzn.  art.  148  par  1  należy  odczytać  tak:  zabija  człowieka  kto  sam
dokonuje tego czynu, kto dokonuje tego czynu wspólnie i w porozumieniu z drugą osobą, ale także zabija
człowieka  kto  kieruje  wykonaniem  czynu  powodującego  śmierć  przez  osobę  trzecią,  jak  i  ten  kto
wykorzystując  stosunek  zależności  wydaje  polecenie  drugiej  osobie  zabicia  człowieka.  Mamy  tu
rozszerzone pojęcie sprawstwa w znaczeniu tego zaimka „kto”. „Kto” odczytujemy poprzez treść art. 18
par 1. Jeżeli tak będziemy rozumieli art. 18 par1, to dochodzimy do wniosku, że to jest to o czym mówił
Makarewicz w postaciach zjawiskowych przestępstwa. Te formy sprawcze tworzą taką postać zjawiskową,
bo  każdy  typ  czynu  zabronionego  można  zrealizować  w  różnych  postaciach,  ale  każda  z  tych  osób
wymieniona  w  art.  18  par  1  jest  sprawcą  czynu  zabronionego  określonego  w  takim  czy  innym  przepisie
części  szczególnej.  Tutaj  między  nimi  zachodzi  pełna  niezależność  (brak  akcesoryjności)  w
odpowiedzialności  karnej.  Sprawca  kierowniczy  będzie  odpowiadał  w  sytuacji,  w  której  sprawca
bezpośrednio  wykonujący  czyn  zabroniony  będzie  z  takich  czy  innych  powodów  zwolniony  z
odpowiedzialności  karnej.  Natomiast  pewna  akcesoryjność  będzie  zachodziła,  tzn.  jeżeli  zadamy  sobie
pytanie  kiedy  dokonane  jest  przestępstwo  przez  sprawcę  kierowniczego?  Wtedy  kiedy  dojdzie  do
zabójstwa,  bo  on  dokonuje  zabójstwa  w  formie  kierowania  dokonaniem  tego  czynu.  Przestępstwo
dokonane wtedy, kiedy w rzeczywistości dokonane zostało zabójstwo. Jeżeli jest usiłowane zabójstwo, to
będzie  odpowiadał  za  usiłowanie.  Jeżeli  nawet  nie  usiłowano  dokonać  zabójstwa  –  to  sprawca
kierowniczy/polecający będą odpowiadali za usiłowanie (oni swoją zachowaniem zmierzali bezpośrednio do
dokonania). Tutaj w pełni zastosowanie ma koncepcja Makarewicza – poszczególne te formy sprawcze to
postacie  zjawiskowe  przestępstwa.  Pozostaje  dalej  problem  jak  to  jest  jeżeli  mamy  do  czynienia  z
przestępstwami  indywidualnymi,  tzn.  jeżeli  chodzi  o  realizację  znamion,  w  których  ten  podmiot  jest
ograniczony. Czy wystarczy, że tylko niektóre z tych osób wymienione w art. 18 par 1 ma te szczególne
kwalifikacje czy też każda z tych osób musi mieć szczególne kwalifikacje. Na to odpowiada art. 21 par 2: do
odpowiedzialności  za  przestępstwo  indywidualne  wystarczy  jeżeli  jedna  z  tych  osób  ma  takie  szczególne
kwalifikacje,  a  pozostałe  wiedzą  o  tej  szczególnej  kwalifikacji,  czyli  tu  wiedza,  o  tym  że  jedna  z  osób
współdziałających  posiada  taką  szczególną  kwalifikacje  wystarczy  do  odpowiedzialności  za  przestępstwo
indywidualne w formie sprawstwa.

Niesprawcze formy współdziałania

A. Zoll

W stosunku do podżegania i pomocnictwa nie chcę używać terminu „postacie zjawiskowe”, bo jak
zobaczycie mamy tu do czynienia z zupełnie innym spojrzeniem na odpowiedzialność podżegacza i
pomocnika niż to było w koncepcji Makarewicza.

Kiedy jest popełnione podżeganie/pomocnictwo? To są przestępstwa, które są zrealizowane w momencie
zakończenia  tych  działań,  które  są  opisane  w  części  ogólnej  –  18 par  2:  „Odpowiada  za  podżeganie,  kto
chcąc  aby  inna  osoba  dokonała  czynu  zabronionego  nakłania  ją  do  tego”.  Za  pomocnictwo:  gdy  sprawca
chce albo godzi się na to, żeby druga osoba dokonała czynu zabronionego i ułatwia jej to popełnienie przez
udzielenie  informacji,  dostarczanie  środków  i  tych  form  opisanych  w  art.  18  par  3,  a  również  poprzez
zaniechanie  wtedy,  kiedy  ma  szczególny  obowiązek  niedopuszczenia  do  dokonania  czynu  zabronionego  i
poprzez  zaniechanie  tego  obowiązku  ułatwia  jego  popełnienie.  Mamy  tu  opis  pewnego  zachowania  i  w
takim  razie  twierdzimy,  że  do  odpowiedzialności  karnej  podżegacza/pomocnika  nie  jest  nam  w  zasadzie
potrzebne sprawstwo, bo zachodzi odpowiedzialność podżegacza wtedy, gdy on np. nakłonił drugą osobę
do dokonania czynu, ale ta osoba później zrezygnowała, nie dokonała czynu zabronionego, choćby nawet
nie  zaczęła  –  podżegacz  już  dokonał  czynu  zabronionego.  W  takim  razie  my  musimy  się  w  jakiś  sposób
oderwać  od  przestępstwa,  które  miał  dokonać  sprawca,  ono  rzecz  jasna  dla  podżegania  jest  ważne,  bo
opis, który mamy w części ogólnej (art. 18 par 2 i par 3) – ten opis jest niepełny, on stanowi pewien trzon,
który mamy uzupełnić. To nie jest tak, że mamy w art. 18 par 2 opisany czyn zabroniony w pełni. Ten opis
wymaga  uzupełnienia  poprzez  nawiązanie  do  tego  do  czego  on  nakłania/udziela  pomocy  (nawiązanie  do
przepisu części szczególnej). Stąd kwalifikacja prawna podżegania to zawsze jest art. 18 par 2 lub par 3 w
związku  z  odpowiednim  przepisem  części  szczególnej.  To  nawiązanie  do  przepisu  części  szczególnej  jest
jedynie  dookreśleniem typu  czynu zabronionego, aby zbadać stopień społecznej szkodliwości tego czynu.
Zwróćcie państwo uwagę, że jeżeli wychodzimy z założenia, że przestępstwo podżegania do zabójstwa jest
dokonane w momencie nakłonienia drugiej osoby do dokonania tego czynu, niezależnie od tego co dalej się
będzie  działo,  to  jeżeli  popatrzymy  na  samo  zabójstwo  z  art.  148  –  jest  to  przestępstwo  materialny
(skutkowe),  a  przestępstwo  podżegania  do  zabójstwa,  skoro  jest  dokonane  niezależnie  od  tego  co  się
stanie jest to przestępstwo formalne. Mamy tu do czynienia z odejściem od tego skutku, który jest opisany
w  części  szczególnej  kodeksu  karnego.  To  pokazuje,  że  mamy  tu  zupełnie  inny  typ  czynu  zabronionego.
Art. 18 par 2 i par 3 powoduje, że my właściwie w naszym kodeksie karnym nie mamy dwustu iluś typów
czynów  zabronionych  tylko  to  wszystko  należy  pomnożyć  przez  3  –  multiplikacja  typów  czynów
zabronionych.  Jeżeli  teraz  tak  widzimy  podżeganie  i  pomocnictwo  jako  odrębny  typ  czynu  to  mamy  cały
szereg problemów rozwiązanych m.in. problem odpowiedzialności podżegacza/pomocnika do przestępstw
indywidualnych. Zoll: jeżeli sprawca dokonuje przestępstwa indywidualnego to jego sprawa – on musi mieć
te  cechy,  które  wymaga  ustawa,  ale  podżegacz  nakłaniający  taką  osobę  do  dokonania  przestępstwa
indywidualnego  –  on  popełnia  przestępstwo  powszechne.  To  prawda,  że  on  musi  wiedzieć,  że  nakłania
osobę  posiadające  odpowiednią  cechę,  ale  to  dlatego,  że  on  musi  mieć  świadomość  znamion  do  czego
nakłania  i  kogo  nakłania,  ale  nie  to,  że  od  niego  jako  od  sprawcy  wymagać  się  ma  określoną  cechę.
Podżegacz/pomocnik popełnia tu przestępstwo powszechne. Wbrew temu co wielu twierdzi, art. 21 par 2
–  w  ogóle  nie  odnosi  się  do  podżegania  i  pomocnictwa,  on  odnosi  się  do  współdziałania,  ale  tylko  form
sprawczych (art. 18 par 1).

NIESPRAWCZE FORMY WSPÓŁDZIAŁANIA

Niesprawcze formy współdziałania

A. Zoll

Podżeganie

Podmiot podżegania – przestępstwo powszechne. Ustawa w art. 18 par 2 nie ogranicza kręgu
podmiotów. „Kto chcąc, aby inna osoba dokonała czynu zabronionego, nakłania ją do tego”.

Opis  czynu  zabronionego  osoby  nakłaniającej  –  sprawca  nakłania  drugiego  do  dokonania  czynu
zabronionego. Nie mamy tu właściwie żadnego bliższego opisu na czym to nakłanianie ma polegać. Jest to
oddziaływanie na psychikę drugiej osoby. Oddziaływanie, które ma prowadzić do wywołania w tej drugie
osobie zamiaru dokonania  czynu zabronionego. Wynika z  tego, że przed działaniem podżegacza ta  druga
osoba (nakłaniana) nie miała zamiaru dokonania czynu. Zachowanie podżegacza musi być tym impulsem do
powstania zamiaru. Musi być właściwie zachowaniem, które stanowi przyczynę powstania zamiaru w głowie
tego nakłonionego. To mogą być wszystkie możliwe tutaj formy oddziaływania: za pomocą mowy, pisma,
gestu, stosowanie środków przymusu (tu problem vis compulsiva). To są te wszystkie formy , które mają
wywołać  zamiar  czynu  zabronionego  u  drugiej  osoby,  z  wyjątkiem  jednej  postaci:  o  podżeganiu  musimy
mówić zawsze pamiętając, że pewna taka forma nakłaniania została przez ustawodawcę potraktowana jako
sprawstwo  –  polecenie  drugiej  osobie  dokonania  czynu  zabronionego  z  wykorzystaniem  stosunku
zależności  to  przed  wejściem  w  życie  kodeksu  z  1997  roku  każdy  zakwalifikowałby  to  wtedy  jako
podżeganie, dzisiaj to nakłonienie, które jest połączone z wykorzystaniem stosunku zależności i w formie
wydania polecenia jest traktowane jako forma sprawcza (art. 18 par 1). Jest taka pewna tendencją, która
dzisiaj  występuje  –  rozszerzenie  pojęcia  sprawstwa.  To  kosztem  podżegania  i  pomocnictwa.  To  jest  też
moment,  który  stanowi  zaprzeczenie  koncepcji  Makarewicza,  bo  on  traktował  sprawstwo,  podżeganie  i
pomocnictwo na równi. W odczuciu społecznym natomiast nie są one równe, stąd tendencja przesuwania
do sprawstwa. W projekcie PiSu, który był w Sejmie bliski uchwalenia w 2007 roku był jeszcze jeden punkt
rozszerzający art. 18 par 1 – przez sprawstwo w postaci wydania zlecenia wykonania czynu zabronionego –
tu chodziło o płatnych zabójców (ci którzy za korzyść materialną doprowadzają inną osobę do dokonania
czynu zabronionego). Dzisiaj płatne zabójstwo – to podżeganie.

Strona podmiotowa podżegania – jest ona ściśle określona, nie ma żadnych wątpliwości, że podżegacz
może  działać  tylko  z  zamiarem  bezpośrednim.  Ustawodawca  stwierdza:  „kto  chcąc  aby  inna  osoba
dokonała  czynu  zabronionego”.  Czyli  zamiar  charakteryzujący  podżeganie  musi  być  bezpośrednim.
Podpuszczanie  drugiej  osoby  (zamiar  wynikowy)  z  przewidywaniem  możliwości,  że  ona  zdecyduje  się  na
dokonanie  czynu  zabronionego  i  godzenie  się  na  to  nie  może  być  zakwalifikowane  jako  podżeganie,  np.
jeżeli przyjaciółka opowiada innej przyjaciółce jak jej ukochane z trzecią przyjaciółką coś robili i wie, że ta
ma  długie  paznokcie  i  lubi  podrapać  to  jeszcze  to  nie  jest  podżeganie  do  podrapania,  tylko  mamy  do
czynienia z takim gadaniem, które może być zakwalifikowany jako pewna forma karalna, ale raczej w stronę
pomocnictwa.  Tu  trzeba  uważać  na  pewne  pułapki:  niewątpliwie  nie  ma  podżegania  z  zamiarem
wynikowym,  tym  bardziej  nieumyślnego.  Ale  może  być  podżeganie  do  dokonania  nieumyślnego  czynu
zabronionego.  Może  być  tak,  że  sprawca  chce,  żeby  druga  osoba  dokonała  czynu  zabronionego,  nakłania
drugą  osobę,  ale  druga  osoba  może  nie  zdawać  sobie  sprawę  z  tego,  że  realizuje  czyn  zabroniony,  np.
można dać drugiej osobie do ręki pistolet i powiedzieć „nastrasz go, to jest straszak, huk będzie i nic się
nie stanie, a warto żeby tamtego przestraszyć” – wiedząc, że to nie jest straszak ale broń z wprowadzonym
pociskiem,  chcąc  żeby  zabił  inną  osobę.  Tamten  lekkomyślnie  strzela  i  zabija  –  mamy  tu  do  czynienia  z
zachowaniem nieostrożnym wykonawcy i on będzie odpowiadał za nieumyślne spowodowanie śmierci, ale
podżegacz chciał zabicia, on będzie odpowiadał za nakłanianie do przestępstwa z art. 148. Czyli widzicie –
może dojść do rozdziału kwalifikacji prawnej między tym za co będzie odpowiadał podżegacz, a tym za co
będzie odpowiadał sprawca (sprawca może odpowiadać za nieumyślne przestępstwo, a podżegacz będzie
odpowiadał za nakłonienie do umyślnego spowodowania).

Karalność  za  podżeganie  –  taka  sama  jak  karalność  za  dokonanie  czynu  zabronionego.  To  jest
pozostałość  po  Makarewiczu  (równowartości  sprawstwa,  podżegania  i  pomocnictwo).  Przez  wszystkie
kodeksy:  1932,  1969  i  1997  ta  równowartość  jest  utrzymana,  ale  dziś  niekonsekwentnie:  bo  jeżeli

Niesprawcze formy współdziałania

A. Zoll

100

twierdzimy, że to nie jest przestępstwo materialny, że to nie jest to samo co sprawstwo, to w takim razie
konsekwentnie tu zagrożenie powinno być inne, a jeżeli nawet nie inne, to powinno być zrobione przy
podżeganiu to samo co w pomocnictwie – możliwość nadzwyczajnego złagodzenia kary.

Podżeganie  jest  przestępstwem  formalnym,  bo  nie  zależy  od  tego  skutku  do  którego  wywołania
podżegacz  nakłania.  Tu  jest  pewna  kontrowersja  między  nieliczną  grupą  do  której  siebie  zaliczam,  my
twierdzimy,  że  sprawa  kończy  się  na  nakłanianiu  –  efekt  nakłaniania  jest  już  nieistotny.  Sąd  Najwyższy  i
większość  autorów  twierdzi  w  ten  sposób:  skutkiem  podżegania  jest  nakłonienie  do  dokonania  czynu
zabronionego,  czyli  mamy  tu do  czynienia  z  materialnym  przestępstwem,  tyle  tylko,  że skutkiem  nie  jest
zabicie,  tylko  nakłonienie  do  zabójstwa.  Zamiar  popełnienia  czynu  zabronionego  musi  być  u  tej  drugiej
osoby  wywołany.  Zoll:  to  jest  taka  trochę  dyskusja  akademicka  pozbawiona  konsekwencji  praktycznych.
Do pewnego stopnia tak jest, ale z tym się wiążą pewne konsekwencje: jeśli staniemy na moim stanowisku
(tzn.  do  istoty  podżegania  należy  tylko  czynność  nakłaniania)  to  uważam,  że  to  przestępstwo  jest
przestępstwem abstrakcyjnego narażenia dobra na niebezpieczeństwo, a w konsekwencji nie może być one
usiłowane. Natomiast Sąd Najwyższy i większość autorów (w szczególności prof. Piotr Kardas) twierdzą,
że jest to przestępstwo materialne konkretnego narażenia dobra na niebezpieczeństwo i w związku z tym
może być usiłowanie. Jest znane orzeczenie SN z 2003 roku, w którym sąd rozstrzygał taki stan faktyczny:
do  jednej  z  osób,  która  miała  zeznawać  w  charakterze  świadka  w  procesie  przyszła  matka  głównego
oskarżonego nakłaniając tego przyszłego świadka do zmiany zeznań (aby nie obciążał jej syna). Ten nie dał
się  nakłonić,  sprawę  ujawnił.  Powstaje  problem  odpowiedzialności  tej  kobiety.  Czy  odpowiadać  ma  za
podżeganie  do  fałszywych  zeznań?  Czy  to  jest  usiłowanie  podżegania  czy  dokonanie  podżegania.  Moim
zdaniem  (prof.  Zoll)  jest  tu  dokonanie  podżegania,  bo  nakłanianie  miało  miejsce,  SN  przyjął,  że  tu  było
usiłowanie podżegania, bo tamten nie dał się nakłonić – w tym punkcie możemy powiedzieć, że jest to spór
czysto akademicki: jedno i drugie stanowisko prowadzi do takiej samej odpowiedzialności tych osób. Ale
trzeba  powiedzieć  jedno:  tworzenie  takiej  formy  usiłowania  podżegania  czy  podżegania  do  podżegania,
pomocnictwa do podżegania – bo może też być w ten sposób, że ktoś matkę nakłonił, żeby ona nakłoniła
tego świadka – i teraz co? Będziemy się tak cofać coraz dalej? Należy to przerwać, nie ma łańcuszkowego
podżegania  do  podżegania  czy  pomocnictwa  do  podżegania  jak  również  usiłowania  do  podżegania.
Większość jednak przyjmuje takie możliwości. Wg mnie to nie jest najlepsze rozwiązanie.

Pomocnictwo

Ustawa  definiuje  pomocnictwo:  „Kto  w  zamiarze,  aby  inna  osoba  dokonała  czynu  zabronionego…”.  W
zamiarze,  tzn.  nie  mamy  wątpliwości  patrząc  na  art.  9  par  1  –  zamiar  określa  zarówno  zamiar
bezpośredni  jak  i  wynikowy.  Czyli  tu  jest  inaczej  niż  przy  podżeganiu  (tam  tylko  bezpośredni).  „…
swoim zachowaniem ułatwia jego popełnienia” – tu jest istota pomocnictwa: ułatwienie popełnienia
czynu zabronionego. To nie jest zresztą proste zdefiniowanie na czym ma polegać pomocnictwo, ono
może  być  wielorakie.  To  jest  charakterystyczne  –  kodeks  karny  z  1932  jest  to  dzieło,  które  mało  ma
równych  z  punktu  widzenia  wspaniałej  techniki  legislacyjnej,  to  akurat  przy  definicji  pomocnictwa
popełniono szkolny błąd, bo Makarewicz zdefiniował pomocnictwo tak: „Odpowiada za pomocnictwo kto
czynem lub słowem pomaga drugiej osobie” – typowa tautologia: pomocnictwo to jest pomaganie drugiej
osobie  do  dokonania  czynu  zabronionego.  W  1997  próbowano  tę  tautologię  ominąć  i  użyto  pojęcia
„ułatwia  dokonanie  czynu”  co  z  kolei  wiele  nie  wyjaśnia,  ale  w  związku  z  tym  chciano  nakierować  o  co
chodzi,  stąd  wyróżnienie  „w  szczególności  dostarczając  narzędzi,  środki  przewozu,  udzielając  rady  lub
informacji”. Tutaj zwróćmy uwagę na to, że tu mówimy też o pomocnictwie poprzez udzielenie rady lub
informacji,  czyli  o  pomocnictwie  kiedy  mamy  psychiczne  wsparcie  drugiej  osoby  (pomocnictwo
alias facturi). Tu jest wąska granica z podżeganiem – w przypadku podżegania nakłaniany jeszcze nie miał
zamiaru  dokonania  czynu  zabronionego,  ale  jeśli  mamy  taką  sytuację,  że  przychodzi  do  drugiej  osoby
przyjaciel i mówi: „postanowiłem ten sklep jubilerski na rogu obrobić” a drugi odpowiada „znakomicie, to
jest  świetny  pomysł”.  To  nie  jest  nakłanianie,  to  jest  wsparcie  słowem,  czyli  jeżeli  mielibyśmy

Niesprawcze formy współdziałania

A. Zoll

101

zakwalifikować zachowanie tego przyjaciela to będzie to pomocnictwo (udzielanie rady, informacji,
wsparcie psychiczne sprawcy w popełnieniu przestępstwa).

Czy  pomocnictwo  może  być  przez  zaniechanie  –  problem,  który  pojawił  się  na  gruncie  kodeksu
1969.  Wymienione  formy  „dostarcza  narzędzi,  środki  przewozu  itd.”  to  są  wszystko  formy  działania.
Kodeks karny 1969 miał definicję taką jak w obecnym kodeksie, tylko była jeszcze końcówka „lub w inny
podobny  sposób  ułatwia  dokonania  czynu  zabronionego”.  Zarzucono  wtedy,  że  wprowadza  się  tutaj
analogię  do  ustawy  karnej  i  to  analogię  na  niekorzyść.  Ale  to  określenie  pomijając  juz  ten  aspekt
gwarancyjny  prawa  karnego,  rodzi  problem  czy  może  być  pomocnictwo  przez  zaniechanie,  bo  wszystkie
wymienione  przykłady  to  formy  działania,  to  czy  inne  podobne  do  nich  mogą  być  przez  zaniechanie?
Powiedziano,  że  ustawodawca  ograniczył  to  tylko  do  działania.  Jeżeli  mamy  taką  sytuację,  że  ktoś  jest
magazynierem  i  mu  powiedzą:  „dobrze  by  było  gdybyś  dziś  te  jedne  drzwi  zostawił  otwarte”  –  on  nie
zamyka tych drzwi i w ten sposób ułatwia dokonanie czynu zabronionego. Czy mamy powiedzieć, że to jest
poza  granicami  karalności?!  Oczywiście  trzeba  też  powiedzieć,  że  nie  każde  zaniechanie  ułatwiające
dokonanie czynu zabronionego może być uznane za pomocnictwo. Tutaj też musimy mieć do czynienia z
jakimś ograniczeniem, tak jak mamy do czynienia ograniczeniem przy dokonaniu czynu zabronionego (przy
sprawstwie przez zaniechanie przestępstw materialnych – art. 2 KK ogranicza sprawstwo przez zaniechanie
przy  przestępstwach  materialnych  do  osób,  które  mają  szczególny  prawny  obowiązek  zapobiegnięcia
skutkowi). Tutaj również ustawodawca w art. 18 par 3 ograniczył odpowiedzialność za pomocnictwo
w  formie  zaniechania  do  osób,  które  mają  prawny,  szczególny  obowiązek  ochrony  danego
dobra,  czyli  niedopuszczenia  tutaj  do  popełnienia  czynu  zabronionego.  Tylko  w  stosunku  do  tych  osób
można  mówić  o  pomocnictwie  przez  zaniechanie.  Czyli  pomocnictwo  przez  zaniechanie,  podobnie  jak
sprawstwo  przestępstw  materialnych  przez  zaniechanie  jest  przestępstwem  indywidualnym  (ograniczone
do gwarantów).

To określenie pomocnictwa przez zaniechanie w art. 18 par 3 rodzi trudny problem rozgraniczenia w
niektórych  wypadkach  sprawstwa  lub  pomocnictwa  –  kiedy  mamy  do  czynienia  ze  sprawstwem
przez zaniechanie przestępstwa materialnego a kiedy do czynienia z pomocnictwem, np. tatuś 16 letniego
chłopaka słyszy jak on rozmawia przez telefon ze swoim kolegą i obaj umawiają się, że dokonają zamachu
na sąsiadkę, starszą panią znaną z tego, że ma pewne dobra materialne. Tatuś teraz mówi: „nie byłoby źle
gdyby synek w końcu coś do domu przyniósł”. Oni do tej staruszki poszli, a ponieważ ona się broniła to ją
uderzyli i spowodowali jej śmierć. Za co ma odpowiadać tatuś: czy za sprawstwo przez zaniechanie (bo ma
szczególny  obowiązek  niedopuszczenia  ażeby  syn  popełnił  przestępstwo)  czy  też  za  pomocnictwo  (nie
przeszkodził w dokonaniu czynu zabronionego mając do tego szczególny prawny obowiązek). Zoll: w tym
wypadku  należałoby  skazać  za  pomocnictwo  poprzez  zaniechanie  do  dokonania  tego  przestępstwa  (ale
granica jest tu dość cienka).

Przy pomocnictwie – sąd na podstawie art. 19 par 2 może nadzwyczajnie złagodzić karę.
Pomocnictwo jest tu inaczej karane niż sprawstwo czy podżeganie, uznane jest za mniej społecznie
szkodliwe.

Uwagi do podżegania i pomocnictwa

Art.  22.  Podżeganie  i  pomocnictwo  jest  popełnione  w  momencie  nakłaniania/nakłonienia  lub  udzielania
pomocy.  Ale  jak  rozumieć  w  takim  razie  artykuł  22,  który  stanowi:  „Jeżeli  czynu  zabronionego  tylko
usiłowano dokonać, podmiot określony w art. 22 par 2 i 3 odpowiada jak za usiłowania”. Co to znaczy? Z
tego przepisu wniosek jest taki: to jest potwierdzenie tego co mówiłem, że tu nie ma usiłowania, bo oni
swoje przestępstwo już dokonali, oni mają odpowiadać jak za usiłowanie, czyli mamy tu do czynienia z taką
samą  odpowiedzialnością  jak  za  usiłowanie,  ale  oni  już  przestępstwo  już  dokonali.  Tak  by  można  było

Niesprawcze formy współdziałania

A. Zoll

102

powiedzieć,  gdyby  była  jakaś  różnica  między  odpowiedzialnością  za  usiłowanie  a  odpowiedzialnością  za
dokonanie. Dlatego art. 22 to pewne przeoczenie ustawodawcy – w projekcie kodeksu była przewidziana
inna  odpowiedzialność  za  usiłowanie    -  projekt  przewidywał  bezkarność  usiłowania  przy  najlżejszych
przestępstwach  (zagrożonych  karą  do  roku).  Ten  przepis  art.  22    oznacza,  że  projekt  przewidywał  też
bezkarność  podżegania/pomocnictwa  do  przestępstw  zagrożonych  karą  do  roku.  Również  projekt
przewidywał,  że  usiłowanie  karane  jest  maksymalnie  do  2/3  ustawowego  zagrożenia  za  dokonanie.  W
związku z tym projekt przewidywał, że jeżeli nie mamy dokonanego czynu zabronionego to podżeganie i
pomocnictwo  jest  karane  w  tych  niższych  granicach  do  2/3  ustawowego  zagrożenia.  Tamto  skreślono,
zapomniano skreślić art. 22 par 1 – tego „jak za usiłowanie”. To dzisiaj jest o tyle przydatne, że stanowi
dowód na to, że podżeganie i pomocnictwo jest dokonane już w momencie realizacji znamion opisanych w
części ogólnej.

Wróćmy do nietypowej sytuacji, która jest w kodeksie karnym – art. 24. Mówiłem o tym, że i art. 18 par 2
i  art.  18  par  2  nie  stanowią  pełni  opisu  czynu  zabronionego,  to  jest  tylko  część  opisu  –  zawsze  mamy
odesłanie  do  części  szczególnej.  18  par  2  i  3  to  takie  multiplikatory  typów  czynów  zabronionych
umieszczone  w  części  ogólnej.  Ale  mamy  w  części  ogólnej  przepis,  który  chyba  jako  jedyny  stanowi
kompletny  opis  typu  czynu  zabronionego  –  art.  24,  który  mówi  o  odpowiedzialności  karnej  za
prowokację: „Odpowiada jak za podżeganie, kto w celu skierowania przeciwko inne osobie postępowania
karnego nakłania ją do popełnienia czynu zabronionego. W tym wypadku nie stosuje się art. 22 i 23.” Tu
musimy  powiedzieć  tak:  mamy  typ  czynu  zabronionego  polegający  na  nakłonieniu  drugiej  osoby  do
popełnienia  czynu  zabronionego,  tyle  tylko,  że  celem  sprawcy  nie  jest  tu  to,  żeby  ta  osoba  popełnił  taki
czyn, celem naszym jest to, żeby przeciwko tej osobie skierować postępowanie karne. Ja ją nakłaniam do
tego, żeby się włamała do sklepu na rogu do jubilera, dzwoniąc na policję, że będzie tam włamanie do tego
sklepu – moim celem jest, żeby wpadł. To bardzo brzydkie zachowanie ustawodawca opisuje w art. 24 jako
karalne, mówiąc, że odpowiada jak za podżeganie.  Dlaczego tu nie stosuje się art. 22 i 23? Bo to są
przepisy mówiące co ma się dziać jeżeli jeszcze nie dokonany jest jeszcze czyn zabroniony i ustawa w 22
par  2  przewiduje,  że  jeżeli  nawet  nie  usiłowano  dokonać  czynu  zabronionego,  to  podżegacz  i  pomocnik
korzysta z nadzwyczajnego złagodzenia kary. W 22 par 2 jest mowa „jeżeli czyn zabroniony nie usiłowano
dokonać sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia. Nie
ma tu mowy, że to się odnosi do art. 18 par 2 i 3, ale z wykładni systematycznej należy to tak odczytać.
Nie ma to zastosowania  do  art. 18 par 1 – tam sprawca  nawet jeśli wykonujący nie usiłował dokonać –
sprawca  kierowniczy/polecający  odpowiadają  w  pełnym  zakresie  i  nie  ma  możliwości  nadzwyczajnego
złagodzenia  czy odstąpienia.  Ale  art. 23  KK jest ważny, on mówi o  czynnym żalu – podżegacz/pomocnik
może  nie  odpowiadać,  jeśli  zapobiegną  dokonaniu  czynu  zabronionego.  To  nie  może  odnosić  się  do
prowokatora, bo jeżeli ten prowokator, który nakłania kolegę do włamania a potem zadzwoni na policję to
on co prawda zapobiegnie dokonaniu czynu zabronionego, ale to nie może prowadzić do bezkarności, czyli
tutaj w stosunku do prowokatora mamy takie wyłączenie.

Czyn ciągły, zbieg przestępstw.

A. Zoll

103

09.03.09

WYKŁAD 16

Temat: Czyn ciągły. Zbieg przestępstw.

Gdy mamy do czynienia z więcej niż jednym  czynem popełnionym przez tę samą osobą – w jaki sposób
mamy  ocenić  z  punktu  widzenia  prawa  karnego?  Czy  mamy  do  czynienia  z  jednym  czy  z  wieloma
przestępstwami,  jeśli  z  jednym  to  jak  je  zakwalifikować.  Jeśli  z  wieloma  to  jaką  karę  wymierzyć,  jak
wykonywać – to wszystko związane jest z zagadnieniem zbiegu przestępstw.

W pierwszym semestrze mówiłem o zbiegu przepisu ustawy – sytuacja, gdy jeden czyn realizował znamiona
różnych  przepisów.  Wtedy  wyróżniano  sytuacje  tzw.  pozornego,  pomijalnego  czy  rzeczywistego  zbiegu,
określanego w  art. 11 par 2. Tu mamy do  czynienia z sytuacją niejako odwrotną – punktem wyjścia jest
wielość czynu. Kluczem do rozwiązania problemu jest tak samo jak wtedy – art. 11 par 1. Przepis stanowi,
iż ten sam czyn może stanowić tylko jedno przestępstwo. Z tego wyciągaliśmy wniosek, że jeżeli ten sam
czyn realizuje znamiona kilku przepisów to i tak będzie stanowił tylko jedno przestępstwo tylko musimy
rozstrzygnąć  sprawę jak to jedno przestępstwo ma być zakwalifikowane prawnie. Z artykułu 11 par 1, z
tego  stwierdzenia,  że  ten  sam  czyn  może  stanowić  tylko  jedno  przestępstwo, nie  wynika  nic,  że  z  wielu
czynów ma wynikać wiele przestępstw. Fałszywość przesłanki nic nam nie mówi o prawdziwości wniosku.
Wobec tego może być tak, że z kilku czynów będzie nam wynikało jedno przestępstwo lub z
kilku  czynów  będzie  wynikało  wiele  przestępstw.  W  związku  z  tym  musimy  także  i  na  gruncie
problematyki  zbiegu  przestępstw  wyróżnić  sytuacje  tzw.  pozornego  zbiegu  przestępstw,  pomijalnego
zbiegu przestępstw i rzeczywistego (realnego) zbiegu przestępstw.

Pozorny zbieg przestępstw

Kiedy kilka czynów stanowić będzie tylko jedno przestępstwo?

Otwórzmy art. 209 KK –  „Kto uporczywie uchyla się od wykonania  ciążącego na nim  z mocy
ustawy  lub  orzeczenia  sądowego  obowiązku  opieki  przez  niełożenia  na  utrzymanie  osoby
najbliższej ..” – przestępstwo niealimentacji. Co jest znamieniem tego typu czynu zabronionego –
„kto uporczywie”: niezapłacenie w jednym miesiącu raty alimentacyjnej, czy nawet w dwóch, nie
będzie to jeszcze podstawa do wszczęcia postępowania karnego o przestępstwo z art. 209 bo nie
da  się  jeszcze  uzasadnić,  że  mamy  tu  do  czynienia  z  uporczywością.  Tu  w  opisie  tego  czynu
zabronionego  ustawodawca  już  założył  wielokrotność,  powtarzalność  zachowań,  które
dopiero w pewnym zestawie będą realizowały znamiona tego czynu. Art. 209 nie da się popełnić
jednym czynem – musi się składać z całego szeregu czynów zabronionych, całych serii zaniechać,
która nam pozwoli powiedzieć, że mamy tu do czynienia z uporczywością.

Weźmy  sąsiedni  przepis  art.  207  –  przestępstwo  znęcania  się  fizycznego  lub  psychicznego  nad
osobą  najbliższą  czy  inną  osobą  pozostającą  w  stałym  lub  przemijającym  stosunku  zależności  od
sprawcy.  „Znęca  się”  –  tu  mamy  trochę  inną  sytuację  niż  w  art.  209.  Art.  209  nie  może  być
zrealizowany  poprzez  jednorazowe  zaniechanie.  Teoretycznie  rzecz  biorąc  znamiona  art.  207
mogą być zrealizowane jednym czynem: może być sytuacja znęcania się jednorazowego nad osobą
najbliższą,  np.  skatowanie  takiej  osoby  w  jednym  zdarzeniu  –  wtedy  będą  podstawy  do
zakwalifikowania takiego jednorazowego zachowania jako  przestępstwa z art. 207. Ale z reguły
ten typ czynu zabronionego będzie realizowany również pewnym ciągiem zdarzeń. W
tym ciągu jest to ciekawe, że jeżeli będziemy traktowali pojedynczo poszczególne zdarzenia to one
też  będą  realizowały  znamiona  jakiegoś  typu  czynu  zabronionego,  ale  nie  będziemy  je  potem
traktowali  indywidualnie,  ale  zbierzemy  je  wszystkie  razem  i  potraktujemy  jako  zachowania  w
sumie realizujące znamiona przestępstwa z art. 207. Bo przecież na to znęcanie może się składać
to,  że  za  jednym  razem  została  ta  osoba  pobita  przez  znęcającego  się,  za  drugim  razem

Czyn ciągły, zbieg przestępstw.

A. Zoll

104

znieważona, za trzecim razem to dziecko nie było nakarmione. To wszystko zachowania, które
składają się na realizację znamienia „znęca się nad drugą osobą”.
Widzicie państwo – mamy szereg zachowań, nawet o różnej kwalifikacji prawnej np. naruszenie
nietykalności cielesnej, może być lekkie uszkodzenie ciała nieprzekraczające 7 dni (art. 157 par 2),
zniewaga (ar 216) – różne typy mogą tu być zrealizowane, ale w sumie będzie się nam to składało
na jeden czyn zabroniony i skażemy za jedno przestępstwo z art. 207.

Przykład zbiorowych typów czynów zabronionych gdzie mamy taki ciąg – art. 218: „Kto
wykonując czynności w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczenia społecznego złośliwie lub
uporczywie narusza prawa pracownika” – tu też element uporczywości: to nie może być
jednorazowe złośliwe pominięcie pracownika tylko jest to pewna powtarzalność tych zachowań.

Art. 270 – przestępstwo przeciwko dokumentom. „Kto  w celu użycia za autentyczny podrabia
lub przerabia dokument lub takiego dokumentu jako autentyczny używa”. To przestępstwo może
być  zrealizowane  jednym  czynem,  np.  podrobienie  legitymacji.  To  może  być  też  zrealizowane
jednym czynem przerobienie legitymacji (alternatywa rozłączna podrobienia i przerobienia). Ale w
tym przepisie nie występuje tylko ta alternatywa, bo można przecież podrobić dokument i potem
taki dokument używać za autentyczny – to są niewątpliwie 2 różne czyny, może być popełniony
też  przez  2  różne  osoby.  Jeśli  ta  sama  osoba  będzie  tego  pseudo-dokumentu  za  autentyczny
używać?  Mamy  do  czynienia  ze  zbiegiem  przestępstw,  bo  ta  sama  osoba  w  dwóch  różnych
czynach, w odległych czasie i miejscu, zrealizowała dwie postacie tego czynu zabronionego – czy
to są dwa odrębne przestępstwa czy mamy jedno przestępstwo? Przyjmujemy tu zasadę, że jeżeli
mamy  zbudowaną  alternatywnie  postać  czynu  zabronionego,  to  zrealizowanie  jednej  postaci
stanowi  pełną  realizację  czynu  zabronionego  jak  i  zrealizowanie  kilku  postaci  przez  jedną  osobę
stanowić będzie też jeden czyn zabroniony. Będzie to stanowiło jedno przestępstwo. Czyli w tym
wypadku stanowią takie rozstrzygnięcie problemu zbiegu przestępstw poprzez budowę typu czynu
zabronionego.  Będziemy  mieli  tzw.  zbiorowe  typy,  gdzie  dla  realizacji  znamion  konieczna  jest
powtarzalność zachowania, będziemy  mieli alternatywnie zbudowany typ, będziemy przyjmowali,
mimo  wielości  czynu,  że  jest  popełnione  tylko  jedno  przestępstwo,  stąd  mówimy  o  pozornym
zbiegu przestępstw.

Kodeks karny obecnie obowiązujący wprowadził znaczne rozszerzenie tej kategorii pozornego zbiegu. W
kodeksie  karnym  z  1969  roku  mieliśmy  pojęcie  przestępstwa  ciągłego  –  przyjmowano,  że
przestępstwo  ciągłe  zachodzi  wtedy,  jeżeli  ten  sam  sprawca  przez  określony  czas  popełnia
wiele czynów zabronionych pozostających ze sobą w łączności (najczęściej będzie chodzić o czyn
zabroniony  podobnie  kwalifikowany  atakujący  to  samo  dobro  prawne)  popełniane  w  niedużych
odstępstwach czasowych. Jak widzicie same nieostre określenia, dlatego z tym co to jest przestępstwo
ciągłe  były  nieustanne  kłopoty.  Ustawa  sama  nie  tego  nie  definiowała.  Art.  58  KK  z  1969roku  stanowił
tylko,  że  w  przypadku  przestępstwa  ciągłego  sąd  może  wymierzyć  karę  do  górnej  granicy  ustawowego
zagrożenia zaostrzoną o połowę. Problem polegał przede wszystkim na tym, czy przestępstwo to jest
jeden czyn zabroniony rozciągnięty w czasie czy to jest wiele czynów zabronionych, tzn. czy to
jest problem jednego czynu zabronionego, na który składa się wiele takich naturalnych czynów (i w związku
z  tym  powiemy  o  pozornym  zbiegu  przestępstw)  czy  to  jest  sytuacja,  w  której  mamy  wiele  czynów
stanowiących wiele przestępstw (a więc problem realnego zbiegu przestępstw)? Odpowiedź na to pytanie
miała bardzo istotne znaczenie praktyczne:

weźmy np. taką sytuację: policja złapała chłopaka, który ma ukończone 17 lat, na kradzieży radia
samochodu.  Przeprowadzili  mu  rewizję  w  domu  i  okazało  się,  że  takich  aparatów  radiowych  w
jego mieszkaniu jest 50 z różnych samochodów. Jak zbadano zgłoszenia na policję kradzieży tych
radioodbiorników to okazało się, że wiele z nich zostało skradzionych przed ukończeniem przez
niego  17  roku  życia.  Na  gruncie  KK  1969  uznano  by  te  50  kradzieży  za  pozostających  w
przestępstwie  ciągłym  i  sąd  wymierzyłby  karę  za  kradzież  z  możliwością  zaostrzenia  o  50%.  Sąd
musiałby wcześniej rozstrzygnąć czy to jest jeden czy zabroniony czy wiele czynów zabronionych.

Jeśli jeden to kiedy został popełniony? Jeden czyn zabroniony jest popełniony w
momencie ostatniego działania, czyli mamy do czynienia z dorosłym sprawcą i całość,

Czyn ciągły, zbieg przestępstw.

A. Zoll

105

którą ją popełnił zaliczamy mu jaką popełnione w okresie dojrzałości, czyli odpowiada tak
jak osoba dojrzała.

Natomiast jeżeli staniemy na stanowisku, że to są różne przestępstwa (tylko je bierzemy
razem i traktujemy jako przestępstwo ciągłe) to w takim razie powiemy, że tak się nie da
osądzić,  bo  część  to  było  popełnione  w  okresie  jak  był  nieletni  i  nie  może  za  to
odpowiadać  karnie,  może  natomiast  odpowiadać  za  to,  co  popełnił  po  ukończeniu  17
roku życia.

Nie da się in abstracto udzielić rozsądnej odpowiedzi czy to jest jeden czyn zabroniony czy wiele, tylko
potraktowanych jako jedno przestępstwo ciągłe. Przez przestępstwo ciągłe rozumiano bardzo różne
sytuacje:

W  dawnej  XIX  wiecznej  literaturze  przykładem  przestępstwa  ciągłego  podawanym  w  każdym
podręczniku było zachowanie kamerdynera, który podbierał wino z piwnicy swojemu pracodawcy.
Raz  na  tydzień  w  sobotę  szedł  do  piwnicy  i  brał  kilka  butelek.  Mieliśmy  tu  do  czynienia  z
przestępstwem  na  raty  –  pewne  wykorzystywanie  zawsze  tej  samej  okazji,  np.  kasjerka
podbierająca z kasy pieniądze też nie może od razu wziąć większej sumy, dlatego to się rozciąga w
czasie.

Ale mogą być sytuacje zupełnie inne, jak np. kradzież radioodbiorników, gdy mamy do czynienia z
innym samochodem, innym właścicielem – niewątpliwie z odrębnym przestępstwem, w innych
okolicznościach.

