Bog nie jest wielki

Och, ludzkości, zaiste biednaś i umęczona,

Pod jednym zrodzona prawem, innemu posłuszna;

Chełpliwie spłodzona, której próżności zakazano,

Stworzona ułomną, lecz po siłę i rozum sięgasz.

Fulke Greville, Mustapha

Sądzicie zatem, że wam, jakimi jesteście,

Z umysłem robaczywym, głodnym i fanatycznym,

Bóg zawierzył sekret, którego mnie odmówił?

No cóż - czyż wiele to waży? Daj wiarę temu!

Rubajjat Omara Chajjama (przekład Richard Le Gallienne)

Odejdą w spokoju, wyzioną ducha w spokoju w imię twoje, a poza grobem odnajdą

wyłącznie śmierć. Lecz my dotrzymamy tajemnicy i dla ich własnego szczęścia będziemy ich
kusić obietnicą niebiańskiej i wiekuistej nagrody.

Wielki Inkwizytor do swojego „Zbawiciela” Fiodor Dostojewski Bracia Karamazow

Spis Tresci

ROZDZIAŁ PIERWSZY - Ujmując rzecz ogólnie

ROZDZIAŁ DRUGI - Religia zabija

ROZDZIAŁ TRZECI - Krótka dygresja na temat świń, innymi słowy: dlaczego niebo nie

cierpi szynki

ROZDZIAŁ CZWARTY - Kilka słów na temat zdrowia, dla którego religiamoże być groźna

ROZDZIAŁ PIĄTY - Metafizyczne tezy religii są błędne

ROZDZIAŁ SZÓSTY - Spór o dzieło stworzenia

ROZDZIAŁ SIÓDMY - Objawienie:koszmar „Starego” Testamentu

ROZDZIAŁ ÓSMY - Zło „Nowego” Testamentu większe niż zawarte w „Starym”

ROZDZIAŁ DZIEWIĄTY - Koran jako jednoczesne zapożyczenie z mitów żydowskich i

chrześcijańskich

ROZDZIAŁ DZIESIĄTY - Jarmarczność cudów oraz upadek piekła

ROZDZIAŁ JEDENASTY - „Stempel niskiego pochodzenia”: skorumpowane początki

religii

ROZDZIAŁ DWUNASTY - Epilog: Jak religie dobiegają kresu

ROZDZIAŁ TRZYNASTY - Czy religia sprawia, że ludzie postępują lepiej?

ROZDZIAŁ CZTERNASTY - „Wschodnie” rozwiązanie nie istnieje

ROZDZIAŁ PIĘTNASTY - Religia jako grzech pierworodny

ROZDZIAŁ SZESNASTY - Czy religia zezwala na maltretowanie dzieci

ROZDZIAŁ SIEDEMNASTY - Tonący brzytwy się chwyta: ostateczny „argument”

przeciwko sekularyzmowi

ROZDZIAŁ OSIEMNASTY - Tradycja bardziej kulturalna: sprzeciw racji rozumu

ROZDZIAŁ DZIEWIĘTNASTY - Na zakończenie: potrzeba nowego oświecenia

Podziękowania

Przypisy

Ponad półtora wieku temu papież Pius IX opublikował Syllabus Errorum. Potępił w nim idee

wolności religijnej oraz rozdziału państwa od kościoła. Wskazał też 80 błędnych tez, doktryn i
idei, m.in. socjalizm, modernizm, racjonalizm. Bóg nie jest wielki to taki ateistyczny
odpowiednik ówczesnego dzieła, bezlitosna rozprawa z grzechami i niegodziwościami religii.

Jak Chrystus mógł umrzeć za nasze grzechy, skoro najprawdopodobniej wcale nie umarł?

Czy Żydzi nie traktowali morderstwa i cudzołóstwa jako grzechów, zanim otrzymali Dziesięć

Przykazań, a jeśli uważali je za grzechy, dlaczego Dziesięć Przykazań okrzyknięto tak
wspaniałym darem?