Ta różnorodność sytuacji, które były wrzucane do jednego worka na gruncie KK 1969 jako przestępstwo
ciągłe  skłoniła  twórców  tego  kodeksu  aby  te  sytuacje  rozbić  na  dwie  różne:  jedna  z  nich  jest  w  art.  12
(czyn  ciągły):  „dwa  lub  więcej  zachowań  podjętych  w  krótkich  odstępach  czasu  w  wykonaniu  z  góry
powziętego zamiaru uważa się za jeden czyn zabroniony”. Tu jest ważne ograniczenie: jeżeli przedmiotem
zamachu  jest  dobo  osobiste,  to  warunkiem  przyjęcia  tego  jednego  czynu  zabronionego  jest  tożsamość
pokrzywdzonego,  czyli  jeżeli  jednego  dnia  zrobiłem  awanturę  i  znieważyłem  X,  a  za  godzinę  taką  samą
awanturę  zrobiłem  Y,  to  nie  może  to  być  potraktowane  za  czyn  ciągły  z  uwagi  na  to,  że  mieliśmy  do
czynienia  z  różnymi  pokrzywdzonymi  –  2  odrębne  czyny  zabronione,  2  różne  przestępstwa  (ciąg
przestępstw a nie czyn ciągły). Art. 12 należy odczytać w kontekście tych przykładów o których mówiliśmy:
art. 12 oznacza, że nawet wtedy, jeżeli ustawodawca w części szczególnej opisuje typ czynu zabronionego,
który  to  czyn  zabroniony  popełnia  się  jednorazowym  zachowaniem,  to  również  i  wtedy  przy  spełnieniu
warunków z art. 12 mamy do czynienia a jednym czynem zabronionym, czyli z identyczną konstrukcją jak w
art.  209,  207  czy  218  –  mimo  wielokrotności  popełniania  tego  czynu  przyjmujemy,  że  był  to  jeden  czyn
zabroniony. Wyobraźmy sobie taką sytuację: na uboczy jest taka willa, wiadomo że w niej mieszkają osoby
zamożne  i  mają  bogatą  kolekcję  antyków  i  obrazów.  Właściciele  wyjechali  na  Lazurowe  Wybrzeże  i  w
związku  z  tym  panowie  postanawiają  oczyścić  ten  dom  i  podjeżdżają,  ale  mają  do  dyspozycji  mały
samochód, więc zabierają raz rzeczy, odjeżdżają, potem znów przyjeżdżają i zabierają – tak przez 4 noce.
Jeśli  byśmy indywidualnie rzecz traktowali to powiemy, że tu są 4 kradzieże, ale przecież jeżeli to wszystko
było objęte z góry powziętym zamiarem i do tego nam potrzebne są 3 skoki – to należy to traktować jako
jeden  czyn  zabroniony  z  jedną  ważną  konsekwencją  –  jeżeli  będzie  chodziło  o  wykazanie  (ważne  przy
kwalifikacji  prawnej  –  zobaczmy  art.  294  –  tam  gdzie  chodzi  wartość  skradzionych  rzeczy)  –  musimy
podliczyć  tutaj  i  powiemy,  że  to  jest  jeden  czyn  zabroniony  polegający  na  kradzieży  tych  wartościowych
przedmiotów  na  sumę  taką  jaka  wynosi  za  całość,  to  ma  znaczenie  takie,  że  przekroczona  zostanie  np.
wielka  wartość  i  powiemy,  że  to  jest  w  takim  razie  typ  kwalifikowany  kradzieży  z  uwagi  na  tę  wielką
wartość.  To  może  rodzić  też  pewne  komplikacje,  bo  wyobraźmy  sobie  taką  sytuację,  że  w  4  kolejnych
skokach na willę w 2 brało udział 3 panów, w następnych 2 ktoś inny (bo tamten sobie zwinął nogę przy
znoszeniu szafy). Jak wygląda udział w popełnienia tego jednego czynu zabronionego tego który brał udział
w połowie. Zoll: trzeba uwzględnić tylko to, że brał udział w połowie i jemu należy przypisać czyn ciągły w
postaci zaboru tych rzeczy, które on rzeczywiście zabrał.

Czas popełnienia czynu ciągłego – ten czyn ciągły jest popełniony w momencie ostatniego działania. To
może mieć znaczenie przy kwestii nieletniego, ale też np. w przypadku zmiany ustawy. W tych 4 dniach, w
których oni kradli mogło dojść do nowelizacji KK i nastąpiło np. zaostrzenie odpowiedzialności karnej za
kradzież. To ustalenie, że cały czyn został popełniony w ostatni momencie działania, będzie skutkowało

Czyn ciągły, zbieg przestępstw.

A. Zoll

106

tym, że tutaj powiemy, że tu nie ma zastosowanie prawo międzyczasowe, bo cały czyn jest popełniony pod
rządami nowej ustawy.

Tu ważne jest określenie, że te poszczególne czyny muszą być popełnione w krótkich odstępach czasu. Nie
jest łatwo zdefiniować co to jest krótki odstęp czasu. Orzecznictwo przyjmuje, że te odstępy między
jednym a drugim zachowaniem nie mogą być dłuższe niż kilkanaście dni.

Na gruncie art. 12 („zachowanie podjęte z góry powziętym zamiarem) - zamiar należy rozumieć tak, jak
art. 9 par 1 go definiuje. To przesądza, że czyn ciągły w znaczeniu art. 12 może być popełniony tylko
umyślnie. Nie wchodzi w grę ciąg nieumyślnych, nieostrożnych zachowań.

To co powiedziałem do tej pory można zamknąć jednym stwierdzeniem – była to ilustracja tego co
nazywamy pozornym zbiegiem przestępstw: mamy kilka czynów w znaczeniu naturalnym, te kilka czynów
ze względu na decyzję ustawodawcy traktujemy jako jeden czyn zabroniony. Ta decyzja ustawodawcy może
być wyrażona w części szczególnej przepisu przez budowę typu, który wymaga wielokrotności zachowań
lub poprzez art. 12 (konstrukcję czynu ciągłego).

Pomijalny zbieg przestępstw

Przy  pomijalnym  zbiegu  przestępstw  zachodzi  wielość  przestępstw  –  mamy  wiele  czynów  i  te  wiele
czynów stanowi wiele przestępstw. Tyle tylko, że już z przyczyn celowościowych, polityczno-
kryminalnych od razu stoimy na stanowisku, że nie ma sensu tej wielości uznawać za podstawę do
skazania  za  poszczególne  zbiegające  się  przestępstwa  tylko  w  rezultacie  analizy  skazujemy  za  jedno
przestępstwo niejako pomijając, wkalkulowując wymiar kary te pomijane przestępstwa.

Od  razu  możemy  powiedzieć,  że  nie  mamy  żadnych  ostrych  kryteriów,  które  pozwalą  nam  powiedzieć
kiedy zachodzi pomijalny zbieg przestępstw a kiedy nie – to są względy celowościowe, które abstrakcyjnie
nie  jesteśmy  w  stanie  sformułować.  Możemy  tylko  in  concreto  podawać  takie  sytuacje,  w  których
przyjmiemy taki zbieg. Można tu wskazać na kilka typowych wypadków, w których skłonni będziemy iść w
kierunku pomijalnego zbiegu przestępstw. Mówimy, że taki pomijalny zbieg przestępstw zachodzić będzie
jeżeli występuje współukarany czy uprzedni czy współukarany czyn następczy.

Współukarany  czyn  uprzedni  -  mamy  taką  sytuację:  sprawca  chciał  wyprowadzić  z  firmy
pieniądze  i  czyni  to  w  ten  sposób,  że  fałszuje  fakturę  i  na  podstawie  tej  sfałszowanej  faktury
pobiera  pieniądze  firmy.  Jeżeli  zanalizujemy  dokładnie  te  zachowanie  to  niewątpliwie  są  to  dwa
różne czyny zabronione. Sfałszowanie faktury jest przestępstwem z art. 270. To jest inny zupełnie
czyn przeciwko dokumentom. Zabranie pieniędzy z firmy – to jest kradzież (art. 278). Ale proszę
zwrócić  uwagę,  że  między  tymi  przestępstwami  jest  bardzo  ścisły  wiązek  funkcjonalny  –  to
sfałszowanie dokumentu miało być niczym innym jak środkiem do realizacji celu jaki stawiał sobie
sprawca  w  pobraniu  pieniędzy.  Czyli  mamy  tu  relację  środek  do  celu.  Jeżeli  tym  głównym
przestępstwem, tym o co chodziło, była kradzież – to wystarczy że skarzemy go tylko za kradzież i
tak  zakwalifikujemy  jego  zachowanie,  natomiast  sąd    w  uzasadnieniu  wymiaru  kary  napisze  jaką
metodą on działał i jaką drogą uzyskał tę nienależną korzyść. Ale nie będzie odrębnie skazywał go
za sfałszowanie dokumentu i traktował tego jako 2 odrębne przestępstwa i 2 odrębne podstawy
do wymierzenia kary. Oczywiście nie można powiedzieć, że zawsze tak będzie, że zawsze środek
do uzyskania celu będzie takim współukaranym czynem uprzednim, np. jeśli sprawca chce uzyskać
jakąś korzyść majątkową i na drodze stoi właściciel (starsza pani), którą on likwiduje żeby dojść do
jej  majątku,  to  nie  powiemy,  że  ten  środek  do  uzyskania  tego  celu  będzie  tym  współukaranym
czynem.  Skazany  zostanie  za  zabójstwo,  bo  główny  tutaj  ciężar  jest  na  tym  czynie  położony.  Za
kradzież może też, może będzie to i rozbój w zależności od sytuacji jaka tu powstaje. W każdym
razie nie ma tu sztywnej reguły. Jeżeli to będzie taka drobna sprawa, która nie jest jakoś z punktu
widzenia  społecznej  szkodliwości  proporcjonalna  do  tego  głównego  zachowania  to  wtedy
zastosujemy tu regułę współukaranego czynu uprzedniego.

Współukarany czyn następczy – może być tak, że sprawca najpierw wyprowadzi pieniądze, a
potem sfałszuje dokumenty – tu przyjmiemy współukarany czyn następczy i nie będziemy go karali
za to drugie przestępstwo.

Czyn ciągły, zbieg przestępstw.

A. Zoll

107

Zbieg  2  czynów  stanowiących  niewątpliwie  2przestepstwa,  ale  bardzo  silnie  ze  sobą
powiązanych,  przede  wszystkim  w  zbieżności  czasowej.  Np.  sprawca  usiłuje  zabić  drugą
osobę,  czai  się  w  jakimś  miejscu,  tamta  osoba  przechodzi,  oddaje  do  ofiary  strzał,  ale  nie  trafia.
Ofiara się chowa. Sprawca czeka na niego, kiedy tamten po godzinie wychodzi sprawca strzela i
zabija  ofiarę.  Mamy  2  czyny:  usiłowanie  zabójstwa  i  dokonanie  zabójstwa.  Nie  byłoby  wielkiego
błędu  gdybyśmy  to  potraktowali  i  skazali  za  2  przestępstwa.  Ale  myślę,  że  każdy  sąd  w  Polsce
przyjmie tu jedno zabójstwo dokonane. To usiłowanie, postać stadialna stanowiąca odrębny w tym
wypadku czyn, zostało już skonsumowane przez skazanie za dokonanie. Jeżeli sytuacja byłaby taka,
że te 2 czyny dzieli np. tydzień to wtedy sąd nie miałby wątpliwości, że należy przyjąć i skazać za 2
przestępstwa: taki wypadek miał np. miejsce w procesie o zabójstwo księdza Popiełuszki. Była tam
próba poprzedzająca zamach zakończony śmiercią gdzie rzucono ciężkim kamieniem w samochód,
którym jechał ksiądz i to potraktowano za usiłowanie zabójstwa. Tak samo możemy powiedzieć,
że jeżeli będziemy mieli podżeganie d dokonania czynu zabronionego, a następnie ten podżegający
włącza  się  do  dokonania  czynu  zabronionego  jako  współsprawca  –  niewątpliwie  to  są  2  różne
czyny,  2  różne  przestępstwa  inaczej  zupełnie  kwalifikowane,  ale  znów  powiemy,  że
współsprawstwo  i  dokonanie  tego  czynu  w  formie  współsprawstwa  konsumuje  nam  potrzebę
skazania  za  podżeganie  do  tego  przestępstwa.  Tutaj  ze  względów  celowościowych  mamy  do
czynienia  z  możliwością  pominięcia  w  wyroku  skazującym  skazania  za  jedno  z  tych  przestępstw
właśnie ze względu na współkarany charakter, konsumpcję czy subsydiarny charakter.

Art. 11 KPK – zasada oportunizmu. Jeżeli mamy taką sytuację, że sprawca zostaje skazany za
przestępstwo  w  wysokim  stopniu  społecznej  szkodliwości,  a  przy  okazji  jest  popełniony  przez
niego  czyn  o  znacznie  niższym  stopniu  społecznej  szkodliwości  (zagrożony  niewysoką  karą)  to
prokurator może w ogóle ograniczyć postępowanie karne tylko do tego poważnego przestępstwa.
Wyobraźmy sobie, że sprawca zabił gospodarza i opuszczając dom ofiary ukradł stary rower, na
którym  odjechał  z  tego  domu.  Teraz  ten  rower  gdzieś  przepadł,  niewiadomo  do  końca  czy  go
zabrał  naprawdę  czy  nie.  Czy  jest  warte  prowadzenie  postępowania  karnego  o  ten  rower  w
sytuacji  gdy  mamy  pewne  skazanie  za  dokonania  zabójstwa?  Niecelowe  jest  tu  prowadzenie
postępowania o ten rower – pomijalny zbieg przestępstw.

Rzeczywisty (realny) zbieg przestępstw

Mamy wiele czynów, wiele przestępstw i nie ma podstaw, by dokonać tu jakiejś eliminacji.

Sytuację  realnego  zbiegu  przestępstw  określa  nam  artykuł  85  KK,  bo  sama  wielość  jeszcze  tutaj  nie
wystarczy.  „Jeżeli  sprawca  popełnił  dwa  lub  więcej  przestępstwa  zanim  zapadł  pierwszy  wyrok,  choćby
nieprawomocny co do któregokolwiek z tych przestępstw. To jest warunek dla przyjęcia realnego zbiegu
przestępstw. Czyli nie sama wielość, nie samo skazanie za kilka przestępstw, tylko realny zbieg przestępstw
mamy  wtedy,  kiedy  wszystkie  te  zbiegające  się  przestępstwa  są  popełnione  przed  pierwszym,
nieprawomocnym choćby wyrokiem skazującym. To powoduje, że możemy mieć do czynienia ze sprawcą,
który  ma  na  swoim  sumieniu  kilka  realnych  zbiegów,  bo  będzie  jakaś  grupa  czynów  popełnionych  przed
jakimś 1szym wyrokiem, a potem grupa czynów popełnionych po tym wyroku.

Konsekwencje realnego zbiegu przestępstw:

Konsekwencją przyjęcia przez sąd realnego zbiegu przestępstw jest skazanie za każde ze
zbiegających się przestępstw i wymierzenie kary za poszczególne przestępstwa i
wymierzenia kary łącznej

Tu możemy wyróżnić 2 sytuacje z punktu widzenia procesowego:

Jeżeli jest realny zbieg, jest kilka przestępstw popełnionych przed pierwszym wyrokiem
to sprawca może odpowiadać przed jednym sądem za te przestępstwa, czyli w jednym
procesie i sąd skazuje za te przestępstwa jednym wyrokiem

Czyn ciągły, zbieg przestępstw.

A. Zoll

108

ale może być i tak, że to różne sądy sądzą w różnych miastach w różnym czasie, wtedy
każdy z tych sądów wymierza karę za to przestępstwo które sądzi i trzeba wydać później
tzw.  wyrok  łączny  (odrębne  postępowanie,  które  ma  prowadzić  do  orzeczenia  kary
łącznej  w  tzw.  wyroku  łącznym).  Jest  to  regulacja  materialno-prawna:  wydanie  wyroku
łącznego  nie  powinno  zależeć  od  wniosku  zainteresowanego  –  sąd  z  urzędu  powinien
sprawę  załatwić,  dlatego,  że  orzeczenie  kary  łącznej  przy  realnym  zbiegu  jest
obowiązkiem sądu, dlatego że mamy tu do czynienia z instytucją prawa materialnego.

Co jest podstawą wymiaru kary łącznej:

Niezależnie od tego czy mamy do czynienia z jednoczesnym sądzeniem czy z niejednoczesnym –
sąd wymierza karę za poszczególne zbiegające się przestępstwa i ta kara wymierzona za
poszczególne zbiegające się przestępstwa jest podstawą kary łącznej. Mamy różne
systemy postępowania jeżeli sprawca skazany jest za wiele przestępstw:

System kumulacji kar – to że popełnił wiele przestępstw to nic nie zmienia w naszym
postępowaniu,  wymierzamy  karę  za  każde  przestępstwo  i  sprawca  musi  każdą  karę
kolejno  odbyć.  Stąd  się  bierze  wyrok  np.  na  200  lat  więzienia  bo  tyle  przestępstw
popełnił: każde po 20 lat podliczono i wyszło 200. Ten system optymistycznie patrzy na
długość  życia  ludzkiego,  ale  też  jest  on  nie  do  końca  sprawiedliwy.  Weźmy  np.  10
wyroków po rok – ma odbyć 10 lat. Pierwszy rok wcale nie równa się temu dziewiątemu
czy  dziesiątemu.  Tego  pozbawienia  wolności  nie  da  się  tak  prosto  przeliczać  na  lata,
sumować, dzielić i odejmować – to jest zupełnie inna reakcja człowieka przebywającego
w zakładzie karnym i to nie są prosto dodawane lata.

System  absorpcji  –  wymierzamy  karę  za  każde  ze  zbiegających  się  przestępstw,  ale
wykonujemy tylko karę najsurowszą, ta kara pochłania niejako wszystkie inne orzeczone
tutaj  kary.  Znów  powiemy,  że  to  jest  system  nie  bardzo  sprawiedliwy,  bo  sprawca  nie
ponosi  żadnych  konsekwencji  za  te  kolejne  przestępstwa,  zostaje  wykonana  tylko
najsurowsza. W Polskim systemie ten model w pewnych wypadkach dochodzi do głosu.

Ale  Polska  od  już  kodeksu  Makarewicza  przyjęła  inne  rozwiązanie  przyjmujące  tzw.
asperację  i  zasadę  wymiaru  kary  łącznej  o  tę  zasadę:  sąd  przy  wymiarze  kary  łącznej
określa niejako na nowo minimum/maksimum kar, z tym że to minimum/maksimum kary
wyprowadza z kary orzeczonych za poszczególne zbiegające się przestępstwa. Wg tego
systemu  minimum  kary  łącznej  stanowi  najsurowsza  z  kar  orzeczona  za
zbiegające się przestępstwa (dolna granica wymiaru kary łącznej). Maksimum kary
łącznej stanowi suma orzeczonych kar, z tym, ze wchodzi tu też inna granica: nie
może kara łączna przekroczyć górnej granicy danego rodzaju kary, czyli kary, które są u
nas określone mają swoje granice ustawowe, np. czasowa kara pozbawienia wolności jest
orzekana  od  miesiąca  do  15  lat,  wobec  tego  kara  łączna  nie  może  być  niższa  od
najsurowszej kary orzeczonej za zbiegające się przestępstwa, nie może być surowsza od
sumy  kar,  nie  może  być  surowsza  też  od  15  lat.  Czyli  jeśli  mamy  sytuację,  że  został
skazany  sprawca  na  10  lat  za  1  przestępstwo,  3  lata  za  2  i  na  8  lat  za  trzecie,  to  kara
łączna  musi  być  wymierzona  w  granicach  od  10  lat  do  lat  15,  a  nie  do  lat  21  jakby
wynikało  z  sumy.  Inaczej  będzie  z  tymi  granicami  jak  zobaczymy  przy  grzywnie,  inaczej
przy ograniczeniu wolności.

Art. 86 – zasady wymiaru kary łącznej: „Sąd wymierza karę łączną w granicach od najwyższej skali
wymierzonej za poszczególne przestępstwa do jej sumy, nie przekraczając jednak:

540 stawek grzywny (wg art. 33 grzywnę orzeka się w stawkach dziennych i tych stawek
normalnie nie może być więcej niż 360)

18 miesięcy pozbawienia wolności (normalnie orzeka się ją do 12 miesięcy)

15 lat pozbawienia wolności (tu nie ma różnicy, to wynika z określenia kary czasowej pozbawienia
wolności)

Kary warunkowo zawieszone – tu też pewne inne zasady o czym potem.

Karę łączną możemy stosować wtedy, jeżeli łączą się kary tożsame, a więc mamy orzeczone kary
pozbawienia wolności, ograniczenia wolności lub grzywny, natomiast pojawia się problem jeżeli za

Czyn ciągły, zbieg przestępstw.

A. Zoll

109

poszczególne przestępstwa orzeczono kary różnorodne. Tu ustawodawca wprowadza pewne szczegółowe
rozwiązania:

Jeżeli obok kary pozbawienia wolności za poszczególne przestępstwa orzeczono karę 25 lat
albo karę dożywotniego pozbawienia wolności, to kara dożywotniego/25 lat staję się karą
łączną – doszła do głosu absorpcja: najsurowsza kara pochłania inne.

Wyjątek  dla  sytuacji:  jeżeli  za  dwa  zbiegające  się  przestępstwa  orzeczono  karę  25  lat
pozbawienia  wolności,  wtedy  sąd  może  jako  karę  łączną  na  podstawie  szczegółowego
przepisu  orzec  karę  dożywotniego  pozbawienia  wolności,  czyli  2x  25  lat  może  dać
sądowi podstawę do orzeczenia dożywotniego pozbawienia wolności.

Tak  samo  można  połączyć  karę  ograniczenia  wolności  i  pozbawienia  wolności:  wtedy
karę  ograniczenia  wolności  zmienia  się  na  karę  pozbawienia  wolności  przyjmując,  że  1  miesiąc
ograniczenia wolności = 15 dniom pozbawienia wolności.

Problem  mamy  z  grzywną.  Mamy  specyficzny  system  dniówkowy  (podobnie  Finlandia,
Brazylia, Szwecja, Węgry) – polega to na tym, że sąd orzeka grzywnę w dniówkach, skazuje go np.
na  100  dniówek,  a  później  w  drugim  etapie  ustala  wysokość  stawki  dziennej  –  to  ma  ważne
znaczenie, chodzi o to, żeby za taki sam udział w popełnieniu przestępstwa wymierzyć taką samą
karę. Sąd może X i Y ocenić, że ich wina przy popełnieniu przestępstwa była taka sama – jednemu
i  drugiemu  wymierza  po  100  stawek  dziennie,  ale  X  jest  człowiekiem  niezamożnym,  ledwo
wiążącym koniec z końcem, a Y jest wyjątkowo bogaty, wobec tego jeślibyśmy taką samą kwotę
orzekli jednemu i drugiemu to jeden by miał sporą dolegliwość, a drugi sięgnął do kieszeni. Wobec
tego sąd może w dalekim stopniu zróżnicować tę grzywnę, bo może ją orzec od 10 zł i pomnożyć
100 stawek dziennych razy 10 = 1000 zł. A ten drugi może dostać grzywnę w wysokości np. 2000
za dzień = 200 tysięcy złotych. Niby mieliśmy taką samą grzywnę, ale ta  dolegliwość została też
wyrównana poprzez znaczne zróżnicowanie kwotowe grzywny. Reguły orzekania kary łącznej przy
grzywnie  są  w  art.  86  określone  tak  samo  w  najwyższej  grzywnie  orzeczonej  za  poszczególne
przestępstwo  (czyli  w  najwyższych  stawkach  dziennych)  po  sumę  tych  stawek  nie  przekraczając
540 stawek. Jeśli chodzi o wysokość stawki sąd, który orzeka karę łączną, określa ją na nowo – nie
może  być  ona  wyższa  od  najwyższej  przyjętej  przy  karze  poszczególnej  wchodzącej  do  kary
łącznej.  Problem  polega  na  tym,  że  Sejm  w  ostatniej  fazie  uchwalania  kodeksu  zrobił  kawał  i
wprowadził  w  art.  309  zupełnie  inną  grzywnę  jeśli  chodzi  o  wysokość  –  przy  przestępstwach
gospodarczych sąd może wymierzyć grzywnę w wysokości 2 tysięcy stawek dziennych. Można by
nawet powiedzieć, że to jest i racjonalne, ale zapomniał Sejm, że trzeba było coś zrobić w art. 86 z
karą  łączną.  Bo  jak  postąpić,  gdy  mamy  orzeczoną  grzywnę  na  podstawię  art.  309  i  grzywnę  na
podstawie innego przypisu – jakie granice tu obowiązują przy karze łącznej? Stosując część ogólnej
- do 540 stawek. Absurd, bo on za jedno przestępstwo może dostać 2 tysiące. Dlatego musimy
odejść od reguły 86 artykułu i przyjmujemy w ten sposób, że tu grzywna w karze łącznej nie może
przekraczać  sumy  tych  stawek  dziennych,  które  zostały  orzeczone.  Ale  mamy  jeszcze  jedną
komplikację: jak powstawał kodeks karny to było założenie, że wszystkie grzywny w Polsce będą
orzekane w systemie dniówkowym. Ale tego samego dnia, w którym Sejm uchwalał kodeks karny,
uchwalił  ustawę,  w  której  wprowadził  zagrożenie  grzywną  określając  kwotę.  Teraz  takich
grzywien w ustawach szczegółowych określonych wg wartości bardzo dużo. Sąd Najwyższy musiał
się  wypowiadać  jaką  najniższą  grzywnę  w  Polsce  można  orzec  –  przyjął  złotówkę.  Można  było
inaczej, ale to wszystko było brane z sufitu bo ustawodawca tego nie rozstrzygnął. Teraz jak orzec
karę  łączną  jeżeli  mamy  grzywnę  orzeczoną  w  stawkach  dziennych  i  grzywnę  orzeczoną
kwotowo?  Nie  ma  takiej  regulacji,  art.  86  tu  milczy.  Wobec  tego  orzecznictwo  sądowe  jest  tu
kreatywne: należy przeliczyć grzywnę orzeczoną w stawkach dziennych na kwotę, czyli pomnożyć
ilość  stawek  dziennych  razy  wysokość  stawki  dziennej  –  uzyskujemy  kwotę  i  na  zasadach
ogólnych:  najsurowsza  kara  grzywny  jest  dolną  granicą,  suma  stanowi  granicę  górną.  Tak  sobie
radzi orzecznictwo, ale mamy tu do czynienia z sytuacją skandaliczną.

W przepisach o karze łącznej mamy jeden z poważniejszych błędów zawartych w kodeksie karnym, który
obciąża komisję ds. reformy prawa karnego. Sytuacja nie do rozwiązania – art. 89 KK – co zrobić w
wypadku jeżeli sąd skazując na karę pozbawienia wolności w jednym wyroku warunkowo zawiesi

Czyn ciągły, zbieg przestępstw.

A. Zoll

110

wykonanie tej kary, a w drugim wyroku nie zawiesi, a jeszcze mamy trzeci wyrok, gdzie też zawiesi. Jak
orzec karę łączną w takiej sytuacji?

Patrząc historycznie na gruncie kodeksu 1932 i 1969 nie było odpowiednika art. 89 w związku z
tym,  jeżeli  mieliśmy  tak  przedstawioną  sytuację  to  nie  można  było  wymierzyć  kary  łącznej,  sąd
odstępował od wymierzenia kary łącznej, co było też niezgodne z prawem, bo karę łączną należało
zgodnie  z  przepisami  orzekać,  ale  sądy  nie  wiedziały  jak.  To  prowadziło  do  paradoksalnych
sytuacjach, np. ktoś skazany  na 2 lata pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia i był
skazany na rok pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem na 2 lata. Teraz on odbywał
karę  2  lata  pozbawienia  wolności  i  w  tym  czasie  szedł  mu  okres  próby  za  tamte  przestępstwo.
Absurd. Nie było tu możliwości połączenia, choć podstawa zachodziło.

Chciano to naprawić tylko nie powiedziano w tym przepisie tego o co chodziło. „W razie skazania
za zbiegające się przestępstwa na kary pozbawienia wolności, ograniczenia wolności albo grzywny
z  warunkowym  zawieszeniem  i  bez  warunkowego  zawieszenia  ich  wykonania  sąd  może
warunkowo  zawiesić  wykonanie  kary  łącznej,  jeżeli  zachodzą  przesłanki  określone  w  art.  69”.
Zwróćmy  uwagę,  że  tu  mamy  tylko  ujęte  2  warianty  –  zbiega  się  warunkowe  zawieszenie  z
brakiem  warunkowego  zawieszenia  i  ustawa  wtedy  mówi,  że  wtedy  sądowi  wolno  zawiesić
warunkowo karę łączną. Pytanie: a jeżeli mamy taki układ to czy wolno sądowi nie zawiesić kary
łącznej i orzec karę bezwzględnego pozbawienia wolności? Chyba tak, skoro tu jest tylko mowa o
„możliwości”  zawieszenia.  Ale  wg  Sądu  Najwyższego  tu  jest  konieczność  warunkowego
zawieszenia  (co  jest  dla  mnie  niezrozumiałe).  A  co  zrobić  np.  w  sytuacji  gdy  zbiegają  się  kary  z
warunkowym  zawieszeniem,  czy  sąd  musi  orzec  karę  łączną  z  warunkowym  zawieszeniem,  czy
może orzec karę bezwzględną? Ratio legis było takie: sąd kiedy orzeka karę łączną ma pełen obraz
przed  sobą,  sędziowie  którzy  orzekali  za  poszczególne  przestępstwa  mogli  nie  wiedzieć,  że  ma
jeszcze inną sprawę, wobec czego sędzia orzekł karę z warunkowym zawieszeniem nie wiedząc, że
ten  ma  jeszcze  kilka  podobnych  spraw.  Wszędzie  orzeczono  warunkowe  zawieszenie.  Ten  sąd,
który dostaje teraz te wszystkie akta, widzi, że ma do czynienia z absolutnie negatywną prognozą i
nie powinien stosować warunkowego zawieszenia. Sąd Najwyższy przyjął, że w takich sytuacjach
nie wolno sądowi orzec kary bezwzględnego pozbawienia wolności jako kary łącznej – jest to wg
mnie nie do przyjęcia, ale trzeba przyznać, że ustawa nie dała tu żadnej dyrektywy. Art. 89 w tych
sytuacjach musi być zmieniony.

Trzeba pamiętać o tym, że łączeniu podlegają również środki karne. Jeśli orzeczono np. obowiązek
świadczenia na cele społeczne chociażby w jednej sprawie to przy karze łącznej musi być też ten środek
pozostawiony. Jeżeli w kilku sprawach mamy te same środki karne orzeczony to orzeka się jeden środek
karny jako łączny na zasadach ogólnych.

Zasady wymiaru kary

M. Szewczyk

111

16.03.09

WYKŁAD 17

Temat: Cel kary. Zasady i dyrektywy wymiaru kary cz 1.

kraje oparte na systemie common law i case law – tam sędzia tworzy prawo. Sędzia może skazać za czyn,
który  nie  jest  opisany  jako  przestępstwo,  stworzy  precedens.  To  jest  tylko  niemożliwe  w  Stanach
Zjednoczonych  co  do  przestępstw  federalnych,  ale  już  co  do  przestępstw  podlegających  jurysdykcji
stanowej  sędzia  może  skazać  za  coś  co  wg  niego  zgodnie  z  Konstytucją  jest  niebezpieczne  dla  Narodu
Amerykańskiego i również może skazać za karę, której do tej pory nie było. Stąd potrzebny jest sędzia z
ogromnym doświadczeniem i zaufaniem.

My jesteśmy w systemie prawa statutowego. Mamy zasadę nullum crimen sine lege, której towarzyszy
zasada nulla poena sine lege. To wynika z artykułu 1 – czyn zabroniony przez ustawę i czyn zabroniony pod
groźbą kary przez ustawę.

Żeby stworzyć sensowny katalog kar trzeba sobie zadać pytanie czemu kara ma służyć. Przez wieki różne
były teorie. W kilku zdaniach powiemy o podstawowych teoriach:

Najstarsza zasada talionu w Kodeksie Hammurabiego

W czasach nowożytnych z tą teorią mają wspólne korzenie teorie retrybutywne kary (teorie
odwetowe): filozoficzne podstawy miały w teorii Kanta i Hegla – kara ma być sprawiedliwą
odpłatą za to co sprawca zrobił. Kara wg teorii retrybutywnej jest nastawiona „do tyłu”, do tego
co się stało.

W okresie oświecenia teorie kary zaczęły zwracać na inny element – kara ma pełnić taką funkcję,
żeby sprawca więcej na drogą przestępstwa nie powrócił: teorie utylitarne (celowościowe) kary
– Feuerbach, Bentham. Teorie utylitarne patrzą „do przodu”. O ile teorie retrybutywne wywodzą
się od Hammurabiego, o tyle teorie utylitarne też mają swe źródła w starożytności w filozofii
Seneki – „Nemo prudens punit, quia peccatum est, sed ne peccetur” – nikt rozsądny nie karze za to
co się stało, ale po to by się nie stało więcej.

Wszystkie pozostałe teorie nawiązywały do retrybutywnej i utylitarnej.

Jeszcze jedna teoria kary, która znalazła odbicie do dnia dzisiejszego jest szkoła socjologiczna
(F. Liszt): warunki w których sprawca żyje indywidualizują karę – kara ma być uwarunkowana
warunkami, z których się sprawca wywodzi i dopasowana do konkretnego sprawcy.

Z  tej  teorii  wywodzi  się  m.in.  teoria  Lombroso:  istnieje  grupa  osób  „niepoprawnych”,
tzw. przestępców z urodzenia. Dlatego teoria socjologiczna  mówi, że ludzi dzieli się na
tych,  których  należy  resocjalizować  (dla  nich  cały  katalog  środków  resocjalizujących)  i
takich,  których  należy  eliminować.  Lombroso  chciał  budować  dla  takich  osób  specjalne
obozy.

Teorie mieszane – nie można opierać się tylko na jednej z powyższych teorii, spojrzenie tylko do
tyłu czy tylko do przodu jest złe. Karę wymierza się za coś co się już stało, ale też ze spojrzeniem
w jakim celu karzemy. Wg Prof. Szewczyk nasz kodeks uwzględnia teorię mieszaną, bo przy art.
53 jest wyraźne odwołanie się do stopnia społecznej szkodliwości popełnionego czynu.

Nulla poena sine lege – czyn ma być zabroniony przez ustawę pod groźbą kary. Sugeruje nam to, że kara
musi  być  tak  jak  i  opis  czynu,  musi  być  pewna,  dookreślona  (poena  certa).  Natomiast  system  sankcji
karnych  jest  w  zasadzie  systemem  sankcji  względnie  oznaczonych,  tzn.  że  ustawodawca  podaje
ramy  kary.  Każde  z  przestępstw  w  zasadzie  jest  zbudowane  „podlega  karze  od  do”.  W  ramach  tych
dolnych  i  górnych  granic,  które  są  oznaczone  sąd  jest  swobodny.  Jeżeli  sąd  mieści  się  w  granicach
ustawowych:  weźmy  np.  przestępstwo  eutanazji  (art.  150):  „Kto  zabija  człowieka  na  jego  żądanie  pod
wpływem  współczucia  dla  niego,  podlega  karze  pozbawienia  wolności  od  3  miesięcy  do  lat  5.”  Dolną
granicą jest zatem 3 miesiące, górną 5 lat.

To wszystko byłoby proste gdyby nie to, że polski kodeks karny przewiduje jeszcze tzw. sankcje
alternatywne – jeżeli ktoś będzie czytał jaka grozi w tym art. kara to wynosi od 3 miesięcy do lat 5, ale

Nauka o karze

Zasady wymiaru kary

M. Szewczyk

112

będziemy musieli pamiętać, że istnieją przepisy części ogólnej, które również mocą ustawy modyfikują tę
karę, np. art. 59 – „jeżeli przestępstwo jest zagrożone karą pozbawienia wolności nie przekraczającą 3 lat”
– teraz popatrzmy na art. 158: „kto bierze udział w bójce lub pobiciu, w którym naraża się człowieka na
bezpośrednie  niebezpieczeństwo  utraty  życia,  ciężkiego  kalectwa  i  ciężkiego  uszczerbku  na  zdrowiu,
podlega karze pozbawienia wolności do lat 3”. Ktoś mógłby pomyśleć, że sankcja wynosi od miesiąca do
lat,  otóż  nie,  bo  art.  59  par  1:  „  Jeżeli  przestępstwo  jest  zagrożone  karą  pozbawienia  wolności  nie
przekraczającą  3  lat  albo  alternatywnie  karami  wymienionymi  w  art.  32  pkt  1-3  i  społeczna  szkodliwość
czynu nie jest znaczna, sąd może odstąpić od wymierzenia kary, jeżeli orzeka równocześnie środek karny, a
cele kary zostaną przez ten środek spełnione.” – czyli tamta sankcja w 158 nie jest jedyna, na podstawie
przepisu części ogólnej sprawca może uniknąć kary. Art. 58 par 3: „Jeżeli przestępstwo jest zagrożone karą
pozbawienia wolności nieprzekraczającą 5 lat, sąd może orzec zamiast kary pozbawienia wolności grzywnę
lub  ograniczenie  wolności,  w  szczególności  jeżeli  też  orzeka  środek  karny”.  –  w  art.  150  nic  nie  ma
powiedziane o karze ograniczenia wolności czy karze grzywny, ale na podstawie art. 58 par 2 i 3 sąd może
taką  karę  orzec.  Podsumowując:  wymiar  kary  jest  ograniczony  granicami  sankcji,  ale
modyfikowany przepisami części ogólnej (głównie art. 58 i 59 KK).

Oprócz  tego  mamy  tzw.  nadzwyczajny  wymiar  kary  –  wtedy,  kiedy  sąd  wychodzi  poza  granice  kary
przewidziane  w  ustawie.  Ten  nadzwyczajny  wymiar  kary  może  prowadzić  do  złagodzenia  kary
(nadzwyczajne  złagodzenie  kary)  albo  może  prowadzić  do  wyjścia  ponad  górną  granicę  zagrożenia
(nadzwyczajne  obostrzenie  kary).  Temu  poświęcimy  jeszcze  osobny  wykład.  Teraz  tylko  chce  państwo
pokazać pewien model

Zwyczajny wymiar kary – w ramach ustawy

Nadzwyczajny wymiar kary – poza ramami ustawy:

Nadzwyczajne złagodzenie – poniżej dolnej granicy

Nadzwyczajne obostrzenie – powyżej górnej granicy

System sankcji względnie oznaczonych – sąd wymierzając karę jest rozwarty w ustawowych
granicach, ale sąd wyjątki.:

Takim  wyjątkiem  od  sankcji  względnie  oznaczonej  jest  art.  1  dekretu  o  odpowiedzialności
karnej  dla  faszystowsko-hitlerowskich  zbrodniarzy  wojennych  z  1944  roku,  który  w
zakresie  art.  1  obowiązuje  do  dzisiaj,  a  na  podstawie  konwencji  o  nieprzedawnianiu  się  zbrodni
ludobójstwa  to  przestępstwo  się  nie  przedawniło  i  art.  1  tego  dekretu  dotyczył  zbrodni
ludobójstwa.  W  1944  roku  kiedy  go  uchwalono  był  zagrożony  tylko  jedną  karą,  bezwzględnie
oznaczoną  –  karą  śmierci.  Jak  wszedł  w  życie  obecny  kodeks  karny  i  zniósł  karę  śmierci  to  w
przepisach  wprowadzających  jest  napisane,  że  wszędzie  tam  gdzie  przestępstwa  były  zagrożone
karą  śmierci  wprowadza  się  karę  dożywotniego  pozbawienia  wolności.  W  związku  z  tym  dzisiaj
przestępstwo  ludobójstwa  z  art.  1  dekretu  z  22  sierpnia  1944  roku  (dekret  potocznie  zwany
„sierpniówką”) zagrożone jest karą bezwzględną dożywotniego pozbawienia wolności.

Art. 148 par 2 i 3:

zabójstwo kwalifikowane: Par 2: „Kto zabija człowieka ze szczególnym okrucieństwem; w
związku  z  wzięciem  zakładnika,  zgwałceniem  albo  rozbojem;  w  wyniku  motywacji
zasługującej  na  szczególne  potępienie;  z  użyciem  broni  palnej  lub  materiałów
wybuchowych;  podlega  karze  25  lat  pozbawienia  wolności  albo  karze  dożywotniego
pozbawienia  wolności.”  i  Par  3:  „Karze  określonej  w  §  2  podlega,  kto  jednym  czynem
zabija więcej niż jedną osobę lub był wcześniej prawomocnie skazany za zabójstwo.”

Manewr sędziego sprowadza się tu tylko do dożywocia lub 25 lat pozbawienia wolności,
więc  powiemy,  że  względnie  oznaczona  kara  bo  są  2  wyjścia,  ale  okazuje  się,  że  w
pewnych  sytuacjach  nie  ma  wyjścia  –  art.  54  mówi:  w  stosunku  do  osoby,  która  nie
ukończyła 18 lat nie orzeka się kary dożywotniego pozbawienia wolności. A więc między
15 a 17 rokiem życia można za zbrodnię orzec jedynie karę 25 lat pozbawienia wolności
–  dlatego  mamy  tu  karę  bezwzględnie  oznaczoną.  Szewczyk:  przepis  ten  łamię  zasadę
sztuki,  bo  wprowadza  sankcję  bezwzględnie  oznaczoną  w  stosunku  do  osób,  które  nie
ukończyły 18 lat, a w stosunku do wszystkich innych niweluje możliwość nadzwyczajnego
złagodzenia  kary,  ponieważ  nie  ma  nadzwyczajnego  złagodzenia  kary  od  kary

Zasady wymiaru kary

M. Szewczyk

113

dożywotniego pozbawienia wolności – sprawca jest pozbawiony praw, które mu
przysługują, prawa to sprawiedliwego procesu, tj. art. 6 Europejskiej Konwencji o
Ochronie Praw człowieka. To jest przepis, który jest przepisem niekonstytucyjnym.

Środki karne – orzeka się w rozpiętości od rok do 10, ale jest wyjątek:

Bezwzględnie oznaczony środek karny w art. 42 par 4: „Sąd orzeka zakaz prowadzenia
wszelkich pojazdów mechanicznych na zawsze w razie ponownego skazania osoby
prowadzącej pojazd mechanicznych w warunkach określonych w paragrafie 3”. Tzn. jeżeli
ktoś prowadzi pojazd mechaniczny w warunkach określonych w art. 42 par 3 to jedyną
możliwością daną sądowi jest pozbawienie go możliwości prowadzenia pojazdu
mechanicznego na zawsze.

Zasady wymiaru kary

Tam gdzie sankcje są względnie oznaczone to wymiar kary polega na konkretyzacji tej sankcji  w stosunku
do  konkretnego  stanu  faktycznego.  Sędzia  ma  przed  sobą  przepis  względnie  oznaczony,  sankcje  górne  i
dolne,  teraz  ma  wymierzyć  karę,  czyli  skonkretyzować  ten  przepis  do  danego  stanu  faktycznego.  Temu
procesowi konkretyzacji kary w stosunku do konkretnego stanu faktycznego służą pewne reguły, sędzia co
prawda  ma  swobodę,  niemniej  ta  swoboda  nie  jest  taka  bezwzględna.  Wymiar  kary  musi  uwzględniać
konstytucyjne i kodeksowe zasady wymiaru kary oraz dyrektywy wymiaru kary.

I.  Konstytucyjne  zasady  wymiaru  kary  (zasady  najwyższej  rangi  o  charakterze  gwarancyjnym  i
ustrojowym).  Te  nasze  konstytucyjne  zasady  mają  pełne  odbicie  w  Europejskiej  Konwencji  o  Ochronie
Praw Człowieka.

Zasada poszanowania godności człowieka (art. 30 Konstytucji) – „Przyrodzona i
niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności praw człowieka i obywatela, jest ona
nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych.” Kara nie może
‘gnoić’ człowieka. Kara ma respektować godność człowieka, a więc to jest zadawanie dolegliwości,
ale z uwzględnieniem godności ludzkiej.

Zasada humanitaryzmu (art. 40 Konstytucji, art. 3 KK) – 3KK „Kary oraz inne środki
przewidziane w tym kodeksie stosuje się z uwzględnieniem zasad humanitaryzmu, w szczególności
z poszanowaniem godności człowieka”. Art. ten jest odbiciem 2 zasad konstytucyjnych –
humanitaryzmu i poszanowania godności człowieka

Zasada  równego  traktowania  (art.  32  Konstytucji)  –  „Wszyscy  są  wobec  prawa  równi.
Wszyscy  mają  prawo  do  równego  traktowania  przez  władze  publiczne.  Nikt  nie  może  być
dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny.”

Zasada  proporcjonalności  (art.  31  ust  3)  –  „Ograniczenia  w  zakresie  korzystania  z
konstytucyjnych  wolności  i  praw,  mogą  być  ustanawiane  tylko  w  ustawie  i  tylko  wtedy,  gdy  są
konieczne  w  demokratycznym  państwie  prawa  dla  jego  bezpieczeństwa,  porządku  publicznego,
ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej oraz wolności i praw innych osób”.

II. Kodeksowe zasady wymiaru kary – określone w kodeksie karnym.

Zasada swobodnego uznania sądu (Art. 53). Każda kara jest wykonywaniem prawa państwa
do karania (ius puniendi). Ius puniendi jest atrybutem władzy państwa, tylko państwo może
wymierzać karę. Ale nie może tego robić państwo bo jest ono bytem abstrakcyjnym, dlatego na
mocy konstytucji to ius puniendi jest przekazane sądom. Dlatego sądy karzą, ale wykonują władzę
państwa w zakresie karania. Jedną z zasad wymiaru kary jest zasada swobodnego uznania sądu, art.
53: „Sąd wymierza karę według swego uznania, ale w granicach przewidzianych przez ustawę.” –
ta swobodna ocena sądu jest ograniczona tylko do manewrowania w ramach ustawowych granic.

Zasada indywidualizacji kary (Art. 55) – „Okoliczności wpływające na wymiar kary uwzględnia
się tylko co do osoby, której dotyczą”. Z jednej strony mówiło się o równości, z drugiej strony ta
równość jest przełamana zasadą indywidualizmu – za ten sam czyn współsprawcy wcale nie muszą
dostać  tej  samej  kary,  chociaż  są  równi  wobec  prawa,  bo  za  jednym  z  nich  mogą  przemawiać
okoliczności  wpływające  na  umniejszenie  kary,  a  dla  drugiego  nie,  jeden  jest  np.  recydywistą  i
będzie miał karę podwyższoną, a drugie nie.

Zasada winy

Zasady wymiaru kary

M. Szewczyk

114

wróćmy do art. 1 par 3: „Nie popełnia przestępstwa sprawca czynu zabronionego jeżeli
nie można mu przypisać winy w czasie czynu”. Tu mamy zasadę nullum crimen sine culpa,
nie ma przestępstwa bez winy. Na gruncie tego przepisu wina pełni funkcję legitymizującą
odpowiedzialność. Nie ma winy – brak przestępstwa.

Wina  pełni  również  inną  istotną  funkcję  na  gruncie  wymiaru  kary  –  art.  53:  „Sąd
wymierza karę według swego uznania, bacząc, by jej dolegliwość nie przekraczała stopnia
winy”.  Wina  podlega  tu  stopniowaniu  na  płaszczyźnie  wymiaru  kary,  natomiast  na
płaszczyźnie  struktury  przestępstwa  ona  jest  albo  jej  nie  ma.  Stopień  winy  będzie  nam
modyfikował  karę  w  granicach  ustawowych.  Stąd  mówimy,  że  drugą  funkcją  winy  jest
funkcja limitująca.

Zasada oznaczoności orzekania kar i środków karnych. Kary i środki karne są wymierzane
w  granicach  ustawowych,  sankcje  są  w  zasadzie  względnie  oznaczone  i    sąd  ma  swobodę  w
ramach  tych  granic.  Nigdy  nie  może  wymierzyć  kary/środka  karnego,  które  nie  są  określone  w
ustawie.

Zasada  zaliczenia  rzeczywistego  pozbawienia  wolności  na  rzecz  kary  –  areszt
tymczasowy  musi  być  zaliczony  zawsze  na  poczet  kary,  krótko  mówiąc  nic  nie  przepada.  To
doprowadziło do zmiany w kodeksie postępowania karnego albowiem kiedyś areszt tymczasowy
orzekał  prokurator.  Ponieważ  areszt  wolności  jest  pozbawieniem  wolności  to  w  takim  razie
przełamywaliśmy zasadę, że o pozbawieniu wolności może decydować tylko niezawisły sąd, stąd
nastąpiła  zmiana  w  kpk:  o  zatrzymaniu  może  decydować  organ  prowadzący  dochodzenie  lub
śledztwo, ale o areszcie tymczasowym już musi decydować sąd, bo jest to pozbawienie wolności.

III. Dyrektywy wymiary kary: te dyrektywy wymiaru kary nas doprowadzą do odpowiedzi na pytanie
czy nasz kodeks stoi na stanowisku teorii retrybutywnej, utylitarnej czy mieszanej. Wracamy do art. 53:
„Sąd wymierza karę (…) uwzględniając stopień społecznej szkodliwości czynu oraz biorąc pod uwagę cele
zapobiegawcze i wychowawcze, które ma osiągnąć w stosunku do skazanego, a także potrzeby w zakresie
kształtowania świadomości prawnej społeczeństwa.”

„Sąd  wymierza  karę  (…)  uwzględniając  stopień  społecznej  szkodliwości  czynu”  –  górną
granicą  kary  jest  granica  winy,  ale  uwzględniając  stopień  społecznej  szkodliwości,  czyli  kara  nie
może być poniżej społecznej szkodliwości (element retrybutywności – sąd patrzy co ten sprawca
zrobił). Mówimy że model jest taki – kara nie może być poniżej stopnia społecznej szkodliwości.
Ten  stopień  oceniamy  zgodnie  z  definicją  z  art.  115.  Dolna  granica  nie  może  być  niższa  stopień
społecznej  szkodliwości,  górna  nie  może  być  wyższa  niż  stopień  winy.  Dalej  mamy  ogromną
rozpiętość, dlatego teraz wchodzą w grę dwie podstawowe dyrektywy wymiaru kary: dyrektywa
prewencji indywidualnej (szczególnej) i dyrektywa prewencji generalnej (ogólnej)

„biorąc  pod  uwagę  cele  zapobiegawcze  i  wychowawcze,  które  ma  osiągnąć  w  stosunku  do
skazanego” – prewencja indywidualna. Kara musi być taka, żeby sprawca więcej nie powrócił
na drogę przestępstwa. Cel edukacyjny mogą być przez karę (głównie długoterminową) spełnione.
Najlepiej  by  było,  żeby  kara  w  ramach  tych  funkcji  edukacyjno-wychowawczych  zmieniła  jego
sposób  myślenia,  ale  mówi  się,  mi.in.  Prof.  Kaczmarek:  wystarczy,  jeżeli  uzna,  że  ta  kara  się  nie
opłaci  i  z  tego  tylko  powodu  nie  wróci  na  drogę  przestępstwa.  Więc  ta  funkcja  edukacyjno-
wychowawcza brzmi pięknie, ale uważa się, że ten cel jest spełniony również i wtedy, gdy sprawca
uzna, że nie warto popełniać przestępstwa. Kara ma być nastawiona na tego konkretnego sprawcę
– tak aby ta kara go czegoś pozytywnego nauczyła.

„(…) a także potrzeby w zakresie kształtowania świadomości prawnej społeczeństwa.” –
prewencja generalna. Kara ma być wychowawcza również w stosunku do społeczeństwa.
Wyróżniamy tu:

Prewencję  generalną  pozytywną  –  ma  kształtować  świadomość  prawną  społeczeństwa,
tzn.  kara  nie  ma  być  ani  za  łagodna  ani  za  surowa.  Kara  ma  być  karą  sprawiedliwą.
Wyroki publikuje się po to,  żeby wychować społeczeństwo, pobudzić jego świadomość
prawną.

Dlatego kodeks nasz odrzuca tzw. prewencję generalną negatywną, która mówi, że
należy karać dla przykładu, kara ma odstraszać, ale nie w sposób sprawiedliwy, ale karać

Zasady wymiaru kary

M. Szewczyk

115

dla przykładu. Ta prewencja ma na ogół inne odbicie: była taka ustawa o ochronie mienia
społecznego  z  1958  roku,  wcześniej  jeszcze  Mały  Kodeks  Karny  –  które  wprowadzały
drakońskie  kary  za  kradzież  mienia  społecznego  i  taki  wyrok  był  wykonany  w  aferze
mięsnej  na  Panu  Wawrzeckim  (i  niedawno  jego  syn  spowodował  rehabilitację  ojca)  –
został  on  stracony  w  aferze  mięsnej  dla  przykładu.  Ta  prewencja  spowodowała  właśnie
brak poszanowania prawa, bo ze sprawcy czyni się ofiarę. W związku z tym tą karą, która
z  punktu  widzenia  prewencji  generalnej  ma  kształtować  świadomość  prawną
społeczeństwa  zgodnie  z  art.  53,  to  musi  być  kara  sprawiedliwa,  akceptowana  przez
społeczeństwo. Aprobata tej kary ma wynikać z tego, że społeczeństwo respektuje taki
sposób ochrony wartości, które sprawca narusza.

W związku z tym nasz kodeks karny stoi na stanowisku prewencji generalnej pozytywnej. Wg
mnie skoro artykuł 53 nawiązuje troszkę do teorii retrybutywnych, bo odsyła do stopnia
społecznej szkodliwości. Prof. Zoll się nie zgadza, ale szanuje mój pogląd.

W Stanach Zjednoczonych z powrotem wracają do teorii retrybutywnych i wykształcili taką teorię
„kary zasłużonej”. Natomiast Skandynawowie w latach ’60 wylansowali teorię przestępcy chorego
– żadne kary, przestępcę należy leczyć, w związku z tym więzienia otwarte, zabezpieczenie
wszelkich praw prywatności itp. Można było sobie sprowadzać panienkę ; > Tak było cudnie przez
5 lat, aż im przestępczość tak wzrosła, że przestali leczyć, a zaczęli mądrze karać.

23.03.09

WYKŁAD 18

Temat: Zasady i dyrektywy wymiaru kary cz 2.

Uwzględnienie praw pokrzywdzonego w procesie

Dyrektywa  zadośćuczynienia  pokrzywdzonemu.  Mówiliśmy  już  o  dwóch  dyrektywach
prewencyjnych: prewencja generalna i indywidualnej. Istnieje jeszcze od niedawna taka nieformalna trzecia
dyrektywa, wynikająca z nowej filozofii karania, ta filozofia zakłada, że już w akcie wymiaru kary powinno
się uwzględnić dobro pokrzywdzonego. Ta teoria, tzw. „trzeci tor”, wyszła z nauki niemieckiej, zawsze
była uwzględniana w prawie common law i w prawie zwyczajowym, że również na etapie procesu karnego
pokrzywdzony powinien dostać zadośćuczynienie. Do tej pory było tak, że kara to było władztwo państwa
(ius puniendi) i kary to są kary, które biją tylko w sprawce i są obok pokrzywdzonego. Pokrzywdzony mógł
dochodzić swoich praw w procesie cywilnym. Prawo cywilne było prawem ofiary, a prawo karne prawem
państwa. W końcu powstała idea, że prawo karne nie powinno karać na oślep, ale już na etapie procesu
karnego  powinno  się  uwzględniać  pokrzywdzonego.  Już  sąd  karny  decyduje  o  ewentualnym
zadośćuczynieniu.  Uwzględnieniu  tych  praw  pokrzywdzonego  w  procesie  dał  wyraz  ustawodawca  w
kodeksie karnym.

Art. 46 KK – obowiązek naprawienia szkody, „W razie skazania za przestępstwo spowodowania śmierci,
ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, naruszenia czynności narządu ciała lub rozstroju zdrowia, przestępstwo
przeciwko  bezpieczeństwu  w  komunikacji,  przestępstwo  przeciwko  środowisku,  mieniu  lub  obrotowi
gospodarczemu  lub  przestępstwo  przeciwko  prawom  osób  wykonujących  pracę  zarobkową,  sąd,  na
wniosek  pokrzywdzonego  lub  innej  osoby  uprawnionej,  orzeka  obowiązek  naprawienia
wyrządzonej  szkody  w  całości  albo  w  części;  przepisów  prawa  cywilnego  o  przedawnieniu  roszczenia
oraz możliwości zasądzenia renty nie stosuje się.”

Do czasów Kodeksu 1997 jedynym sposobem uzyskania zadośćuczynienia za szkodę w procesie było tzw.
powództwo cywilne. Toczy się proces karny, a pokrzywdzony mógł wnieść do sądu powództwo cywilne
o naprawienie szkody. Ale:

To powództwo cywilne sąd mógł przyjąć bądź odrzucić, mógł powiedzieć: „nie mam teraz czasu
się tym zajmować, proszę to przerzucić to procesu cywilnego”

Poza tym powództwo cywilne trzeba było opłacić, a opłata była proporcjonalna do żądanej kwoty.

Zasady wymiaru kary

M. Szewczyk

116

To powództwo cywilne jest nadal zachowane, ale art. 46 KK tę sprawę rozwiązuje: po 1 – sąd
musi orzec, po 2 – bezpłatnie.

W Kodeksie postępowania karnego:

Art. 416. § 1  KPK. W  razie  skazania  oskarżonego  sąd,  uwzględniając  wniosek  prokuratora,
zobowiązuje w wyroku podmiot, który uzyskał korzyść  majątkową w warunkach określonych w
art.  52  Kodeksu  karnego,  do  jej  zwrotu  w  całości  lub  w  części  na  rzecz  Skarbu  Państwa.
Uniewinniając oskarżonego albo skazując go za przestępstwo, które takiej korzyści nie przyniosło,
lub umarzając postępowanie - sąd pozostawia wniosek prokuratora bez rozpoznania.
§ 2. „Przed zakończeniem przewodu sądowego sąd przesłuchuje w charakterze świadka podmiot
określony w art. 52 Kodeksu karnego. Jeżeli podmiotem tym nie jest osoba fizyczna, przesłuchuje
się organ uprawniony do działania w jego imieniu.”

Art.  415.  § 1  KPK. „W  razie  skazania  oskarżonego  sąd  uwzględnia  albo  oddala  powództwo
cywilne w całości albo w części.
§ 4. W  razie  skazania  oskarżonego  sąd  może  także  z  urzędu  zasądzić  odszkodowanie  na  rzecz
pokrzywdzonego,  chyba  że  ustawa  stanowi  inaczej.”  –  przepis  procesowy  dopełniający  prawo-
materialny przepis z art. 46 KK. Obowiązek naprawienia szkody jako środek karny określony w
art. 46 KK – sąd musi orzec na wniosek. Natomiast jeżeli pokrzywdzony wniosku nie złoży, to ten
brak może jeszcze naprawić sąd z urzędu.

Instytucja  mediacji  –  art.  53  par  3  KK:  „Wymierzając  karę  sąd  bierze  także  pod  uwagę  pozytywne
wyniki  przeprowadzonej  mediacji  pomiędzy  pokrzywdzonym  a  sprawcą  albo  ugodę  pomiędzy  nimi
osiągniętą w postępowaniu przed sądem lub prokuratorem.” – jest to nawiązanie do prawa common law.
W  prawie  anglosaskim  już  dawno  uwzględniano  ugodę  pomiędzy  stronami  w  procesie  karnym.  Ugoda  i
mediacja jest w zasadzie środkiem prawa cywilnego, ale ze zmianą filozofii karania przeszła ona do prawa
karnego. Wyniki takiej mediacji musi również zatwierdzić sąd. Jeżeli wynik mediacji będzie uwzględniony to
ofiara  oczywiście  nie  będzie  musiała  wytaczać  procesu  cywilnego,  bo  to  właśnie  ma  zastąpić  ten  proces
cywilny.

Podsumowując: to uwzględnienie praw pokrzywdzonego w procesie karnym szło by poprzez art. 46 KK,
415 par 4 KPK i 53 par 3 KK.

Okoliczności łagodzące i obciążające

Dyrektywy wymiaru kary mamy w zasadzie dwie (art. 53 par 1). Ale żeby ujednolicić w miarę orzecznictwo
ustawodawca w art. 53 par 2 dał pewne wskazówki sądowi, które powinien uwzględniać w ramach tych
dyrektyw wymiaru kary i zasad wymiaru kary (zasada winy i zasada społecznej szkodliwości). Art. 53 par 2 -
„Wymierzając  karę,  sąd  uwzględnia  w  szczególności  motywację  i  sposób  zachowania  się  sprawcy,
popełnienie  przestępstwa  wspólnie  z  nieletnim,  rodzaj  i  stopień  naruszenia  ciążących  na  sprawcy
obowiązków, rodzaj i rozmiar ujemnych następstw przestępstwa, właściwości i warunki osobiste sprawcy,
sposób życia przed popełnieniem przestępstwa i zachowanie się po jego popełnieniu, a zwłaszcza staranie o
naprawienie  szkody  lub  zadośćuczynienie  w  innej  formie  społecznemu  poczuciu  sprawiedliwości,  a  także
zachowanie się pokrzywdzonego.”

„w szczególności” – katalog otwarty

„motywacja i sposób zachowania się sprawcy” – może działać na korzyść lub niekorzyść

„wspólnie z nieletnim” – działa zawsze na niekorzyść

Kiedyś  i  w  innych  kodeksach  mogliśmy  się  spotkać  z  katalogiem  okoliczności  obciążających  i
łagodzących. To co mamy w art. 53 par 2 ustawodawca nie nazywa okolicznościami łagodzącymi
bądź  obciążającymi,  ale  to  jest  właśnie  katalog  wskazówek,  które  mogą  działać  na  korzyść  lub
niekorzyść sprawcy.

Sąd  Najwyższy:  „Okoliczności  należące  do  znamion  danego  przestępstwa  nie  mogą  być  w
zasadzie  traktowane  jako  okoliczności  wpływające  na  zaostrzenie  lub  złagodzenie  kary.
Okoliczności  te  mogą  być  jednak  traktowane  jako  wpływające  na  wymiar  kary  wtedy,  gdy  w  rachubę
wchodzą  okoliczności  podlegające  stopniowaniu  co  do  ich  nasilenia  (np.  stopień  nietrzeźwości),  co  do
jakości  (stopień  spowodowania  kalectwa)  lub  nagromadzenia  (tzw.  zbiorowe  zgwałcenie  ze  szczególnym
okrucieństwem).  Słusznie  podkreśla  więc  Sąd  Apelacyjny  we  Wrocławiu,  że  okoliczności  należące  do

Zasady wymiaru kary

M. Szewczyk

117

znamion ustawowych przypisanych oskarżonemu przestępstw, mogą być przyjmowane jako okoliczności
obciążające przy wymiarze kary tylko wtedy, gdy podlegają stopniowaniu i zawierają takie elementy, które
różnią je na niekorzyść od okoliczności typowych”.

Popatrzmy na Art. 207 KK – przestępstwo znęcania. „Kto znęca się § 1. Kto znęca się fizycznie
lub psychicznie nad osobą najbliższą lub nad inną osobą pozostającą w stałym lub przemijającym
stosunku zależności od sprawcy albo nad małoletnim lub osobą nieporadną ze względu na jej stan
psychiczny lub fizyczny, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.”

Teraz popatrzmy na tę wypowiedź SN – jeżeli uderzenia, zniesławienia miały charakter znęcania,
to nie możemy powiedzieć skazując sprawcę z 207, że ten szczególny sposób zachowania się
sprawcy jest okolicznością obciążającą, bo on stanowi znamię typu i to mówi powyższe orzeczenie
SN. Nie można powiedzieć, że znęcanie jest okolicznością działającą na niekorzyść sprawcy, gdyż
to jest znamię typu z art. 207 KK.

Popatrzmy  na  art.  207  par  2:  „§  2.  Jeżeli  czyn  określony  w  §  1  połączony  jest  ze  stosowaniem
szczególnego okrucieństwa, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.” – tu
to  szczególne  okrucieństwo  jest  znamieniem  typu,  nie  może  być  okolicznością  obciążającą,  ale
teraz co powiedział SN: „Okoliczności te mogą być jednak traktowane jako wpływające na wymiar
kary wtedy, gdy w rachubę wchodzą okoliczności podlegające stopniowaniu co do ich nasilenia”.
Otóż  to  „szczególne  okrucieństwo”  może  być  stopniowanie.  Ono  musi  być  zachowaniem
okrutnym,  bo  inaczej  nie  będzie  typu,  ale  już  w  ramach  typu  to  „szczególnie”  może  być
stopniowanie.

Art. 197 KK– przestępstwo zgwałcenia: „§ 1. Kto przemocą, groźbą bezprawną lub podstępem
doprowadza inną osobę do obcowania płciowego, podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do
12. § 4. Jeżeli sprawca czynu określonego w §1-3 działa ze szczególnym okrucieństwem, podlega
karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 5.” – jeżeli kogoś skazujemy z art. 197 par 4
(gwałt ze szczególnym okrucieństwem) to sam fakt szczególnego okrucieństwa nie może być
okolicznością zaostrzającą, bo jest znamieniem, ale to szczególne okrucieństwo może być
stopniowane i wtedy możemy zastanawiać się nad tym czy przyjąć, że ten sposób działania stanowi
okoliczność wpływającą na wymiar kary (obciążającą).

Prawo do obrony w ramach okoliczności obciążających:

To czy sprawca kłamie czy nie przyznaje się do winy może być potraktowane jako
okoliczność obciążająca, np. oskarżony przy 1szym przesłuchaniu przyznał się do
winy – to jest okoliczność dla niego łagodząca, ale może być też tak, że do końca procesu się nie
przyznał, do końca zaprzeczał – konflikt prawa do obrony a obowiązek składania wyjaśnień bądź
zeznań. Przykłady:

Art. 233 § 1 – przestępstwo fałszywych zeznań: „§ Kto, składając zeznanie mające
służyć za dowód w postępowaniu sądowym lub w innym postępowaniu prowadzonym na
podstawie ustawy, zeznaje nieprawdę lub zataja prawdę, podlega karze pozbawienia
wolności do lat 3.”

Art. 234 § 1 - „Kto, przed organem powołanym do ścigania lub orzekania w sprawach o
przestępstwo (…) fałszywie oskarża inną osobę o popełnienie tych czynów
zabronionych lub przewinienia dyscyplinarnego, podlega grzywnie, karze ograniczenia
wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.”

Zastrzeżenie:  zeznania  składa  tylko  świadek,  oskarżony  (po  wniesieniu  aktu  oskarżenia)
czy  podejrzany  (na  etapie  postępowania  przygotowawczego)  nigdy  nie  składa  zeznań
tylko  tzw.  wyjaśnienia,  w  związku  z  tym  art.  233  nie  odnosi  się  nigdy  do
podejrzanego/oskarżonego.  Ale  art.  234  to  już  jest  co  innego  –  tu  jest  spór,  czy
oskarżony  broniąc  się  może  oskarżyć  inną  osobę  o  popełnienie  tego  przestępstwa  czy
nie? Stanowiska są 2:

•

Jedni twierdzą, że prawo do obrony nie sięga aż tak dalece żeby móc oskarżyć
kogoś innego. I twierdzą, że fałszywie zeznawać oskarżony może (bo 233 nie do
niego się odnosi), ale oskarżać kogoś innego nie może, bo 234 już się do niego
odnosi.

Zasady wymiaru kary

M. Szewczyk

118

•

Drudzy  twierdzą,  że  prawo  karne  jest  systemem  wspólnym,  skoro  wolno
oskarżonemu  kłamać  (art.  233  nie  odnosi  się  do  niego)  to  nie  po  to
ustawodawca wyłącza jego odpowiedzialność za fałszywe zeznania żeby go złapać
potem za fałszywe oskarżenie.

•

Sąd  Najwyższy:  na  początku  jednoznacznie,  że  prawo  do  obrony  nie  idzie  tak
głęboko by oskarżyć inną osobę, jednak ostatnie orzeczenia idą za tym, że może
oskarżyć inną osobę, ale tylko wtedy gdy broni siebie, a więc jeśli jego posądzają
kradzież  to  on  może  powiedzieć,  że  tego  nie  ukradł,  ale  widział  w  tym  czasie
Kowalskiego, który tam w tym czasie był i w ten sposób broniąc siebie oskarża
Kowalskiego.  Ale  jeżeli  broni  się  za  kradzież,  a  przy  okazji  chce  dokopać
sąsiadowi i powie, że między czasie Kowalski nie kradł ale znieważał Prezydenta
– tu nie wchodzi w grę prawo do obrony, będzie odpowiadał z art. 233.

Orzecznictwo SN i sądów apelacyjnych:

„Co  do  zasady  zachowania  sprawcy  podejmowane  jako  realizacja  przysługującego  mu
konstytucyjnego  prawa  do  obrony,  nie  mogą  być  uwzględniane  jako  okoliczności
działające na niekorzyść sprawcy i wpływające na zaostrzenie sankcji karnej, dotyczy to
w szczególności: nie przyznania się do winy i zaprzeczenia popełnieniu przestępstwa”.

„Oskarżony ma prawo się bronić nie przyznając się do winy i taka obrona nie może być mu
uznana za okoliczność świadczącą o jego demoralizacji. Okoliczności te nie osłabiają także
ewentualnej dodatniej prognozy kryminologicznej”.

„Odmiennej  oceny  wymagają  przypadki,  w  których  sprawca  podejmuje  się  obrony  w  formie
fałszywego  oskarżenia  innych  osób,  posługiwania  się  sfałszowanymi  dokumentami,  pomawiania
pokrzywdzonego, zarzucania świadkowi fałszywych zeznań czy w inny sposób naruszających prawa
osób  trzecich.  W  takiej  sytuacji  zachowania  sprawcy  można  brać  pod  uwagę  przy  ustalaniu
prognozy kryminologicznej i stopnia demoralizacji, co w efekcie może prowadzić do wymierzenia
kary surowszej.

„Jakkolwiek oskarżeni mają w postępowaniu swobodę wypowiedzi i mogą skorzystać z prawa do
obrony wyjaśnień, nie mniej jednak decydując się na złożenie odpowiednich depozycji, winni czynić
to w granicach swoiście rozumianego umiarkowania, co szczególności odnosi się do zaniechania
pomawianego pokrzywdzonego o popełnienie przestępstwa, którego ten się nie dopuścił”.

„Kontrowersyjną kwestią jest kwestia składania przez oskarżanego nieprawdziwych wyjaśnień. Z
jednej  strony  podnosi  się  w  orzecznictwie  iż  zakaz  dostarczania  dowodów  przeciwko  sobie
samemu  (samooskarżania)  wyraża  jedynie  niedopuszczalność  zmuszania,  by  oskarżony  sam  się
oskarżał, oznacza więc brak sankcji za wyjaśnienia nieprawdziwe. Żaden przepis prawny ani żadna
norma moralna nie zezwala jednak na mówienie nieprawdy i nie jest tożsamym z zezwoleniem na
kłamstwo. Mówienie nieprawdy nie jest wszak alternatywą dla prawa do powstrzymywania się dla
samooskarżenia,  skoro  oskarżony  może  powstrzymać  się  od  jakichkolwiek  wyjaśnień”.  –  sąd  tu
mówi,  że  oskarżony  ma  inne  narzędzia,  żeby  się  bronić:  może  odmówić  w  ogóle  składania
wyjaśnień  albo  odmówić  odpowiedzi  na  pytanie.  Z  tego  wynika  wniosek,  że  skoro  ma  inne
narzędzia to nie może kłamać. Jeżeli to robi w wyjaśnieniach tylko, to  jest to naganne moralnie
albowiem nie jest przestępstwem (bo art. 233 mówi o fałszywych zeznaniach a nie wyjaśnieniach).
Natomiast jeżeli składając te wyjaśnienia narusza dobra innych osób to tego mu nie wolno robić.

„Okoliczność wpływająca na zaostrzenie kary – wykrętny sposób obrony oskarżonego. Nikt nie
ma  prawa  mówić  nieprawdy  przed  sadem,  bowiem  tak  czyniąc  zakłóca  dochodzenia  do
sprawiedliwości. O ile podawane w wyjaśnieniach oskarżonych nieprawdy jest bezprawne, nie jest
jednak odrębnie sankcjonowane, a jest tolerowane jako element wykonywania prawa do obrony,
o tyle obrona wykrętna przekraczająca granicę dające się tolerować, zasługuje na zaostrzenie kary.
Jeśli bowiem pomawia się osoby niewinne, że popełniły przestępstwo, to krzywdzi się tych ludzi,
choćby  nie  zabiegali  oni  za  ukaranie  za  zniesławienie.  Taki  sposób  obrony  powinien  być
napiętnowany obostrzeniem kary.  (SN 1997)

„Równocześnie jednak reprezentowany jest także pogląd, że oskarżony może swoje prawo do
obrony realizować przez odmowy wyjaśnień, zaprzeczenie popełnienia zarzucanego mu czynu,

Zasady wymiaru kary

M. Szewczyk

119

złożenie  wyjaśnień  nie  odpowiadających  prawdzie.  Taka  obrona  oskarżonego  choć  nie  ułatwia
sądowi  wykrycia  prawdy  materialnej,  gdyż  oskarżony  nie  ma  obowiązku  w  tym  zakresie,  jest
prawem  oskarżonego  i  nie  może  być  uznane  ani  za  okoliczność  skutkującą  oceną  negatywną
postaci oskarżonego ani za okoliczność obciążającą w zakresie dowodowym przy wymiarze kary”.
(SN 1974)

Ostatnie  orzeczenia  idą  w  kierunku  rozszerzeniu  prawa  do  obrony.  Bardzo  ważne  orzeczenie:
„Specyficzną  okolicznością  wpływającą  na  wymiar  kary  jest  wysoki  status  społeczny  sprawcy.  W
orzecznictwie  obserwuje  się  tendencję  do  surowszej  oceny  przestępstw  popełnianych  przez
osoby  posiadających  wyższe  wykształcenie  czy  zajmujących  eksponowane  stanowiska.  Skoro
ukończenie  przez  nią  studiów  wyższych  lokowało  ją  w  najbardziej  wykształconej  warstwie
społeczeństwa,  szczególnie  obligowanej  do  przestrzegania  prawa  i  moralności,  zaś  oskarżona
normy  tych  systemów  naruszyła,  słuszne  jest,  by  z  tej  racji  odpowiednio  zaostrzyć  karę.  Błędne
byłoby wszakże twierdzenie, że ów status społeczny wpływa bezpośrednio na stopień społecznej
szkodliwości.  Może  być  natomiast  brany  pod  uwagę  jako  okoliczność  związana  z  prewencyjnym
oddziaływaniem  kary.  Sprzeczne  z  prawem  działania  osób,  które  z  uwagi  na  pełnione  funkcje
społeczne,  faktycznie  kształtują  wzorce  zachowań  społecznych,  mogą  pociągać  za  sobą  wyższy
poziom  zagrożenia  dla  poczucia  obowiązujących  norm  prawnych,  a  tym  samym  w  wyższym
stopniu  przyczyniać  się  do  destrukcji  obowiązujących  wartości  społecznych.  Może  to  uzasadnić
potrzebę surowszej reakcji karnej, nieprzekraczającej jednak stopnia winy”.

Dyrektywa wymiaru kary nieletnim/młodocianym

Art. 54 – „wymierzając karę nieletniemu albo młodocianemu, sąd kieruje się przede
wszystkim tym, aby sprawcę wychować”.

Art. 10 – „na zasadach określonych w tym kodeksie odpowiada ten, kto popełnił czyn zabroniony po
ukończeniu 17 roku życia”. – stąd nieletni to osoba, która nie ukończyła 17 roku życia.

Młodociany (art. 115 par 10) – młodocianym jest sprawca, który w chwili popełnienia czynu zabronionego
nie ukończył 21 lat, a w czasie orzekania w 1 instancji 24 lat.

Nie odpowiada karnie do 17 roku życia jako zasada, ale dyrektywa z art. 54 odnosi się do nieletnich i do
młodocianych.

Art. 10 par 1 formułuje zasadę, natomiast paragraf 2 i 4 formułuje wyjątki od tej zasady 17 lat. Jak ktoś ma
16 lat to nie znaczy, że nic mu nie można zrobić – on wtedy odpowiada przed sądem rodzinnym i nie wg
KK, ale wg ustawy z 1982 roku o postępowaniu w sprawach nieletnich i zwalczaniu demoralizacji. W
stosunku do takich nieletnich stosuje się środki wychowawcze i poprawcze. Kodeks karny jako zasada
wchodzi w grę dopiero po ukończeniu 17 roku życia.

Pierwsza zasada – to 17 lat o północy to nie jest magiczny moment, w którym młody człowiek nagle
dorośleje. Jasne jest, że proces dojrzewania jest procesem trwającym, stąd Art. 10 par 2 – „Nieletni, który
po ukończeniu 15 lat [a przed ukończeniem 17] dopuszcza się czynu zabronionego określonego:

w art. 134 [zamach na prezydenta]

art. 148 § 1, 2 lub 3 [zabójstwo]

art. 156 § 1 lub 3 [spowodowanie uszkodzenia ciała]

art. 163 § 1 lub 3 [sprowadzenie niebezpieczeństwa]

art. 166 [piractwo]

art. 173 § 1 lub 3 [sprowadzenie katastrofy]

art. 197 § 3 [zgwałcenie]

art. 252 § 1 lub 2 [wzięcie zakładnika]

art. 280 [rozbój]

może odpowiadać na zasadach określonych w tym kodeksie, jeżeli okoliczności sprawy
oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają, a
w szczególności, jeżeli poprzednio stosowane środki wychowawcze lub poprawcze
okazały się bezskuteczne.

Czyli: sędzia musi mieć sprawcę, który ukończył 15 lat, muszą być popełnione przez niego czynu
tu wymienione (warunki formalne) oraz sąd musi się przypatrzyć mu dokładnie czy jego

Zasady wymiaru kary

M. Szewczyk

120

właściwości i warunki osobiste szczególnie za tym przemawiają, czy działał w wystarczającym
stopniu rozeznania swojego czynu (warunki ocenne).

„A w szczególności, jeżeli poprzednio stosowane środki” – trwa spór o tą część. Czy „a w
szczególności” oznacza, że może być skazany jeżeli były stosowane przeciw niemu już środki
poprawcze/wychowawcze? Czy może to tylko uczula sąd a by to brał pod uwagę? Czyli mógł nie
być traktowany do tej pory środkami wychowawczymi/poprawczymi, natomiast uważaj sędzio, bo
jeżeli już był to szczególnie wskazuję już na jakąś prognozę.

Jedni mówią „a w szczególności” tzn. nie można od razu potraktować nieletniego karą
tylko najpierw dać środki wychowawcze lub poprawcze

Drudzy mówią, że można po raz pierwszy potraktować go karą, a to „a zwłaszcza” ma
tylko uczulać sędziego, że to jest wyższy stopień demoralizacji. W Krakowie się mówi, że
„a zwłaszcza” dopuszcza orzeczenie kary również bez wcześniejszego stosowania
środków wychowawczych lub poprawczych.

„Nieletni, który dopuścił się czynu zabronionego będzie podlegał karze” – mówimy, że odpowiada
się  w  zasadzie  tylko  za  przestępstwo,  a  nie  za  sam  czyn  zabroniony  (przedmiotowa  strona
przestępstwa),  aby  było  przestępstwo  należy  wykazać  także  winę  (stronę  podmiotową).Stąd  w
tym  wypadku  jest  tu  taka  ułomna  odpowiedzialność.  Jak  mówiliśmy  o  niepoczytalności  –  przy
pełnej  było  powiedziane  „nie  popełnia  przestępstwa”,  ale  przy  ograniczonej  odpowiedzialności
było  mówione  „sprawca  przestępca”.  Wszędzie  tam  gdzie  ustawodawca  operuje  pojęciem
przestępstwa  mówimy  o  odpowiedzialności  karnej  mając  na  uwadze  również  winę.  Jedynie  przy
art.  10  ustawodawca  posługuję  się  pojęciem  „nieletni  sprawca  czynu  zabronionego”  i  też  to
prowadzi  do  odpowiedzialności  karnej  –  jest  to  taka  ułomna  odpowiedzialność  karna  osoby,
której nie przypisujemy winy. Sąd musi jednak zwrócić uwagę na stronę podmiotową (namiastkę
winy).

Art. 10 Paragraf 3 – w przypadku paragrafu 2 kara nie może przekroczyć 2/3 górnej granicy ustawowego
zagrożenia. Jest to jeden z niewielu wypadków, gdzie ustawa obniża górny próg zagrożenia. Sąd może
zastosować także nadzwyczajne złagodzenie kary.

Art.  10  par  2  był  wyjątkiem  na  niekorzyść  sprawcy,  teraz  mamy  na  jego  korzyść  Art.  10  par  4:  „W
stosunku do sprawcy, który popełnił występek po ukończeniu lat 17, lecz przed ukończeniem lat 18, sąd
zamiast  kary  stosuje  środki  wychowawcze,  lecznicze  albo  poprawcze  przewidziane  dla  nieletnich,  jeżeli
okoliczności  sprawy  oraz  stopień  rozwoju  sprawcy,  jego  właściwości  i  warunki  osobiste  za  tym
przemawiają.” – o ile w art. 10 par 2 sąd mógł orzec karę, o tyle tu, jak sąd uzna, że sprawca młodociany
nie  ukończył  18  lat  i  jego  stopień  rozwoju  nie  jest  jeszcze  w  pełni  dojrzały  –  musi  zastosować  środki
wychowawcze/lecznicze/poprawcze. Będzie go skazywał na podstawie ustawy o postępowaniu w sprawach
nieletnich.

Wracamy  do  Art.  54  Par  1  –  „wymierzając  karę  nieletniemu  [jeżeli  odpowiada  z  10  par  2]  albo
młodocianemu,  sąd  kieruje  się  przede  wszystkim  tym,  aby  sprawcę  wychować”  –  wyraźny  priorytet
prewencji  indywidualnej.  O  ile  na  gruncie  art.  53  par  1  ustawodawca  nie  daje  żadnego  prymatu
dyrektyw,  o  tyle  tutaj  jest  mowa  o  prymacie  prewencji  indywidualnej.  W  przypadku  jakichkolwiek
wątpliwości co do stosowania dyrektyw, dajemy prymat prewencji indywidualnej.

Art. 54 Par 2 – „wobec sprawcy, który w czasie popełnienia przestępstwa nie ukończył 18 lat, nie
orzeka się kary dożywotniego pozbawienia wolności”.

Ten przepis nie jest szczęśliwy dlatego, że mówi tylko o zakazie stosowania kary dożywotniego
pozbawienia wolności ze względu na dolną granicę wieku. A co jeżeli sprawca jest sądzony mając
30 lat – czy w stosunku do niego nie można orzec kary dożywotniego pozbawienia wolności? Gdy
sąd będzie sądził sprawcę za czyn, który popełnił do 18 roku życia, nigdy nie będzie mógł orzec
wobec niego kary dożywotniego pozbawienia wolności

Nieletniemu nie wolno orzec kary pozbawienia wolności. Art. 10 mówi, że nieletni odpowiada
karnie za zbrodnię zabójstwo. Popatrzmy na art. 148 par 2 i 3 – sankcje 25 lat albo dożywocie. W
związku z art. 54 par 2 sąd nie może orzec dożywocia. W związku z tym za te przestępstwa grozi
tylko jedna sankcja – 25 lat pozbawienia wolności (sankcja bezwzględnie oznaczona). – Szewczyk:
przepis ten jest niekonstytucyjny, gdyż sędzia nie ma żadnych szans wymierzyć kary wg swego

Zasady wymiaru kary

M. Szewczyk

121

uznania w granicach przewidzianych w ustawie, bo nie ma żadnych granic, jest sankcja
bezwzględnie oznaczony.

Kolejny problem to nadzwyczajne złagodzenie kary – art. 60 par 6: „Nadzwyczajne złagodzenie
kary polega na wymierzeniu kary poniżej dolnej granicy ustawowego zagrożenia albo kary
łagodniejszego rodzaju według następujących zasad: 1) jeżeli czyn stanowi zbrodnię, sąd wymierza
karę pozbawienia wolności nie niższą od jednej trzeciej dolnej granicy ustawowego zagrożenia”. –
w powyższym przypadku nie ma dolnej granicy.

Art. 54 par 2 nie jest złym przepisem, ale nie pasuje do art. 148.

Art. 55 – jest wyrazem konstytucyjnej zasady indywidualizacji kary: „Okoliczności, które wpływają na
wymiar kary, uwzględnia się co do osoby, której dotyczą”.

Tu  chodzi  o  wszystkie  okoliczności  łagodzące,  obciążające,  okoliczności  o  charakterze  ogólnym
(np.  jeśli  mamy  kilka  współsprawców,  a  za  jednym  przemawia  zastosowanie  nadzwyczajnego
złagodzenia kary, a do drugiego się to nie odnosi i może się okazać, że za to samo co zrobili we
współsprawstwie jeden pójdzie siedzieć, a drugiemu się karę zawiesi. Może iść też w drugą stronę,
jeśli np. jeden ze współsprawców jest recydywistą, to jemu kara się zaostrzy.

Art. 56. Katalog reakcji karnych na gruncie kodeksu karnego to są: kary i środki karne (reakcja karna o
charakterze represyjnym), środki probacyjne i zabezpieczające. Te wszystkie przepisy o których mówiliśmy:
art. 53, 54 i 55, stosuje się odpowiednio do orzekania innych środków przewidzianych w kodeksie, a więc
do również całej gamy środków karnych (art. 39).

30.03.09

WYKŁAD 19

Temat: Zasady i dyrektywy wymiaru kary cz 3. System kar cz 1.

Mówiliśmy  sobie,  że  z  tekstu  ustawy  wynika  jednoznacznie,  że  w  stosunku  do  nieletnich  i  młodocianych
ustawodawca  stanowi  priorytet  dyrektywy  szczególno-prewencyjnej  (indywidualnej)  –  sąd  kieruje  się
przede wszystkim aby sprawcę wychować (sąd nie rezygnuje całkowicie z prewencji generalnej, związany
jest  granicami  winy  i  społecznej  szkodliwości,  ale  w  pierwszej  kolejności  jest  to  prymat  prewencji
indywidualnej).

Kilka orzeczeń sądów, które potwierdzają ten priorytet, ale jednocześnie wskazują, że jest to priorytet, a
nie wyłączność:

SA w Katowicach 2004: „Zbyt surowe karanie sprawców młodocianych zamiast ich wychowania,
może przynieść przeciwny w skutek w postaci pogłębienia zdemoralizowania, będącego
następstwem zbyt długiej izolacji od najwyższych i naturalnego młodemu wiekowi w takiej sytuacji
poczuciu krzywdy”

SA  w  Wrocławiu  2005:  „Właśnie  z  punktu  widzenia  realizacji  celów  wychowawczych  kary,
niewątpliwie  większe  osiągnięcie  będzie  miała  kara  z  warunkowym  zawieszeniem  jej  wykonania,
która  przez  5  lat  będzie  grozić  oskarżonemu  i  dozór  kuratora  w  tym  czasie,  niż  oderwanie
oskarżonego  od  jego  naturalnego  środowiska,  pozbawienie  go  za  pewne  na  zawsze  możliwości
zdobycia  wyższego  wykształcenia  i  osadzenia  wśród  innych,  zdecydowanie  bardziej  od  niego
zdemoralizowanych skazanych”.

SA  w  Wrocławiu  2006:  „W  tym  sensie  rację  ma  Sąd  Apelacyjny  w  Gdańsku  gdy  podkreśla  iż
dopiero  kumulacja  cech  negatywnych,  głęboka  demoralizacja  i  nieskuteczność  stosowania
uprzednio środków wychowawczych w połączeniu z Wysokiem stopniem społecznej szkodliwości
czynu,  przemawiać  może  za  orzeczeniem  wieloletniej  bezwzględnej  kary  pozbawienia  wolności.

Zasady wymiaru kary

M. Szewczyk

122

Brak  dostatecznej  dolegliwości  kary  w  przypadku  takich  sprawców,  zamiast  korygować
osobowość sprawcy, utwierdziłoby go w przekonaniu o bezkarności, celowości wykręcania się od
odpowiedzialności,  a  więc  utrwalałoby  jego  aspołeczne  cechy  zamiast  je  eliminować.  Kara  zbyt
łagodna, jeżeli zostanie subiektywnie oceniona przez oskarżonego jak brak kary, na ogół wyrabia i
pogłębia  poczucie  bezkarności,  przekonanie  o  niesprawności  systemu  prawnego,  o  istnieniu
mechanizmów  umożliwiających  uniknięcie  prawnej  dolegliwości  i  nie  powstrzymuje  od
kontynuowania procederu popełnienia przestępstw, jak też od ich podjęcia popełnienia na nowo.
W takich sytuacjach kara nadmiernie złagodzona, prowadzi do pogłębienia procesu demoralizacji i
deprawacji,  jak  również  do  eskalacji  szkód  i  osobistych  krzywd  popełnianych  przez  sprawcę
kontynuującego  przestępną  działalność  przekonany  o  nieskuteczności  środków  ochronnych
prawno karnych.

Art. 57

Co jeżeli za kimś przemawia z jednej strony nadzwyczajne złagodzenie, a z drugiej strony nadzwyczajne
obostrzenie.