Hitchens stawia odważne pytania i śmiało formułuje tezy. Jego argumentacja poparta jest

osobistymi doświadczeniami, udokumentowanymi anegdotami historycznymi oraz krytyczną
analizą tekstów religijnych. Opisuje intelektualną podróż w kierunku świeckiego spojrzenia na
świat, świat oparty na nauce i rozumie; świat, w którym wizję Nieba zastąpiły zapierające dech w
piersiach zdjęcia z kosmosu. To nie Bóg nas stworzył. To my stworzyliśmy Boga.

„Religia jest pełna przemocy, nielogiczna, nie-tolerancyjna, nierozerwalnie złączona z takimi

pojęciami jak rasizm, ustrój plemienny czy bigoteria; zakorzeniona w ignorancji i wrogo
nastawiona do wszelkich prób poznawczych, pogardliwa wobec kobiet i narzucana dzieciom”.

Christopher Hitchens, fragment książki

Niniejsza książka to zaproszenie do polemiki.

Niezależnie od tego, czy uważasz się za ateistę, czy człowieka wierzącego, argumentacja

Hitchensa zmusi cię do zastanowienia i refleksji.

„To polemika zadziorna, budząca opory, równocześnie bardzo wciągająca”.

Grzegorz Sowula, Notes Wydawniczy

„Tę książkę powinno się postawić na równi z Biblią czy Koranem, a wszystkie te pozycje

uwzględnić w spisie lektur obowiązkowych”.

The Independent

„Złożoność samego pojęcia religii nie stanowi dla Hitchensa żadnej przeszkody. On

doskonale wie, które aspekty należy zaatakować, a właściwie - ile z nich”.

The New Yorker

„Nikt nigdy jeszcze nie podszedł do tematów antyreligijnych w tak stanowczy sposób,

wyczerpując temat, opierając argumentację na własnych doświadczeniach, wykorzystując swoją
inteligencję i błyskotliwość”.

Independent on Sunday

Rozdział pierwszy

Ujmując rzecz ogólnie

Jeśli czytelnik, z myślą o którym powstała ta książka, zechciałby pójść dalej, poza spór z

autorem, i podjąć próbę rozpoznania grzechów oraz ułomności, jakie stanowiły bodziec do jej
napisania (autorowi z całą pewnością nie uszło uwagi, że ci, którzy publicznie deklarują miłość
bliźniego, litość oraz darowanie przewin, często wykazują inklinację do takiego właśnie
podejścia), wtedy nie tylko wejdzie w spór z tym, którego imienia się nie wymawia (nadaremno),
niepoznawalnym stwórcą, który - jak należy domniemywać - obdarzył mnie takimi właśnie
przymiotami. Czytelnik ten zbezcześci pamięć pani Jean Watts, dobrej, uczciwej i prostej kobiety
o niezachwianej i skromnej wierze.

Kiedy miałem jakieś dziewięć lat i uczęszczałem do szkoły na obrzeżach Dartmoor w

południowo-zachodniej Anglii, zadaniem pani Watts było prowadzenie lekcji z przyrody, a
jednocześnie także z religii. Zabierała mnie i moich klasowych kolegów na wycieczki w
szczególnie urocze okolice mego pięknego ojczystego kraju i uczyła nas rozpoznawać różne
gatunki ptaków, drzew oraz roślin i odróżniać je od siebie. Niezwykłą różnorodność życia można
było odnaleźć w żywopłotach; cud piskląt wylęgających się z jaj złożonych w misternie
uplecionym gnieździe; fakt, że poparzenie nóg pokrzywami (musieliśmy chodzić w krótkich
spodniach) można było ukoić liśćmi szczawiu rosnącego tuż pod ręką. Wszystko to pozostało w
mej pamięci niczym w „muzeum leśniczego”, w którym miejscowi farmerzy zostawiali truchła
szczurów, łasic oraz innych szkodników i drapieżców, przypuszczalnie stworzonych ręką mniej
życzliwego bóstwa. Jeśli będziesz miał okazję przeczytać sielskie wiersze o nieprzemijającej
urodzie, jakie wyszły spod pióra Johna Clare’a, uchwycisz sens tego, co pragnę przekazać, pisząc
te słowa.

Później w trakcie lekcji dostawaliśmy paski papieru z wydrukowanym tekstem, które nosiły

tytuł: „Poznaj Pismo Święte”, przesyłane do szkół przez struktury władzy państwowej
odpowiedzialne za nauczanie religii. (To oraz codzienne uczestniczenie w odmawianiu modlitwy
było obowiązkiem nałożonym przez państwo). Pasek zawierał z reguły pojedynczy werset ze
Starego lub Nowego Testamentu, a naszym zadaniem było zapoznanie się z jego treścią i potem
opowiedzenie klasie lub nauczycielowi, ustnie lub pisemnie, o czym była mowa w danym
biblijnym cytacie oraz jaka z niego płynęła nauka. Uwielbiałem te ćwiczenia, a nawet w nich
brylowałem do tego stopnia (jak Bertie Wooster), że często gęsto otrzymywałem „celujące” noty
na lekcjach religii. Były to moje pierwsze praktyczne wprawki w dziedzinie analizy tekstowej.
Czytałem każdy rozdział aż do cytowanego wersetu i potem resztę rozdziału do ostatniej linijki,
chcąc mieć absolutną pewność, że pojąłem „sens” analizowanego fragmentu. Wciąż potrafię to
robić, w dużym stopniu zresztą ku rozdrażnieniu niektórych spośród moich antagonistów.
Nieustannie też darzę respektem i szacunkiem tych, których styl pisarski bywa czasami
uznawany z pogardą za „nieco” talmudyczny lub koraniczny, bądź też „fundamentalistyczny”. To
zaprawdę świetne ćwiczenie umysłowe i literackie jednocześnie.

W końcu nadszedł jednak dzień, kiedy poczciwa, droga pani Watts przeliczyła się z własnymi

siłami. Usiłując ambitnie połączyć rolę nauczycielki przyrody oraz przewodniczki po Biblii,
któregoś razu powiedziała: „Widzicie zatem, dzieci, jak potężny i wspaniałomyślny jest Bóg.
Wszystkim drzewom i trawom dał kolor zielony, która to barwa zapewnia naszym oczom

odpoczynek. Wyobraźcie sobie, gdyby zamiast tego roślinność była fioletowa lub, dajmy na to,
pomarańczowa. Jakżeż byłoby to okropne”.

Przeanalizujmy teraz, czegóż to dopuściła się ta pobożna stara wiedźma. Lubiłem panią

Watts. Była pełną tkliwości, bezdzietną wdową; miała przyjaznego starego owczarka o imieniu
Rover. Po lekcjach nieraz zapraszała nas na cukierki oraz inne łakocie do swego powoli
rozpadającego się starego domu nieopodal torów kolejowych. Jeśli Szatan upatrzył ją sobie, żeby
kusiła mnie do popełnienia grzechu, okazał się o wiele bardziej pomysłowy niż podstępny wąż w
Rajskim Ogrodzie. Nigdy nie podniosła głosu ani nie zastosowała kary fizycznej - czego nie da
się powiedzieć o całej reszcie moich nauczycieli. Ujmując rzecz ogólnie, była jedną z tych istot
ludzkich, którym pomnik został wystawiony na stronicach powieści Middlemarch pióra Geor-
ge’a Elliota [Pod tym pseudonimem ukrywała się pisarka Mary Ann Evans - przyp. tłum.], i o
których można by powiedzieć, że jeśli „sprawy z tobą i mną nie układają się tak źle, jak mogłyby
się ułożyć”, jest to „w połowie zasługą wielu spośród tych, którzy prowadzili religijny żywot w
skrytości ducha i którzy spoczywają w grobach nieodwiedzanych przez nikogo”.