Sąd  może  zastosować  nadzwyczajne  złagodzenie  kary  przy:  przekroczeniu  granic  obrony  koniecznej,
nieudolnym usiłowaniu, ograniczonej poczytalności. I co teraz kiedy mamy do czynienia ze sprawcą, który
dopuścił  się  nieudolnego  usiłowania,  a  jednocześnie  jest  recydywistą  (nadzwyczajne  obostrzenie)?  Co  ze
sprawcą,  który  z  1  strony  ma  ograniczoną  poczytalność,  a  z  2  strony  działa  w  zorganizowanej  grupie
przestępczej. Kolizja.

Art. 57:

Paragraf  2  -  czyli  jeżeli  zbiegają  się  warunki  do  nadzwyczajnego  złagodzenia  (art.  60KK)  i  do
nadzwyczajnego  obostrzenia  kary  –  to  sąd  musi  wybrać:  albo  skorzysta  z  nadzwyczajnego
złagodzenia albo z nadzwyczajnego obostrzenia. Żadnych innych wskazań ustawodawca sądowi nie
daje  –  i  słusznie,  bo  od  tego  jest  sąd,  żeby  sądził,  a  nie  tylko  odczytywał  w  ciemno  stosował
przepisy.

Paragraf 1 – mamy do czynienia np. z recydywistą, który działa w zorganizowanej grupie
przestępczej (dwie okoliczności obostrzające) – sąd może tylko raz obostrzyć karę: albo na
podstawie przepisu o recydywie albo na podstawie przepisu o działaniu w zorganizowanej grupie
przestępczej. Podobnie, gdy mamy do czynienia z przekroczeniem granic obrony koniecznej przez
osobę o ograniczonej poczytalności.

Art. 58

Paragraf  1  –  kary  pozbawienia  wolności  jako  kary  ostateczne  (ultima  ratio).  Wszystkie  badania
kryminologiczne  wykazały,  że  kara  pozbawienia  wolności  (a  szczególnie  krótkoterminowa)  niewiele  daje.
W związku z tym należy próbować wszystkiego innego, a kara pozbawienia wolności tylko wtedy, gdy inna
kara  lub  środek  karny  nie  spełnia  celów  karnych.  Ustawa  mówi  tutaj  o  karze  pozbawienia  wolności  bez
warunkowego zawieszenia (kara bezwzględna – kara idąca do wykonania

§ 1. Jeżeli zachodzi kilka niezależnych od siebie podstaw do nadzwyczajnego złagodzenia
albo obostrzenia kary, sąd może tylko jeden raz karę nadzwyczajnie złagodzić albo obostrzyć,
biorąc pod uwagę łącznie zbiegające się podstawy
łagodzenia albo obostrzenia.
§ 2. Jeżeli zbiegają się podstawy nadzwyczajnego złagodzenia i obostrzenia, sąd
może zastosować nadzwyczajne złagodzenie albo obostrzenie kary.

Zasady wymiaru kary

M. Szewczyk

123

Paragraf 2 - grzywna:

grzywny  nie  orzeka  się  jeżeli  dochody  sprawcy,  jego  stosunki  majątkowe  lub  możliwości
zarobkowe uzasadniają przekonanie, ze sprawca grzywny nie uiści i nie będzie jej można ściągnąć
w  drodze  egzekucji.  Na  gruncie  kodeksu  karnego  wykonawczego  alternatywna  dla  grzywny  jest
albo kara pracy albo krótkoterminowa kara pozbawienia wolności.

Charakter kary – kara jest dolegliwością osobistą, ma dotknąć sprawcę, a nie kogo innego. Jeżeli
grzywna jest wysoka to ta grzywna bije w rodzinę, w związku z tym sąd też musi wziąć pod uwagę
czy jedyną osobą, która ponosi dolegliwość związaną z karą grzywny jest skazany, czy jest jeszcze
ktoś inny. Tutaj ustawa wymienia, że bierze pod uwagę stosunki majątkowe i możliwości
zarobkowe – często się ten przepis krytykuje, bo stosunki majątkowe to mało, powinny być też
stosunki rodzinny.

Co zrobić jeżeli grzywna jest obligatoryjna, tzn. sankcja przewiduje obowiązek orzeczenia grzywny
–  takiej  sytuacji  nie  ma  na  gruncie  kodeksu  karnego,  ale  w  ustawach  dodatkowych  są  przepisy
karne,  które  przewidują  obligatoryjną  grzywnę,  ponieważ  art.  116  KK  mówi:  „przepisy  części
ogólnej tego kodeksu stosuje się do innych ustaw przewidujących odpowiedzialność karną, chyba
że te przepisy stanowią inaczej.” Czyli art. 58 par 2 stosuje się nie tylko do kodeksu karnego, ale
także  do  innych  ustaw  szczególnych.  Jeżeli  taka  ustawa  przewiduje  obligatoryjną  grzywnę,  to
stosuje  się  58  par  2  czy  nie?  Który  przepis  ma  pierwszeństwo?  SN:  art.  58  par  2  ma
pierwszeństwo przed przepisami szczegółowymi. Czyli tam gdzie grzywna jest obligatoryjna a sąd
stwierdzi, że stosunki majątkowe, rodzinne i możliwości zarobkowe wskazują na to, że grzywny
nie będzie można ściągnąć, to takiej grzywny ściągnąć nie można.

Paragraf 3:

możliwość orzeczenia innej kary niż jest w sankcji. Sankcja, która grozi w przepisie to nie jest
jedyna sankcja, bo ona jest uzupełniana postanowieniami przepisów art. 58 par 3 i art. 59.

Sankcje w kodeksie karnym dzielimy na:

sankcje proste - sankcja, która mówi „podlega karze pozbawienia wolności do lat 5”),
np. art. 150:

sankcje kumulatywne – „podlega karze pozbawienia wolności i grzywny” – w KK
takiej sankcji nie ma, co nie znaczy, że w prawie karnym one nie występują (ustawy
dodatkowe)

sankcje alternatywne – kiedy sąd może wybrać karę. Weźmy np. art. 182 par 2:

Art.  58  par  3  -  jeżeli  mamy  sankcję  prostą  –  podlega  odpowiedzialności  do  lat  5,  to  sąd  może
orzec  karę  ograniczenia  wolności,  w  szczególności  gdy  orzeka  równocześnie  środek  karny.
Wróćmy do przestępstwa eutanazji: sankcje – pozbawienie wolności od 3 miesięcy do lat 5, ale
art. 58 par 3 dodaje do tego sankcje kary ograniczenia wolności albo grzywnę. Wszystkie przepisy,
które mają sankcję prostą z karą nieprzekraczającą 5 lat – musimy czytać w powiązaniu z art. 58
par  3.  Zobaczmy  też  np.  art.  152  (przerwanie  ciąży)  –  zagrożone  karą  do  lat  3  pozbawienia
wolności (z przepisu 152) oraz karą ograniczenia wolności i grzywny (z przepisu art. 58 par 3).

§ 1. Kto zabija człowieka na jego żądanie i pod wpływem współczucia dla niego,
podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.

§ 1. Kto zanieczyszcza wodę, powietrze lub ziemię substancją albo promieniowaniem jonizującym w
takiej ilości lub w takiej postaci, że może to zagrozić życiu lub zdrowiu wielu osób lub spowodować
zniszczenie w świecie roślinnym lub zwierzęcym w znacznych rozmiarach,
podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. [sankcja prosta]
§ 2. Jeżeli sprawca działa nieumyślnie, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia
wolności do lat 2. [sankcja alternatywna]

Zasady wymiaru kary

M. Szewczyk

124

Paragraf 4: „Przepisu § 3 nie stosuje się do sprawcy występku umyślnego, który był uprzednio skazany na
karę pozbawienia wolności na czas nie krótszy niż 6 miesięcy bez warunkowego zawieszenia jej wykonania,
oraz do sprawcy występku o charakterze chuligańskim.”

Pytanie: czy ten występek za który został wcześniej skazany musi być też występkiem umyślnym?
Tam gdzie ustawodawca chciał zaznaczyć umyślność to napisał, czyli ten nowy występek ma być
umyślnym, natomiast za ten za który odsiedział 6 miesięcy, może być umyślnym lub nieumyślnym.

Art. 59

Kiedy sankcję jest kara do 3 lat pozbawienia wolności to sąd ma dwie możliwości:

Orzec karę ograniczenia wolności albo grzywny (art. 58 par 3)

Odstąpić od wymierzenia kary orzekając jednocześnie środek karny (art. 59)

Natomiast jeżeli mamy karę alternatywną, gdzie karze pozbawienie wolności towarzyszy kara ograniczenia
wolności lub grzywny (w zasadzie przy krótkoterminowych karach pozbawienia wolności). Spójrzmy do
art. 192: „Kto wykonuje zabieg leczniczy bez zgody pacjenta podlega karze grzywny, ograniczenia wolności
albo pozbawienia wolności do lat 2”. Tu mamy klasyczną sankcję alternatywną. Tutaj wchodzi w grę reguła
z art. 59.

Zobaczmy na art. 152: „Kto za zgodą kobiety ciężarnej przerywa jej ciąże z naruszeniem przepisów ustawy
podlega karze pozbawienia wolności do lat 3”. Jaką sankcję może orzec sąd? Ponieważ to jest do lat 3 to na
podstawie art. 58 par 3 sąd może orzec zamiast tej kary grzywnę albo ograniczenie wolności. Sąd może też
zastosować do tego również dobrodziejstwo art. 59. A więc przy sankcji prostej do lat 3 można orzec
grzywnę, ograniczenie wolności albo odstąpić od wymierzenia kary przy orzeknięciu środka karnego.

Przy eutanazji gdzie mamy sankcję do lat 5 możemy zastosować tylko art. 58 par 3, art. 59 nie wejdzie w
grę, bo tam ma być sankcja prosta, ale do lat 3.

Natomiast w ar 192 par 1: „Kto wykonuje zabieg leczniczy bez zgody pacjenta, podlega grzywnie, karze
ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.” – sąd może tu zastosować art. 59, czyli
odstąpić od wymierzenia kary.

§ 1. Jeżeli przestępstwo jest zagrożone karą pozbawienia wolności nie przekraczającą 3 lat albo
alternatywnie karami wymienionymi w art. 32 pkt. 1-3 i społeczna szkodliwość czynu nie jest
znaczna, sąd może odstąpić od wymierzenia kary, jeżeli orzeka równocześnie środek karny, a cele
kary zostaną przez ten środek spełnione.
§ 2. Przepisu § 1 nie stosuje się do sprawcy występku o charakterze chuligańskim.

Kary

M. Szewczyk

125

RODZAJE KAR

Reakcja karna na popełnione przestępstwo jest albo drogą orzeczenia kary (art. 32) albo środków karnych
(art.  39).  Kiedyś  te  środki  karne  były  nazywane  karami  dodatkowymi,  ustawodawca  z  tego  pojęcia
zrezygnował, albowiem wg nowej filozofii prawa karnego te środki karne mogą być orzekane samoistnie, a
nie  tylko  jako  dodatek  do  kary  zasadniczej.  W  kodeksie  francuski  i  niemieckim  nie  robi  się  rozróżnienia
miedzy  karami  a  środkami  karnymi  nazywając  całość  środkami  karnymi,  bo  w  zasadzie  wielkiej  różnicy
między nimi nie ma, tym bardziej, że zasady wymiaru kary stosuje się tak do kary jak i środków karnych.

Art. 32 – karami są:

Grzywna

Ograniczenie wolności

Pozbawienie wolności

25 lat pozbawienia wolności

Dożywotnie pozbawienie wolności

Katalog kar ułożony jest od kary najłagodniejszej do najsurowszej. Ustawodawca chciał podkreślić zasadę
ultima ratio kary pozbawienia wolności (opisaną w art. 58 par 1).

KARA ŚMIERCI

Kodeks  karny  z  1997  roku  definitywnie  zrezygnował  z  kary  śmierci.  Kodeks  karny  z  1932  r.  (pierwszy
kodeks karny polski po odzyskaniu niepodległości). Do roku 1932 r. obowiązywały w Polsce kodeksy karne
państw  zaborczych.  Dopiero  w  1932  roku  uchwalono  polski  kodeks  karny,  który  obowiązywał  do  1969
roku, kiedy uchwalono kolejny. Tak kodeks 1932 jak i 1969 przewidywały kary śmierci za najpoważniejsze
przestępstwa.  Pod  koniec  obowiązywania  kodeksu  karnego  z  1969  roku  były  bardzo  aktywne  ruchy
abolicjonistyczne, przemawiające za zniesieniem kary śmierci, ale ta dyskusja była bardzo ostra i do tej pory
trwa  (choć  nie  ma  podstaw  prawnych).  W  1995  roku  wprowadzono  tzw.  moratorium  na  wykonywanie
kary  śmierci.  Takie  moratorium  w  tych  stanach  Stanów  Zjednoczonych,  w  których  jest  kara  śmierci  w
bardzo  wielu  jest  moratorium  na  jej  niewykonywanie,  tzn.  orzeka  się  karę  śmierci  a  nie  wykonuje.  To
dotyczy np. bandy Mansona (którzy zamordowali żonę Polańskiego). W Polsce takie moratorium w 1995
roku.  W  1997  uchwalono  kodeks  karny,  który  nie  przewiduje  kary  śmierci.  W  miejsce  kary  śmierci
wprowadzono  karę  dożywotniego  pozbawienia  wolności.  Jest  to  kara  najsurowsza  o  charakterze
eliminującym. Znosząc karę śmierci głównie powoływano się na umowy międzynarodowe, których Polska
jest  stroną,  zwłaszcza  na  konwencję  Rady  Europy:  Europejską  Konwencję  o  Ochronie  Praw
Człowieka i Podstawowych Wolności (Rzym 1950).

Art. 2 Konwencji konstytuuje prawo do życia: „prawo każdego człowieka do życia jest chronione
przez ustawę.”

Nie jest to jednak prawo bezwzględne: „Nikt nie może być umyślnie pozbawiony życia wyjąwszy:

przypadki wykonania wyroku sądowego, skazującego za przestępstwo za które ustawa
przewiduje karę śmierci,

w wyniku bezwzględnie koniecznego użycia siły w obronie jakiejkolwiek osoby przed
bezprawną przemocą [obrona konieczna]

w celu wykonania zgodnego z prawem zatrzymania lub uniemożliwienia ucieczki osobie
pozbawionej wolności zgodnie z prawem

w działaniach podjętych zgodnie z prawem w celu stłumienia zamieszek lub powstania.

Te państwa, które mają w kodeksie karę śmierci, nie łamią art. 2 EKPCz. Art. 2 teoretycznie
dopuszcza karę śmierci wśród państwa Rady Europy, ale do konwencji został uchwalony
Protokół 6, który odnosi się do tego prawa do życia (uchwalony w 1983 r. w Strasburgu, został
przez Polskę podpisany) – sygnatariusze tego protokołu do EKPCz uzgodniły co następuje:

Kary

M. Szewczyk

126

Art. 1 – kara śmierci będzie zniesiona, nikt nie może być skazany na taką karę, ani nie
może nastąpić jej wykonanie

Art. 2 – państwo może przewidzieć w swoich ustawodawstwach karę śmierci za czyny
popełnione w czasie wojny lub bezpośredniego zagrożenia wojny

Kara śmierci jest niezgodna z Protokołem 6, dopuszcza się ją jedynie na czas wojny. W
związku z tym jeśli są postulaty przywrócenia kary śmierci jako iż art. 2 EKPCz tego nie
zakazuje to jest półprawda, bo protokół 6 na to nie pozwala. Żeby wprowadzić znów
karę śmierci musimy wypowiedzieć art. 6.

KARA DOŻYWOTNIEGO POZBAWIENIA WOLNOŚCI

Art. 3 EKPCz – „nikt nie może być poddany torturom, ani nieludzkiemu lub poniżającemu  traktowaniu
albo karaniu”. Czy ludzkie jest zamknięcie człowieka na dożywocie nie  dając mu szansy. Czy nie jest to
sprzeczne  z  art.  3?  Jaki  sens  ma  taka  kara?  Po  licznych  dyskusjach  ustalono  pewien  kompromis  –  kara
dożywotniego  pozbawienia  wolności  będzie  karą  okrutną  jeżeli  nie  będzie  jej  towarzyszyć  możliwość
warunkowego  przedterminowego  zwolnienia.  W  związku  z  tym  we  wszystkich  kodeksach  europejskich
gdzie jest kara dożywotniego więzienia, jest przewidziane warunkowe przedterminowe zwolnienie. Wtedy
ta  kara  nie  ma  charakteru  czysto  eliminacyjnego,  ale  ma  również  za  zadanie  przygotować  sprawcę  do
ewentualnego  powrotu  do  społeczeństwa.  Prawdą  jest,  że  sprawca  skazany  na  karę  dożywotniego
pozbawienia  wolności  wg  polskiego  prawa  może  ubiegać  się  o  warunkowe  przedterminowe  zwolnienie
dopiero  po  25  latach,  w  związku  z  tym  trudno  będzie  mu  się  zaadoptować  do  życia,  ale  zakłada  się,  że
przez te lata będzie się uczył/pracował itp. Zakładając, że kara dożywotniego pozbawienia wolności dotyczy
przypadków najpoważniejszych i za wyjątkiem jednego przypadku, w zasadzie zawsze towarzyszy jej jakaś
kara alternatywna to prawdopodobnie te 25 lat przebywania w odosobnieniu i przy właściwym programie
edukacyjnym/socjalnym jest wskazane.

W niektórych stanach Stanów Zjednoczonych sąd decyduje czy będzie istniała dla skazanego możliwość
przedterminowego warunkowego zwolnienia. Zrobiono badania: ci ludzie, którzy byli skazani na dożywocie
bez warunkowego zwolnienia musieli być w klatkach izolacyjnych pozamykani. W tych ludziach wzrastała
tylko agresja. Dlatego wiele stanów odeszli od tego i dali szansę przedterminowego zwolnienia.

KARA 25 LAT POZBAWIENIA WOLNOŚCI

We wszystkich przypadkach, za wyjątkiem art. 1 dekretu o faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzach
wojennych, karze dożywotniego pozbawienia wolności towarzyszy co najmniej kara 25 latach pozbawienia
wolności, najczęściej jednak też kara terminowa. U nas zawsze karze pozbawienia wolności towarzyszy
jakaś kara (25 lat pozbawienia wolności przy art. 148 par 2, 25 lat i ponad 8 lat pozbawienia wolności). Art.
148 par 2 jest jedynym przypadkiem gdzie dożywociu towarzyszy jedynie kara 25 lat pozbawienia wolności.

Art. 54 par 2 – „wobec sprawcy, który w czasie popełnienia przestępstwa nie ukończył 18 lat, nie orzeka
się kary dożywotniego pozbawienia wolności” – ten przepis stoi w sprzeczności z zasadą indywidualizacji
kary, bo jeśli małoletni popełni zbrodnię z art. 148 par 2 – to dożywotniego nie wolno mu orzec, a jedyną
karą jaka mu grozi jest 25 lat pozbawienia wolności – kara bezwzględnie oznaczona, która jest sprzeczna z
konstytucyjną zasadą indywidualizacji kary i swobodnego orzekania przez sąd.

Sankcja 25 lat pozbawienia wolności jest sankcją bezwzględnie oznaczoną.

KARA POZBAWIENIA WOLNOŚCI

Art. 37 – „kara pozbawienia wolności wymieniona w art. 32 par 3 trwa najkrócej miesiąc, najdłużej 15 lat i
wymierza się ją w miesiącach i latach”. Czyli mamy karę pozbawienia terminową od 1 miesiąca do lat 15

Kary

M. Szewczyk

127

albo jednorazową 25 lat. Nie możemy orzekać 16, 17, 22 lat. W projekcie kodeksu nowego jest, by
doprowadzić karę terminową do 25 lat.

Sankcja wyrażona w art. 37 może być przez ustawodawcę różnie modyfikowana:

Modyfikacja dolnej granicy - Art. 148 par 1: kto zabija człowieka podlega karze pozbawienia
wolności na czas nie krótszy od lat 8

Modyfikacja obu granic:

Art. 148 par 4: kto zabija człowieka pod wpływem silnego wzburzenia
usprawiedliwionego okolicznościami podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat
10

Art. 158 par 2: jeżeli następstwem bójki jest śmierć lub ciężki uszczerbek na zdrowiu –
kara pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8

Art. 158 par 3 – od roku do lat 10

Modyfikacja górnej granicy

Art. 158 par 1: kto bierze udział w bójce lub pobiciu.. podlega karze pozbawienia
wolności do lat 3

Art. 160 – kto naraża człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia lub
ciężkiego uszczerbku na zdrowiu podlega karze pozbawienia wolności do lat 3

Możliwość warunkowego zawieszenia kary pozbawienia wolności.

Kara pozbawienia wolności jest ultima ratio (art. 58 par 1), priorytety mają kara ograniczenia wolności i
grzywny. Realną alternatywną dla kary krótkoterminowego pozbawienia wolności jest kara ograniczenia
wolności, której będziemy się jeszcze dokładniej przyglądać.

13.04.09

WYKŁAD 20

Temat: System kar cz 2.

Niewątpliwie  najpopularniejszą  karą,  najczęściej  orzekaną  szczególnie  w  systemach  zachodnich  jest  kara
grzywny, dlatego, że nie jest karą izolacyjną. Kara ta ma też swoje wady - mówi się często, że jest to kara która
bije  w  rodzinę.  Rada  Europy  podjęła  taką  rezolucję,  w  której  napisała,  że  państwa  Rady  Europy  powinni  się
zastanowić nad karą, która byłaby alternatywą dla krótkoterminowej kary pozbawienia wolności i dla grzywny.
Sugestie  Rady  Europy  były  takie  (na  wzór  systemu  amerykańskiego  i  brytyjskiego),  żeby  kara  była  oparta  na
pracy. Po tej rezolucji praktycznie wszystkie kraje europejskie wprowadziły do katalogu swoich kar karę pracy.
W związku z tym mamy dwie kary nieizolacyjne: grzywny i ograniczenia wolności.

KARA GRZYWNY

(art. 33)

Grzywna oprócz tego, że ma charakter niewątpliwie retrybutywny (kara bolesna), ale również celem jej
jest wskazanie nieopłacalności popełnienia przestępstwa (duże znaczenie prewencyjne, prewencja
generalna). Generalnie we wszystkich państwach jak dotąd funkcjonują dwa systemy kar grzywien:

Grzywna kwotowa – którą sąd orzeka globalną sumę kary. Tak było w Polsce do nowego kodeksu
karnego. Sąd orzekał np. 5 tysięcy złotych grzywny.

Grzywna  dniówkowa  -  w  systemach  państw  skandynawskich  przeszła  potem  do  państw
demokracji ludowej, a teraz bardzo powszechna (np. Austria, Francja, Niemcy). Orzeka się ją w
dniówkach. W Polskim Kodeksie Karnym są tylko grzywny dniówkowe. Polski system zna jednak
grzywny  kwotowe  –  Kodeks  Wykroczeń.  W  szeregu  ustaw  dodatkowych  nadal  są  grzywny
kwotowe.

Kary

M. Szewczyk

128

Art. 33

Jak się tą grzywnę wymierza – dwuetapowo (określając liczbę stawek a potem wysokość jednej stawki), ale
w zasadzie to grzywnę określamy trójetapowo – art. 58 par 2 (nie wolno orzekać grzywien nieściągalnych.

1 etap – art. 58 par 2 – brak negatywnych przesłanek (nieściągalnych grzywien)

2 etap – art. 33 – sąd ustala ilość stawek – orzekamy w oparciu głównie o stopień społecznej
szkodliwości czynu

3 etap – określenie wysokości stawki

Grzywna dniówkowa – główny jej cel jest taki, żeby ją jak najlepiej dopasować do indywidualnych
możliwości dla każdego, ażeby ona stanowiła właściwą dolegliwość za popełniony przez niego czyn
zabroniony.  Pierwszy  etap  –  ilość  stawek  dziennych,  orzekamy  w  oparciu  głównie  o  stopień
społecznej  szkodliwości  czynu.  Na  możliwości  płatnicze  skazanego  sąd  w  ogóle  nie  patrzy.  Z
punktu widzenia społecznej szkodliwości czynu (art. 115) sprawca powinien dostać powiedzmy 20
stawek dziennych grzywny – i niezależnie od tego czy ktoś jest dziadem, posłem czy milionerem –
każdy z czyn o takiej społecznej szkodliwości dostanie 20 grzywien (wewnętrzna sprawiedliwość
wyroków,  szczególnie  jeśli  mamy  do  czynienia  z  poszerzonym  sprawstwem  np.  podżegaczem  i
pomocnikiem  –  w  pierwszym  etapie  oni  otrzymują  taką  samą  ilość  stawek,  ale  nie  taką  samą
grzywnę.  Teraz  sąd  zastanawia  się  ile  może  wynosić  wartość  jednej  stawki  dziennej  dla
poszczególnego  sprawcy  –  ten  etap  to  dopasowanie  grzywny  do  możliwości  płatniczych
skazanego.  Tu  może  nastąpić  duża  rozpiętość  pomiędzy  ostateczną  grzywną  wśród  różnych
współsprawców, którzy dostali tę samą ilość stawek dziennych. Stawka dzienna teraz dla jednego
może wartać 10 zł, a dla drugiego 2000zł. W ten sposób ta grzywna może być dostosowana do
możliwości  płatniczych  skazanego  i  aby  odczuli  oni  stopień  dolegliwości  tej  grzywny,  która  ma
przemawiać  za  nieopłacalnością  w  przyszłości  popełnienia  przestępstwa.  Stąd  ta  grzywna
dniówkowa  ma  tę  przewagę  nad  grzywną  kwotową,  że  daje  ogromną  możliwość  dopasowania
wysokości grzywny do konkretnego sprawcy, ale przez to mamy te co najmniej 2 etapy: 1 etap z
art. 58 i na podstawie art. 33 2 etapy: ilość stawek i wysokość jednej stawki.

Grzywna może być grzywną samoistną, kumulatywną lub grzywną orzeczoną w ramach środków
probacyjnych (warunkowego zawieszenia wykonania kary).

Grzywna samoistna – grzywna opisana w sankcji. Z reguły wysokość tej grzywny jest ta która opisana w
art. 33 – od 10 do 360 stawek. Mamy jednak dwa przepisy, które modyfikują ten przepis

Art. 221 – „Kto wbrew obowiązkowi nie zawiadamia w terminie właściwego organu o wypadku
przy pracy lub chorobie zawodowej albo nie sporządza lub nie przedstawia wymaganej
dokumentacji, podlega grzywnie do 180 stawek dziennych albo karze ograniczenia wolności.”

Art. 255 par 3 – „Kto publicznie pochwala popełnienie przestępstwa, podlega grzywnie do 180
stawek dziennych, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.”

Grzywnę samoistną można orzec nie tylko w oparciu o art. 33, ale również modyfikując karę w
oparciu o przepis art. 58 par 3 – jeżeli mamy pozbawienie wolności nieprzekraczające 5 lat, to sąd
może orzec grzywnę.

Grzywnę samoistną można też orzec stosując instytucję nadzwyczajnego złagodzenia kary
(art. 60 par 6).

Grzywnę samoistną można orzekać w wysokości również wyższej niż 360 stawek w wyniku
nadzwyczajnego obostrzenia kary, np. przy recydywie grzywna może wynosić 540 stawek

§ 1. Grzywnę wymierza się w stawkach dziennych, określając liczbę stawek oraz wysokość jednej stawki;
jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, najniższa liczba stawek wynosi 10, zaś najwyższa 360.
§ 2.

Sąd może

wymierzyć grzywnę także obok kary pozbawienia wolności wymienionej w art. 32 pkt 3,

jeżeli sprawca dopuścił się czynu w celu osiągnięcia korzyści majątkowej lub gdy korzyść majątkową
osiągnął.
§ 3. Ustalając stawkę dzienną, sąd bierze pod uwagę dochody sprawcy, jego warunki osobiste, rodzinne,
stosunki majątkowe i możliwości zarobkowe; stawka dzienna nie może być niższa od 10 złotych, ani też
przekraczać 2 000 złotych.

Kary

M. Szewczyk

129

dziennych. Podobnie w wypadku tzw. kary łącznej – sąd wymierza karę łączną w granicach od
najwyższej z kar wymierzonych za poszczególne przestępstwa do ich sumy, nie przekraczając
jednak 540 stawek grzywny.

Grzywna kumulatywna – określona w art. 33 par 2. Tej grzywny nie znajdziemy nigdy w części
szczególnej, ona może być orzekana tylko i wyłącznie na podstawie przepisu części ogólnej – art. 33 par 2.

Grzywny kumulatywnej nie orzeka się obok kary 25 lat pozbawienia wolności, dożywotniego
pozbawienia wolności jak i ograniczenia wolności albowiem przepis mówi wyraźnie o terminowej
karze pozbawienia wolności.

Co rozumiemy przez „sprawca” w tym przepisie art. 33 par 2? Są 2 teorie: 1 – mowa jest tu o
sprawcy sensu stricto (sprawca, współsprawca, sprawca kierowniczy i polecający), a drudzy
sprawcy sensu largo (także podżegacz i pomocnik). W Krakowie przyjmujemy, że jest to sprawca
w najszerszym tego słowa znaczeniu, ale są ośrodki, które mówią, że sprawca to jest tylko to co
w art. 18 par 1.

„dopuścił  się  czynu  w  celu  osiągnięcia  korzyści  majątkowej”  –  ważne  jest,  żebyśmy  sobie
uzmysłowili,  że  korzyść  majątkowa  nie  musi  być  znamieniem  opisu  czynu.  Można  stosować
grzywnę kumulatywną nie tylko wtedy, gdy jest w opisie coś o osiągnięciu korzyści majątkowej. Tu
nie chodzi o znamię, tu chodzi o czyny, które nie mając w sobie opisu „w celu osiągnięcia korzyści
majątkowej”  są  popełnione,  czyli  na  pozór  przestępstwo  pobicia  może  pociągnąć  za  sobą
orzeczenie  grzywny  kumulatywnej  jeśli  ktoś  komuś  powiedział:  słuchaj  ja  jestem  kurdupel  więc
temu  nie  podskoczę,  masz  tu  500  stów  i  idź  gościa  zbij  –  to  przestępstwo  jest  przestępstwem
popełnionym  w  celu  osiągnięcia  korzyści  majątkowej.  Każde  przestępstwo  jeżeli  sąd  ustali,  że
zostało  ono  popełnione  w  celu  osiągnięciu  korzyści  majątkowej  –  sąd  może  orzec  grzywnę
kumulatywną.

Czyli sąd może orzec na podstawie art. 32 par 2 grzywnę za przestępstwo, które w sankcji w
ogóle nie przewiduje grzywny.

Ta  grzywna  orzeczona  obok  kary  pozbawienia  wolności  terminowej,  ma  te  same  granice  co
grzywna  samoistna  –  od  10  stawek  do  360.  Wyjątkiem  jest  art.  309:  „W  razie  skazania  za
przestępstwo określone w art. 296 § 3 [przekupstwo], art. 297 § 1 [oszustwo kapitałowe] lub art.
299  [pranie  brudnych  pieniędzy],  grzywnę  orzeczoną  obok  kary  pozbawienia  wolności  można
wymierzyć w wysokości do 2 000 stawek dziennych.” Jest przepis, który mówi, że kara łączna
nie może przekraczać górnej granicy dla danego rodzaju kary. Na gruncie 309 powstaje paradoks.
Górna granica dla kary grzywna to 360 stawek. Kara łączna nie może przekraczać granicy. Ale na
podstawie  309  można  orzec  2000  stawek.  Jeśli  sąd  będzie  skazywał  tylko  za  przestępstwa
orzeczone  w  309  to  może  orzec  grzywnę  do  wysokości  2000  stawek  dziennych,  ale  adwokat
teraz  powie  swojemu  klientowi:  ukradnij  jeszcze  coś  to  lepiej  na  tym  wyjdziesz,  bo  sąd  będzie
musiał  zastosować  karę  łączną,  a  przepis  o  karze  łącznej  mówi,  że  kara  łączna  nie  może
przekraczać górnej granicy, czyli 309 nie może być tu zastosowane. Mamy tu kolejny przypadek w
KK niezsynchronizowania przepisów. Przy karze łącznej powinno być napisane, że nie stosuje się
do  przypadku  z  art.  309,  tego  zastrzeżenia  nie  ma,  ale  sądy  przyjmuję,  że  jeżeli  jedną  z  kar
grzywien do wymierzenia kary łącznej jest kara wymierzona z art. 309 to przyjmują jej granicę, ale
to jest contra legem, które musi być jednak przyjmowane przeciw zdrowemu rozsądkowi.

Istnieje  generalny  nakaz  zaliczenia  kary  pozbawienia  wolności  na  poczet  orzeczonych  kar  (to
głównie  chodzi  o  areszt  tymczasowy).  Ale  popatrzmy  na  art.  63  par  1,  co  on  oznacza:  jeżeli
sprawca  jest osadzony przed wyrokiem to jeżeli wyrok opiewa tylko na  grzywnie bądź tylko na
karze ograniczenia wolności to sąd musi to zaliczyć na poczet kary biorąc podany tam przelicznik.

Grzywna  niezapłacona  podlega  zamianie  –  KKW  art.  44  –  „skazanego  za  grzywnę  sąd
wzywa do jej uiszczenia w terminie 30 dni. Jeżeli termin upłynie bezskutecznie grzywnę ściąga się
w drodze egzekucji, ale jeżeli egzekucja staje się bezskuteczna lub z okoliczności sprawy wynika,
że  byłaby  bezskuteczna  sąd  może  zamienić  grzywnę  nieprzekraczającą  120  stawek  dziennych  po
uprzednim  wyrażeniu  zgody  przez  skazanego,  na  pracę  społeczną  użyteczną  przyjmując,  że  10
stawek dziennych jest równoważne miesiącowi pracy społecznej…” i art. 46 KKW – jeżeli skazany

Kary

M. Szewczyk

130

mimo możliwości nie uiści grzywny w terminie ani nie podejmie tej pracy sąd orzeka wykonanie
zastępczej kary pozbawienia wolności. Grzywna niezapłacona podlega zamianie w pierwszej
kolejności na pracę społecznie użyteczną, a w drugiej kolejności na karę pozbawienia wolności
(art. 44-46 KKW).

Grzywna jako środek w ramach orzeczenia warunkowego zawieszenia wykonania kary (art.
72):

Art.  72  –  „Zawieszając  wykonanie  kary  pozbawienia  wolności,  sąd  może  orzec  grzywnę  w
wysokości  do  180  stawek  dziennych,  jeżeli  jej  wymierzenie  na  innej  podstawie  nie  jest
możliwe; zawieszając wykonanie kary ograniczenia wolności sąd może orzec grzywnę w wysokości
do 90 stawek dziennych.”

Często  się  przyjmuje,  że  warunkowe  zawieszenie  wykonania  kary  prowadzi  do  poczucie
bezkarności.  Orzeczono  mu  karę,  zawieszono  i  jeżeli  w  okresie  próby  będzie  się  zachowywał
przyzwoicie  to  skazanie  ulega  zatarciu  z  mocy  prawa.  W  związku  z  tym  to  warunkowe
zawieszenie wykonania kary jest opatrzone obowiązkami probacyjnymi (art. 72) i z tego przepisu
wyciągnięto grzywnę, bo trudno ją nazwać obowiązkiem probacyjnym, ale niewątpliwie jest z nią
związana.

„Jeżeli jej wymierzenie na innej podstawie nie jest możliwe” – jeśli byłyby inne podstawy to jeżeli
sąd tego nie wymierzył to uznał za niecelowe orzekanie kary grzywny, więc jeśli tamten sąd nie
uznał wtedy za celowe orzekanie grzywny to nie może teraz.

Zmniejszona górna granica stawek dziennych do 180.

Manipulujemy tylko ilością stawek grzywny (stawki jest stale taka sama):

360/540 stawek przy recydywie

2000 stawek przy art. 309

180 stawek przy warunkowym zawieszeniu

540 stawek przy karze łącznej

KARA OGRANICZENIA WOLNOŚCI

(art. 34-35)

Art. 34

Karę ograniczenia wolności wymierza się w trzech sytuacjach:

na podstawie sankcji

na podstawie art. 58 analogicznie jak grzywna (przestępstwo niezagrożone karą 5 lat pozbawienia
wolności to sąd zamiast niej może orzec karę grzywny czy ograniczenia wolności jeżeli orzeka
jednocześnie środek karny).

w ramach nadzwyczajnego złagodzenia kary (art. 60 par 6).

Granicę kar ograniczenia wolności – od miesiąca do 12 miesięcy, ale przy recydywie sąd może wymierzyć
karę od górnej granicy zwiększonej o połowę, czyli do 18 miesięcy.

Kara ograniczenia wolności jest tą karą, która ma być odpowiedzią na zalecenia Rady Europy żeby było coś
pomiędzy krótkoterminową karą pozbawienia wolności (bo jest niecelowa) a grzywną (bo jest
nieściągalna). Kara ograniczenia wolności funkcjonuje w całej Europie, a na początku wprowadzono ją w

§ 1. Jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, kara ograniczenia wolności trwa najkrócej
miesiąc, najdłużej 12 miesięcy; wymierza się ją w miesiącach.

Kary

M. Szewczyk

131

Wielkiej Brytanii – community service – praca na rzecz społeczności. Potem przejęły to Stany
Zjednoczone, a powoli zaczęły przyjmować kraje europejskie. Wszędzie ta kara jest określona jako praca
na rzecz społeczności, natomiast u nas nazywa się karą ograniczenia wolności.

Ta kara ponieważ nazywa się ograniczeniem wolności to kładzie nacisk na wolnościowe ograniczenia, a
więc musi w sobie zawierać pewne dolegliwości wolnościowe i pewne ekonomiczne. Popatrzmy na art. 34
par 2:.

Dolegliwości wolnościowe:

Skazany nie może bez zgody sądu zmieniać miejsca stałego pobytu

Ma obowiązek udzielania wyjaśnień dotyczących przebiegu odbywania kary – komu ma
te wyjaśnienia składać? Ponieważ sąd w trakcie wykonywania kary może zmieniać obowiązki, które
nałożył pierwotnie na skazanego i robi to na etapie wykonania kary sąd penitencjarny
(wykonawczy), przyjmuje się, że te sprawozdania z przebiegu kary skazany ma składać do sądu
penitencjarnego, gdyż ten sąd decyduje o warunkowym przedterminowym zwolnieniu, związku z
tym musi mieć obraz przebiegu odbywania tej kary, żeby móc pewne decyzje podjąć.

Dolegliwość ekonomiczna:

Jest obowiązany do wykonywania pracy wskazanej przez sąd (nieodpłatnej)

Obowiązek  pracy  wzbudzał  dyskusję  we  wszystkich  krajach  gdzie  tę  karę
wprowadzono. Art. 4 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności: „Art.
4 ust 2. Nikt nie może być zmuszony do świadczenia pracy przymusowej lub obowiązkowej. 3. W
rozumieniu  tego  artykułu  pojęcie  praca  przymusowa  lub  obowiązkowa  nie  obejmuje:  a)  żadnej
pracy,  jakiej  wymaga  się  zwykle  w  ramach  wykonywania  kary  pozbawienia  wolności  orzeczonej
zgodnie z postanowieniami  art. 5 niniejszej Konwencji lub w okresie warunkowego zwolnienia”.
Kara pracy nie jest odbywaną w ramach kary pozbawienia wolności tylko jest samoistną karą. W
związku z tym podniesiono, że kara pracy jest sprzeczna z art. 4 Konwencji. W związku z tym 99%
kodeksów europejskich, które mają karę pracy mają przepis, który mówi, że sąd może orzec karę
pracy za zgodą skazanego i jak będzie za jego zgodą to nie będzie to kara przymusowa. Natomiast
my jesteśmy oryginalni, art. 35 par 3: „Miejsce, czas, rodzaj lub sposób wykonywania obowiązku
pracy,  o  którym  mowa  w  §  1,  sąd  określa  po  wysłuchaniu  skazanego.”  –  sąd  ma  tylko
obowiązek wysłuchać skazanego, nie ma żadnych innych konsekwencji. Art. 45 KKW, który mówi
o  zastępczej  karze  dla  kary  grzywny:  „jeżeli  egzekucja  grzywny  okaże  się  bezskuteczna  po
uprzednim  wyrażeniu  zgody  skazanego  na  pracę  społecznie  użyteczną”.  W  kodeksie  karnym
wykonawczym  uwzględniono  zgodę,  natomiast  zespół  opracowujący  kodeks  karny  chciał  być
oryginalny i jest „po wysłuchaniu”. Niektórzy mówią, że to „po wysłuchaniu” należy rozumieć jako
zgodę  co  jest  nie  do  przyjęcia  skoro  KKW  pisząc  o  tym  samym  używa  „po  wyrażeniu  zgody”.
Także w sumie ta kara ograniczenia wolności literalnie biorąc jest sprzeczna z art. 4 Konwencji.

Art. 35

Słusznie ustawodawca nie pisze na czym ta praca ma polegać, no bo w różnych instytucjach jest co innego
potrzebne,  różni  ludzie  mogą  różne  prace  wykonywać  a  inne  nie.  Dowodem  jest  racjonalność  sądów
amerykańskich,  gdzie to jest  bardzo popularna kara (np.  metro nowojorskie jest utrzymywane  głównie z
pracy  społecznej  skazanych.  U  nas  natomiast  praca  społeczna  się  na  ogół  nie  opłaca  bo  ją  trzeba
zorganizować/nadzorować itd. W rozmowie z sędzią amerykańskim: jechał bardzo zamożny lekarz dentysta

Par 1 - Obowiązek określony w art. 34 § 2 pkt 2 polega na wykonywaniu
nieodpłatnej, kontrolowanej pracy na cele społeczne wskazanej przez sąd w
odpowiednim zakładzie pracy, placówce służby zdrowia, opieki społecznej, organizacji
lub instytucji niosącej pomoc charytatywną lub na rzecz społeczności lokalnej, w
wymiarze od 20 do 40 godzin w stosunku miesięcznym.

Kary

M. Szewczyk

132

i zamyślił się i na wirażu wypadł z drogi i rozwalił budę drewnianą. Spowodował stratę i sąd mówi tak: do
więzienia  się  on  nie nadaje.  Grzywnę?  Musiałbym  mu  dać  ogromną  grzywnę  żeby  on  ją  odczuł.  Dam  mu
community service – skieruje go do domu pomocy społecznej żeby ponaprawiał tam innym zęby. Jak mu
tam ktoś otworzyłby usta to by zemdlał bo ma samych zamożnych wyperfumowanych klientów. Ta praca
ma sens dla tych ludzi tam, bo ich w ogóle nie stać na żadnego dentystę, a ten dentysta nie naciśnie pedała,
bo od razu poczuje intuicyjnie zapach jak naprawiał te zęby tam. Inny przykład: chłopca, który grał w jakimś
zespole skazał na karę pracy i ta praca to prowadzenie nauki muzyki w domach dla młodzieży. Taka praca
ma  sens  dla  wszystkich.  Sędzia  ten  mówił:  jak  wysyłałem  tych  ludzi  do  domów  opieki  to  ci  ludzie  jak
skończyli odbywać karę to potem jako wolontariusze tam przychodzili.

Sens tej kary jest w pracy, ale mamy jedyny kodeks karny w Europie, który ma alternatywę dla pracy – art.
35  par  2:  „W  stosunku  do  osoby  zatrudnionej  sąd,  zamiast  obowiązku  określonego  w  §  1,  może  orzec
potrącenie od 10 do 25% wynagrodzenia za pracę na rzecz Skarbu Państwa albo na cel społeczny wskazany
przez sąd; w okresie odbywania kary skazany nie może rozwiązać bez zgody sądu stosunku pracy.” – jeżeli
nie praca to potrącenie. To podlega dość mocnej krytyce gdyż to się mija z celem kary. Potrącenie to jest
grzywna rozłożona na raty. Jeżeli na taką karę skazany byłby dostojnik państwowy i miałby odbywać karę
wśród  plebsu  to  lepiej  posłać  odpis  wyroku  do  jego  zakładu  pracy  –  tam  mu  potrącą  z  pensji  i  nikt  nie
będzie  wiedział,  że  podlegał  karze.  Jeśli  chodziło  o  dolegliwość  finansową  to  sąd  mógł  orzekać  grzywnę
rozkładając  ją  na  raty.  Jeśli  sąd  zadecydował  o  nieorzekaniu  grzywny  a  o  orzekaniu  kary  ograniczenia
wolności,  tzn.  że  chciał  w  inny  sposób  niż  finansowo  oddziaływać  na  sprawcę.  Stąd  ten  wariant  pracy
uważam za absolutnie chybiony, nieodpowiadający idei kary pracy. (efekt wychowawczy).

Art. 35 par 3 - sąd ma wysłuchać skazanego – kara powinna być karą, która zawiera w sobie inną
dolegliwość niż tylko to, że ma daleko dojeżdżać, więc jeśli sprawca mówi, że wolałby odbywać ją bliżej
domu a jest to możliwe to nie ma powodu by mu odmówić. W ustawodawstwach jest to najczęściej praca
odbywana w dnie wolne od pracy czy w godzinach wolnych od pracy. Dlatego argument za potrąceniem,
że ci ludzie nie mają kiedy bo są stale zatrudnienie nie jest słuszny. Trzeba to tylko sensownie rozplanować.

Tej  karze  mogą  towarzyszyć  pewne  obowiązki,  które  są  quasi-obowiązkami  probacyjnymi  –  art.  36  –  ta
kara  może  być  obłożona  kuratorem  i  mogą  być  obowiązki  z  art.  72,  które  w  zasadzie  są  obowiązkami
probacyjnymi.

Wykonanie tej kary w oparciu o przepisy KKW art. 55 – „Nadzór nad wykonywaniem kary ograniczenia
wolności  oraz  orzekaniem  w  sprawach  dotyczących  wykonywania  tej  kary  należy  do  sędziów  sądu
rejonowego, w którego okręgu kara jest lub ma być wykonywana. Czynności związane z organizowaniem i
kontrolowaniem wykonania kary ograniczenia wolności wykonuje kurator sądowy zawodowy.” – czyli na
podstawie KKW kurator musi być powołany, a na podstawie kodeksu karnego może być powołany. Czy
zatem  możemy  mieć  dwóch  kuratorów?  Jeśli  jest  nadgorliwy  sąd  orzekający  i  orzeknie  kuratora,  to  sąd
wykonawczy musi orzec drugiego. Żeby to jakoś sensownie połączyć to przyjmuje się, że w postępowaniu
wykonawczym powołuje się kuratora obligatoryjnie wtedy, gdy kara ograniczenia wolności jest wariantem
pracy  (ten  kurator  nadzoruje  pracę),  natomiast  jeżeli  kara  ograniczenia  wolności  jest  orzekana  w  wersji
potrąceń to kurator nie bardzo ma tam co do roboty.

Ponieważ  karę  ograniczenia  wolności  można  warunkowo  zawiesić,  w  związku  z  tym  w  ramach
warunkowego  zawieszenia  wykonania  kary  art.  72  przewiduje  pewne  obowiązki  probacyjne.  Większość
obowiązków probacyjnych pokrywa się z obowiązkami nieprobacyjnymi wymienionymi w art. 38. Może być
sytuacja,  że  pewne  obowiązki  sąd  orzeknie  nie  jako  probacyjne,  ale  też  z  72,  potem  sąd  się  zastanowi  i
zawiesi karę, a teraz orzeknie pewne obowiązki jako obowiązki probacyjne. Sąd musi się wtedy zastanowić,
które  z  tych  obowiązków  orzeknie  ramach  kary,  a  które  z  nich  orzeknie  w  ramach  warunkowego
zawieszenia, bo różnica jest zasadnicza – jeżeli skazany na karę ograniczenia wolności nie będzie wypełniał
obowiązków nałożonych na niego w ramach kary to nastąpi zamiana kary na karę zastępczą. A jeżeli nie

Środki karne

J. Raglewski

134

20.04.09

WYKŁAD 21

Temat: System środków karnych cz 1 – środki majątkowe.

Pojęcie środka karnego funkcjonuje w polskim prawie karnym dopiero od roku 1998 (wejście w życie KK),
gdyż w poprzednim kodeksie karnym mówiliśmy o karach, karach zastępczych i karach dodatkowych
natomiast obecnie mówimy o karach i środkach karnych. Zmiana terminologiczna przez to, że nie zawsze
kary dodatkowe wbrew jej nazwie były orzekane obok kary zasadniczej. W starszej literaturze pojęcie
środek karny odnoszone jest w ogóle do wszelkich środków penalnych. Musimy obecnie rozróżnić środki
penalne to wszystkie konsekwencja prawno-karne, a środek karny to jeden z ich rodzajów.

Środki karne wymienione w katalogu z art. 39 to nie wszystkie środki karne w KK, bo w części wojskowej
jest środek w postaci wydalenia z zawodu ze służby wojskowej i degradacja (my z tego nie pytamy). Jest to
wyliczenie enumeratywne środków karnych i one mają różny charakter,  możemy ich sklasyfikować np. z
punktu widzenia z czasu ich trwania: np. zakaz prowadzenia pojazdów może trwać jakiś okres czasu, ale np.
przepadek  jest  jednorazowy.  Analizując  te  środki  karne  zobaczymy,  że  mają  one  inną  funkcję  niż  kara.
Podstawowym  środkiem  penalnym  w  walce  z  przestępczością  jest  kara.  Kara  pozbawienia  wolności  to
pewien  archaizm,  ona  ma  sprzeczność  sama  w  sobie.  My  mamy  człowieka  zresocjalizować,  a  my  go
wychowujemy  w  oderwaniu  od  społeczeństwa.  Natomiast  środki  karne  mają  zupełnie  inne  funkcje,  np.
zakaz  prowadzenia  pojazdów  –  tu  chodzi  o  bezpieczeństwo  w  ruchu  drogowym,  on  powinien  poprawić
swoje umiejętności i dopiero wtedy się w nim poruszać. Tak samo pozbawienie praw publicznych – przy
pewnych  kategoriach  przestępstw  uważamy,  że  człowiek  nie  powinien  korzystać  z  praw  honorowych.
Często  pozbawienie  praw  publicznych  uznawane  jest  za  najbardziej  dolegliwy  środek.  Raglewski:  ja  nie
wiem czy jak jest skazany to jego utrapieniem jest, że nie może kandydować do Sejmu/Senatu. W praktyce
najbardziej  dolegliwym  to  jest  zakaz  prowadzenia  pojazdu.  My  się  zajmijmy  dziś  środkami  karnymi
majątkowymi: przepadek, obowiązek naprawienia szkody, nawiązka i świadczenie pieniężne.

PRZEPADEK

(art. 44-45)

Art. 39 pkt 4 – ten środek nazwany krótko – przepadek i nie jest powiedziane co ma być objęte
przepadkiem. Termin przepadek obejmuje dwie instytucje: przepadek przedmiotów (art. 44) i przepadek
korzyści majątkowych pochodzących z przestępstwa (art. 45). Przepadek przedmiotów to konstrukcja,
która funkcjonowała już w Kodeksie Makarewicza i w Kodeksie z 1969 r., natomiast konstrukcja przepadku
z art. 45 to pewna nowość, jako pewien substytut skargi mienia.

Przepadek przedmiotów

Istota przepadku – pozbawiamy sprawcę albo niekiedy inną osobę pewnych przedmiotów. Trzy kategorie
przedmiotów:

1  grupa  (art.  44  par  1)  –  przedmioty  pochodzące  bezpośrednio  z  przestępstwa  (owoce
przestępstwa). Jeżeli mamy do czynienia z oszustem, który przyjął pieniądze i uciekł za granicę –
uzyskał owoc przestępstwa, dlatego należy go tego owocu pozbawić, a to jest skuteczna metoda.
Ta  instytucja  jest  bardzo  zniechęcająca  dla  przestępcy,  bo  podejmuje  ryzykowną  działalność
przestępczą  z  której  nic  może  nie  uzyskać.  Pewną  funkcję  takiego  pozbawienia  owoców  jest
również grzywna,  gdy sąd wyczuwa, że sprawca uzyskał pewną korzyść z przestępstwa, lecz nie
jest w stanie tego udowodnić to może sobie zrekompensować poprzez grzywnę.

Środki karne

J. Raglewski

135

2 grupa (art. 44 par 2) – narzędzia przestępstwa. Sprawca często posługuje się jakimiś
przedmiotami, które mu służą do popełnienia przestępstwa np. nóż, siekiera, kserokopiarka do
fałszowania pieniędzy itd.

3  grupa  (art.  44  par  6)  –  chodzi  o  sytuację  gdy  sprawca  jest  skazany  za  pewne  kategorie
przestępstw  polegające  na  wytwarzaniu,  posiadaniu,  obrocie,  przesyłaniu,  przenoszeniu  lub
przewozie  określonych  przedmiotów,  np.  art.  263  par  2  –  nielegalne  posiadanie  broni  palnej.
Narkotyki – wtedy też orzekamy przepadek tych przedmiotów, które stanowią przedmiot
czynności wykonawczej sprawcy. Wyodrębniono tę grupę dopiero od roku 1970.

To są 3 generalne postacie przepadku przedmiotów, ale nie jedyne, bo np. art. 299 par 7 –
przestępstwo prania brudnych pieniędzy – przepadek przedmiotów pochodzących pośrednio z
przestępstwa.

Owoce przestępstwa:

Art. 44 par 1 – sąd orzeka przepadek przedmiotów pochodzących bezpośrednio z przestępstwa.
Przypadek  obligatoryjny  –  „orzeka”.  Co  to  znaczy  „przedmiot  pochodzący  bezpośrednio”?  W
komentarzu:  przedmioty,  których  wystarczających  warunkiem  żeby  je  uzyskać  jest
realizacja znamion przestępstwa. Czyli jeśli dokonuje kradzieży to zabieram tą rzecz w celu
przywłaszczenia i nic więcej nie muszę robić. Ale jeśli ukradnę rower, sprzedam go i kupię sobie
hulajnogę,  to  hulajnoga  jest  przedmiotem  pochodzącym  pośrednio  z  przestępstwa.  Ciekawa  jest
kwestia dlaczego my ograniczamy przepadek tylko do przedmiotów pochodzących bezpośrednio?
W  poprzednim  kodeksie  było  powiedziane,  że  przepadkowi  podlegają  przedmioty  pochodzące
bezpośrednio  lub  pośrednio  z  przestępstwa.  Chciano  uniknąć  nieprecyzyjności  określenia
„pośrednio”, dlatego z tego zrezygnowano.

Praktyka  stosowania  tego  przepadku  –  sąd  kiedy  orzeka  ten  środek  karny  musi  ustalić
związek  między  określonym  przedmiotem,  a  przestępstwem  które  rozpoznaje  w
danej sprawie (co nie jest łatwe pod względem dowodowym).

Nie ma ograniczeń do tego czy chodzi o przepadek ruchomości czy nieruchomości.
Jeśli daję łapówkę przenosząc własność nieruchomości – też. Nie ma ograniczeń ze strony
podmiotowej – przestępstwa umyślne jak i nieumyślne. Orzeczenie przepadku jest obligatoryjne.

Są w praktyce pewne wątpliwości z niektórymi kwalifikacjami owoców, np. ustawa narkotyczna –
ktoś sprzedaje narkotyki i otrzymuje z nich pieniądze – czy te pieniądze pochodzą bezpośrednio z
przestępstwa polegającego na nielegalnej sprzedaży czy jest to korzyść majątkowa pochodząca z
przestępstwa.

Narzędzia przestępstwa:

Art. 44 par 2 – sąd może orzec, a w wypadkach wskazanych w ustawie orzeka (fakultatywne)
przepadek przedmiotów, które służyły lub były przeznaczone do popełnienia przestępstwa.

Nie ma znaczenia to czy dany przedmiot był specjalnie stworzony na potrzeby działalności
przestępczej czy też nie. Można objąć przepadkiem zarówno wytrychy, samochody, siekiery, noże,
kserokopiarki. Problem główny polega na tym jak zakresowo jest to kategoria przedmiotów.

Wyrok  SN  z  1984:  „Przedmiotem  służącym  do  popełnienia  przestępstwa  jest  każda
rzecz,  niekoniecznie  wytworzona  w  celach  przestępczych,  której  użycie  umożliwia
lub  co  najmniej  ułatwia  sprawcy  realizację  zamierzonego  czynu  przestępnego  albo
jego poszczególne stadia.” – czyli nie, że warunkuje dokonanie tylko ułatwia. Pojawiły się głosy
czy można na podstawie tego przepisu dokonać przepadek butów, w których złodziej wszedł do
mieszkania,  bo  bez  butów  byłoby  mu  trudniej?  Należałoby  postawić  dość  restryktywną
interpretację  tego  „służyły”  –  to  ma  bardzo  w  istotnym  stopniu  przyczynić  się  do  popełnienia
przestępstwa.

Czy  można  potraktować  jako  przedmiot,  który  służył  do  popełnienia  samochód,  w  sytuacji  gdy
mamy  do  czynienia  z  przestępstwem  z  art.  178a  (prowadzenie  pojazdu  mechanicznego  w  stanie
nietrzeźwości). Ten problem miał duży wymiar praktyczny, bo prokuratura składała takie wnioski
do  sądu  i  w  1/3  przypadków  one  były  uwzględniane.  Ale  ponieważ  był  duży  brak  jednolitości
orzecznictwa  SN  musiał  się  wypowiedzieć:  „Pojazd  mechaniczny  stanowi  przedmiot
czynności wykonawczej, a więc nie należy do kategorii przedmiotów, które służą lub

Środki karne

J. Raglewski

136

są  przeznaczone  do  popełnienia  przestępstwa”  –  SN  wyłączył  dopuszczalność,  czy  to
przekonuje?  Nie  do  końca.  To  orzeczenie  dotyczy  problemu  czym  jest  przedmiot  czynności
wykonawczej.  Np.  przy  zabójstwie  dobro  chronione  to  życie  ludzkie  –  przedmiotem  czynności
wykonawczej człowiek, przy kradzieży chronimy mienie – rzecz uosabia to mienie. Czy samochód
uosabia bezpieczeństwo w komunikacji? Nie. Są takie typy czynów karanych gdzie narzędzie jest
wymienione w znamionach typu np. rozbój kwalifikowany gdy sprawca posługuje się bronią palną
czy nożem to wtedy jest to też narzędzie przestępstwa. Dlatego uznałbym, że jest dopuszczalne
orzekanie  przepadku  takiego  samochodu,  ale  nie  w  każdej  sytuacji  jest  to  właściwe  (dlatego  ta
fakultatywność orzekania).

Był kiedyś projekt ustawy, który przewidywał przepadek pojazdu specjalnie przy art. 178a. Nie jest
to wg mnie konstrukcja dobra, gdyż jest szereg rozwiązań np. można orzec świadczenie pieniężne
by sprawcę uderzyć majątkowo. Natomiast przepis zawierał wymóg, że można orzec  przepadek
tylko takiego pojazdu, który stanowi własność sprawców. Ale łatwo było to obejść – organizujemy
imprezę, każdy przyjeżdża swoim samochodem ale wyjeżdża kolegi. Wszystkie TIRy też odpadają.
Poza  tym  są  elementy  korupcjogenne  –  kto  straci  samochód  będzie  zainteresowany  żeby  dać
łapówkę  w  wysokości  połowy  wartości  tego  samochodu.  Jest  środek  karny,  który  pozwala
uderzyć  w  sprawcę  do  wysokości  60  tysięcy  złotych.  Przepadek  ma  pewną  funkcję  –  pozbawić
sprawcę  przedmiotów  naznaczonych  popełnionym  przestępstwem.  Zabranie  samochodu  ma
bardzo medialny wydźwięk. Ale często jest tak, że samochody są wartości kilkuset złotych. My taki
samochód  zabezpieczymy,  a  właściciel  mówi,  że  go  teraz  nie  chce,  że  nie  chce  płacić  kosztów
parkingu, które są większe od tego samochodu.

Kategorię  narzędzi  przestępstwa  należy  traktować  bardzo  wąsko  –  nie  można  do  tej
kategorii zaliczyć przedmiotów, które odegrały istotną rolę w fazach poprzedzających popełnienia
przestępstwa  albo  bezpośrednio  po  nich.  Np.  jeśli  ktoś  przyjechał  na  rowerze  aby  dokonać
kradzieży  czy  jak  ucieka  na  rowerze  to  trudno  powiedzieć,  że  mu  służy  do  popełnienia
przestępstwa. W piśmiennictwie pojawił się problem przy przestępstwie związanym z nielegalnym
połowem  ryb  (kłusownictwem)  –  gość  wziął  agregat  prądotwórczy  na  przyczepkę  i  przyjechał
samochodem,  żeby  zapolować  nielegalnie  na  ryby  prądem.  Połów  był  udany  tylko  co  służyło  do
popełnienia  wykroczenia  –  samochód,  przyczepka,  agregat  czy  wszystko?  W  komentarzu
znajdziemy rozstrzygnięcie : )

„Służyły”  –  czy  to  dotyczy  tylko  przestępstw  umyślnych  czy  też  można  orzec  przepadek
samochodu  przy  wypadku  komunikacyjnym  (przestępstwo  nieumyślne).  Mamy  art.  155  –
nieumyślne  spowodowanie  śmierci  człowieka,  okazało  się,  że  uderzenie  nastąpiło  nożem  –  czy
można  orzec  przepadek  tego  przedmiotu?  Nie,  „służyły”  oznacza  tylko  wyłącznie,  że  to
może  być  przy  przestępstwach  umyślnych.  Ja  mam  wątpliwości  –  to  czy  coś  służyło  to
element,  który  oceniamy  z  zewnątrz,  np.  sprawca  spowodował  katastrofę  pojazdem
mechanicznym, czy ja muszę ustalić czy ten przedmiot czy mu służył czy nie służył w zależności od
tego  czy  on  popełnił  przestępstwo  umyślnie  czy  nieumyślnie?  Nie,  bo  ja  to  widzę  z  zewnątrz,
natomiast nie zawsze jest zasadność orzekania przepadku przy przestępstwach nieumyślnych, ale
dominuje pogląd, że tylko przy przestępstwach umyślnych można orzec przepadek przedmiotów
służących do popełnienia przestępstwa.

Przepadek  obejmuje  również  nieruchomości.  Przepis  pierwotnie  wyłączał  nieruchomości
dlatego, że w latach 1980 kiedy wykorzystywano przepisy o przepadku np. w walce z opozycją i
orzekano  przepadek  samochodu,  który  przenosił  ulotki  czy  też  nieruchomości,  w  których
drukowano ulotki, gdyż uznawano że drukowanie w pomieszczeniach jest ułatwieniem, bo trudno
drukować na świeżym powietrzu. W związku z tym żeby zabezpieczyć się przed takimi pomysłami
wyłączono  przepadek  nieruchomości.  Teraz  na  nowo  to  wróciło  –  chodzi  o  to  by  objąć
przepadkiem  dziuplę  w  której  ktoś  ukrywa  przedmioty  czy  też  ktoś  uprawia  marihuanę  to
przepadek  nieruchomości  na  której  ją  uprawia.  Oczywiście  tych  przepadków  nieruchomości  nie
jest zbyt wiele, gdyż istnieje wymóg współmierności.

Przepadek obejmuje również przedmioty, które sprawca przysposobił, ale nie
wykorzystał. Ponieważ przestępstwo jest zjawiskiem dynamicznym, sprawca może sobie

Środki karne

J. Raglewski

137

powiedzieć: jak mi się uda popełnić przestępstwo przy użyciu tego przedmiotu to ok, ale jakby co
mam broń palną w zapasie. Ten przedmiot może być w ogóle nie wykorzystany, a my orzekniemy
jego przepadek. Warunkiem jest, aby było on przysposobiony do popełnienia przestępstwa.

Przepadek z art. 44 par 6:

Przesłanką orzekania tego przepadku nie jest sam zakaz, że dany przedmiot jest objęty zakazem,
tylko chodzi o skazanie za przestępstwo, które polega na naruszeniu tego zakazu.

Przykładem art. 263 par 2 – nielegalne posiadanie broni.

Funkcje przepadku:

Prewencyjna – chcemy zapobiegać popełnieniu przestępstwa: albo w ten sposób, że sprawcy
uświadomimy, że jest to bezowocne (bo co uzyska to mu zabierzemy) albo w ten sposób, że my
go pozbawimy potrzebnych mu do tego przedmiotów.

Represyjna – należy sprawcę uderzyć też ekonomicznie.

Czy  przedmioty  objęte  przepadkiem  mogą  być  tylko  przedmiotem  sprawcy?  Nie.  Dopuszczamy  również
możliwość  orzekania  przedmiotów  niebędących  własnością  sprawcy.  Musi  być  to  jednak  rozważnie
czynione, bo uderzamy w prawa osób trzecich. Można tak zrobić zgodnie z art. 44 paragraf 7 - kiedy jest
wyraźny przepis ustawy. To jest o tyle ciekawa konstrukcja, że nie ma znaczenia z tego punktu widzenia
jeżeli  dany  wypadek  jest  przewidziany,  np.  art.  316  KK  –  „Pieniądze,  dokumenty  i  znaki  wartościowe
podrobione,  przerobione  albo  z  usuniętą  oznaką  umorzenia  oraz  podrobione  lub  przerobione  narzędzia
pomiarowe,  jak  również  przedmioty  służące  do  popełnienia  przestępstw  określonych  w  tym  rozdziale
ulegają przepadkowi, chociażby nie stanowiły własności sprawcy.” – my w ogóle nie musimy ustalić czy ta
osoba  trzecia  miała  świadomość  tego,  do  czego  się  wykorzystuje  dany  przedmiot.  Np.  ktoś  pracuje  w
firmie  gdzie  ma  dostęp  do  urządzenia  kserograficznego  i  na  tym  kserografie  fałszuje  pieniądze  –  można
orzec  przepadek  tego  kserografu  bez  badania  stanu  świadomości  osoby,  która  jest  jego  właścicielem.
Inaczej jest to w prawie karnym skarbowym, bo tam w ogóle nie musi być takiej klauzuli – tam przepadek
zawsze jest dopuszczalny niezależnie od tego czyją własnością jest dany przedmiot i co się stało: gość stracił
TIRa gdzie dochodziło do przemytu, z tym że właściciel tego TIRa nie wiedział o tym, bo to robił kierowca,
orzeczono przepadek bo tam nie trzeba badać świadomości właściciela, właściciel poszedł i wygrał w TK,
dlatego  tam  przepis  w  tym  kierunku,  aby  badać  stan  świadomości  osoby  trzeciej,  dopiero  gdy  mógł
przewidywać,  że  będzie  jego  przedmiot  wykorzystany  do  działalności  przestępczej  to  można  orzec
przepadek,  natomiast  na  gruncie  KK  tego  w  ogóle  nie  badamy,  wystarczy  nam  klauzula  ustawowa  co
uważam że rodzi problemy konstytucyjne – czy to jest zgodne z konstytucyjną ochroną własności?

Wymóg współmierności przepadku narzędzi przestępstwa (art. 44 par 3) – przepadek narzędzi (art. 44 par
2)  może  być  tylko  wtedy,  gdy  jest  współmierny  do  wagi  popełnionego  czynu.  To  się  wiąże  z  ideą
proporcjonalności z art. 31 ust 3 Konstytucji. Przepis ten pierwotnie brzmiał, że nie orzeka się przepadku.
Teraz  go  zmieniono  -  może.  Nie  ma  wymogu  współmierności  przy  przepadku  owoców,  bo  chyba
oczywiste jest, że trudno sobie wyobrazić, żeby przepadek owoców pochodzących z przestępstwa mógłby
być  niewspółmierny  do  wagi  tego  przestępstwa.  To  nie  jest  do  końca  absurdalne,  bo  w  kodeksie
wykroczeń  jest  taki  zapis,  który  bo  to  sugerował,  bo  tam  jest  powiedziane,  że  przepadek  musi  być
współmierny,  chyba  że  chodzi  o  przedmiot  pochodzący  bezpośrednio,  co  by  sugerowało,  że  przy
bezpośrednim to już nie musi być już współmierny, a to przecież jest niemożliwe pojęciowo.

W pewnych przypadkach przepadku nie można orzec:

Niespełniony wymóg współmierności

Art. 44 par 5 – prawa podmiotów trzecich, np. ta obligatoryjność przepadku owoców jest
ograniczona tym, że trzeba będzie je zwrócić pokrzywdzonemu.

Niekiedy  przypadku  się  nie  da  orzec  –  gość  zniszczy  narzędzie  przestępstwa  by  zatrzeć  ślady,  bądź  w
wyniku zdarzeń losowych dany przedmiot przestaje istnieć – wtedy można orzec świadczenie, które będzie
substytuowało  ten  przepadek  –  art.  44  par  4  przewiduje  takie  świadczenie  będące  równowartością
przedmiotu. A co to jest ta równowartość? Czy tu chodzi nam o pewną kwotę pieniężną czy o składnik
majątkowy, który jest tyle warty co ten przedmiot. Ponieważ przepis nie mówi o równowartości pieniężnej
można  argumentować,  że  chodzi  o  każdy  składnik  majatkowy  –  to  byłoby  absurdalne  w  pewnych
wypadkach,  np.  jeżeli  ustalimy  że  przedmiot  był  wart  1000zł  to  czy  ja  mam  szukać  w  majątku  sprawcy
przedmiotów tyle samo wartych? A jak znajdę telewizor za 1200zł to co mam zrobić? Dlatego ten przepis

Środki karne

J. Raglewski

138

nie jest dobrą konstrukcją. Tak samo orzeczenie przepadku abstrakcyjnej kwoty jest absurdalne – powinien
być obowiązek zapłaty równowartości (tak było przed nowelą, że sąd taki obowiązek mógł nałożyć). Takim
drugim świadczeniem substytuującym jest przepadek równowartości sprawcy we własności przedmiotów
podlegających przepadkowi.

Przepadek korzyści

Ten rodzaj przepadku to pewna nowość, która funkcjonuje w polskim prawie karnym od 1 września 1998
roku  (wejście  w  życie  KK),  funkcjonuje  jeszcze  w  kodeksie  karnym  skarbowym  w  zakresie  przestępstw
skarbowych. Chodziło o to, że do roku 1990 taką sankcją (karą dodatkową), która miała odebrać korzyści
pochodzące  z  przestępstwa  była  konfiskata  mienia  –  całkowita  lub  częściowa.  Nie  trzeba  było  ustalać
żadnego  związku  między  korzyścią  a  przestępstwem,  przy  pewnych  kategoriach  przestępstw  sąd  orzekał
całkowitą konfiskatę mienia. Było o tyle ciekawe, że przestępstwa przy których mógł to czynić wcale nie
były  związane  z  osiąganiem  dużych  zysków  (np.  przestępstwa  polityczne),  mało  tego  orzekano  jeszcze
grzywnę,  bo  wiadomo,  że  nie  miał  z  czego  jej  zapłacić.  Konfiskata  mienia  naruszała  standardy  państwa
prawnego, w związku z tym w roku 1990 zniesiono konfiskatę tylko pojawił się problem co zamiast tego.
Wadę  konfiskaty  mienia  było  to,  że  istniało  domniemanie  niewzruszalne,  że  cały  majątek  pochodzi  z
przestępstwa  i  my  nie  musimy  ustalać,  które  składniki  pochodzą  z  przestępstwa.  Natomiast  przy  art.  45
mamy  inną  sytuację  –  ten  przepis  zresztą  dwa  razy  się  zmienił:  pierwotnie  dotyczył  wąskiego  kręgu
sprawców (przestępczość zawodowa i zorganizowana), natomiast obecnie dotyczy każdego przestępstwa.
Spójrzmy na przepis art. 45

Korzyści bezpośrednio ale też pośrednio pochodzące z przestępstwa

Przepadek korzyści ma charakter subsydiarny – pierwszeństwo ma przepadek rzeczy z art. 44 par
1

Pojęcie  korzyści  majątkowej  jest  pojęciem  szerszym  –  przy  przepadku  przedmiotów  przedmiot
musi  mieć  substrat  fizyczny,  natomiast  przy  przepadku  korzyści  nie.  Np.  sprawca  przyjmuje
łapówkę  w  kopercie  a  drugi  przyjmuje  na  konto  bankowe  –  przy  przelewie  na  konto  bankowe
trudno  przyjąć  art.  44,  ale  można  przyjąć  art.  45.  Natomiast  jeśli  zabezpieczymy  łapówkę  w
kopercie to orzekniemy na podstawie art. 44. To pokazuje, że powinno się znieść art. 44 par 1, bo
wszystko to pokrywa art. 45.

Obligatoryjny przepadek, ale uwaga: mamy określenie „korzyść lub jej równowartość”. Mało tego
przepis wcale nie mówi, że sąd ma orzec przepadek równowartości kiedy nie ma samej korzyści –
teoretycznie może zostawić w rękach sprawcy korzyść a orzec przepadek równowartości.

Przy przepadku korzyści majątkowej w przeciwieństwie do dawnej konfiskaty mienia trzeba ustalić
związek, bo korzyść majątkowa musi pochodzić bezpośrednio lub pośrednio. Ciężko to ustalić,
dlatego pojawiły się domniemania wart 45 paragraf 2 i 3.

Te domniemania są skierowane na dwa główne problemy:

•

1 problem – jest dziad emeryt, ma kilkaset złotych emerytury, ale mieszka w
willi, jeździ 6 mercedesami i mówi, że żyje oszczędnie co pozwala mu na
utrzymanie tego wszystkiego. My nie jesteśmy w stanie jemu udowodnić, że on
te korzyści nabył z przestępstwa.

•

2 problem – przerzuca majątek na kogoś innego i mówi: to nie jest moje tylko
mojej teściowej, bardzo ją kocham i zawsze obdarowuję.

Domniemanie z paragrafu 2:

Przesłanka: korzyść majątkowa znacznej wartości – problem w literaturze co to
jest. Czy korzyść majątkowa znacznej wartości to jest to samo co mienie znacznej
wartości? Popatrzmy – bardzo istotne domniemanie znane w innych systemach

§ 1. Jeżeli sprawca osiągnął z popełnienia przestępstwa, chociażby pośrednio, korzyść
majątkową nie podlegającą przepadkowi przedmiotów wymienionych w
art. 44 § 1 lub 6,

sąd orzeka

przepadek takiej korzyści albo jej równowartości.

Przepadku nie orzeka się w całości lub w części, jeżeli korzyść lub jej równowartość
podlega zwrotowi pokrzywdzonemu lub innemu podmiotowi.

Środki karne

J. Raglewski

139

prawnych,  w  konwencjach  międzynarodowych  np.  związane  z  przestępczością
zorganizowaną,  narkotykami  –  my  przerzucamy  ciężar  dowodu  –  to  nie  my  mamy
udowodnić sprawcy, że ten majątek nabył z przestępstwa. To on ma udowodnić, że on
go  nabył  legalnie.  I  mimo  tak  wyjątkowej  konstrukcji  już  się  pojawia  problem  przy
przesłance,  co  znaczy  znaczna  korzyść  majątkowa?  To  jest  to  samo  co  mienie  znacznej
wartości? Ze względów gwarancyjnych przyjmujemy, że to jest to samo.

Wniosek    –  cokolwiek  sprawca  uzyska  w  pewnym  czasookresie  (1  element  –  czas
popełnienia  czynu  zabronionego,  2  element  –  wydanie  choćby  nieprawomocnego
wyroku)  –  w  tym  czasie  cokolwiek  uzyska  sprawca,  czy  on  to  uzyska  w  loterii  czy
odziedziczy  spadek  –  to  wszystko  jest  objęte  domniemaniem  i  musi  się  z  tego
wszystkiego  wytłumaczyć.  Tu  nie  ma  żadnego  znaczenia  to  czy  jest  jakiś  stopień
prawdopodobieństwa czy dany przedmiot mógłby pochodzić z przestępstwa czy nie – ze
wszystkiego  musi  się  tłumaczyć.  Niekiedy  będzie  problem,  bo  czy  przechowujemy
paragony i faktury ze wszystkich przedmiotów, które posiadamy? Domniemanie z prawa
cywilnego zgodności posiadania ze stanem prawnym nie wystarcza. To musi być dowód.

Domniemanie z paragrafu 3:

Przesłanka: jeżeli taka osoba, która uzyskała korzyść majątkową znacznej wartości,
przenosi na jakikolwiek inny podmiot faktycznie lub pod jakimkolwiek tytułem prawnym
mienie stanowiące korzyść uzyskaną z popełnienia przestępstwa

Wniosek: uważa się, że rzeczy będące w samoistnym posiadaniu tej osoby lub jednostki
oraz przysługujące jej prawa majątkowe należą do sprawcy, chyba że zainteresowana
osoba lub jednostka organizacyjna przedstawi dowód zgodnego z prawem ich uzyskania.

To  ma  to  istotne  znaczenie,  że  te  domniemania  stosuje  się  przy  zabezpieczeniu
majątkowym, tzn. prokurator stosuje zabezpieczenie majątkowe w czasie postępowania
przygotowawczego,  kiedy  nie  jest  jeszcze  stwierdzone,  że  ktoś  popełnił  przestępstwo  i
już możemy sięgnąć do majątku osób trzecich. Czy to jest dobre rozwiązanie? Idea jest
słuszna tylko jak napisany jest przepis, np. gdyby ktoś przeniósł kwotę 10 tysięcy na jakąś
fundację,  a  te  pieniądze  pochodzą  z  działalności  przestępczej,  natomiast  fundacja
dysponuje majątkiem kilku milionów – gdyby ten przepis odczytać literalnie oznaczałoby
to, że cały majątek fundacji jest objęty domniemaniem. Ten przepis należy tak wykładać,
że tylko te rzeczy przeniesione są objęte domniemaniem, a nie cały majątek.

Trzeba przedstawić dowód zgodnego z prawem uzyskania – tu nie chodzi o to, żeby
przedstawić akt notarialny że się nabyło w odpowiedniej formie, trzeba też wykazać, że
te pieniądze, który posłużyły do nabycia były też legalne.

Te  domniemania  w  praktyce  są  raczej  niestosowane.  Są  pomysły,  aby  rozszerzyć  ich
stosowanie,  aby  np.  przy  pewnych  kategoriach  przestępstw  nie  było  tego  ograniczenia
czasem  popełnienia  przestępstwa,  tzn.  żeby  sprawca,  który  nabył  coś  jak  miał  19  lat,  a
teraz ma lat 50 i popełnia przestępstwo to wszystko ma być objęte domniemaniem – to
by było coś takiego, że złapiemy przestępcę i teraz go prześwietlimy finansowo – to nie
byłoby dobre rozwiązanie.

OBOWIĄZEK NAPRAWNIENIA SZKODY

(art. 46 § 1)

Samo  to,  że  taka  instytucja  funkcjonuje  w  prawie  karnym  to  jest  przejaw  kompensacyjnej  funkcji  prawa
karnego.  Chodzi  o  to,  aby  wyrównać  ten  uszczerbek  powstały  po  popełnieniu  przestępstwa,  aby  całość
konsekwencji związanych z przestępstwem można było rozstrzygnąć w ramach postępowania karnego. To
wzmacnia pokrzywdzonego,  bo gdyby takiej regulacji by nie było to nasz pokrzywdzony musiałby jeszcze
chodzić  do  sądu  cywilnego  i  w  procesie  cywilnym  dochodzić  odszkodowania  co  jest  długie,  kosztowne  i
czasochłonne. W związku z tym już w ramach postępowania karnego można naprawić szkodę.

Środki karne

J. Raglewski

140

Przesłanki obowiązku naprawienia szkody – art. 46:

Atakowanie  dóbr  chronionych  prawem  -  „przestępstwo  spowodowania  śmierci,  ciężkiego
uszczerbku  na  zdrowiu,  naruszenia  czynności  narządu  ciała  lub  rozstroju  zdrowia,  przestępstwo
przeciwko  bezpieczeństwu  w  komunikacji,  przestępstwo  przeciwko  środowisku,  mieniu  lub
obrotowi  gospodarczemu  lub  przestępstwo  przeciwko  prawom  osób  wykonujących  pracę
zarobkową.” – to nie są tytuły rozdziałów kodeksu karnego. Jest wyrok SA we Wrocławiu z roku
2003, gdzie chodziło o skazanie za przestępstwo z art. 163 – to przestępstwo nie jest wymienione
w  katalogu,  sąd  uznał,  że  z  uwagi  na  to,  ze  ten  przepis  chroni  mienie  można  stosować  na
podstawie  jego  naprawienie  szkody.  Tak  samo  mamy  w  przypadku  przestępstw  przeciwko
obrotowi gospodarczemu – jest rozdział 36 kodeksu karnego „przestępstwa przeciwko obrotowi
gospodarczemu” –   czy chodzi tylko o takie przestępstwa? Nie  tylko, bo mamy np. działanie na
szkodę spółki określone w kodeksie spółek handlowych, gdzie też można orzec środek z art. 46
KK.

Musi być złożony wniosek przez uprawniony podmiot – to jest środek karny orzekany na
wniosek.  Kto  taki  wniosek  może  złożyć:  pokrzywdzony  lub  inna  osoba  uprawniona.  Co  to  jest
inna  osoba  uprawniona?  Trzeba  sięgnąć  do  KPK  art.  49a  i  art.  52:  prokurator  bądź  też  osoby
najbliższe (osoby, które wstępują w razie śmierci pokrzywdzonego w jego prawa).

Fakt istnienia szkody – przesłanka, która nie jest wymieniona w art. 46, ale ciężko orzec
obowiązek naprawienia szkody, gdy takiej szkody nie ma. Szkoda obejmuje zarówno uszczerbek
majątkowy jak i niemajątkowy.

Niewytoczenie powództwa cywilnego – przesłanka z KPK. Nie może być tu
konkurencji między sądami.

Czy taka instytucja to jest dobre rozstrzygnięcie – generalnie tak, bo my wzmacniamy pozycję
pokrzywdzonego. Ale czy to powinien być środek karny? Są pewne zasady i dyrektywy sądowego wymiaru
kary i zgodnie z art. 56 te zasady i dyrektywy wymienione w art. 53 stosuje się także do środków karnych.
Teraz mamy taką sytuację: jest sprawca, który działa w stanie ograniczonej poczytalności, stopień jego winy
jest zmniejszony, natomiast czy to ma mieć wpływ na zakres obowiązku naprawienia szkody? To nie jest do
końca dobre.

Obowiązek  naprawienia  szkody  a  odpowiedzialność  cywilna:  istnieje  obowiązek  zawarcia  ubezpieczenia
odpowiedzialności cywilnej co ma wzmocnić pokrzywdzonego w wyniku jakichś zdarzeń w komunikacji, bo
jeśli  nawet  sprawca  niewypłacalny  to  płaci  ubezpieczyciel.  Mamy  taką  sytuację:  człowiek  spowodował
wypadek,  jest  sprawa  karna  i  pokrzywdzony  mówi  tak:  składam  wniosek  o  naprawienia  szkody.  Na  to
sprawca: ja płacę składki na ubezpieczenie i liczę na to, że jak do czegoś dojdzie to nie będę musiał ponosić
żadnych nakładów finansowych – BŁĄD. Jak wskazuje sama nazwa OC chodzi o odpowiedzialność cywilną,
a my mamy w art. 46 KK odpowiedzialność karną. SN wyraźnie powiedział, że to że sprawca korzysta z
tego  ubezpieczenia  OC  nie  wyłącza  ani  nakazu  orzeczenia  obowiązku  naprawienia  szkody,
ani  możliwości  orzeczenia  zamiast  tego  obowiązku  nawiązki.  Potraktowano  jako  obowiązek
naprawienia szkody jako środek karny.

Czy można orzec ten środek w postaci zobowiązania solidarnego? To bardzo wzmacnia pozycję osoby na
rzecz której byłoby to orzekane, bo może sobie egzekwować obowiązek od jednej osoby, od drugiej lub
łącznie. Czy dopuszczalne byłoby żeby przy współsprawstwie sąd powiedział w ten sposób, że nakłada
obowiązek naprawienia tej szkody solidarnie na sprawców. Istnieje spór:

Uchwała SN z 13.12.2000 r – dopuszczalne jest w postaci solidarnego zobowiązania

SA w Lublinie – nie może być orzekane solidarnie. To jest bardziej prawidłowe stwierdzenie,
dlatego, że taka jest funkcja sankcji karnej – to ma być dolegliwość osobista wyraźnie opisana i
określona.

Jeżeli zostanie złożony wniosek sąd ma obowiązek orzec obowiązek naprawienia szkody. Dlaczego tak to
rozwiązano? Chciano mieć pewność, że sąd przy fakultatywnym będzie mówił, że nie może czy że by to
przedłużano postępowania itd. Ale przecież może być tak, że nie da się ustalić szkody. Sąd nie musi wtedy
orzekać w całości naprawienia szkody, może orzec w części. Jeśli ktoś stwierdzi, że ma za mało to może iść
jeszcze do sądu cywilnego. Ale jeżeli nie da się w ogóle ustalić szkody to jest pozostawiony sądowi taki
wybieg – art. 46 par 2: „Zamiast obowiązku określonego w § 1 sąd może orzec na rzecz pokrzywdzonego

Środki karne

J. Raglewski

141

nawiązkę w celu zadośćuczynienia za ciężki uszczerbek na zdrowiu, naruszenie czynności narządu  ciała,
rozstrój  zdrowia,  a  także  za  doznaną  krzywdę.”  –  orzeka  się  wtedy  nawiązkę,  nazywaną  też
zryczałtowanym odszkodowaniem.

NAWIĄZKA

(art. 44 §3, 46 §2, 47)

Nawiązka  to  sankcja  karna  pochodząca  jeszcze  ze  średniowiecza,  kiedy  była  kompozycja,  świadczenie
materialne, które się płaciło za to żeby rodzina zmarłego zrezygnowała z zemsty krwawej. Trochę z tego
zostało  w  obecnym  środku  karnym.  Mówi  się,  że  nawiązka  jest  środkiem  złożonym:  ma  element
karnistyczny, zbliżający ją do grzywny i ma też pewne elementy zbliżające ją do odszkodowania. Popatrzmy
na art. 46 par 2 – to jest takie odszkodowanie, nie możemy szkody ustalić to jest nawiązka orzekana.

Co zbliża nawiązkę do grzywny?

Obydwie to sankcje majątkowe.

Nie muszą się pokrywać z wysokością spowodowanej szkody.

Możliwość zasądzenia na rzecz innego podmiotu niż pokrzywdzony (np. organizacje
społeczne)

Co zbliża do odszkodowania cywilnoprawnego?

Można ją orzec na rzecz pokrzywdzonego

Niekiedy jest tak, art. 290 par 2 (kradzież leśna) – zależność od wysokości powstałej
szkody – „podwójna wartość drzewa”

Nie egzekwuje się jej z urzędu – sąd przesyła tytuł wykonawczy i podmiot musi
prowadzić egzekucję na własną rękę

Podstawy orzekania nawiązki:

Z części ogólnej:

art. 44 par 3 – gdy orzeczenie przepadku narzędzi przestępstwa byłoby niewspółmierne

art. 46 par 2 – zamiast obowiązku naprawienia szkody

art. 47

Z części szczególnej:

art. 212 (zniesławienie)

art. 216 par 4 (zniewaga)

art. 290 par 2 (kradzież leśna)

Nawiązka z art. 47 KK:

3 grupy przestępstw:

umyślne  –  „przestępstwo  przeciwko  życiu  lub  zdrowiu  albo  za  inne  przestępstwo
umyślne,  którego  skutkiem  jest  śmierć  człowieka,  ciężki  uszczerbek  na  zdrowiu,
naruszenie  czynności  narządu  ciała  lub  rozstrój  zdrowia”  –  nie  tylko  przestępstwa  z
rozdziału 19stego.

umyślne/nieumyślne – „przestępstwo przeciwko środowisku” – nie tylko
przestępstwa z rozdziału 22 ale także może być z pozakodeksowych.

Nieumyślne - przestępstwa z zakresu bezpieczeństwa w komunikacji (art. 173, 174,
177, 355)

•

Przesłanki

gdy  sprawca  prowadził  pojazd  mechaniczny.  Wypadek  komunikacyjny
czy katastrofę może sprowadzić nawet pieszy, ale tu istnieje wymóg by
sprawca prowadził pojazd mechaniczny.  Pojazd mechaniczny to pojazd
napędzany umieszczonym na nim silnikiem, w związku z czym przyczepa
czy  naczepa  nie  jest  pojazdem  mechanicznym.  Były  problemy  z
motorowerem, ale ostatecznie uznano go także za pojazd mechaniczny.