Wszelako słowa nauczycielki mocno mnie zbulwersowały. Po prostu skuliłem się w sobie z

zażenowania. W wieku dziewięciu lat nie miałem nawet zielonego pojęcia o sporach dotyczących
stworzenia świata czy o rywalizującej z tą koncepcją teorii Darwina. Nie śniła mi się też
zależność między chlorofilem a procesem fotosyntezy. Tajemnice genomu wciąż pozostawały
niedostępne memu poznaniu w owym czasie, jak zresztą całej ludzkości. Wtedy nie miałem
jeszcze okazji znaleźć się w takich miejscach na tej planecie, gdzie przyroda wydawała się
perfidnie obojętna lub wręcz wroga wobec egzystencji gatunku homo sapiens czy nawet
egzystencji samej w sobie. Po prostu wiedziałem, niemal jak gdybym zyskał przywilej dostępu do
wyższej instancji, że moja nauczycielka zdołała pomieszać wszystko, wypowiadając zaledwie
dwa zdania. Jej wzrok był skierowany na przyrodę, lecz w drugą stronę już nie.

Nie zamierzam stwarzać wrażenia, że pamiętam wszystko dokładnie czy też we właściwej

kolejności po tamtym objawieniu, lecz w stosunkowo krótkim czasie zacząłem dostrzegać
kolejne osobliwości. Dlaczego, skoro Bóg jest stwórcą wszelkiej rzeczy, oczekuje się od nas
„wychwalania” go bez ustanku za to, że uczynił to, co leży w jego naturze? Wydaje się to
służalcze, jakby na to nie spojrzeć. Jeśli Jezus był w stanie uzdrowić przypadkowo spotkanego
ślepca, dlaczego nie uwolnił świata od ślepoty? Cóż było cudownego w wypędzeniu diabłów,
skoro wróciły pod postacią stada świń? Wydawało się to złowróżbne: przypominało czarną
magię. Dlaczego nieustannie wznoszone modły nie przynoszą żadnych rezultatów? Czemu muszę
wciąż oznajmiać publicznie, że jestem nędznym grzesznikiem? Te nieśmiałe i dziecinne przecież
wątpliwości są, co od tamtej pory zdołałem odkryć, niezwykle rozpowszechnione, po części z tej
przyczyny, że żadna religia nie potrafi udzielić na nie satysfakcjonującej odpowiedzi. Pojawił się
wszakże inny, znacznie większej rangi problem. (Użyłem sformułowania „pojawił się” zamiast
„uświadomiłem sobie”, ponieważ te wątpliwości są w równym stopniu nie do pokonania, co
nieuniknione). Dyrektor szkoły, który celebrował codzienne msze i modlitwy, trzymając w
dłoniach Biblię, był do pewnego stopnia sadystą i skrywał homoseksualne skłonności (już dawno
mu wybaczyłem, ponieważ rozpalił we mnie zainteresowanie historią oraz pożyczył mi pierwszy
tom P.G. Wodehouse’a), opowiadał nam pewnego wieczoru jakieś rzeczy pozbawione sensu.
„Być może nie dostrzegacie teraz potrzeby całej tej wiary”, powiedział wtedy. „Lecz zaczniecie,
któregoś dnia, kiedy wasi ukochani i bliscy zaczną odchodzić”.

I znów poczułem nagłe ukłucie oburzenia i jednocześnie niedowierzania. Czemuż to padają

słowa, wedle których religia nie do końca jest prawdziwa, ale jednocześnie nie jest to ważne,
bowiem jej fundamentem jest duchowe pocieszenie? Jakież to godne pogardy. Nie słyszałem
wtedy jeszcze o Zygmuncie Freudzie - chociaż byłby mi zapewne bardzo pomocny w

zrozumieniu postaw i zachowań dyrektora - ale miałem okazję przed chwilą rzucić okiem na jego
esej Die Zukunfteiner Illusion (Przyszłość pewnego złudzenia).

Obarczam Ciebie powyższymi wynurzeniami, ponieważ nie należę do tych, których szansa

zyskania solidnej i niezachwianej wiary została zniszczona w dzieciństwie w rezultacie
maltretowania i brutalnej indoktrynacji. Zdaję sobie sprawę z faktu, że miliony ludzkich istot
muszą to znosić. Nie uważam również, że religie można lub należy rozgrzeszyć z istnienia tego
rodzaju cierpień i niedoli. (W całkiem niedawnej przeszłości byliśmy świadkami zbrukania
Kościoła rzymskokatolickiego w rezultacie jego ewidentnego współudziału w niedającym się
wybaczyć grzechu dopuszczania się gwałtów na dzieciach, można to ująć również w formie
zwrotu: „żadnej dziecięcej pupy nie oszczędzono”). Gwoli sprawiedliwości wypada dodać, że
inne struktury czy organizacje o charakterze niereligijnym dopuszczały się podobnych
przestępstw, nierzadko nawet jeszcze bardziej godnych potępienia.

Można wymienić cztery podstawowe zarzuty w stosunku do wiary religijnej. Po pierwsze,

religia w sposób całkowicie mylny i błędny przedstawia pochodzenie człowieka oraz kosmosu.
Po drugie, z powodu i w konsekwencji tego wyjściowego błędu jest w stanie łączyć w sobie
niewyczerpane pokłady służalczości i solipsyzmu. Po trzecie, religia jest jednocześnie przyczyną
i skutkiem niebezpiecznych represji seksualnych. I po czwarte, religia w skrajnym stopniu opiera
się na pobożnych życzeniach.

Nie uważam za aroganckie z mojej strony stwierdzenie, że zdołałem już poznać wszystkie te

cztery zarzuty (jak również dostrzegłem bardziej ordynarne i oczywiste fakty świadczące o
wykorzystywaniu religii przez ludzi będących przejściowo u władzy do powiększania zakresu
tejże władzy), zanim jeszcze mój chłopięcy głos poddał się procesowi mutacji. W kontekście
moralnym żywię pewność, że miliony bliźnich doszło do bardzo podobnych wniosków w sposób
w dużej mierze analogiczny. Od tamtej pory spotykam takich ludzi w setkach miejsc i
dziesiątkach różnych krajów. Wielu z nich nigdy nie uwierzyło, nie mniej liczni natomiast
porzucili wiarę po zaciekłej i zażartej walce. Niektórzy przeszli przez oślepiające chwile
nawrócenia, które pod każdym względem były równie nagłe, choć być może mniej epileptyczne i
apokaliptyczne (i postrzegane z późniejszej perspektywy bardziej racjonalne i usprawiedliwione
moralnie), co doświadczenia Pawła z Tarsu (Szawła) w drodze do Damaszku. Tu właśnie
dochodzimy do sedna, gdy chodzi o mnie oraz o tych, którzy myślą tak samo jak ja. Naszą wiarą
jest niewiara. Nasze zasady nie opierają się na wierze. Nie bazujemy wyłącznie i całkowicie na
nauce i racjach rozumu, ponieważ te są raczej koniecznymi, choć niewystarczającymi
czynnikami, ale nie darzymy zaufaniem niczego, co jest sprzeczne z nauką lub urąga rozumowi.
Być może różnimy się w wielu kwestiach, lecz szanujemy wolność dociekań, otwartość umysłu
oraz podążanie za ideami dla dobra tychże idei. Nie traktujemy naszych przekonań w sposób
dogmatyczny: spór między profesorem Stephenem Jayem Gouldem a profesorem Richardem
Dawkinsem na temat „ewolucji nieciągłej” oraz wciąż niewypełnionych luk w teorii Darwina jest
równie szeroki, co głęboki, lecz powinniśmy rozwiązać go, sięgając po dowody i argumenty, nie
zaś obrzucając się nawzajem ekskomuniką. (Moje osobiste rozdrażnienie w stosunku do
profesora Dawkinsa oraz Daniela Dennetta, wywołane ich postulatem, by ateiści mieli prawo
nazywać samych siebie „światłymi”, stanowi też element nieustającej różnicy zdań). Nie
jesteśmy odporni na urok i powab cudu, tajemnicy objawienia i bogobojnej trwogi. Mamy jednak
muzykę, sztuki piękne i literaturę. Dochodzimy też do przekonania, że poważne dylematy natury
etycznej są przedstawione lepiej w dziełach Szekspira, Tołstoja, Schillera, Dostojewskiego i
George’a Eliota niż w mitycznych opowieściach i moralitetach zawartych w świętych księgach.
Literatura, nie Pismo Święte, krzepi umysł i - ponieważ nie istnieje inna metafora - również
duszę. Nie wierzymy w niebo ani piekło, żadne badania statystyczne nigdy nie zdołają