Gdy  sprawca  był  w  stanie  nietrzeźwości  (powyżej  0,5  promila
alkoholu),  pod  wpływem  środka  odurzającego  lub  zbiegł  z  miejsca
zdarzenia  –  to  zbiegnięcie  z  miejsca  zdarzenia  to  nie  jest  każde
oddalenie się z miejsca zdarzenia.

Środki karne

J. Raglewski

142

•

Wniosek: „sąd może orzec nawiązkę na rzecz instytucji, stowarzyszenia,
fundacji lub organizacji społecznej, wpisanej do wykazu prowadzonego przez
Ministra Sprawiedliwości, której podstawowym zadaniem lub celem statutowym
jest spełnianie świadczeń na cele bezpośrednio związane z udzielaniem pomocy
osobom poszkodowanym w wypadkach komunikacyjnych, z przeznaczeniem na
ten cel.”

Ile taka nawiązka wynosi? Do 100 tysięcy złotych (art. 48). A ile jest minimum? Istnieje spór. Niektórzy
mówią, że tyle ile dolna granica stawki dziennej. Wg mnie jeżeli jest powiedziane, że do 100 tysięcy złotych
to jest to właściwa jednostka i nie ma żadnego ograniczenia, więc możemy przyjąć od złotówki.

ŚWIADCZENIE PIENIĘŻNE

(art. 49, 60 §7)

Nowy środek karny. Pojawił się w obecnym kodeksie.

To świadczenie pieniężne może być orzeczone w wysokości do 60 tysięcy złotych.

Jego funkcję zrozumiemy, gdy zapoznamy się kiedy można orzekać świadczenie pieniężne: Art. 49 par 1
– odstępując od wymierzenia kary, a także w wypadkach wskazanych w ustawie.

Art. 49 par 2 – skazanie za przestępstwo z art. 178a (prowadzenie pojazdu w stanie nietrzeźwości).
Jaką  ma  przewagę  to  świadczenie  pieniężne  przed  przepadkiem  samochodu?  Sąd  je  może  miarkować,  a
przy przepadku samochodu może orzec tylko cały samochód. Jest to spory problem. Była niedawno debata
na temat jak walczyć z osobami, które prowadzą. Kiedy to było wykroczenie do 15 grudnia 2000 roku to
było  bardzo  dużo  tych  czynów  karanych.  Potem  kiedy  stało  się  przestępstwem  spadła  liczba,  po  czym
zaczęła  dalej  rosnąć.  Perspektywa,  że  jest  zagrożenie  2  lat  pozbawienia  wolności  i  prokuratora  już  nie
oddziałuje. Okazuje się, że znaczna liczba tych osób, które prowadzą w stanie powiedzmy 2,5 promila to są
osoby uzależnione od alkoholu i dla nich czy dostaną 2 lata, 5, 10 czy 15 lat nie ma znaczenia. Tu trzeba
jeszcze  innymi  środkami  oddziaływać.  Groźba  tego,  że  mogę  dostać  po  kieszeni  i  to  60  tysięcy  (co  jest
często równowartością samochodu) to jest to chyba właściwy środek. Problem tylko z egzekwowaniem.
Sądy często z tego nie korzystają, bo człowiek nie ma pieniędzy.
Świadczenie pieniężne w art. 60 par 7 przy nadzwyczajnym złagodzeniu kary, które polega de facto
na  odstąpieniu  od  jej  wymierzenia:  warunkowe  umorzenie  postępowania,  warunkowe  zawieszenie
wykonywania  kary  i  w  ramach  kary  ograniczenia  wolności.  To  czemu  to  świadczenie  służy  np.  przy
odstąpieniu od wymierzenia kary? W społeczeństwie nie ma takiego przekonania, że jeżeli sąd odstępuje od
wymierzenia  kary  to  jest  wyrok  skazujący.  Jedna  rzecz  to  ustalenie,  że  są  spełnione  przesłanki  do
pociągnięcia  do  odpowiedzialności  karnej,  a  inne  kwestia  to  czy  należy  orzec  karę.  Może  być  osoba
skazana,  ale  sąd  nie  dostrzegł  konieczności  wymierzenia  kary.  To  żeby  nie  powstało  takie  wrażenie,  że
żadnej  dolegliwości  nie  ponosi  jest  podstawa  by  orzec  świadczenie.  Tak  samo  przy  warunkowym
umorzeniu  postępowania  –  to  nie  jest  wyrok  skazujący.  Warunkowe  zawieszenie  wykonania  kary,  tzw.
zawiasy  –  dla  wielu  osób  to  jakby  był  uniewinniony.  Dlatego  żeby  wzmóc  element  dolegliwości  można
uderzyć  ekonomicznie  i  temu  ma  służyć  świadczenie  pieniężne.  Nie  chodzi  tu  o  rekompensatę,  ale  jako
element prewencyjny.

W jakiej wysokości orzeka się świadczenie pieniężne:

Z art. 49 par 2 – do 60 tysięcy złotych

Z art. 49 par 1 – do 20 tysięcy złotych

Skąd taka różnica? Niewiadomo co miał na myśli ustawodawca.

Środki karne

M. Szewczyk

143

27.04.09

WYKŁAD 22

Temat: System środków karnych cz 2 – terminowe środki karne.

Dr Raglewski mówił już o środkach karnych wymienionych w art. 39 pkt. 4-7 (majątkowe). My teraz
powiemy sobie o środkach wymienionych w art. 39 pkt. 1-3.

Środki karne dzielimy m.in. na takie, które mają charakter jednorazowy lub rozciągłe w czasie. Generalnie
środki karne zastąpiły dawne kary dodatkowe, ale nie nazywają się jako dodatkowe m.in. dlatego, że ona
mogą pełnić funkcję samodzielnej reakcji karnej. W sytuacji wymienionej w art. 59 par 1 środek karny jest
jedyną reakcją na popełnienie przestępstwa. Podobnie środek karny jest jedyną reakcją na popełnienie
przestępstwa a ramach nadzwyczajnego złagodzenia kary (art. 60 par 7). Czyli środki karne mogą albo
towarzyszyć jednej z kar albo być samodzielną reakcją na popełnienie przestępstwa (art. 59 i art. 60 par 7).

Mówi się często, że środki karne mają inny charakter niż kary, bo nie mają charakteru represji. To jest
pogląd niesłuszny, gdyż tytuł rozdziału jest „środki karne”, a więc z nazwy muszą zawierać w sobie element
dolegliwości. Środki karne maja charakter prewencyjny, ale nie można im odmówić również charakteru
represyjnego:

przepadek przedmiotów jest przecież ściśle represyjnym środkiem reakcji karnej

represyjnym środkiem jest również środek karny pozbawienia praw publicznych.

na  ogół  prewencyjny  charakter  głównie  mają  takie  środki  jak  zakaz  zajmowania  określonego
stanowiska,  pełnionej  funkcji  itp.  –  prewencja,  która  ma  zabezpieczyć  społeczeństwo  od
sprawców,  którzy  nadużywając  zawodu  lub  stanowiska  mogą  narazić  ich  na  szkody,  ale
pozbawienie kogoś prawa wykonywania zawodu na określony okres czasu zawiera w sobie także
charakter  represyjny,  bo  np.  jeśli  lekarza/prawnika  pozbawi  się  na  okres  do  10  lat  prawa
wykonywania zawodu to traci podstawę bytu.

Można powiedzieć, że jeżeli  chodzi o funkcje tych środków karnych to od kary różnią się tylko
stopniem  rozłożenia  pewnych  elementów.  Środki  te  zawierają  w  sobie  albo  głównie  element
represyjny  a wtórnie pełnią funkcje prewencyjne (przepadek czy pozbawienie praw publicznych)
albo  na  odwrót  (pozbawienie  prawa  wykonywania  zawodu  pełni  sobie  funkcje  głównie
prewencyjną  ale  pociąga  za  sobą  również  dolegliwości  ściśle  represyjne).  Dlatego  często  w
nowych kodeksach europejskich w ogóle nie rozróżnia się na kary i środki karne tylko w ogóle to
wszystko nazywa się środkami karnymi.

Art. 56 KK – zasady wymiaru kary (art. 54-56) odnoszą się tak do kar jak i do środków karnych (czyli nie
mogą przekraczać wysokości winy, nie mogą być niższe niż stopień społecznej szkodliwości i muszą
uwzględnić cele prewencyjne.

Wydając orzeczenie o karze trzeba pamiętać, że dolegliwość tego orzeczenia to jest dolegliwość tak
związana z karą jak i ze środkiem karnym – trzeba patrzeć na orzeczenie o karze całościowo – nie tylko na
kary, ale także na środki karne jeśli są orzeczone obok kary.

Środki karne

M. Szewczyk

144

POZBAWIENIE PRAW PUBLICZNYCH

(art. 40)

To jest w zasadzie środek karny, który jest głównie środkiem represyjnym, a jego oddziaływanie
prewencyjne jest wtórne.

Art. 40 – zakres pozbawienia praw publicznych:

Praw politycznych:

Utrata czynnego i biernego prawa wyborczego do organu władzy publicznej, samorządu
zawodowego lub gospodarczego

Prawo obywatelskich:

Utrata prawa do udziału w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości

Utrata prawa do pełnienia funkcji w organach i instytucjach państwowych, samorządu
terytorialnego lub zawodowego

Utrata posiadanych stopniu wojskowych i powrót do stopnia szeregowego

Praw honorowych:

Utrata orderów, odznaczeń i tytułów honorowych oraz utrata zdolności ich uzyskania
przez czas trwania pozbawienia praw publicznych

Uzupełnienie art. 40 KK przepisami ustaw szczegółowych:

Art. 72 ustawy szkolnictwie wyższym – stosunek pracy z mianowanym nauczycielem akademickim
wygasa z mocy prawa w przypadku orzeczenia w stosunku do niego pozbawienia praw.

Prawo o adwokaturze – w przypadku pozbawienia adwokata praw, o których mowa w art. 40 KK
z mocy prawa zostaje skreślony z listy adwokatów.

Utrata praw honorowych:

jeśli ktoś ma stanowisko profesora to je straci w wyniku rozwiązania stosunku mianowania,
natomiast tytuł profesora nie straci, bo to jest naukowy a nie honorowy. Pozbawienie tytułów
honorowych nie obejmuje tytułów naukowych ani tytułów zawodowych.

Utrata orderów i odznaczeń – nadawanych przez władze polskie. Jeśli ktoś jest odznaczony
orderem państwa obcego to pozbawienie tych praw oznacza tylko pozbawienie praw polskich, bo
my nie jesteśmy dysponentami orderów i odznaczeń udzielanych przez państwa obce.

„oraz utrata zdolności do ich uzyskania w trakcie trwania pozbawienia praw” – ktoś może być
skazany na ten środek karny w zakresie możliwości bycia odznaczonym nawet jeżeli ich nie ma i
to będzie oznaczało, że przez ten okres nie może otrzymać odznaczenia lub orderu.

W jakiej sytuacji można pozbawić obywatela jego praw publicznych? „Sąd może orzec
pozbawienie praw publicznych w razie skazania na karę pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3
za przestępstwo popełnione w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie.” (art. 40 par 2).

1 przesłanka – skazanie na karę pozbawienia wolności na czas nie krótszy od 3 lat – to
nie  jest  równoznaczne  z  podziałem  na  zbrodnie  i  występki,  bo  jest  cała  seria  występków
zagrożonych  powyżej  3  lat.  Czyli  o  orzekaniu  pozbawienia  praw  publicznych  decyduje  kara
wymierzona,  a  nie  kara  zagrożona.  Pozbawienie  praw  publicznych  może  być  orzekane  tak  za
zbrodnię (każdą)  jak  i za występek, jeżeli za ten występek  została orzeczona kara powyżej 3 lat
pozbawienia  wolności.  W  dawnym  kodeksie  karnym  –  pozbawienie  praw  publicznych  tylko  w
przypadku skazania za zbrodnie, natomiast obecnie zbrodnie ale i występki.

2 przesłanka – skazanie za przestępstwo popełnione w wyniku motywacji zasługującej
na szczególne potępienie - przesądza to o umyślności. Pojęcie ocenne. Orzecznictwo:

Wyrok  SA  w  Lublinie:  „Motywacja  zasługująca  na  szczególne  potępienie,  to  motywacja,
która  w  rozumieniu  powszechnym  jest  jaskrawo  naganna.  Wywołuje  silne  reakcje
repulsywne  w  społeczeństwie,  takie  jak  oburzenie  czy  gniew.  Oznacza  ona  działanie  z
motywów  zasługujących  na  szczególne  napiętnowanie,  a  więc  ocenianych  wyjątkowo
negatywnie.”

Wyrok SN: „Ocena czy motywacja zasługuje na szczególne potępienie należy
do sądu i nie jest zależna od kwalifikacji prawnej czynu. Sam fakt dopuszczenia się

Środki karne

M. Szewczyk

145

czynu  szczególnie  nagannego  np.  zgwałcenia  kwalifikowanego,  nie  przesądza  o  takiej
motywacji. Nie należy bowiem zawsze utożsamiać chęci zaspokojenia popędu płciowego,
która  przeważnie  motywuje  sprawców  zgwałceń  czy  też  chęci  uzyskania  korzyści
majątkowej kosztem pokrzywdzonego z motywacją zasługującą na szczególne potępienie.
O przyjęciu takiej kwalifikacji decydować musi całościowa ocena procesu motywacyjnego
na tle okoliczności popełnionego czynu. Jeżeli motyw erotyczny pojawia się jako główny
motyw  popełnienia  czynu  zabronionego  to  świadczy  to  na  ogół  o  nieprawidłowej  albo
patologicznej  osobowości.  Zarzut  działania  z  motywacji  zasługującej  na  szczególnej
potępienie  można  postawić  sprawcą  wówczas,  gdy  obok  motywu  czysto  erotycznego
pojawia  się  jeszcze  jakiś  dodatkowy  np.  sadyzm,  poniżenie  godności  osobistej
pokrzywdzonego czy chęć zemsty.”

„Atakowanie  sfery  seksualnej  własnego  małoletniego  dziecka  jest  najczęściej  wynikiem
motywacji  złożonej  i  nie  stanowi  realizacji  wrodzonego  człowiekowi  prawidłowego
zaspokojenia  popędu  płciowego.  Dokonując  więc  ujemnej  oceny  zachowania  sprawcy
należy uwzględnić cały zespół czynników leżących u podłoża popełnionego przez sprawcę
przestępstwa, szczególnie tych, które wykraczają poza sferę prawidłowego zaspokojenia
popędu  płciowego.  Mogą  to  być  więc  realizowanie  popędu  płciowego  w  sposób
nieprawidłowy,  pedofilia,  sadyzm,  dążenie  do  upokorzenia  ofiary  czy  zadania  bólu
osobiście.”

ZAKAZ ZAJMOWANIA STANOWISKA I WYKONYWANIA ZAWODU

(art. 41)

Na ogół mówi się, że środek ten ma charakter prewencyjny, ale moim zdaniem co najmniej równoważny
jest tu charakter represyjny.

Przesłanką:

„sprawca  nadużył  przy  popełnieniu  przestępstwa  stanowiska  lub  zawodu”.  Nadużył  –
od  rozsądku  sędziego  będzie  zależało  czy  to  co  sprawca  zrobił  było  nadużyciem  czy  nie.
Generalnie  mówi  się,  że  nadużycie  zawodu  lub  stanowiska  to  jest  w  niewłaściwy  sposób
piastowanie  swego  stanowiska  czy  wykonywania  stanowiska  który  może  polegać  na  tym,  że
sprawca  przekroczył  swoje  uprawnienia  albo  nie  dopełnił  swoich  obowiązków.  –  ta  przesłanka
może dotyczyć głównie przestępstw umyślnych.

„okazał,  że  dalsze  zajmowanie  stanowiska  lub  wykonywania  zawodu  zagraża
istotnym  dobrom  chronionym  prawem”  –  to  niekoniecznie  musi  być  związane  z
zachowaniem  umyślnym,  np.  jeżeli  mamy  lekarze  niedouczonego  i  popełnia  błąd  w  sztuce
lekarskiej, miał wyciąć lewą nerkę a wyciął prawą – wykazał że nie nadaje się do tego, ale będzie
odpowiadał za nieumyślne spowodowanie uszkodzenia ciała.

Paragraf 1a i 1b zostały wprowadzone nowelą z 2005 roku.

Art. 41 § 1a:

jest to wyraźna odpowiedź ustawodawcy na coraz częściej ujawniane zachowania przestępcze w
stosunku  do  nieletnich.  Kiedyś  się  zastanawiano  czy  to  teraz  jest  taki  boom  na  molestowania
seksualne dzieci, uczniów przez nauczycieli, dzieci przez kler itd. Moja babcia zawsze mówiła: „za
moich czasów tego się nie mówiła”. Faktem jest, że w tej chwili się o tym mówi. Kiedyś często
ofiary ze wstydu się nie przyznawały. Mówienie, że nasze czasy zrodziły ten typ przestępczości nie
jest precyzyjne. Nasze czasy  ujawniły tego typu przestępstwa. Ja mam takiego znajomego gazdę,
który mówił: „Co wy wiecie co było u nas? Było tak jak jest ujawnione ino nikt o tym nie mówił,
księdza dobrodzieja nikt nie ruszył, dyrektora szkoły i nauczyciela nikt nie ruszył, ojca, który był
gospodarzem i utrzymywał całą rodzinę - co ta żona i resztę dzieci zrobiłaby, gdyby tego swojego
chłopa oskarżyła o molestowanie dzieci, a ten wstyd i blamaż padnie na córkę i na nią, żaden chłop
by  jej  nie  wziął.”  Niewątpliwie  w  2005  roku ustawodawca  zdecydował  się  pewien  środek  karny
wyraźny nakierowany na te działania nakierowane przeciw małoletnim do kodeksu wprowadzić.

Środki karne

M. Szewczyk

146

„Zakaz zajmowania wszelkich lub określonych stanowisk, wykonywania wszelkich lub określonych
zawodów albo działalności..” – bardzo dobrze, że jest to szeroko określone, bo np. drużynowy
opiekujący się zuchami to nie jest ani zawód ani stanowisko, ale jest niewątpliwie działalność.

„związanych z wychowaniem, edukacją, leczeniem małoletnich lub z opieką nad nimi…” – również
szeroko zakreślone.

Wychowanie – wszelka działalność związana z kształtowaniem osobowości młodego
człowieka niezwiązana z edukacją.

Małoletni – pojęcie przyjęte za Kodeksem Cywilnym (art. 10 i 11) – małoletnim jest
osoba, które nie ukończyła 18 roku życiu, chyba że nabyła pełnoletniość przez zawarcie
związku małżeńskiego.

„w razie skazania na karę pozbawienia wolności” – może to być pozbawienie wolności tak
bezwzględne jak i z warunkowym zawieszeniem wykonania.

„za  przestępstwo  przeciwko  wolności  seksualnej  lub  obyczajności  na  szkodę  małoletniego”  –
rozdział  25  KK  jest  tak  właśnie  zatytułowany.  Ustawodawca  bardzo  wyraźnie  więc  ograniczył
pozbawienie  tego  stanowiska/zawodu  tylko  do  przestępstw  zawartych  w  rozdziale  25  i
ograniczonym  do  małoletniego.    To  jest  często  krytykowane,  bo  niby  dlaczego,  jak  będzie  inne
przestępstwo a zahacza o to o co chodzi w tym przepisie – 2 stanowiska: jedni twierdzą, że tylko
z  rozdziału  25,  a  inni  twierdzą,  że  ustawa  nie  mówi  z  którego  rozdziału  tylko  mówi  ogólnie  o
rodzajach przestępstw, czyli, że mogą być przestępstwa nie tylko z rozdziału 25. W związku z tym,
że analogię można prowadzić tylko na korzyść oskarżonego, przeważające jest wąskie rozumienie
ograniczone do art. 25 rozdziału. Moim zdaniem tu nie chodzi o numer rozdziału tylko o materię
rzeczy,  a  więc  jeśli  popełnione  jest  przestępstwo,  które  wtórnie  będzie  zahaczało  o  naruszenie
wolności  seksualnej  czy  obyczajności  to  ja  nie  widzę  powodu,  aby  takiego  sprawcę  pozbawić
stanowiska/zawodu,  ale  jestem  w  mniejszości.  Za  moim  stanowiskiem  przemawiają  względy
celowościowe przepisu.

Art. 41 § 1b:

Odnosi się do tego samego, ale tu sąd orzeka obowiązkowo zakaz o którym mowa w parafie 1a
na zawsze w przypadku kiedy sprawca był raz skazany, odbył karę i ponownie popełnił
przestępstwo z punktu 1.

Art. 43 :

Pkt. 2a i 2b to jest właśnie art. 41 par 1a i 1b.

W myśl art. 43 par 1 pkt. 2 napisane jest, że pozbawienie tych uprawnień orzeka się na okres od
roku  do  lat  15.  Byłoby  dobrze  gdyby  nie  to,  że  paragraf  1a  i  1b  mówi  o  tym,  że  orzeka  „na
zawsze”. Jaki jest stosunek art. 43 par 1 pkt. 2 do art. 40 par 1a i 1b? Jak to zinterpretować: Par
1b  mówi  „sąd  orzeka  zakaz  na  zawsze”  więc  nie  ma  co  filozofować,  ale  par  1a  mówi  „sąd
może orzec na zawsze” – może orzec albo czasowo i wejdzie wtedy w grę art. 43 par
1  pkt.  2  (od  roku  do  lat  15)  albo  na  zawsze,  w  każdym  razie  musi  być  skazanie  na  karę
pozbawienia wolności. Proponowana wykładnia jest taka, że terminowo (1-15 lat) sąd może orzec
w płaszczyźnie par 1a, gdy skazuje na grzywnę, ograniczenie wolności lub pozbawienie wolności.
Jest  taki  przypadek,  że  przestępstwo  przeciwko  wolności  seksualnej  czy  obyczajności  zagrożone
jest także karą grzywny czy ograniczenia wolności (art. 202 par 2). Czyli par 1a – sąd może orzec
ten  środek  w  przypadku  skazania  na  karę  ograniczenia  wolności,  grzywny  bądź  pozbawienia
wolności ale pozbawienia wolności przy założeniu, że kara terminowa spełni cele kary.  Bo jeżeli
wymierzając  karę  pozbawienia  wolności  na  podstawie  1a  sąd  nie  orzeknie  terminowo  tylko  na
zawsze, to znaczy, że uznał, że terminowo nie spełnia celów kary. A jeżeli uzna, że orzeczenie na
zawsze  jest  niepotrzebne  tylko  wystarczy  od  roku  do  lat  15  to  wtedy  orzeknie  go  terminowo.
Natomiast zawsze musi orzec na zawsze w płaszczyźnie 1b.

§ 1. Jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, pozbawienie praw publicznych
oraz obowiązek lub zakazy wymienione w art. 39:
1) pkt. 2 i 3 orzeka się w latach, od roku do lat 10,
2) pkt. 2a i 2b orzeka się w latach, od roku do lat 15.

Środki karne

M. Szewczyk

147

Z tym pozbawieniem prawa na zawsze wiąże się kolejny problem, popatrzmy na art. 107 paragraf 6
dotyczący zatarcia skazania:

Jeżeli pozbawiono kogoś np. prawa pozbawienia działalności edukacyjnej na zawsze to nigdy nie
nastąpi zatarcie skazania za przestępstwo główne, dlatego, że tak stanowi art. 107, chyba, że
nastąpi amnestia (darowanie kary) albo nastąpi przedawnienie rozpoczęcia wykonywania środku.
Ale jeżeli środek będzie już prawomocny to koniec, do końca życia sprawca będzie musiał mówić
– byłem karany. To się wydaje niesprawiedliwe do końca: dlaczego jeden choć popełnił najgorszą
zbrodnię dla niego zatarcie nastąpi, a tu w tym wypadku zatarcie nie nastąpi nigdy.

ZAKAZ KONTAKTOWANIA SIĘ

(art. 41a)

Przepis wprowadzony nowelizacją 2005 r. z podobnych racji jak przepisy art. 40 par 1a i b.

Ten środek odpowiada takiemu środkowi, który był już od wieków na mocy prawa zwyczajowego w
prawie angielskim i amerykańskim tzw. protection order. Na pewno w kinie widzieliście, że tam ojciec czy
matka mają zakaz zbliżania się do domu czy osoby pokrzywdzonej. Ten protection order bardzo dobrze
zdał egzamin i teraz coraz więcej krajów europejskich go przeszczepiło do siebie.

Zakaz:

Kontaktowania się z określonymi osobami

Opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu

Powstrzymywania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach

Jest to środek karny sensownie wprowadzony. Odpowiada on współczesnej polityce karania (odchodzenia
od kary pozbawienia wolności), niemniej ten środek powinien być nadzorowany, aby go wykonywano
prawidłowo. Ten środek najczęściej będzie połączony (tak jest na Zachodzie) z elektronicznym
monitoringiem (u nas ustawa o nim jest ale brak pieniędzy by to uruchomić).

Przesłanki orzeczenia tego środka jest:

Skazanie za przestępstwa z rozdziału 25 na szkodę małoletniego

Za  przestępstwo  umyślne  z  użyciem  przemocy  (w  tym  przeciwko  osobie  najbliższej)  –  co  to
znaczy „przestępstwo umyślne z użyciem przemocy”? Czy to oznacza przestępstwo popełnione z
użyciem przemocy czy przestępstwo, które wśród swoich znamion ma użycie przemocy. Jeżeli to
przestępstwo ma być rozumiane jako popełnione z użyciem przemocy to praktycznie może być to
każde przestępstwo jeżeli element przemocy w sposobie jego popełnienia się znajduje. Więc jeżeli
byśmy interpretowali jako popełnione z użyciem przemocy to by oznaczało, że chodzi tu o sposób
działania  sprawcy  (nieograniczony  zakres  przestępstw).  Jeżeli  byśmy  to  tłumaczyli  wąsko  –
przestępstwo z użyciem przemocy, to by oznaczało,  że chodzi tu o takie przestępstwa, które w
swoich  znamionach  określających  typ  mają  znamię  przemocy  np.  art.  191,  197,  203.  Są  dwa
stanowiska:

1 – chodzi tu o przestępstwa popełnione z użyciem przemocy (szeroko)

2 – ustawę należy tłumaczyć literalnie –chodzi tu tylko o przestępstwa, których przemoc
jest znamieniem (zakaz niekorzystnej wykładni rozszerzającej).

Szewczyk: wydaje się, że należałoby tu ograniczyć się do tej węższej interpretacji. Chodzi
o to, że przemoc ma być znamieniem, bo gdyby ustawodawca chciał inaczej to by tak
powiedział. To stanowisko przeważa w doktrynie.

Art. 41a par 2 – wprowadza obligatoryjne orzeczenie zakazu w przypadku skazania na karę bezwzględnego
pozbawienia wolności.

§ 6. Jeżeli orzeczono środek karny, zatarcie skazania nie może
nastąpić przed jego wykonaniem, darowaniem albo
przedawnieniem jego wykonania, z zastrzeżeniem art. 76 § 2.

Środki karne

M. Szewczyk

148

Skuteczność tego środka w dużej mierze będzie zależeć czy jest dobrze nadzorowany. Ustawa mówi o
tym, że to może być połączone z nadzorem – sąd powinien z tego korzystać.

Art. 41a par 3 – sąd ma możliwość orzeczenia środku na zawsze w przypadku recydywy (ponownego
skazania sprawcy) za te przestępstwa o których tu mowa.

Art. 51

W  poprzednich  kodyfikacjach  wśród  kar  dodatkowych  (dzisiejszych  środków  karnych)  było  pozbawienie
praw  rodzicielskich  i  opiekuńczych.  To  była  dość  często  orzekana  kara,  natomiast  była  ona  stosowana
przez sąd karny. Takie rozwiązanie budziło dużą dyskusję – pozbawienie praw rodzicielskich i opiekuńczych
to  jest  bardzo  ważna  decyzja,  bo  czasem  nawet  nieidealni  rodzice  są  lepsi  niż  jakiekolwiek  placówki
państwowe.  W  związku  z  tym,  żeby  orzekać  o  pozbawieniu  praw  rodzicielskich  to  nie  można  tego
rozpatrując sprawę karną, tylko rozstrzygać o tym powinien sąd, który jest przygotowany do rozstrzygania
spraw rodzinnych – tam zawsze powinien być psycholog, wysłuchanie stanowiska dziecka – sąd karny nie
ma  na  to  ani  czasu  ani  przygotowania,  on  jest  do  czego  innego  –  o  orzekaniu  kar,  a  nie  decydowaniu  o
losach rodziny. Po bardzo burzliwych dyskusjach ustalono, że zniknie z katalogu środków karnych środek
karny polegający na pozbawieniu praw rodzicielskich i opiekuńczych, ale to nie znaczy, że sąd karny nic w
tej sprawie nie ma do zrobienia – art. 51 KK:

11.05.09

WYKŁAD 23

Temat: System środków karnych cz 3 – zakaz prowadzenia pojazdów.

Art. 42 – zakaz prowadzenia pojazdów. Środek karny, który może być orzekany albo obok kary albo

samoistnie (na podstawie art. 59).

Sąd, uznając za celowe orzeczenie pozbawienia lub ograniczenia praw
rodzicielskich lub opiekuńczych w razie popełnienia przestępstwa na
szkodę małoletniego lub we współdziałaniu z nim,

zawiadamia

o tym

właściwy sąd rodzinny.

§ 1. Sąd

może

orzec zakaz prowadzenia pojazdów określonego rodzaju w razie skazania osoby

uczestniczącej w ruchu za przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji, w szczególności
jeżeli z okoliczności popełnionego przestępstwa wynika, że prowadzenie pojazdu przez tę osobę zagraża
bezpieczeństwu w komunikacji.
§ 2. Sąd

orzeka

zakaz prowadzenia wszelkich pojazdów mechanicznych albo pojazdów

mechanicznych określonego rodzaju, jeżeli sprawca w czasie popełnienia przestępstwa wymienionego w
§ 1 był w stanie nietrzeźwości, pod wpływem środka odurzającego lub zbiegł
z miejsca zdarzenia określonego w art. 173, 174 lub 177.
§ 3. Sąd

może

orzec zakaz prowadzenia wszelkich pojazdów mechanicznych na zawsze, jeżeli

sprawca w czasie popełnienia przestępstwa określonego w art. 173 lub 174, którego następstwem jest
śmierć innej osoby lub ciężki uszczerbek na jej zdrowiu albo w czasie popełnienia przestępstwa
określonego w art. 177 § 2 lub w art. 355 § 2, był w stanie nietrzeźwości, pod wpływem środka
odurzającego lub zbiegł z miejsca zdarzenia.
§ 4. Sąd

orzeka

zakaz prowadzenia wszelkich pojazdów mechanicznych na zawsze w razie

ponownego skazania osoby prowadzącej pojazd mechaniczny w warunkach określonych w § 3.

Środki karne

M. Szewczyk

149

Mamy 2 przypadki kiedy sąd może orzec i kiedy sąd musi orzec. Mamy przypadki gdy sąd
może/musi orzec terminowo i przypadki kiedy sąd może/musi orzec na zawsze. Przyjrzymy się
poszczególnym znamionom przepisu.

Art. 42 §1 – terminowy zakaz prowadzenia pojazdów (fakultatywne):

Ustawa kreuje tu fakultatywny obowiązek orzeczenia za przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu
w komunikacji. Te przestępstwa w oparciu o które sąd może orzec zakaz prowadzenia są
określone w rozdziale 21 KK (przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji)

„pojazdów określonego rodzaju”:

sąd musi określić jakiego rodzaju zakaz prowadzenia wprowadza.

Pojazdów – wszelkich, tak mechanicznych jak i nie-mechanicznych

Co  to  jest  pojazd  a  co  to  jest  pojazd  mechaniczny?  SN:  „W  oparciu  o  przepisy  ustawy
prawo  o  ruchu  drogowym,  za  pojazdy  mechaniczne  należy  uznać  pojazdy  zaopatrzone  w
zaopatrzony  w  nie  silnik  np.  pojazdy  samochodowe,  maszyny  rolnicze,  motocykle,  lokomotywy
kolejowe,  samoloty,  helikoptery,  statki  wodne  i  inne,  jak  również  pojazdy  szynowe  zasilane  z
trakcji  elektrycznej  (tramwaje,  trolejbusy).  Jeśli  chodzi  o  inne  nie-mechaniczne  pojazdy  to
będą nimi w szczególności: zaprzęgi konne, rowery, a także statki, żaglowce oraz szybowce.”

SN  2002:  „Odpowiadając  na  pytanie  prawne  wymagające  zasadniczej  wykładni  ustawy,  „Czy
użyte w art. 42 par 1 pojęcie ‘zakaz prowadzenia pojazdów określonego rodzaju’ dotyczy tylko
tych  pojazdów,  do  których  prowadzenia  konieczne  jest  posiadanie  uprawnień  stwierdzonych
dokumentem  przez  uprawniony  organ,  czy  też  dotyczy  to  także  takich  pojazdów,  do
prowadzenia których nie jest wymagane uprawnienie  stwierdzone dokumentem np. roweru lub
pojazdu  zaprzęgowego?  Sąd  Najwyższy  w  formie  uchwały  stwierdził:  Dopuszczalne  jest
orzeczenie  na  podstawie  art.  42  §  1  k.k.  zakazu  prowadzenia  pojazdów
określonego  rodzaju,  kierowanie  którymi  nie  wymaga  posiadania  uprawnień
stwierdzonych dokumentem wydanym przez upoważniony organ.”

•

W  uzasadnieniu:  „W  art.  42  par  1  mowa  jest  jedynie  o  zakazie  prowadzenia
pojazdów określonego rodzaju, nie wspomina się nic o tym, że mają to być pojazdy do
których  prowadzenia  konieczne  są  formalne  uprawnienia.  O  ile  zakaz  prowadzenia
pojazdów  mechanicznych  z  istoty  swojej  łączy  się  z  koniecznością  posiadania
określonych  uprawnień  formalnych,  o  tyle  prowadzenie  innych  pojazdów  takiego
zezwolenia nie  musi wymagać.  Nie ma więc podstaw do normatywnego ograniczania
zakazu  prowadzenia  pojazdów  określonego  rodzaju.  Należy  też  zauważyć,  że  w
krajowym  rejestrze  karnym  gromadzone  są  także  dane  o  osobach,  wobec  których
orzeczone  zostały  środki  karne,  tak  więc  możliwe  jest  uzyskanie  informacji  o
orzeczonym  zakazie  prowadzenia  pojazdów  innych  niż  mechaniczne.  Zgodnie  zaś  z
art.  244  k.k.,  niestosowanie  się  do  orzeczonego  przez  sąd  zakazu  prowadzenia
pojazdów jest występkiem zagrożonym karą pozbawienia wolności do lat 3.”

Przepis ten dotyczy głównie rowerzystów, furmanek i czasem jazdy na oklep na koniu.
Można pozbawić fornala prawa powożenia furmanką (mimo, że takiego uprawnienia nie
ma) i to się odnotowuje w rejestrze. Gdyby się okazało, że on dalej prowadzi tę
furmankę to jest to występek z art. 244 KK.

„w razie skazania osoby uczestniczącej w ruchu”:

SN 11.10.2001: „Powyższe wskazuje jednoznacznie, iż aktualny stan prawny nie wymaga już,
aby  sprawcą,  wobec  którego  ma  być  orzeczony  ten  środek  karny,  była  osoba  prowadząca
pojazd mechaniczny lub inny pojazd. Wymaga natomiast, by sprawcą była "osoba uczestnicząca
w  ruchu",  co  -  nie  mając  w  tym  zakresie  żadnych  wątpliwości  -  trafnie  podkreślił  zadający
pytanie  prawne  Sąd  Okręgowy.  Dodać  jedynie  trzeba,  iż  pojęcie  osoby  uczestniczącej  w  ruchu
wyjaśnia  jednoznacznie  prawo  o  ruchu  drogowym,  choć  używa  ono  terminu  "uczestnik  ruchu"
(art.  2  pkt.  1),  co  dla  prowadzonych  tu  rozważań  jest  w  istocie  bez  znaczenia.  Podkreślić
natomiast trzeba, że osobami uczestniczącymi w ruchu, w myśl cytowanego przepisu są: pieszy,
kierujący oraz osoby przebywające w pojeździe lub na pojeździe znajdującym się na drodze. W

Środki karne

M. Szewczyk

150

związku z powyższym słusznie przyjmuje się w doktrynie, że podmiotem zakazu
prowadzenia pojazdów może być nie tylko osoba prowadząca pojazd, ale także
inny uczestnik ruchu np. pasażer, pieszy.”

Zakaz prowadzenia pojazdów orzeka się również do osoby, która generalnie nie posiada
uprawnienia do prowadzenia, ale orzeka się go na przyszłość, czyli jeżeli ktoś ma prawo
jazdy i dostanie zakaz prowadzenia pojazdów na 5 lat to przez 5 lat będzie go
pozbawiony, a jeżeli go nie ma, to przez 5 lat nie może nabyć takiego uprawnienia. A
wiec jest to albo zakaz de lega lata (zabranie mu prawa jazdy) albo zakaz nabycia takiego
uprawnienia przez określony w wyroku okres.

Art. 42 §2 – terminowy zakaz prowadzenia pojazdów mechanicznych (obligatoryjnie):

„orzeka” – obligatoryjnie

nie obejmuje pojazdów nie-mechanicznych

„wszelkich pojazdów mechanicznych lub określonego rodzaju”:

Wszelkich pojazdów mechanicznych – takich jak podaliśmy wcześniej

Określonego rodzaju – w wyroku musi być napisane pozytywnie, o które pojazdy chodzi.

„sprawca był w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego bądź zbiegł z miejsca zdarzenia
określonego w art. 173, 174 i 177”:

Sprawca:

czy  chodzi  tu  o  sprawcę  sensu  stricto  (jednosprawca,  współsprawca,  sprawca
kierowniczy, sprawca polecający)  czy chodzi o sprawcę w sensu largo (sprawca stricto,
podżegacz  i  pomocnik)?  W  art.  1  par  3,  w  którym  wprowadza  się  zasady
odpowiedzialności, której warunkiem jest wina słowo sprawca odnosi się do najszerszego
rozumienia  sprawcy  –  a  więc  tu  sprawca  sensu  largo  (sprawstwo  poszerzone).  Istnieje
spór w doktrynie:

Jedni twierdzą, że dotyczy ten przepis tylko sprawcy.

Drudzy mówią, że dotyczy to również podżegacza, natomiast ważne jest by był
on uczestniczącym w ruchu drogowym.

SN 1971: „Zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych nie można orzec w stosunku do
podżegaczy i pomocników.” – rozpętała się burza, seria krytyki, glos, artykułów w których
– dlaczego jeśli można orzec w stosunku do pieszego, to dlaczego nie można orzec do
osoby, która siedzi obok kierowcy i mówi: „Dziadu masz takie bmw i jedziesz 60 km/h bo
jakiś dupek taki zakaz ograniczenia tu wprowadził. Naciśnij, że chłopie.”

Do  tej  pory  SN  nie  zmienił powyższe  orzeczenie,  ale  w doktrynie  panuje  przeważający
pogląd,  że  może  to  dotyczyć  również podżegacza  pod  warunkiem,  że  jest  jednocześnie
osobą  uczestniczącą  w  ruchu  drogowym.  Np.  prof.  Stefański:  „Wydaje  się,  że  jeżeli
podżegaczem  jest  pasażer  to  wykładnia  pojęcia  ‘osoba  uczestnicząca  w  ruchu  drogowym’  nie
stoi  na  przeszkodzie,  aby  adresatem  zakazu  był  również  podżegacz.  Natomiast  trudno
zaakceptować  stanowisko,  że  zawsze  może  być  nim  podżegacz.  Wszak  elementem
dominującym  jest  by  ewentualnie  ukarany  uczestniczył  w  ruchu  drogowym,  a  przecież
podżegacz do przestępstwa przeciw bezpieczeństwu w komunikacji  wcale nie musi być zawsze
tym  uczestnikiem”.  Szewczyk  –  to  stanowisko  jest  rozsądne.  Wykładnia  jest  otwarta  –
ustawa mówi „sprawca” – każda ze stron może mieć interes w różnej interpretacji tego
przepisu.  SN  pod  rządami  poprzedniego  kodeksu  wypowiedział  się,  że  nie  może  być
podżegacz.  Stanowisko  doktryny  jest  obecnie  przeważające,  że  może  nim  być  również
podżegacz, ale elementem decydującym jest to, by był uczestnikiem w ruchu  drogowym.

Stan nietrzeźwości :

w słowniczku art. 115 par 16 (zawartość alkoholu we krwi przekracza 0,5 promila albo
zawartość alkoholu w decymetrach wydychanego powietrza przekracza 0,25mg)

Środki karne

M. Szewczyk

151

Stan pod wpływem środka odurzającego:

ustawa  nie  definiuje.  Odsyła  się  tutaj  do  ustawy  o  przeciwdziałaniu  narkomanii.  Ale
zwróćmy na to, że ustawa używa słowa „pod wpływem” a nie „w stanie odurzenia”, bo
tym  ostatnim  stanie  to  na  ogół  sprawca  nic  nie  kontaktuje,  natomiast  może  być  pod
wpływem  środka  odurzającego  i  mieć  rozeznanie,  dlatego  ustawa  wchodzi  to  na  tym
wcześniejszym etapie.

Zbiegł z miejsca zdarzenia:

Zbiegł z miejsca zdarzenia określonego:

•

w art. 173 [sprowadzenie katastrofy,

•

w art. 174 [sprowadzenie niebezpieczeństwa katastrofy]

•

w art. 177 [spowodowanie wypadku drogowego]

Należy wrócić uwagę, że Art. 41 par 1 odnosi się do wszystkich
przestępstw w rozdziale 21, a Art. 41 par 2 tylko do tych trzech, ale tu
jest obligatoryjne orzeczenie.

Czy  jeżeli  sprawca  spowodował  któreś  z  tych  3  przestępstw  i  odszedł  z  miejsca
zdarzenia,  żeby  wezwać  pogotowie/policję,  bo  nie  miał  przy  sobie  komórki  lub  mu  się
rozładowała, to jeśli oddalił się z miejsca zdarzenia to można podciągnąć pod ten przepis?
Wykładnia celowościowa: ustawodawcy chodziło o to, że sprawca oddalił się po to, żeby
nie  przyznać  się  do  tego,  że  brał  dział  w  tym  zdarzeniu.  W  związku  z  tym  „zbiegł  z
miejsca zdarzenia” nie równa się „oddalił się z miejsca zdarzenia”. Za każdym
razem należy badać motywację sprawcy, dlaczego oddalił się z miejsca zdarzenia. Jeżeli to
oddalenie  się  w  opinii  sądu  będzie  usprawiedliwione,  to  nie  będzie  zachodzić  ta
okoliczność.

Art. 42 §3 – dożywotni zakaz prowadzenia pojazdów mechanicznych (fakultatywnie):

Odnosi się tylko do pojazdów mechanicznych

W czasie popełnienia przestępstw kwalifikowanych (następstwem śmierć lub ciężki uszczerbek) z
art. 173, 174, 177 par 2 i 355 par 2

„był w stanie nietrzeźwości, pod wpływem środka odurzającego lub zbiegł z miejsca zdarzenia.” –
czy to odnosi się tylko do 177 i 355 czy odnosi się również do 173 i 174? Są dwie teorie:

Jedni uważają, że te stan odnosi się tylko do drugiej części przepisu, a do pierwszej
odnosi się tylko typ kwalifikowany przestępstwa z art. 173, 174

Drudzy uważają, że to zastrzeżenie z paragrafu 3 in fine odnoszi się do wszystkich
czterech występków, z tym że art. 173 i 174 muszą być kwalifikowane przez śmierć lub
ciężki uszczerbek uszczerbku, i art. 177 par 2 i art. 355 par 2, z tym że te muszą być
kwalifikowane stanem nietrzeźwości, pod wpływem środka odurzającego bądź zbiegnięcia
z miejsca wypadku.

Szewczyk:  zdecydowanie,  opierając  się  na  wykładnie  teleologicznej  (celowościowej)
należy  przyjąć,  że  stan  nietrzeźwości,  pod  wpływem  środka  odurzającego  i
zbiegnięcie  z  miejsca  wypadku,  odnosi  się  do  wszystkich  czterech
przypadków: art. 173, 174, 177 par 2 i 355 par 2. Ta wykładnia jest zdecydowanie
przeważająca.