potwierdzić, że pozbawieni tych pochlebstw i gróźb popełnialibyśmy więcej przestępstw, których
motywami są chciwość czy przemoc, niż ludzie wierzący. (W istocie rzeczy, jeśli zdołano by
kiedykolwiek przeprowadzić poprawne merytorycznie analizy statystyczne, jestem pewien, że
uzyskane wyniki wskazywałyby na tendencję wręcz odwrotną). Jesteśmy pogodzeni z faktem, że
dane jest nam tylko jedno życie, pominąwszy przedłużenie naszej egzystencji w naszych
dzieciach. Jesteśmy też bezgranicznie szczęśliwi, poczynając je i wydając na świat. Wychodzimy
z założenia, że - gdy ludzie zaakceptowali już fakt ich doczesnego tylko życia, pełnego
nieustannych zmagań i potyczek - bliźni będą być może postępować wobec siebie nawzajem,
kierując się dobrem, nie złem. Etyczne życie można prowadzić bez odwoływania się do religii,
jesteśmy o tym przekonani bez cienia wątpliwości. Wiemy też, że wniosek, jaki z tego wypływa,
także jest prawdziwy - za sprawą religii niezliczone rzesze ludzi nie tylko wcale nie prowadzą się
lepiej od swoich bliźnich, lecz przyznają sobie przywilej takich czynów i zachowań, wobec
których burdelmama czy nacjonaliści dopuszczający się etnicznych czystek unoszą brwi ze
zdumienia.

Najważniejsze w tym wszystkim, być może, jest to, że my, niewierzący, nie odczuwamy

potrzeby sięgania po jakąkolwiek maszynerię wzmacniającą (ducha). Jesteśmy tymi, których
miał na myśli Blaise Pascal, kiedy pisał do kogoś, kto twierdził: „Jestem tak skonstruowany, że
nie potrafię uwierzyć”. W osadzie Montaillou, w trakcie jednego z wielkich średniowiecznych
prześladowań, inkwizytorzy zapytali pewną kobietę, skąd wzięły się jej uznane za heretyckie
wątpliwości dotyczące piekła oraz Chrystusowego zmartwychwstania. Białogłowa wiedziała z
pewnością, że znalazła się w obliczu kary śmierci, na którą skazać ją mieli pobożni i cnotliwi,
lecz odparła, że tej wiedzy nie zaczerpnęła od nikogo i doprowadziły ją do niej li tylko własne
przemyślenia. (Często zapewne masz okazję słyszeć, jak wierzący wychwalają prostotę swego
stada, lecz nie w kontekście tego niewymuszonego i moralnego rozsądku oraz przytomności
umysłu, które wychwytywano i palono na stosie, co dotknęło więcej ludzkich istnień, niż
jesteśmy w stanie sobie wyobrazić).

Nie istnieje konieczność, byśmy gromadzili się każdego dnia czy też co siedem dni, bądź też

w dzień uroczysty lub pomyślny, w celu głoszenia naszej prawości lub kajania się i pławienia we
własnej małości i marności. Nam, ateistom, nie są potrzebni kapłani, ani hierarchowie ponad
nimi, do przestrzegania własnej doktryny. Składanie ofiary oraz ceremoniały budzą w nas odrazę,
podobnie zresztą jak relikwie oraz oddawanie czci wizerunkom i obiektom (wliczając w to
obiekty w formie najbardziej innowacyjnego wynalazku w dziejach człowieka: książki w
oprawie). W naszych oczach żadne miejsce na ziemi nie jest czy też nie może być „świętsze” od
innego: ostentacyjnej absurdalności pielgrzymek albo prawdziwemu horrorowi mordowania
cywilów w imię jakichś świętych murów, jaskiń, sanktuariów czy kamieni możemy dać
przeciwwagę, udając się na relaksujący bądź też forsowny spacer z jednego końca biblioteki lub
galerii na drugi jej koniec albo na lunch spożyty w towarzystwie łubianego przyjaciela, drążąc
przy okazji sekrety prawdy lub piękna. Niektóre z tych wypadów do półek z książkami, na obiad
lub do galerii, jeśli są traktowane poważnie, w sposób oczywisty zapewnią nam kontakt z wiarą
oraz wierzącymi, poczynając od wielkich, pobożnych malarzy i kompozytorów, a kończąc na
dziełach Augustyna, Tomasza z Akwinu, Majmonidesa i Newmana. Spod piór tych wielkich
uczonych i teologów wyszło być może wiele rzeczy złych lub wiele rzeczy bzdurnych, chociaż
nie mieli pojęcia, co budzi uśmiech drwiny, na temat teorii wywoływania chorób przez
drobnoustroje czy o położeniu globu ziemskiego w Układzie Słonecznym, nie wspominając już w
ogóle o wszechświecie. To właśnie jest powód, dla którego nie są obecni we współczesności i
tym bardziej nie pojawią się w przyszłości. Słowa zrozumiałe, szlachetne i inspirujące religia
wypowiedziała po raz ostatni dawno, dawno temu: przerodziły się one w godny podziwu, choć

mało sprecyzowany humanizm, którego przykładem może być Dietrich Bonhoeffer, dzielny
luterański pastor, powieszony przez nazistów za odmowę kolaborowania z nimi. Nie przybędzie
nam więcej proroków ani mędrców z dawnych epok i z tego właśnie powodu dzisiejsze modlitwy
stanowią wyłącznie echo i powtórzenie modłów z wczoraj, czasami wznoszonych niemal z
przesyconym trwogą krzykiem, by odpędzić przerażającą pustkę.

Część religijnej apologii jest w pewnym, ograniczonym stopniu wspaniała - wystarczy

wymienić tu Pascala - część natomiast jest tylko monotonna i nużąca lub graniczy z absurdem -
w tym miejscu nie można wprost nie przywołać postaci C.S. Lewisa. Oba te nurty mają w sobie
wspólny pierwiastek, mianowicie potworne obciążenie, które muszą dźwigać. Ileż trzeba się
natrudzić, by udowodnić to, co jest niewiarygodne! Aztekowie otwierali ludzką klatkę piersiową
każdego dnia, pragnąc zagwarantować, że słońce znowu wzejdzie. Monoteiści zadręczają swoje
bóstwa po wielokroć częściej, na wypadek gdyby okazały się głuche. Ileż próżności trzeba
ukrywać - zresztą niezbyt skutecznie - usiłując stwarzać pozory, że jest się zamierzonym
elementem boskiego planu? Ileż szacunku wobec siebie należy poświęcić po to tylko, by
nieustannie tarzać się w świadomości własnych grzechów? Ileż niepotrzebnych założeń należy
poczynić oraz ile trzeba się natrudzić, żeby każde nowe odkrycie nauki zmanipulować do tego
stopnia, aż w końcu da się „dopasować” do objawionych stów antycznego bóstwa stworzonego,
nawiasem mówiąc, przez człowieka? Iluż świętych, ile cudów, ile synodów oraz konklawe jest
potrzebnych po to, by dogmat okrzepł, a potem - po niezliczonych cierpieniach, nieszczęściach,
absurdach i okrucieństwach - był na siłę propagowany w celu usunięcia innego dogmatu? Bóg
nie stworzył człowieka na swój obraz i podobieństwo. Wszelkie dowody zdają się potwierdzać,
że było akurat na odwrót, co zresztą stanowi bezbolesne wytłumaczenie obfitości bogów i religii
oraz bratobójczych walk między poszczególnymi i różnymi wyznaniami, które wciąż mamy
okazję obserwować wokół nas i które tak opóźniają rozwój cywilizacji.