Art. 42 §4 – dożywotni zakaz prowadzenia pojazdów mechanicznych (obligatoryjnie):

„orzeka” – obligatoryjne orzeczenie

„w razie ponownego skazania” – swoista recydywa. Sprawca był już raz skazany w ramach tego o
czym mowa jest w paragrafie 3 tylko że sąd orzekł terminowo. Jeżeli jeszcze raz sprawca to
popełnił, w czasie ponownego skazania sąd nie może go orzec terminowo, tylko musi orzec go na
zawsze.

„skazania osoby prowadzącej pojazd mechaniczny” – tam gdzie ustawodawca mówił o sprawcy to
myślał szeroko. Tu gdzie ustawodawcy chodziło o osobę prowadzącą pojazd mechaniczny to o

Środki karne

M. Szewczyk

152

tym powiedział. Nie bez powodu więc ustawodawca w paragrafie 3 używa określenia sprawca, a
tu dookreśla.

Art. 67 §3 – zakaz prowadzenia pojazdów mechanicznych (fakultatywnie)

„Umarzając warunkowo postępowanie karne, sąd zobowiązuje sprawcę do naprawienia szkody w
całości lub w części, a może na niego nałożyć obowiązki wymienione w art. 72 § 1 pkt 1-3, 5 lub 7a, a
ponadto orzec świadczenie pieniężne wymienione w art. 39 pkt 7 oraz zakaz prowadzenia
pojazdów, wymieniony w art. 39 pkt 3, do lat 2.”

Środki zabezpieczające - art. 99 §1:

„1. Jeżeli sprawca dopuścił się czynu zabronionego w stanie niepoczytalności określonej w art. 31 §
1, sąd może orzec tytułem środka zabezpieczającego obowiązek lub zakazy wymienione w
art. 39 pkt 2-3, jeżeli jest to konieczne ze względu na ochronę porządku prawnego, oraz przepadek
wymieniony w art. 39 pkt 4.”

Art. 39 pkt. 3 – „zakaz prowadzenia pojazdów mechanicznych”

Podsumowując: zakaz prowadzenia pojazdów mechanicznych może być orzeczony w oparciu o:

Art. 42 §1-4

Art. 67 §3

Art. 99 §1

Art. 43

Art. 43 § 1:

Od roku do lat 10:

Pozbawienie praw publicznych

zakaz zajmowania określonego stanowiska, wykonywania określonego zawodu lub
prowadzenia określonej działalności

Zakaz prowadzenia pojazdów (może być też orzeczony dożywotnio)

Od roku do lat 15:

zakaz prowadzenia działalności związanej z wychowaniem, leczeniem, edukacją
małoletnich lub z opieką nad nimi (może być też dożywotnio)

Zakaz  prowadzenia  działalności    związanej  z  wychowaniem,  leczeniem,  edukacją
małoletnim obowiązek powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach
lub  miejscach,  zakaz  kontaktowania  się  z  określonymi  osobami  lub  zakaz  opuszczania
określonego miejsca pobytu bez zgody sądu (może być też dożywotnio)

Z tym dożywotnim zakazem łączy się dość istotny problem jeśli chodzi o kwestię zatarcia
skazania:

Zatarcie skazania nie może nastąpić wcześniej niż sprawca wykonał kary i środki karne.
W związku z tym, jeżeli ktoś miał zakaz prowadzenia pojazdów mechanicznych na zawsze
to nie nastąpi nigdy zatarcie skazania, albowiem nie może być zatarcie skazania
przeprowadzone wcześniej niż sprawca odbędzie wszystkie środki. (art. 107 par 6)

Coś z tym przepisem trzeba zrobić, bo inaczej zatarcie skazania, które jest świętym
prawem skazanego po pewnym okresie, to w przypadku gdy towarzyszy mu jakichś z
podanych zakazów orzeczonych na zawsze – nie może nigdy nastąpić.

Jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, pozbawienie praw publicznych
oraz obowiązek lub zakazy wymienione w art. 39:
1) pkt 2 i 3 orzeka się w latach, od roku do lat 10,
2) pkt 2a i 2b orzeka się w latach, od roku do lat 15.

Środki karne

M. Szewczyk

153

Art. 43 § 2:

Orzeczenie o środku jest prawomocne z momentem uprawomocnienia wyroku, ale jeżeli sprawca
jest skazany na karę pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia                         i zakaz
prowadzenia  pojazdów,  to  musi  najpierw  odbyć  tę  karę.  Wyobraźmy  sobie,  że  sprawca  został
skazany na 3 lata pozbawienia wolności i 2 lata zakazu prowadzenia pojazdów – to orzeczenie się
uprawomocnia po upłynięciu terminu procesowego 2 tygodni jak nie zapowiedział apelacji, ale jak
siedzi w więzieniu to automatycznie nie prowadzi samochodu. Ten okres zakazu skończył by się
zanim by wyszedł z więzienia.              To nie miałoby sensu, stąd ustawodawca mówi, że okres
nie biegnie w czasie kiedy sprawca odbywa karę, czyli to orzeczenie jest prawomocne, ale liczy się
termin  dopiero,  gdy  sprawca  wyjdzie  na  wolność.  Również  gdy  sprawca  przebywa  w  areszcie
tymczasowym, to jeśli pozbawiono go prawa prowadzenia pojazdów to ten okres nie biegnie.

Art. 43 § 3:

Jeżeli  mu  nie  odebrano  na  gorąco  prawa  jazdy  tylko  wezwano  po  wyroku  do  złożenia
prawa  jazdy  w  urzędzie  to  dopóki  tego  nie  złożył  to  nie  liczy  się  termin.  Zwlekanie  z
oddaniem  nic  nie  da,  bo  i  tak  będzie  się  liczyło  od  momentu,  w  którym  odda  się  ten
dokument uprawniający.

Pozbawienie praw publicznych, obowiązek lub zakaz obowiązuje
od uprawomocnienia się orzeczenia; okres, na który środek
orzeczono, nie biegnie w czasie odbywania kary pozbawienia
wolności, chociażby orzeczonej za inne przestępstwo.

Orzekając zakaz określony w art. 42, sąd nakłada obowiązek zwrotu
dokumentu uprawniającego do prowadzenia pojazdu; do chwili wykonania
obowiązku okres, na który orzeczono zakaz, nie biegnie.

Kara łączna

M. Szewczyk

154

18.05.09

WYKŁAD 24

Temat: Kara łączna.

Zbieg  przepisów  -  podstawą  zbiegu  przepisów  jest  zawsze  jeden  czyn.  Ten  czyn  podpada  pod  kilka
różnych przepisów ustawy. Zbieg przepisów albo może być tak rozwiązany, że za pomocą pewnych reguł
można  wyłączyć  któreś  z  tych  przepisów,  które  się  zbiegają  i  wystarczy  dla  opisu  całego  tego  zdarzenia
jeden przepis. Może być też tak, że jeżeli któryś z tych przepisów wyeliminujemy to to zdarzenie nie będzie
odzwierciedlone w pełni w kwalifikacji prawnej i wtedy mówimy, że mamy do czynienia z realnym zbiegiem
(kumulatywnym)  zbiegiem  przepisów.  Wtedy  jeżeli  nie  da  się  wyłączyć  żadnego  z  tych  przepisów,  to
skazujemy na podstawie wszystkich zbiegających się przepisów, które ten czyn naruszał, bo dopiero opis
poprze wszystkie te przepisy oddaje całość zdarzenia. Ale to jest jeden czyn i jedno przestępstwa, a więc
kara  będzie  wymierzona  tylko  na  podstawie  jednego  przepisu  –  ustawa  mówi,  ze  na  podstawie  tego
przepisu,  który  przewiduje  karę  najsurowszą.  Przy  zbiegu  realnym  skazujemy  zawsze  na  podstawie
wszystkich zbiegających się przepisów, natomiast karę wymierzamy na podstawie przepisu najsurowszego.

Zbieg przestępstw – podstawą zbiegu przestępstw jest zawsze wielość czynów. Albo te wszystkie czyny
wystarczy  opisać  wg  jednego  z  przepisów  (na  podstawie  reguły  współukaranych  czynności
uprzednich/następczych np. dokonanie konsumuje usiłowanie, sprawstwo konsumuje podżeganie) albo nie
da  się  tego  sprowadzić  do  jednego  przestępstwa  i  wtedy  mamy  do  czynienia  z  tzw.  realnym  zbiegiem
przestępstw – sprawca popełnił kilka przestępstw i nie da się ich zredukować do jednego. Stąd mówimy, że
to  jest  realny  zbieg  przestępstw.  Ten  realny  zbieg  przestępstw  może  mieć  albo  charakter  jednorodny
(jednorodny zbieg przestępstw) albo charakter różnorodny.

Realny  zbieg  przestępstw  jednorodnych  -  realny  zbieg  przestępstw,  który  ma  charakter
jednorodny  –  zbieg  w  którym  sprawca  popełnia  kilka  jednorodnych  przestępstw,  a  więc  np.
specjalizuje  się  kradzieżach  i  tylko  kradnie.  Ten  zbieg  przestępstw  jest  opisany  w  art.  91i  nosi
nazwę ciągu przestępstw. Prowadzi do obostrzenia kary.

Realny zbieg przestępstw różnorodnych – sprawca, który jest omnipotentny i robi co popadnie,
raz pobije, raz ukradnie, raz przywłaszczy – różnorodny zbieg przestępstw. Jest on opisany w art.
66. Prowadzi on do wymierzenia kary łącznej.

Realny zbieg przestępstw jednorodnych - ciąg przestępstw

(art. 91)

Przesłanki ciągu przestępstw:

Wielość czynów

Każdy z tych czynów jest przestępstwem tego samego typu (realizuje znamiona tego samego typu)

Czyny popełnione zanim zapadł pierwszy wyrok (chociażby nieprawomocny) – kilka razy kradł i
udało mu się, w końcu go złapali. To wszystko co jest przed tym wyrokiem może stanowić ciąg
przestępstw. Natomiast jeśli go złapali, osądzili, dali mu grzywnę czy karę ograniczenia wolności,
on wyszedł i pomyślał, że nie będzie marnował swego dawnego zawodu, kradnie dalej i to może
stanowić nowy ciąg przestępstw. Wyrok chociażby nieprawomocny jest granicą ciągu przestępstw.

Art. 91.

Jeżeli sprawca popełnia w podobny sposób, w krótkich odstępach czasu, dwa lub więcej
przestępstw, zanim zapadł pierwszy wyrok, chociażby nieprawomocny, co do któregokolwiek
z tych przestępstw, sąd orzeka jedną karę na podstawie przepisu, którego znamiona każde z
tych przestępstw wyczerpuje, w wysokości do górnej granicy ustawowego zagrożenia
zwiększonego o połowę.

Kara łączna

M. Szewczyk

155

Czasem mówi się, że jest to przestępstwo popełniane na raty. Np. kieszonkowcy, którzy kradną tylko na
odpustach – mają rozpisane gdzie jest kiedy jakiej Matki Boskiej i kradną tylko na tych odpustach. Jak ich
złapią to jest to traktowane jako ciąg przestępstw. Nie odpowiadają za każde z tych przestępstw ale za
jedno przestępstwo popełnione w konstrukcji ciągu przestępstw. W związku z tym, aby oddać, że jest to
swoista recydywa to ustawodawca mówi tak: sąd orzeka jedną karę za te wszystkie przestępstwa, które
popełnił w ciągu, na podstawie przepisu, które znamiona każde z tych przestępstw wyczerpuje (1 typ) w
wysokości do górnej granicy ustawowego zagrożenia zwiększonego o połowę – nadzwyczajne obostrzenie
kary. Sądowi wolno wyjść powyżej górnej granicy o połowę (nie przekraczając jednak górnej granicy dla
danego rodzaju kary, bo jeżeli przestępstwo jest zagrożone do lat 10, to sąd może wymierzyć karę do lat
15. Natomiast nie może przekroczyć kary 15 lat, dlatego że górną granicą dla kary pozbawienia wolności
jest 15 lat.

Realny zbieg przestępstw różnorodnych – kara łączna

(art. 86)

Przesłanki kary łącznej:

Wielość przestępstw (2 lub więcej)

Wielość przestępstw różnorodnych (różne typy przestępstw)

Wielość przestępstw popełnionych przed wydaniem wyroku (choćby nieprawomocnego)

Wymierzono za nie kary tego samego rodzaju lub podlegające łączeniu

Kary tego samego rodzaju – art. 86:

•

Kara łączna z karą pozbawienia wolności – jeżeli wymierzono za każde z tych
przestępstw tylko karę pozbawienia wolności

•

Kara łączna z karą ograniczenia wolności – jeżeli wymierzono za każde z tych
przestępstw tylko karę ograniczenia wolności

•

Kara łączna z karą grzywny – jeżeli wymierzono za każde z tych przestępstw
tylko karę grzywny

Kary podlegające łączeniu – art. 87:

•

Kara łączna pozbawienia wolności – jeżeli wymierzono karę pozbawienia i
ograniczenia wolności, z tym ze trzeba karę ograniczenia wolności zamienić na
karę pozbawienia wolności i już łączymy kary jednorodzajowe.

Wymiar kary łącznej jest zawsze wymiarem kary dwuetapowym:

1 etap – sąd wymierza kary za poszczególne zbiegające się przestępca, np. raz sprawca pobił, raz
ukradł, raz zniesławił kogoś, a wszystko to się stało zanim go złapali, czyli zanim zapadł pierwszy
wyrok (choćby nieprawomocny). W związku z tym najpierw sąd wymierza kary jednostkowe
(kary za poszczególne zbiegające się przestępstwa).

Art. 86.

§ 1. Sąd wymierza karę łączną w granicach od najwyższej z kar wymierzonych za
poszczególne przestępstwa do ich sumy, nie przekraczając jednak 540 stawek
dziennych grzywny, 18 miesięcy ograniczenia wolności albo 15 lat pozbawienia
wolności; kara łączna grzywny określonej w art. 71 § 1 nie może przekraczać
180 stawek dziennych - jeżeli jest ona związana z zawieszeniem wykonania
kary pozbawienia wolności oraz nie może przekraczać 90 stawek dziennych
- jeżeli jest ona związana z zawieszeniem wykonania kary ograniczenia wolności.

Art. 85.

Jeżeli sprawca popełnił dwa lub więcej przestępstw, zanim zapadł pierwszy wyrok,
chociażby nieprawomocny, co do któregokolwiek z tych przestępstw i wymierzono
za nie kary tego samego rodzaju albo inne podlegające łączeniu,

sąd orzeka

karę

łączną, biorąc za podstawę kary z osobna wymierzone za zbiegające się przestępstwa.

Kara łączna

M. Szewczyk

156

2 etap – jeżeli sąd oceni i wymierzy kary jednostkowe to na podstawie tych kar jednostkowych
przystąpi do drugiego etapu wymiaru kary – do tworzenia z tych jednostkowych kar kary łącznej.

Karę  łączną  można  wymierzać  nie  tylko  wtedy,  gdy  sąd  rozpatruje  na  tym  samym  posiedzeniu  wszystkie
zbiegające się przepisy, ale karę łączną można wymierzyć także w trakcie niejednoczesnego sądzenia, czyli
w przypadku wyroku łącznego. Karę łączną w czasie jednoczesnego siedzenia – gdy w trakcie tego samego
sądzenia  sprawca  jest  oceniane  i  ten  sam  sąd  ocenia  kary  jednostkowe  i  na  ich  podstawie  buduje  karę
łączną. Ale może być taka sytuacja, że sprawca popełnił jakieś przestępstwo w styczniu i wyrok zapadł w
marcu  (co  jest  mało  prawdopodobne  w  rzeczywistości).  Potem  okazało  się,  że  sprawca  popełnił  jeszcze
jakieś  przestępstwo  w  lutym,  które  się  nie  sypnęło  w  trakcie  kiedy  w  marcu  sąd  wydawał  wyrok  za  to
pierwsze.  Okazuje  się,  że  to  przestępstwo  popełnił  w  lutym  i  sąd  go  sądzi  w  maju.  Popełnił  w  lutym
przestępstwo, a więc popełnił zamiast zapadł pierwszy wyrok (zapadł w marcu). Sąd sądząc go w maju wie,
że  przed  przestępstwem,  które  ten  sąd  sądzi  był  już  wyrok  za  przestępstwo  popełnione  w  styczniu.  W
takim  wypadku  sąd  musi  wydać  wyrok  łączny,  którego  podstawą  będzie  ten  wyrok  z  marca  oraz  jego
jednostkowy wyrok, który będzie orzekał w maju. Jeżeli ten wyrok z marca zakończył się karą łączną, bo w
marcu  sąd  sądził  go  za  2  czy  3  przestępstwa  (a  proszę  zobaczyć,  że  orzeczenie  kary  łącznej  jest
obowiązkiem  sądu)  –  on  teraz  w  maju  dostanie  do  połączenia  wyrok  z  marca,  który  zakończył  się  jakąś
karą  łączna  za  przestępstwa  ABC,  i  swój  teraz  wyrok  jednostkowy,  w  którym  sąd  albo  wymierza  karę
jednostkową albo też karę łączną. W związku z tym ten wyrok z marca zostaje rozwiązany i sąd w maju
łączy  wszystkie  kary  jednostkowe.  Czyli  teraz  do  wyroku  łącznego  wchodzą  kary  A,  B  i  C  jako  kary
jednostkowe  +  kary  które  teraz  wymierzy  ten  sąd.  Czyli  przy  karze  łącznej  sąd  tworzy  karę  łączną  ze
swoich kar, natomiast przy wyroku łącznym sąd tworzy karę łączną ze swoich i nieswoich kar.

Każda kara, która jest wymierzana musi uwzględniać dyrektywy i zasady wymiaru kary. Skoro kara łączna
ma 2 etapowy wymiar kary, to czy dla kar jednostkowych będzie te wszystkie reguły stosował, a potem
drugi raz stosował te wszystkie reguły do kary łącznej? Musi być jakieś podzielenie tych zasad na każdym z
etapów.

Przy karze łącznej bez wyroku łącznego – sąd już sobie może rozplanować wg jakich
kryteriów będzie oceniał poszczególne czyny i wg jakich stworzy karę łączną. SN mówi tak:

przy wymiarze kary łącznej w trakcie jednoczesnego sądzenia (gdy sąd wymierzający karę
łączną jest odpowiedzialny również za kary jednostkowe) wymierzając kary jednostkowe
(czyli  te,  które  nie  będą  podlegać  wykonaniu)  sąd  stosuje  głównie  kryterium  winy  i
społeczne  szkodliwości  poszczególnych  przestępstw.  Czyli  kieruje  się  głównie  racją
sprawiedliwościowa i granicą winy. Mniej tu odgrywają rolę względu prewencyjne.

przystępując do określenia kary łącznej (tej która będzie wykonywana) sąd będzie się
kierował głównie względami prewencyjnymi, tak prewencją indywidualną (oddziaływanie
kary na sprawcę) oraz prewencją generalną (oddziaływanie kary na społeczeństwo). Kary
jednostkowe nie będą podlegać wykonaniu. Wykonaniu będzie podlegać kara łączna. Te
kary jednostkowe są tylko elementami składowymi kary łącznej.

Sumując: przy jednoczesnym sądzeniu sąd orzeka kary jednostkowe wg zasady winy i racji
sprawiedliwościowej, a potem przeprowadza korektę tych wszystkich kar łącząc je
głównie wg kryteriów prewencyjnych, czyli tych kryteriów, które będą prowadzić do
określenia kary podlegającej wykonanie.

Przy karze łącznej w wyroku łącznym – podstawą orzeczenia są kary orzeczone wcześniej.
Te kary orzeczone wcześniej musiały być orzeczone wg dyrektyw wymiaru kary. Teraz sąd tworzy
karę łączną z tych kar wymierzanych na podstawie wszystkich dyrektyw i ze swojej kary, która ma
być połączona z tamtymi. W związku z tym przy wymiarze kary łącznej przy wyroku
łącznym sąd musi brać już pod uwagę wszystkie trzy dyrektywy (społecznej szkodliwości,
winy, dyrektywy prewencyjne).

Może się zdarzyć tak, że sprawca odbył już tamte kary przed wyrokiem łącznym. Art. 92:
„Wydaniu wyroku łącznego nie stoi na przeszkodzie, że poszczególne kary wymierzone za

Kara łączna

M. Szewczyk

157

należące do ciągu przestępstw lub zbiegające się przestępstwa zostały już w całości albo w części
wykonane.” – sąd w tym wypadku orzeka karę łączną, tylko te kary odbyte zaliczy na poczet
nowo-orzeczonej kary łącznej.

ZASADY ŁĄCZENIA KAR

Art. 86: „Sąd wymierza karę łączną w granicach od najwyższej z kar wymierzonych za poszczególne
przestępstwa do ich sumy”:

Czyli jeśli mamy karę 1 roku, 3 lat, 5 lat pozbawienia wolności – kara nie może być niższa od 5 lat
a nie wyższa niż 9 lat.

Jeżeli będzie się zbiegać 1 rok ograniczenia wolności, 3 lat pozbawienia wolności, 5 lat pozbawienia
wolności – kara nie może być niższa 5 lat a nie wyższa niż 8 lat i 6 miesięcy. (karę ograniczenia
wolności zamieniamy na pozbawienia wolności i łączymy)

Art. 86: „nie przekraczając jednak 540 stawek dziennych grzywny, 18 miesięcy ograniczenia wolności albo
15 lat pozbawienia wolności”.

Co  do  grzywny  –  kodeks  jest  niezsynchronizowany  z  art.  309,  w  którym  za  przestępstwa
gospodarcze  można  wymierzyć  2000  stawek  dziennych.  Jeżeliby  sąd  orzekał  za  jedno
przestępstwo np. za prawnie brudnych pieniędzy to można mu wymierzyć 2000 stawek dziennych.
Teoretycznie  gdyby  coś  jeszcze  ukradł  to  sąd  musiałby  wymierzyć  karę  łączną,  która  nie  może
przekroczyć 540 stawek dziennych. Sądy jednak zdroworozsądkowo przyjmują, że jeżeli jedną ze
zbiegających się kar jest kara o której mowa w art. 309 to górna granica kary łącznej wynosi 2000
stawek dziennych.

Zasada absorpcji - jeżeli sąd wymierzy karę w granicach najwyższej ze zbiegających się kar co stanowi
równocześnie dolną granicę kary łącznej to mówimy, że kara jest wymierzona na zasadzie absorpcji (kara
najsurowsza pochłania pozostałe). Biorąc przykład z karami: 1, 3 i 5 lat pozbawienia wolności zasada
absorpcji będzie miała miejsce, gdy sąd wymierzy karę 5 lat pozbawienia wolności.

Zasada aspiracji – sąd wymierza karę, której punktem wyjścia jest kara najsurowsza, ale podniesiona. A
więc jeżeli sąd wymierzy karę łączną wyższą niż najniższa granica kary łącznej (5 lat w naszym wypadku), a
niższą niż suma (9lat) to znaczy, że wymierzył karę łączną na zasadzie aspiracji.

Zasada kumulacji – kara łączna jest wymierzona jako suma kar. W tym naszym przykładzie kara ta
będzie wynosić 9 lat.

art. 88

Zdanie 1 - tu mamy nakaz orzekania kary na zasadzie absorpcji.

Zdanie 2 - z dwóch jednorodzajowych kar można orzec inny rodzaj kary – dożywotniego
pozbawienia wolności

Jeżeli najsurowszą karą orzeczoną za jedno ze zbiegających się przestępstw jest kara
25 lat pozbawienia wolności albo dożywotniego pozbawienia wolności,

orzeka się

tę

karę jako karę łączną; w wypadku zbiegu dwóch lub więcej kar 25 lat pozbawienia
wolności

sąd może

orzec jako karę łączną karę dożywotniego pozbawienia wolności.

Kara łączna

M. Szewczyk

158

art. 90

Jeżeli karom jednostkowym towarzyszom różne środki karne to sąd orzeka je przy karze łącznej.

Jeżeli tym karom jednostkowym towarzyszą środki karne tego samego rodzaju to sąd z tych
środków jednorodzajowych tworzy karę łączną na zasadach takich samych jak z karami.

Art. 89

Czyli jak zbiegają się sadowi kary pozbawienia wolności, ograniczenia wolności i grzywny, ale jedne
są z warunkowym zawieszeniem a inne nie, może być tylko w przypadku wymierzania kary łącznej
w wyroku łącznym, gdzie różne sądy orzekają o karze łącznej. Np. pierwszy wyrok z warunkowym
zawieszeniem, a drugi wyrok bez warunkowego zawieszenia, ale karę łączną orzec z nich sąd musi.

Mówi się, że kara łączna  jest instytucją na korzyść sprawcy,  dlatego jest ten obowiązek łączenia
kar.  Rzeczywiście  fachowcy  w  popełnianiu  przestępstw  to  doskonale  wiedzą  i  często  do  naszej
poradni  prawnej  piszą  do  studentów,  że  proszą  o  wystąpienie  wyroku  łącznego.  Dlaczego?  Bo
gorzej  na  tym  wyjść  nie  może  nić  by  te  kary  odbywał  po  kolei.  Co  sprawca  może  zyskać?  Na
zasadzie  absorpcji  nic  nie  zyska,  ale  na  zasadzie  asperacji  jest  pewne,  że  „coś  uskubie”  –  sąd
orzeknie  zawsze  trochę  mniej  niż  jakby  te  kary  sumował.  Na  karze  łącznej  sprawca  nigdy  nie
wyjdzie gorzej, a może wyjść lepiej.

Badałam wyroki kary łączne orzekane w rejonie krakowskim, rzeszowskim i katowickim:

tylko 6% wszystkich kar łącznych było orzekanych na zasadzie kumulacji i dotyczyło to w
100% kar grzywien.

przy karach łącznych z kar pozbawienia wolności i ograniczenia wolności w 70% była
zasada asperacji, a w 30% zasada absorpcji (gdy wyraźnie jeden wyrok był surowszy od
drugiego).

Przy tym wyroku łącznym sąd wymierzając nową karę łączną może tę karę warunkowo zawiesić
albo nie.

„w razie skazania za zbiegające się przestępstwa na kary..” – a co jeżeli za zbiegają się
przestępstwa sąd orzekł tylko środki karne(tak może być na podstawie art. 59 albo na podstawie
nadzwyczajnego złagodzenia kary odstępując od wymierzenia kary)? Co jeśli jedyną reakcją na
popełnione przestępstwo było orzeczenie tylko środków karnych? Stanowiska są dwa:

Jedni – ustawodawca myślał tu o jakiejkolwiek reakcji karnej, a więc również o
wymierzeniu środków karnych.

Drudzy – ustawodawca wiedział o czym mówi, jeżeli mówi, że „kary” to tylko kary

SN: należy interpretować ustawę ściśle. Nie jest to jednak przesądzające stanowisko.

Czy jeżeli sąd łączy kary tylko z warunkowym zawieszeniem, w pierwszym wyroku były wszystkie
zawieszone kary, on swoją jednostkową też zawiesza – to czy może w takiej sytuacji zawiesić
wszystko czy nie może zawiesić? To było pytanie do SN. SN odpowiedział: może zawsze zawiesić.

§ 1. Środki karne i środki zabezpieczające oraz dozór stosuje się, chociażby
je orzeczono tylko co do jednego ze zbiegających się przestępstw.
§ 2. W razie orzeczenia za zbiegające się przestępstwa pozbawienia praw
publicznych, zakazów lub obowiązku tego samego rodzaju, sąd stosuje
odpowiednio przepisy o karze łącznej.

§ 1. W razie skazania za zbiegające się przestępstwa na kary pozbawienia
wolności, ograniczenia wolności albo grzywny z warunkowym
zawieszeniem i bezwarunkowego zawieszenia ich wykonania

sąd może

warunkowo zawiesić wykonanie kary łącznej, jeżeli zachodzą przesłanki
określone w art. 69.

Kara łączna

M. Szewczyk

159

Łączenie kary grzywny:

Grzywna może być orzeczona albo jako kara samoistna albo jako kara kumulatywna (gdy działa
działał w celu osiągnięcia korzyści majątkowej lub korzyść majątkową osiągnął) - wtedy górna
granica 360 stawek dziennych.

sąd może także orzec karę grzywny warunkowo zawieszając karę pozbawienia czy ograniczenia
wolności. – wtedy górna granica 180 (dla pozbawienia wolności) i 90 stawek (dla ograniczenia
wolności)

Ponieważ  sądowi  wolno  łączyć  wyroki  z  warunkowym  zawieszeniem  i  bez,  to  co  robić  z  tymi
grzywnami, jeżeli zbiegają się grzywny np. orzeczone obok kary pozbawienia wolności, gdzie górną
granicą dla nich jest 360 stawek dziennych (a przy karze łącznej 540), jeżeli łączą się z grzywnami
orzeczonymi  jako  środek  przy  warunkowym  zawieszeniu  (tam  górna  granica  180  i  90  stawek
dziennych) – to jaka będzie górna granica dla kary łącznej z grzywny samoistnej  i orzeczonej w
ramach kary warunkowo zawieszonej? Która granica obowiązuje?

Jeżeli łączą się kary tylko samoistne, czyli grzywna samoistna sama dla siebie i grzywna
obok kary pozbawienia wolności to górna granica – 540 stawek

Jeżeli się łączą grzywny tylko orzeczone w ramach warunkowego zawieszenia to górną
granicą dla nich jest 180/90 stawek dziennych w zależności przy której karze były
orzeczone.

Jeżeli  łączą  się  kary  orzeczone  samoistnie  i  kara  grzywny  towarzysząca  warunkowemu
zawieszeniu  to  wtedy  górną  granicą  tej  kary  –  540  stawek  dziennych,  czyli  ta  granica
która  jest  najwyższa.  Wobec  tego  powiedzmy,  że  sąd  łączy  2  kary  samoistne  i  1  z
warunkowym  zawieszeniem  –  to  dla  tych  kar  jest  taka,  jak  dla  łącznej  kary  grzywny
samoistnej (540). Jeżeli chociaż jedną ze zbiegających się jest kara samoistna grzywny, to
górną granicą dla kar grzywny połączonych jest 540 stawek dziennych.

Art. 89 par 2:

Sąd  łączy  3  wyroki  z  warunkowym  zawieszeniem  kary  pozbawienia  wolności  gdzie  w
orzeczonych karach jednostkowych nie ma nigdzie kary grzywny               . To teraz
tworząc  karę  łączną  sąd  może  orzec  grzywnę.  Orzeknie  więc  karę,  która  nie
towarzyszyła żadnym z łączących się przestępstw.

Art. 89 par 3:

Warunkowe zawieszenie następuje na określony okres. Wtedy przestępstwem nie tego
sędziego,  który  wydaje  wyrok  łączny  były  z  warunkowym  zawieszeniem  powiedzmy  na
okres 2 lat. Natomiast teraz nowy sędzia wydaje wyrok łączny i łączy z tą karą za którą
on  wymierzał  kary,  to  już  okres  warunkowego  zawieszenia  go  zupełnie  nie  wiąże.  Sąd
orzeka  ten  okres  i  związane  z  nim  obowiązki  na  nowo.  Sędzia  wie,  że  sprawca  już
popełnił  kiedyś  przestępstwa,  które  zostały  ocenione  w  pierwszych  wyrokach,  popełnił
więcej przestępstw i jest to nowa sytuacja.

Przy karze łącznej przy niejednoczesnym sądzeniu sąd może przeprowadzić korektę wyroku
wcześniejszego biorąc pod uwagę sytuację jaka jest w danym momencie sądzenia:

Art. 86 par 2:

§ 2. Orzekając karę łączną pozbawienia wolności lub ograniczenia wolności z
warunkowym zawieszeniem ich wykonania, sąd może orzec grzywnę określoną
w art. 71 § 1, chociażby jej nie orzeczono za pozostające w zbiegu
przestępstwa.

§ 3. W razie zbiegu orzeczeń o okresach próby sąd orzeka ten okres oraz
związane z nim obowiązki na nowo.

§ 2. Wymierzając karę łączną grzywny, sąd określa na nowo wysokość stawki
dziennej, kierując się wskazaniami określonymi w art. 33 § 3; wysokość stawki
dziennej nie może jednak przekraczać najwyższej ustalonej poprzednio.

Środki probacyjne

M. Szewczyk

161

01.06.09

WYKŁAD 25

Temat: Środki probacyjne.

Probacja – nazwa przyszła z Wielkiej Brytanii, od słowa „probation” – coś na próbę. Po Wielkiej Brytanii
przejęły to Stany Zjednoczone, a później Europa. To jest nowy rodzaj myślenia o prawie karnym, że kara
pozbawienia  wolności  bezwzględna  jest  ostatecznością  (ultima  ratio).  Jeżeli  już  sąd  nie  może  orzec
środków wolnościowych i musi orzec karę pozbawienia wolności to niech w pierwszej kolejności rozważy
czy nie należy ją warunkowo zawiesić. Środki probacyjne nie mogą być orzekane w stosunku do sprawców
niebezpiecznych.  To  się  sprowadza  do  tej  amerykańskiej  filozofii  długoterminowej  kary  pozbawienia
wolności,  która  mówi,  że  taką  karę  powinno  się  orzekać  ze  względu  na  sprawcę  –  aby  ochronić
społeczeństwo  od  sprawców  niebezpiecznych.  W  związku  z  tym  środki  probacyjne  mogą  być  orzekane
tylko  co  do  sprawców,  którzy  nie  zagrażają  społeczeństwu.  Pierwszą  probacją  była  angielska  czysta
probacja, w której sprawce uznawano za winnego i tyle. Albo probacja z obowiązkami – orzekano sprawcę
jako winnego i orzekano mu kuratora. Potem się to rozwijało i oprócz orzeczenia warunkowego orzeka
się najróżniejsze środki karne, czyli tak jak dzisiaj.

Dyrektywy wymiaru kary stosuje się do każdego wymiaru kary: tak do kary warunkowo zawieszonej jak i
dla bezwzględnej (art. 53). Jeżeli już kara pozbawienia wolności – to w pierwszej kolejności z warunkowym
zawieszeniem jej wykonania (art. 58).

Trzy środki probacyjne w polskim kodeksie karnym:

Warunkowe umorzenie postępowania

Warunkowe zawieszenie wykonania kary

Warunkowe przedterminowe zwolnienie z wykonania reszty kary

WARUNKOWE UMORZENIE POSTĘPOWANIA

Art. 63. Pytanie – czy to jest skazanie sprawcy czy nie?

Niektórzy  przyjmują,  że  to  jest  warunkowe  skazanie.  Warunkowe  umorzenie  może  być
dokonane  jeśli  wina  i  społeczna  szkodliwość  nie  są  znaczne,  a  okoliczności  popełnienia
przestępstwa  nie  budzą  wątpliwości  –  a  więc  sąd  warunkowo  umarzając  postępowanie  musi
stwierdzić istnienie przestępstwa.

Inni twierdzą, że to nie jest skazanie, ale swoista reakcja karna na popełnienie przestępstwa. Jeżeli
gdziekolwiek w przepisie będzie „sprawca skazany uprzednio” to nie będzie to się odnosiło do
warunkowego umorzenia .

większość  przyjmuje,  że  warunkowe  umorzenie  nie  ma  charakteru  warunkowego
skazania.  Jest  to  tylko  warunkowe  przypisanie  odpowiedzialności  za  czyn  o  stopniu  społecznej
szkodliwości i winy nieznaczny.  Nie orzeka się za to nigdy kar, natomiast istnieje sposób reakcji
karnej  na  popełnione  przez  sprawcę  przestępstwo  w  ramach  obowiązków,  które  nakłada  się  na
sprawcę.

Warunkowe umorzenie postępowania nie jest uzależnione od zgody tego, którego warunkowe umorzenie
dotyczy. Natomiast skazany może się nie zgodzić na warunkowe umorzenie

art. 341 KPK paragraf 2:

art.551 KPK:

Jeżeli oskarżony sprzeciwia się warunkowemu umorzeniu, jak również wtedy, gdy
sąd uznaje, że warunkowe umorzenie byłoby nieuzasadnione, kieruje sprawę na
rozprawę.

Środki probacyjne

M. Szewczyk

162

Sąd  umarza  warunkowo  to  postępowania  –  jak  przebiegnie  okres  próby  pozytywnie  to
ex lege postępowanie zostaje umorzone bezwarunkowo. Ale sąd stwierdza, że była wina i
była społeczna szkodliwość, chociaż w stopniu, który nie jest znaczny. Teraz ktoś może
powiedzieć,  że  nie  chce,  że  on  jest  niewinny  i  prosi  prowadzić  sprawę  w  normalnym
trybie i wydać wyrok winny-niewinny. Tak było z Jackiem Kuroniem – szukali na niego co
się  dało.  Skoro  niewiele  się  dało  to  co  najwyżej  można  było  z  tego  zrobić  warunkowe
umorzenie,  dlatego  warunkowo  umarzano  i  nakładano  na  niego  obowiązki  np.  zakaz
kontaktowania się. Ponieważ było pewne, że on te obowiązki przełamie, to się wtedy go
zamknie  za  przełamanie  obowiązków.  On  wtedy  powiedział,  że  nie  chce  żadnej  łaski  –
sprzeciwił się warunkowemu umorzeniu.

Przed  wejściem  w  życie  nowego  kodeksu  o  warunkowym  umorzeniu  decydował  prokurator  w
postępowaniu  przygotowawczym  –  taka  regulacja  prawna  była  niezgodna  z  Deklaracją  Praw  Człowieka  i
Obywatela oraz z Konstytucją, albowiem o winie może orzekać tylko niezawisły sąd, a żeby zadecydować o
warunkowy umorzeniu trzeba stwierdzić stopień winy. Obecnie o warunkowym umorzeniu decyduje tylko
sąd: na etapie postępowania jurysdykcyjnego sam, w trakcie postępowania przygotowawczego też sąd (ale
za  wnioskiem  prokuratora).  Czyli  warunkowe  umorzenie  może  być  albo  na  rozprawie  (w  trakcie
postępowania jurysdykcyjnego) albo jeśli prokurator skieruje wniosek do sądu o warunkowe umorzenie to
wtedy  prezes  sądu  kieruje  go  na  posiedzenie  i  na  posiedzeniu  sąd  wydaje  wyrok  (jeden  z  nielicznych
przykładów kiedy sąd orzeka wyrokiem na posiedzeniu) – art. 336 i 339 KPK:

Profesor Zoll w komentarzu wyróżnia 3 grupy okoliczności dla warunkowego umorzenia postępowania:

Okoliczności dotyczące czynu

Okoliczności dotyczące sprawcy

Procesowe

W razie podjęcia postępowania warunkowo umorzonego, sprawa toczy się od
nowa na zasadach ogólnych, przed sądem właściwym do jej rozpoznania. Przepis
art. 341 § 2 zdanie drugie stosuje się odpowiednio.

Art. 336. § 1. Jeżeli spełnione są przesłanki uzasadniające warunkowe
umorzenie postępowania, prokurator może zamiast aktu oskarżenia
sporządzić i skierować do sądu wniosek o takie umorzenie.

Art. 339. § 1. Prezes sądu kieruje sprawę na posiedzenie, jeżeli:
1) prokurator złożył wniosek o orzeczenie środków zabezpieczających,
2) zachodzi potrzeba rozważenia kwestii warunkowego umorzenia
postępowania,

Środki probacyjne

M. Szewczyk

163

Art 66

Okoliczności dotyczące czynu

„Wina i społeczna szkodliwość nie są znaczne” - Sąd musi wziąć pod uwagę wszystkie okoliczności,
które decydują o winie, bo jeżeli sprawcy nie można przypisać winy to winy nie ma, a tu jest powiedziane –
„stopień nie jest znaczny”. Znów sąd rozpatruje wszystkie okoliczności, które decydują o społecznej
szkodliwości. Czyli najpierw sąd musi uznać, że one są, a następnie musi je stopniować. Jakie mamy stopnie
winy i społecznej szkodliwości w kodeksie?

Art. 1 – „nie stanowi przestępstwa czyn, którego społeczna szkodliwość jest znikoma”

Art. 53 – „sąd wymierza karę według swego uznania, w granicach przewidzianych w ustawie,
bacząc by jej dolegliwość nie przekraczała stopnia winy i uwzględniając stopień społecznej
szkodliwości czynu” – stopień społecznej szkodliwości czynu musi być wyższy niż ten z art. 1.
Bo przestępstwo jest to czyn społecznie szkodliwy w stopniu wyższym niż znikomy.

Art. 60 – „sąd może warunkowo umorzyć postępowanie, gdy społeczna szkodliwość czynu nie
jest znaczna” – nie jest znaczna, ale większa niż znikoma.

Jak  wchodzimy  w  płaszczyznę  wymiaru  kary  (53)  to  już  wiemy,  że  ten  stopień  społecznej
szkodliwości powinien być większy niż nie jest znaczny (warunkowe umorzenie jest fakultatywne –
może  być  tak,  że  w  tedy  gdy  stopień  społecznej  szkodliwości  i  wina  nie  są  znaczne  i  tak  nie
umorzy  warunkowo,  ale  domniemanie  najpierw  takie,  że  jeżeli  stopień  ten  nie  jest  znaczny  to
najpierw sąd rozpatruje instytucję nadzwyczajnego złagodzenia.)

„Nie jest znaczny” to nie znaczy to samo co „jest znikomy”, „znikomy” to jest mniej niż „nie jest
znaczny”.

„Wina i społeczna szkodliwość nie są znaczne” – czy może „nie są znaczne” ma być osobno wina i
osobno społeczna szkodliwość czy może być wypadkowa tych obu? Zdecydowanie przeważa
pogląd, że i wina i społeczna szkodliwość muszą nie być znaczne.

„Okoliczności czynu nie budzą wątpliwości” – fakt popełnienia przestępstwa musi być stwierdzony,
niewątpliwy, nie znaczy to, że sprawca musi się przyznać. Sprawca może się nie przyznać, to dla sądu fakt
popełnienia ba nie budzić wątpliwości.

Ustawodawca zakłada tu domniemanie, że jeżeli przestępstwo zagrożone jest karą powyżej 3 lat
pozbawienia wolności, to nie można mówić o stopniu społecznej szkodliwości czynu jako o stopniu, który
nie jest znaczny. Określenie przez ustawodawcę sankcji w wysokości powyżej trzech lat zakłada
abstrakcyjnie stopień społecznej szkodliwości wyższy, niż taki który określamy, że nie jest znaczny. Z tym,
że od tej zasady jest wyjątek:

Art.66 par 3:

66 par 1

Sąd może warunkowo umorzyć postępowanie karne, jeżeli wina i społeczna
szkodliwość czynu nie są znaczne, okoliczności jego popełnienia nie budzą
wątpliwości, a postawa sprawcy nie karanego za przestępstwo umyślne, jego
właściwości i warunki osobiste oraz dotychczasowy sposób życia uzasadniają
przypuszczenie, że pomimo umorzenia postępowania będzie przestrzegał porządku
prawnego, w szczególności nie popełni przestępstwa.

66 par 2

Warunkowego umorzenia nie stosuje się do sprawcy
przestępstwa zagrożonego karą przekraczającą 3 lata
pozbawienia wolności.

W wypadku gdy pokrzywdzony pojednał się ze sprawcą, sprawca naprawił szkodę
lub pokrzywdzony i sprawca uzgodnili sposób naprawienia szkody, warunkowe
umorzenie może być zastosowane do sprawcy przestępstwa zagrożonego karą nie
przekraczającą 5 lat pozbawienia wolności.

Środki probacyjne

M. Szewczyk

164

Ten przepis uwidacznia kompensacyjną funkcję prawa karnego – pokrzywdzony pojednał
się ze sprawcą, naprawił szkodę lub uzgodnił sposób naprawienia szkody

Artykuł  ten  wchodzi  w  grę  dopiero  wtedy,  gdy  spełnione  są  wszystkie  warunki  z
paragrafu 1. Natomiast warunki z paragrafu 3, to są przesłanki dodatkowe. Najpierw musi
być  pewne,  że  wina  i  społeczna  szkodliwość  nie  są  znaczne,  że  sprawca  ma  takie  a  nie
inne cechy charakteru, a dodatkowo spełniona jest funkcja rekompensacyjna – wtedy jest
ta granica podniesiona do lat 5.

„pojednał się ze sprawcą” – co jeśli pokrzywdzony zmarł przed wydaniem wyroku? Czy
w jego imieniu może się pojednać osoba najbliższa, która wchodzi w prawa
pokrzywdzonego? Stanowiska są dwa:

•

1 koncepcja – prawo to wchodzi, jeśli ci wchodząc w prawa osoby zmarłej chcą
się pochodzić to ok.

•

2 koncepcja – wchodzi się tylko w prawa o charakterze formalno-prawnym
pokrzywdzonego, ale w materialno-prawne już nie. Pogodzić się może tylko
pokrzywdzony (to jest kwestia czysto podmiotowa).

•

Szkoła krakowska – pojednać się w imieniu zmarłego nie mogą

Okoliczności dotyczące sprawcy

To są warunki dotyczące sprawcy ściśle prognostyczne – sąd musi nabrać przekonania, że ze względu na te
okoliczności (niekaralność dotychczasowa za przestępstwo umyślne oraz pozytywna prognoza)
przemawiają za tym aby nie prowadzić postępowania dalej, ale umorzyć je na tym etapie.

Może budzić wątpliwości określenie „sprawca nie karany z przestępstwo umyślne”. A jeżeli stosowano do
sprawcy tylko środki karne? Na podstawie art. 59 sąd może odstąpić od wymierzenia kary i orzec tylko
środki karne – sprawca był skazany za jakieś przestępstwo i orzeczono w stosunku do niego tylko środki
karne. Czy on jest karany w rozumieniu art. 66? Są dwie koncepcje:

Stanowisko większościowe – nie dotyczy to środków karnych tylko kar. Nowy kodeks karny
zrezygnował z nazwy kary dodatkowe w stosunku do tego co jest teraz środkami karnymi, a więc
nie są to kary. Prof. Zoll stosując wykładnię in dubio pro reo na korzyść sprawcy mówi, że skoro
to nie są kary to „karany” będzie tylko wtedy, gdy sprawcy orzeczono karę.

Niektórzy mówią, że w stosunku do kar jak i do środków karnych stosuje się te same dyrektywy
wymiaru kary. Środki karne wchodzą w miejsce kar na podstawie art. 59. W związku z tym nie ma
powodu, żeby środków karnych nie traktować jako podstawy do interpretacji „nie karany” w
stosunku do art. 66 KK.

W sądach przeważa pogląd, że „nie karany” to jest nie karany tylko karami, a nie środkami
karnymi. Sąd Najwyższy właściwie nie wypowiedział się w tej sprawie jednoznacznie.

66 par 1

Sąd może warunkowo umorzyć postępowanie karne, jeżeli wina i społeczna szkodliwość
czynu nie są znaczne, okoliczności jego popełnienia nie budzą wątpliwości, a postawa
sprawcy nie karanego za przestępstwo umyślne, jego
właściwości i warunki osobiste oraz dotychczasowy sposób życia uzasadniają
przypuszczenie, że pomimo umorzenia postępowania będzie przestrzegał porządku
prawnego, w szczególności nie popełni przestępstwa.

Środki probacyjne

M. Szewczyk

165

Art 67

par 1 – „Warunkowe umorzenie następuje na okres próby, który wynosi od roku do 2 lat i biegnie od
uprawomocnienia się orzeczenia.” – jeżeli ten okres próby przebiegnie pozytywnie to ex lege sprawca
traktowany jest jako taki, który nigdy nie popełnił przestępstwa. Następuje bezwarunkowe umorzenie, o
które sprawca nie musi się ubiegać, bo samo nastąpi.

Par 2 – to warunkowe umorzenie jest obłożone pewnymi obowiązkami:

Sąd może w okresie próby oddać sprawcę pod dozór (kuratora, osoby godnej zaufania,
stowarzyszenia/instytucji/organizacji społecznej)

Sąd musi zobowiązać sprawcę do naprawienia szkody w całości lub części

Sąd może nałożyć na sprawcę obowiązki, świadczenie pieniężne oraz zakaz prowadzenia pojazdów
mechanicznych do lat 2 (w przypadku skazanie ten okres jest do lat 10, a w przypadku
warunkowego umorzenia to określa ten zakaz na okres do lat 2)

Art 68

Obligatoryjnie sąd podejmuje postępowanie:

sąd podejmuje postępowanie karne, jeżeli sprawca w okresie próby popełnia przestępstwo
umyślne takie samo, za jakie orzeczono w stosunku do niego warunkowe umorzenie.

„jeżeli sprawca w okresie próby” – jeżeli mamy taką sytuację, że w stosunku do sprawcy
orzeczono warunkowe umorzenie za jakieś tam przestępstwo i sąd orzekł warunkowe umorzenie,
potem się okazało, że on popełnił jeszcze jakieś przestępstwo przed okresem próby tylko się do
tego nie przyznał i teraz się sąd dopiero dowiaduje – czy będziemy w takim razie podejmować to
postępowanie? Nie. Jeżeli sąd się dowie, że sprawca przed rozpoczęciem okresu próby popełnił
przestępstwo to już nie wpływa na podjęcie sprawy.

Fakultatywnie sąd podejmuje postępowanie:

Jeżeli sprawca w okresie próby rażąco narusza porządek prawny, a szczególności:

popełnił inne niż określone w paragrafie 1 – czyli inne przestępstwo, może być nawet
nieumyślne.

Uchyla się od dozoru, wykonania nałożonego obowiązku lub orzeczonego środka albo
nie wykonuje zawartej z pokrzywdzonym umowy.

•

To  niewykonanie  obowiązku  może  być  przesłanką  odwołania  warunkowego
umorzenia,  ale  tylko  wtedy,  gdy  to  niewykonywanie  obowiązków  jest  przez
niego  zawinione.  Jeśli  on  udowodni,  że  obiektywnie  nie  mógł  się  z  tego
obowiązku wywiązać to wtedy to nie będzie podstawą odwołania.

Słowo „w szczególności” oznacza, że mogą być także inne przyczyny.

„Warunkowo umorzonego postępowania nie można podjąć później niż w ciągu 6 miesięcy od zakończenia
okresu próby.” – czyli okres próby kończy się i sąd nadzorujący nie wie o tym, że sprawca przełamał
obowiązki. Jeżeli dowie się o tym później to do 6 miesięcy po tym upływie może to warunkowe umorzenie
jeszcze odwołać. Np. miał nałożony obowiązek powstrzymywania się od alkoholu przez rok. Sąd nic nie
wiedział, że on tam sobie coś gdzieś podpijał. Ale potem ktoś doniósł i dowiedział się o tym sąd 2 miesiące
po upływie okresu próby. Sąd może odwołać warunkowe umorzenie.

Środki probacyjne

M. Szewczyk

166

WARUNKOWE ZAWIESZENIE WYKONANIA KARY

Przy  warunkowym  umorzeniu  postępowania  sąd  nie  wymierzał  kary,  jest  jedynie  warunkowa
odpowiedzialność  –  jeżeli  odwoła  warunkowe  umorzenie  to  będzie  normalne  postępowanie.  Natomiast
warunkowe  zawieszenie  to  jest  następny  etap  –  sąd  wymierzył  karę  tylko  teraz  albo  ją  skieruje  do
wykonania albo warunkowo zawiesi.

Przy warunkowym zawieszeniu wykonania kary mamy podobnie jak przy karze łącznej dwu etapowy
wymiar kary:

1 etap - najpierw sąd musi wymierzyć karę. Wymierza tą karę wg wszystkich dyrektyw 53
KK (nie ponad granicę winy, nie poniżej stopnia społecznej szkodliwości i mając na uwadze
względy prewencyjne). Dyrektywy prewencyjne na tym pierwszym etapie odgrywają minimalną
rolę. Względy winy i społecznej szkodliwości mają na tym etapie największe znaczenie.

2 etap – sąd rozważa czy wolno mu karę zawiesić, na ile zawiesić i jakimi obowiązkami
sprawcę obciążyć. Ten drugi etap będący modyfikacją kary powinien być oparty głównie na
względach prewencyjnych (głównie prewencja indywidualna – art. 69 par 2)

„Sąd  może  warunkowo  zawiesić  wykonanie  orzeczonej  kary  pozbawienia  wolności  nie
przekraczającej 2 lat” - ustawodawca  dał pewną granicę, w której sam zakłada, że  stopień społecznej
szkodliwości takiego czynu nie pozwala na warunkowe zawieszenie –jeżeli sąd biorąc pod uwagę względy
winy  i  społecznej  szkodliwości  orzeknie  karę  powyżej  2  lat,  to  ona  nie  może  być  już  warunkowo
zawieszona (przy warunkowym umorzeniu tam granicą były 3 lata, tutaj przy zawieszeniu 2 lata).

Wyjątek – do lat 5 przy tzw. małym świadku koronnym (art. 60 par 5)

Do warunkowego zawieszenia przeszkodą:

art. 69 par 3: nie stosuje się do sprawcy recydywy wielokrotnej (chyba że zachodzi szczególny
wypadek).

Art. 69 par 4: nie stosuje się do sprawcy przestępstwa o charakterze chuligańskim (chyba że
zachodzi szczególny wypadek)

Okres próby dla warunkowego zawieszenia wykonania kary:

Od 2 do 5 lat – zawieszona kara pozbawienia wolności

Od 1 do 3 lat – zawieszona kara grzywny/ograniczenia wolności

Do lat 10 w przypadku małego świadka koronnego

Zawieszając wykonanie kary sąd nakłada na sprawcę obowiązki probacyjne wymienione w art. 72.
Niewykonanie tych obowiązków probacyjnych powoduje odwołanie warunkowego zawieszenia i sprawca
musi wtedy odbywać karę w całości.

Zwróćmy  uwagę  na  grzywnę  –  grzywna  nie  jest  obowiązkiem  probacyjnym.  Wcześniej,  kiedy  nie  był
rozbudowany tak mocno ten katalog obowiązków probacyjnych, warunkowe zawieszenie wykonania kary
traktowane  było  jako  bezkarność.  Ta  grzywna  ma  być  pewną  rekompensatą  za  fakt  popełnienia
przestępstwa.

Tę grzywnę można orzec tylko wtedy, jeżeli orzeczenie jej na innej podstawie nie było możliwe.
Są grzywny samoistne i kumulatywne (orzeka się ją obok kary pozbawienia wolności jeżeli sprawca

Art. 71.

§ 1. Zawieszając wykonanie kary pozbawienia wolności, sąd może orzec
grzywnę w wysokości do 180 stawek dziennych, jeżeli jej wymierzenie na innej
podstawie nie jest możliwe; zawieszając wykonanie kary ograniczenia wolności
sąd może orzec grzywnę w wysokości do 90 stawek dziennych.

Środki probacyjne

M. Szewczyk

167

popełnił przestępstwo w celu korzyści majątkowej lub korzyść majątkową osiągnął). Jeżeli mamy
taką sankcję – „podlega karze pozbawienia wolności do roku, ograniczenia wolności lub grzywny”
– i teraz sąd wymierza mu karę na podstawie tego przepisu rok pozbawienia wolności i zawiesza
go na dwa lata. Czy w takim wypadku można orzec ? Np. art. 260 – „ zgodnie z prawem zebrania,
zgromadzenia  lub  pochodu  albo  takie  zebranie,  zgromadzenie  lub  pochód  rozprasza,  podlega
grzywnie,  karze  ograniczenia  wolności  albo  pozbawienia  wolności  do  lat  2.”  –  orzeka  sąd  karę
pozbawienia  wolności    2  lata,  warunkowo  zawiesza,  ale  ten  sprawca,  który  przeszkadzał  w  tym
zebraniu  był  przekupiony  i  dostał  za  to  10000  zł.  Czy  sąd  może  orzec  grzywnę  warunkowo
zawieszając  karę?  Nie  może,  ponieważ  w  art.  260  przy  sankcji  miał  możliwość  wyboru  kary.  Są
możliwe takie sytuacje:

Jeżeli sprawca popełnił przestępstwo, za które orzeczono mu karę pozbawienia wolności,
z warunkowym zawieszeniem kary, w celu osiągnięcia korzyści majątkowej – sąd tam miał
możliwość orzeczenia grzywny, teraz sąd nie może orzec grzywny z art. 71.

Jeżeli sprawca popełnił przestępstwo, za które orzeczono mu karę pozbawienia wolności,
z warunkowym zawieszeniem kary, ale nie popełnione w celu osiągnięcia korzyści
majątkowej - sąd tam nie mógł orzec grzywny kumulatywnej. To teraz sąd może orzec
tę grzywnę na podstawie art. 71

Jeżeli sprawca popełnił przestępstwo, za które orzeczono mu karę pozbawienia wolności,
z warunkowym zawieszeniem kary, a to przestępstwo było popełnione w celu osiągnięcia
korzyści majątkowej, to sąd grzywny kumulatywnej nie może orzec (bo kumulatywną
tylko gdy orzeka karę pozbawienia wolności).

Jednym z obowiązków z art. 72 jest poddanie się leczeniu (punkt 6):

To poddanie się leczeniu może oznaczać tylko poddanie się leczeniu ambulatoryjnemu. Nie może
skierować  do  zakładu  stałego,  albowiem  wtedy  ten  środek  pełniłby  funkcję  środków
zabezpieczających    orzekanych  w  stosunku  do  osób  niepoczytalnych  bądź  o  ograniczonej
poczytalności.

08.06.09

WYKŁAD 26

Temat: Nadzwyczajny wymiar kary.

Możemy  dojść  do  wniosku,  że  wymiar  kary  generalnie  przewidziany  za  dane  przestępstwo  jest  zbyt
surowy,  np.  art.  279  par  1  (kradzież  z  włamaniem)  –  ustawowe  zagrożenie  (zagrożenie,  które  jest
przewidziane  w  przepisie  cz.  Szczególnej)  obejmuje  karę  pozbawienia  wolności  od  roku  do  lat  10  –
szerokie  granice.  Ale  może  się  okazać,  że  uznamy,  że  nawet  wymiar  kary  roku  pozbawienia  wolności  w
okolicznościach danego przypadku jest zbyt surowy i zajdzie potrzeba orzeczenia kary łagodniejszej. Może
być też tak, że mamy powrót do przestępstwa – wtedy może się okazać, że wymiar nawet 10 lat może być
zbyt łagodny.

Art. 58 par 3 i 4 – instytucja zamiany kary na łagodniejszą. Może być tak, że przestępstwo jest zagrożone
karą ograniczenia wolności (do 3 lat), a sąd orzeknie karę łagodniejszego rodzaju (grzywnę albo
ograniczenie wolności).

Nadzwyczajny wymiar kary – obejmuje zarówno nadzwyczajne obostrzenie kary jak i nadzwyczajne
złagodzenie. Możemy się spotkać niekiedy z określeniem ‘nadzwyczajne zaostrzenie kary’ – uwzględniając
zapisy KK art. 57 trzeba powiedzieć, że prawidłową nazwą jest ‘nadzwyczajne obostrzenie’.

Nadzwyczajny wymiar kar

J. Raglewski

168

NADZWYCZAJNE ZŁAGODZENIE KARY

Kiedy sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie – 4 typy podstaw:

Wypadki przewidziane w ustawie:

Błąd nieusprawiedliwiony co do kontratypu (art. 29)

Przekroczenie granic obrony koniecznej (art. 25 par 2)

Nieletni (art. 10 par 3 in fine)

Ograniczona poczytalność  (art. 31 par 2) - jeżeli ustawodawca zakłada, że ktoś działa w
stanie  ograniczonej  poczytalności,  to  jest  duże prawdopodobieństwo,  że  wymiar  kary  z
ustawowego zagrożenia może być zbyt surowy i w sytuacji gdy taki wypadek zachodzi a
sąd  nie  stosuje  nadzwyczajnego  złagodzenia  kary  to  sąd  powinien  się  wytłumaczyć
dlaczego.

młodociany wiek sprawcy - jeżeli przemawiają za tym względy wychowawcze (art. 60 par 1)

Klauzula z art. 60 par 2 – przepis dopełniający, bo może być tak, że będzie przepis, gdzie nie
będzie wypadku przewidzianego w ustawie ani młodocianego, a kara powinna być złagodzona.

Mały świadek koronny (art. 60 par 3 i 4)

Klauzula art. 60 par 2 –  „Sąd może również zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary w szczególnie
uzasadnionych  wypadkach,  kiedy  nawet  najniższa  kara  przewidziana  za  przestępstwo  byłaby
niewspółmiernie surowa” – gdybyśmy popatrzyli na kodeks wykroczeń  – jeżeli są wypadki wyjątkowe to
można w każdej sytuacji nadzwyczajnie złagodzić, a jak popatrzymy do Kodeksu Makarewicza z 1932 r. to
tam był tylko „w wypadku przewidzianym w ustawie”, natomiast w obecnym kodeksie karnym mamy oba
te  rozwiązania.  Jaka  jest  funkcja  tych  rozwiązań?  Art.  60  par  2  dopełnia,  natomiast  w  wypadkach
przewidzianych w ustawie to jest takie domniemanie, że należy stosować, jeżeli sąd nie stosuje to powinien
to uzasadnić dlaczego. I mamy w tym art. trzy przykładowe stany faktyczne, gdzie ustawodawca zakłada, że
w  dużym  stopniu  prawdopodobieństwa  może  zaistnieć  potrzeba  skorzystania  z  nadzwyczajnego
złagodzenia.

„jeżeli pokrzywdzony pojednał się ze sprawcą, szkoda została naprawiona albo pokrzywdzony i
sprawca uzgodnili sposób naprawienia szkody” – może być tak, że z uwagi na dużą wartość szkody
sprawca nie ma możliwości jej naprawić szybko, więc strony się umawiają np. że będzie płacił w
określonych ratach. Sprawca w związku z tym zrozumiał naganność swojego czynu – nie trzeba go
traktować surową represją karną.

„ze względu na postawę sprawcy, zwłaszcza gdy czynił starania o naprawienie szkody lub o jej
zapobieżenie”

„jeżeli sprawca przestępstwa nieumyślnego lub jego najbliższy poniósł poważny uszczerbek w
związku z popełnionym przestępstwem” – np. wypadek komunikacyjny ze skutkiem śmiertelnym –
jeżeli sprawca poniósł poważny uszczerbek to on już swą dolegliwość poniósł, dlatego wymiar
kary powinien być łagodniejszy.

Jeżeli któryś z tych punktów zaistnieje to istnieje domniemanie, że sąd powinien się wytłumaczyć,
że mimo to nadzwyczajnie karę nie łagodzi.

Nadzwyczajne złagodzenie kary może mieć 3 formy (art. 60 par 6 i 7)

Może  polegać  na  wymiarze  kary  poniżej  dolnej  granicy  ustawowego  zagrożenia.  Tę
formę  stosujemy  wtedy,  kiedy  wymierzamy  jako  nadzwyczajnie  złagodzoną  ten  sam  rodzaj  kary,
który jest w ustawowym zagrożeniu. Czyli w ustawowym zagrożeniu jest pozbawienie wolności i
orzekamy  sprawcy  pozbawienie  wolności  to  wtedy  orzekamy  ją  poniżej  dolnej  granicy
ustawowego zagrożenia.

Wymiar kary łagodniejszego rodzaju – wymiar kary takiej, która jest łagodniejsza od tej,
która znajduje się w ustawowym zagrożeniu, np. w ustawowym zagrożeniu jest kara pozbawienia

Nadzwyczajny wymiar kar

J. Raglewski

169

wolności, a my wymierzamy karę ograniczenia wolności albo grzywnę. Niekiedy jest tak, że
człowiek wolałby pół roku posiedzieć w więzieniu niż zapłacić 7 tysięcy złotych, ale abstrakcyjnie
uważamy, że grzywna jest karą łagodniejszego rodzaju niż kara pozbawienia wolności.

Odstąpienie od wymierzenia kary – w sytuacji, gdy istnieje zagrożenie alternatywne (w
ustawowym zagrożeniu mamy grzywnę, ograniczenie wolności i pozbawienie wolności) – czyli w
ustawowym zagrożeniu już występuje najłagodniejszy rodzaj kary, to jak jeszcze orzec łagodniejszą
karę? Nie da się, dlatego przechodzimy na łagodniejszy rodzaj następstw prawo karnych.

Nadzwyczajne złagodzenie zbrodni:

Mamy sprawcę zabójstwa w typie podstawowym (art. 148 par 1) i dostrzegamy, że trzeba mu
karę nadzwyczajnie złagodzić – jak to zrobić technicznie? Sięgamy do art. 60 par 6 pkt. 1 – „jeżeli
czyn stanowi zbrodnię, sąd wymierza karę pozbawienia wolności nie niższą od 1/3 dolnej granicy
ustawowego zagrożenia”:

Sąd musi orzec karę pozbawienia wolności.

Ma być 1/3 dolnej granicy ustawowego zagrożenia.

Przykład – art. 148 par 1 – sprawca podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat
8, karze 25 lat pozbawienia wolności albo karze dożywotniego pozbawienia wolności.

Dolna granica - 1/3 od dolnej granicy (od 8 lat) = 2 lata i 8 miesięcy

Górna granica – wynika ona z tego, że jeżeli orzekamy jako karę nadzwyczajnie
złagodzoną karę, która jest w ustawowym zagrożeniu to stosujemy wymiar poniżej dolnej
granicy zagrożenia (poniżej 8 lat). Schodzimy najmniej ile możemy, czyli o miesiąc – 7 lat i
11 miesięcy.

Ze  względu  na  wyrok  TK  nie  będziemy  rozważać  nadzwyczajnego  złagodzenia  kary  przy  typie
kwalifikowanym zabójstwa (art. 148 par 2) – tu problem czy tu w ogóle dało się złagodzić karę, bo
zagrożenie było 25 lat i dożywocie. Spór w doktrynie. Ja broniłem poglądu, że da się tam złagodzić.
Kontrowersja – art. 60 par 6 pkt. 1 mówi o karze pozbawienia wolności – skoro w ustawowym
zagrożeniu  nie  ma  terminowej  kary  pozbawienia  wolności  to  nie  da  się  tej  konstrukcji  tutaj
zastosować.  Ale  art.  60  par  6  pkt  1  zawiera  jako  przesłankę  stosowania  –  „jeżeli  czyn  stanowi
zbrodnię”  –  wymiar  kary  terminowej  jest  konsekwencją.  Definicja  zbrodni  dopuszcza  zbrodnię,
która byłaby zagrożona tylko karą 25 lat czy dożywotnim pozbawieniu wolności. Wg mnie dałoby
się to zrobić – 25 lat podzielić na 3, górna granica – do 15.

Jest jedna zbrodnia w polskim systemie prawnym, której się nadzwyczajnie złagodzić nie da. Jest to
problem historyczny – dekrety sierpniowe – zbrodnia zagrożona w art. 1 wtedy tylko karą
śmierci, dzisiaj dożywotnie pozbawienie wolności. Trudno ustalić 1/3 dolnej granicy ustawowego
zagrożenia – w tej jednej sytuacji nie da się nadzwyczajnie złagodzić.

Nadzwyczajne złagodzenie występków – musimy je podzielić na 2 kategorie

Art. 60 par 6 pkt. 2 - kara p.w. nie niższa od roku:

Sąd wymierza grzywnę, karę ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności

Np. art. 158 par 3 – zagrożenie karą pozbawienia wolności od roku do lat 10

Nadzwyczajne  złagodzenie  art.  158  par  3  –  sąd  może  orzec  3  kary:  grzywnę  albo
ograniczenia  albo  pozbawienia  wolności.  Sąd  powinien  zastosować  karę  łagodniejszego
rodzaju  niż  158  par  3.  Granicy  tej  kary  nie  ulegają  zmianie  w  stosunku  do  granic
podstawowych. Grzywna – od 10 do 360 stawek.  Ograniczenie wolności od 1 miesiąca
do 12 miesięcy. Kara pozbawienia wolności – od 1 miesiąca do 11 miesięcy

Inny przykład: przestępstwo zagrożone karą pozbawienia wolności od 2 lat do lat 12: kara
ograniczenia wolności – 1 miesiąc – 12 miesięcy. Grzywna – 10-360 stawek. Kara
pozbawienia wolności – od 1 miesiąca do 1 roku i 11 miesięcy

Art. 60 par 6 pkt. 3 – kara p.w. niższa od roku

Sąd wymierza grzywnę albo karę ograniczenia wolności.

Np. art. 278 par 1 – typ podstawowy kradzieży. Sprawca podlega karze pozbawienia
wolności od 3 miesięcy do lat 5. My mamy w tym wypadku wymierzyć karę

Nadzwyczajny wymiar kar

J. Raglewski

170

łagodniejszego rodzaju – czyli karę ograniczenia wolności od 1 miesiąca do 12 miesięcy i
grzywna od 10 do 360 stawek.

Ilekroć wymiar kary jest łagodniejszego rodzaju – granice nie ulegają zmianie.

Art. 60 par 7 – odstąpienie od wymierzenia kary.

Nie było tej konstrukcji w poprzednim kodeksie karnym i był problem. Co ma zrobić sąd jak miał
np. przestępstwo z art. 212 KK (zniesławienie) gdzie było zagrożenie karą grzywny, ograniczenia
wolności albo pozbawienia wolności do roku, a dana regulacja zobowiązywała sąd do
nadzwyczajnego złagodzenia kary. Co miał zrobić sąd jak się tego nie dało. Dlatego tak to
rozwiązano.

Jeżeli czyn jest zagrożony karami alternatywnie grzywną, ograniczeniem wolności, terminowym
pozbawieniem wolności to nadzwyczajne złagodzenie kary polega na odstąpieniu od wymierzenia
kary i orzeczeniu środka karnego wymienionego w art. 39 pkt. 2-8.

Zwróćmy uwagę, że na końcu art. 60 par 7 – „przepisu art. 61 par 2 nie stosuje się”. 61 par 2
mówi, że sąd odstępując od wymierzenia kary sąd może również odstąpić od środka karnego,
chociażby jego orzeczenie było obowiązkowe. Czy w wypadku art. 60 par 7 może również
odstąpić od wymierzenia środka karnego? Nie, bo art. 61 par 2 nie stosuje się.

Czy te wszystkie zapisy ustawowe obejmują wszystkie przypadki? Nie.

Jest  problem  z  przepisami  pozakodeksowymi,  np.  gdy  w  ustawowym  zagrożeniu  jest  tylko  kara
grzywny.  Co  zrobić?  W  drodze  analogii  art.  60  par  7  –  skoro  można  przy  alternatywnym
zagrożeniu to tym bardziej można przy zagrożeniu wyłącznie grzywną.

Gdy ustawowe zagrożenie jest kumulatywne – np. przestępstwo działaniem na szkodę spółki (art.
585 par 1 ksh) – sprawca podlega karze pozbawienia wolności i grzywnie. Jak karę łagodzić? Takie
rzeczy na seminarium.

Żeby mówić o nadzwyczajnym złagodzeniu kary musimy wymierzyć karę wg tych zasad, nawet gdyby była
do tego konstrukcja podobna np. art. 58 par 3 i 4- to nie jest nadzwyczajne złagodzenie kary.

Mały świadek koronny in sua causa – art. 60 par 3.

„Sąd stosuje obligatoryjnie nadzwyczajne złagodzenie kary (jedyny wypadek cz. Ogólnej gdy
obligatoryjnie stosujemy nadzwyczajne złagodzenie kary) a nawet może odstąpić od jej
wymierzenia”

„W  stosunku  do  sprawcy  współdziałającego  z  innymi  osobami  w  popełnieniu  przestępstwa”  –
przepis gdzie mamy do czynienia z co najmniej 3 osobami współdziałającymi. Jest osoba, która się
decyduje  na  ujawnienie  i  ona  musi  działać  z  innymi  osobami  (co  najmniej  dwiema),  one  ze  sobą
współdziałają  –  nie  muszą  tworzyć  zorganizowanej  grupy  przestępczej  czy  popełnić  poważnego
przestępstwa. Jeżeli mamy do czynienia ze współsprawstwem gdzie jest tylko 2 współsprawców to
nie można tego przepisu zastosować – krytyka tego przepisu.

„jeżeli ujawni on wobec organu powołanego do ścigania przestępstw informacje dotyczące osób
uczestniczących  w  popełnieniu  przestępstwa  oraz  istotne  okoliczności  jego  popełnienia”  –  sypie
kolegów  i  za  to  dajemy  mu  przywilej  obligatoryjny  nadzwyczajnego  złagodzenia  kary  bądź
warunkowego  zawieszenia  (na  szczególnych  zasadach).  Etycznie  wątpliwe  –  nagradzamy  za
donosicielstwo, ale to jest bardzo skuteczne narzędzi. Ten człowiek być może wyląduje w butach
z betonu w rzece, ale ma pewność, że sąd będzie musiał złagodzić.

Przesłanką budzącą najwięcej kontrowersji – „ujawnić informacje”. Co to znaczy ujawnić?

1 koncepcja, ujęcie obiektywistyczny – „ujawnić” to znaczy czynić „coś jawnie”, a to
oznacza, że organ powołany do ścigania przestępstw ma tego nie wiedzieć, on ma im
dopiero ujawnić. Organ ma otrzymać nową informację. Ale z 2 strony – skąd sprawca ma
wiedzieć co organ wie? To jest kwestia wyścigu – każdy z nich chciałby być pierwszy.

2 koncepcja, ujęcie subiektywistyczne – sprawca może też ujawnić coś takiego co organ
wie, ale sprawca jest przekonany, że organ tego nie wie.

SN  przyznał,  że  obie  koncepcje  są  dopuszczalne,  dowodowo  trudno  uznać  tę  drugą  –
sprawca  ma  być  przekonany  że  organ  nie  wie,  trudno  to  udowodnić.  Z  drugiej  strony,
jeżeli  my  tworzymy  takie  konstrukcje  dość  wyjątkowe,  które  mają  służyć  zwiększeniu

Nadzwyczajny wymiar kar

J. Raglewski

171

wykrywalności  i  rozbiciu  solidarności  –  dzięki  temu  nie  wiemy  czy  mój  towarzysz
próbował mnie ujawnić. To jeśli ten człowiek jest przekonany że coś ujawnia to wtedy
też  rozbija  to  solidarność,  choćby  organ  nic  nowego  się  nie  dowiedział.  Z  punktu
widzenia funkcji rozbicia solidarności ujęcie subiektywistyczne jest lepsze, bo przy ujęciu
obiektywnym ja mogę być przekonany, że organ wie, powiem, a okazuje się, że organ nie
wiedział,  a  wcale  nie  było  tu  rozbicia  solidarności.  W  związku  z  tym  oba  te  ujęcia
należałoby dopuścić.

Tu nie ma żadnych wyłączeń podmiotowych – każdy z tego może korzystać, nawet organizator
przedsięwzięcia. W kodeksie karnym skarbowym są pewne ograniczenia.

Mały świadek koronny in altera causa:

Idea jest taka: sprawca składa w sprawie wyjaśnienia, ale mówi tak: „ja mam jeszcze coś czego nie
wiecie, ale za to co wam powiem liczyłbym na jakieś nagrody”. Na wniosek prokuratora sąd może
nadzwyczajnie złagodzić karę a nawet warunkowo zawiesić jej wykonanie. Dlaczego na wniosek
prokuratora? Ta konstrukcja dotyczy ujawnienia informacji dotyczących innego przestępstwa i my
wzmacniamy prokuratora, bo on mówi tak: „powiedz mi to ja wystąpię z wnioskiem, nie powiesz
to wniosku nie będzie” – to jest element targowania się. Prokurator ma tę silną pozycję, że on
musi wystąpić z wnioskiem. Jeśli prokurator z tym wystąpi to jest silne oddziaływanie na sąd, aby
to zastosował.

„Niezależnie od wyjaśnień złożonych w swojej sprawie” – czyli on musi składać wyjaśnienia. My go
będziemy  łagodzić  w  jego  sprawie,  dlatego  musi  swoje  wyjaśnienia  złożyć.  Czy  te  wyjaśnienia
muszą  być  zgodne  z  prawdą?  SN:  nie  muszą.  Przepis  nie  mówi,  że  muszą  to  być  wyjaśnienia
prawdziwe  (nie  ma  odpowiedzialności  karnej  za  składanie  fałszywych  wyjaśnień,  za  zeznań  tak).
Trzeba stanąć na innym stanowisku: on musi mówić prawdę. To wynika z wykładni funkcjonalnej –
jakby  odmówił  złożenia  wyjaśnień  to  konstrukcji  używać.  A  jak  mówi  byle  co  –  musimy  je
sprawdzić.

„Ujawnił przed organem ścigania i przedstawił istotne okoliczności, nieznane dotychczas temu
organowi, przestępstwa zagrożonego karą powyżej 5 lat pozbawienia wolności.”

Również brak wyłączenia podmiotowego. Instytucja dobrze funkcjonująca w praktyce.

Na czym polega dobrodziejstwo warunkowego zawieszenia wykonania kary? Generalna granica
jest kara do 2 lata pozbawienia wolności – w tym wypadku może do 5 lat.

NADZWYCZAJNE OBOSTRZENIE KARY

Podstawy nadzwyczajnego obostrzenia kary:

Występek o charakterze chuligańskim (art. 57a par 1)

Recydywa specjalna jednokrotna (art. 64 par 1)

Recydywa specjalna wielokrotna (art. 64 par 1)

Sprawca zawodowy, zorganizowana grupa lub związek mający na celu popełnienie przestępstwa
(art. 65)

Przestępstwo o charakterze terrorystycznym

Przestępstwo z art. 173, 174 lub 178 przez sprawcę w stanie nietrzeźwości, pod wpływem środka
odurzającego lub który zbiegł z miejsca zdarzenia

Nadzwyczajny wymiar kar

J. Raglewski

172

Występek o charakterze chuligańskim

„Występek polegający na umyślnym zamachu na zdrowie, wolność, na cześć lub nietykalność cielesną, na
bezpieczeństwo powszechne, na działalność instytucji państwowych lub samorządu terytorialnego, na
porządek publiczny, albo na umyślnym niszczeniu, uszkodzeniu lub czynieniu niezdatną do użytku rzeczy,
jeżeli sprawca działa publicznie i bez powodu albo z oczywiście błahego powodu, okazując przez to rażące
lekceważenie porządku prawnego” – art. 115 par 21.

Art. 57a par 1 – „Skazując za występek o charakterze chuligańskim, sąd wymierza karę przewidzianą za
przypisane sprawcy przestępstwo w wysokości nie niższej od dolnej granicy ustawowego zagrożenia
zwiększonego o połowę”

Dotyczy każdego rodzaju kary, nie tylko kary pozbawienia wolności

Przykład: art. 288 par 1 – „sprawca podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5”

Wymiar kary przy zastosowaniu art. 57a par 1 wobec sprawcy przestępstwa z art. 288 par 1 – np.
kara pozbawienia wolności od 4 miesięcy i 2 tygodni do 5 lat

Wyjątek od zasady, że karę terminową pozbawienia wolności liczymy w latach i
miesiącach

Recydywa

Recydywa – powrót do przestępstwa:

Wyróżniamy:

Recydywę kryminologiczną

Recydywę penitencjarną

Recydywa jurydyczna (w kodeksie karnym)

•

Recydywa ogólna

•

Recydywa specjalna

Podstawowa (zwykła, prosta, art. 64 par 1)

Wielokrotna (multirecydywa, art. 64 par 2)

Recydywa ogólna:

58 par 4:

Przesłanka: popełnienie występku umyślnego przez sprawcę, który był uprzednio skazany
na karę pozbawienia wolności na czas nie krótszy niż 6 miesięcy bez warunkowego
zawieszenia jej wykonania

Wniosek: nie może skorzystać z instytucji zamiaru kary na łagodniejszą

Art. 66 par 1:

Przesłanka: popełnienie jakiegokolwiek przestępstwa przez osobę uprzednio karaną za
przestępstwo umyślne

Wniosek: wyłączenie dopuszczalności stosowania instytucji warunkowego umorzenia
postępowania

Recydywa specjalna:

Recydywa prosta – 64 par 1:

Muszą być 2 przestępstwa

Sprawca musi być skazany za przestępstwo umyślne na karę pozbawienia wolności i musi
odbyć co najmniej 6 miesięcy kary.

•

Po  co  to  6  miesięcy?  Jeżeli  on  mimo  to,  że  przesiedział  w  tym  sanatorium  6
miesięcy  a  mimo  to  zdecydował  się  popełnić  przestępstwo  to  musimy  go
szczególnie potraktować.

•

Te 5 lat nazywamy okresem przedawnienia recydywy.

Jeżeli  w  tym  okresie  5  lat  popełnił  umyślne  przestępstwo podobne  do  przestępstwa  za
które był już skazany. Co to jest przestępstwo podobne? Art. 115 par 3 – przestępstwa
należące  do  tego  samego  rodzaju,  przestępstwa  z  zastosowaniem  przemocy  lub  groźby
jej  użycia  albo  przestępstwa  popełnione  w  celu  osiągnięcia  korzyści  majątkowej  –  to
muszą być przestępstwa, które  atakują ten sam rodzaj dobra chronionego prawem, bądź
też czy przestępstwo popełniono z zastosowaniem przemocy lub groźbą jej użycia czy w
celu  osiągnięcia  korzyści  majątkowej  –  jeśli  jest  cel  osiągnięcia  korzyści  majątkowej,  to

Nadzwyczajny wymiar kar

J. Raglewski

173

jeśli nawet nie atakują tego samego dobra chronionego prawem to są spełnione
przesłanki przestępstwa podobnego.

Sąd może wymierzyć karę do górnej granicy ustawowego zagrożenia zwiększonego o
połowę.

•

Kara każdego rodzaju, można orzec grzywnę w recydywie zwykłej czy też karę
ograniczenia wolności

•

Fakultatywność

Np. przestępstwo zniesławienia – sprawca podlega grzywnie, karze ograniczenie wolności
albo karze pozbawienia wolności do roku. Stwierdzamy, że popełnił przestępstwo w
recydywie, jakie granice kary – art. 38 par 1:

•

grzywna - od 10 stawek do 540

•

kara ograniczenia wolności od miesiąca do 18 miesięcy

•

kara pozbawienia wolności od miesiąca do roku i 6 miesięcy

Recydywa wielokrotna – art. 64 par 2:

Przesłanka: sprawca uprzednio skazany w warunkach określonych w par 1 (2
przestępstwa, podobne, umyślne) i odbył łącznie co najmniej rok kary pozbawienia
wolności, w ciągu 5 lat po odbyciu całości lub części kary, ponownie popełnia podobne
umyślne przestępstwo:

•

przeciwko życiu lub zdrowiu,

•

zgwałcenia,

•

rozboju, kradzieży z włamaniem lub inne przestępstwo przeciwko mieniu
popełnione z użyciem przemocy lub groźbą jej użycia

Minimum przestępstw popełnionych – 3. Dwa popełnił w recydywie, a teraz w ciągu 5 lat
od upływu roku popełnia trzecie.

Konsekwencja – sąd wymierza karę pozbawienia wolności (tylko) w wysokości powyżej
dolnej granicy ustawowego zagrożenia (tu o miesiąc) a do górnej granicy zwiększonej o
połowę.

Np. zniesławienie – podlega grzywnie, ograniczeniu wolności albo pozbawieniu wolności
do roku – podwyższamy: od 2 miesięcy do 1 roku i 6 miesięcy kary pozbawienia wolności
(i tylko tę karę).

Art. 64 par 3 - „Przewidziane w § 1 lub 2 podwyższenie górnego ustawowego zagrożenia nie
dotyczy zbrodni.” – przy zbrodniach górny pułap jest tak wysoki, że już nie podwyższamy.

Jaka kara może być orzeczona maksymalnie – art. 38 par 2 – 540 stawek grzywny, 18 miesięcy
ograniczenia wolności, 15 lat pozbawienia wolności.

Art. 65 – przy pewnych kategoriach sprawców przestępstw stosujemy wobec tych sprawców, mimo że
oni nie są recydywistami wielokrotnymi, stosujemy takie konsekwencje jakby byli. Dlatego przepisy
dotyczące wymiaru kary, środków karnych oraz środków związanych z poddaniem sprawcy próbie
przewidziane wobec sprawcy określonego w art. 64 par 2 stosuje się także do:

sprawcy, który z popełnienia przestępstwa uczynił sobie stałe źródła dochodów (przestępca
zawodowy)

popełnia przestępstwo działając w zorganizowanej grupie albo związku mających na celu
popełnienie przestępstwa

w obu wypadkach musi być co najmniej 3 uczestników przy czym wyrok są w Krakowie z
2000  r.  „  Grupa  zorganizowana  to  coś  znacznie  więcej  niż  współsprawstwo  czy  luźna
grupa  osób  zamierzających  popełnić  przestępstwo.  W  pojęciu  "zorganizowania"  tkwią
warunki  podstawowej  wewnętrznej  struktury  organizacyjnej  (choćby  z  niskim  stopniem
zorganizowania),  jakaś  trwałość,  jakieś  więzy  organizacyjne  w  ramach  wspólnego
porozumienia, planowanie przestępstw, akceptacja celów, trwałość zaspokojenia potrzeb
grupy,  gromadzenie  narzędzi  popełniania  przestępstw,  wyszukiwanie  miejsc  dla
przechowywania łupu, rozprowadzanie go, podział ról, skoordynowany sposób działania,
powiązania socjologiczno-psychologiczne między członkami.”

Zorganizowana grupa przestępcza – np. 3 osoby się organizują, to nie musi być wysoki
poziom zorganizowania, ale więcej niż współsprawstwo i maja na celu popełnienie
przestępstwa (wystarczy jednego)

Związek przestępczy – różni się od grupy zorganizowanej wyższym stopniem
zorganizowania (np. określone zasady przyjmowania do związku, kary dyscyplinarne)

wobec sprawcy przestępstwa o charakterze terrorystycznym

Nadzwyczajny wymiar kar

J. Raglewski

174

Jaka  jest  wspólna  cecha  tych  3  rodzajów  sprawców  –  sprawca  mógł  popełnić  pierwsze
przestępstwo  w  swojej  działalności,  ale  ponieważ  ten  czyn  ma  tak  istotny  charakter,  że
przyjmujemy tak, jakby był wielokrotnym recydywistą.

Art. 65 par 2 – „Do sprawcy przestępstwa z art. 258 mają odpowiednie zastosowanie przepisy dotyczące
sprawcy określonego w art. 64 § 2, z wyjątkiem przewidzianego w tym przepisie zaostrzenia kary.” – art.
258 penalizuje udział w zorganizowanej grupie przestępczej czy związku. Ona bierze udział – nie musi
popełniać przestępstwa. Często nie jesteśmy w stanie komuś udowodnić czy np. brał udział w zabójstwie,
który popełniła grupa. Ale za co możemy go ścigać – za udział w rupie. Wtedy możemy traktować go jak
recydywistę, ale bez zaostrzenia wymiaru kary. Natomiast co do zawieszenia wykonania kary te negatywne
konsekwencje jego dotyczą.

Zbieg podstaw nadzwyczajnego wymiaru kary

Ktoś popełnia przestępstwo przekraczając granice obrony koniecznej i działa w stanie ograniczonej
poczytalności

Zbieg jednokierunkowy – zbiegają się dwa obostrzenia i dwa złagodzenia. Łączny zbieg
jednokierunkowy to art. 57 par 1 – jeżeli zachodzi kilka niezależnych od siebie podstaw sąd może tylko
jeden raz karę nadzwyczajnie złagodzić albo obostrzyć biorąc pod uwagę łącznie zbiegające się podstawy –
on nie dostanie kilka razy nadzwyczajnego złagodzenia tylko mu raz złagodzimy, ale my uwzględnimy to w
okolicznościach, że było kilka podstaw w tym, żeby mu tą karę złagodzić.

Zbieg kolizyjny – wielokrotny recydywista przekracza granice obrony koniecznej – z jednej strony jest
podstawa  żeby  mu  obostrzyć,  a  z  drugiej  żeby  mu  nadzwyczajnie  złagodzić,  co  zrobić?  Rozwiązanie  jest
banalne:  sąd  może  albo  złagodzić  albo  obostrzyć.  Trzeba  sobie  wybrać,  niezależnie  od  tego  czy  tryb
stosowania  danej sytuacji  jest fakultatywny czy obligatoryjny, np. jeśli mamy wielokrotnego recydywistę i
mielibyśmy małego świadka koronnego z art. 60 par 3 gdzie jest obligatoryjne nadzwyczajne złagodzenie –
patrzymy na to jakby tego trybu obligatoryjnego nie było.

Co jeszcze można zrobić trzeciego, poza nadzwyczajnym złagodzeniem albo obostrzeniem? Zneutralizować
oba i pozostać w granicach ustawowego zagrożenia – tego nie ma w ustawie, ale jest to dość oczywiste.