Przeszłe i obecne okrucieństwa motywowane religią zdarzyły się nie dlatego, że jesteśmy źli,

ale wyniknęły z faktu, że pod względem biologicznym rodzaj ludzki wyróżnia się jedynie
rozumem. W rezultacie ewolucji płaty czołowe naszego mózgu zrobiły się zbyt małe, natomiast
nadnercza zyskały zbyt duże rozmiary, a narządy służące do reprodukcji zostały najwyraźniej
zaprojektowane przez komisję. Taka formuła, w pojedynkę bądź w kombinacji, z nieuchronną
konsekwencją prowadzi do pewnej ilości nieszczęść oraz zaburzeń. Jednakowoż cóż to za
różnica, jeśli ktoś odsunie na bok żarliwych i niestrudzonych wyznawców i sięgnie po nie mniej
trudne i wymagające wysiłku dzieła, dajmy na to Darwina, Hawkinga czy Cricka. Są oni bez
porównania bardziej oświeceni, kiedy błądzą lub kiedy okazują, nieuniknione przecież,
uprzedzenia czy tendencyjność, niż każdy inny fałszywie skromny wyznawca jakiejś religii,
który na próżno usiłuje udowodnić kwadraturę koła oraz wyjaśnić, jakim to sposobem on, marne
dzieło Stwórcy, zna nieomylnie tegoż Stwórcy intencje i zamiary. Nie ze wszystkim można się
zgodzić w kwestiach estetyki, lecz my, świeccy humaniści, ateiści oraz agnostycy nie życzymy
sobie pozbawiania rodzaju ludzkiego istnienia cudów czy też duchowej pociechy. W żadnej
mierze. Jeśli poświęcisz nieco czasu na przestudiowanie zdumiewających fotografii wykonanych
za pomocą teleskopu Hubble’a, dostrzeżesz rzeczy, które budzą bez porównania większy respekt
i są o wiele bardziej tajemnicze i piękne - a jednocześnie bardziej chaotyczne, przytłaczające i
nieprzystępne - niż jakakolwiek opowieść o stworzeniu lub o „końcu świata”. Jeśli przeczytasz
słowa Hawkinga poświęcone „horyzontowi zdarzeń”, istniejącym hipotetycznie krawędziom z
„czarnymi dziurami”, do których, również w teorii, można wskoczyć i zobaczyć przeszłość oraz
przyszłość (pomijając przy tym fakt, że, niestety i z definicji, nikomu nie starczyłoby na to
„czasu”), okażę zdziwienie, jeśli wciąż nie przestaniesz wpatrywać się z rozdziawionymi ustami
w Mojżesza i jego nierobiący wrażenia „krzak gorejący”. Jeśli poznasz do głębi piękno oraz

symetrię podwójnej helisy, a potem skrupulatnie przeanalizujesz sekwencję własnego genomu,
będziesz pod ogromnym wrażeniem, że takie niemal bliskie perfekcji zjawisko leży u podstaw
twojej egzystencji. Zapewne też zyskasz otuchę (taką żywię nadzieję), dostrzegając, że masz tak
wiele wspólnego z innymi odłamami gatunku homo sapiens- pojęcie „rasa” wraz z „dziełem
stworzenia” trafiło do kosza na śmieci - i ogarnie cię zdumienie wobec faktu, w jak dużym
stopniu stanowisz równocześnie część królestwa zwierząt. W takiej chwili będziesz w końcu w
stanie z odpowiednią pokorą spojrzeć w twarz swemu stwórcy, który, jak się okazuje, wcale nie
jest „osobą”, lecz procesem genetycznych mutacji, w którym pierwiastek przypadkowości jest o
wiele większy, niż odpowiadałoby to naszej próżności. Jest w tym więcej tajemnicy i cudu, niż
przeciętny ssak jest w stanie pojąć. Nawet najlepiej wykształcona osoba na tym świecie musi
przyznać jedno - nie używam tu słowa „wyznać” - że wie coraz mniej i mniej, lecz przynajmniej
wie coraz mniej i mniej, ogarniając coraz więcej i więcej.

Jako pocieszenie, ponieważ religijni ludzie tak często utrzymują z uporem, że wiara

zaspokaja tę sugerowaną potrzebę, powiem po prostu, że ci, którzy oferują fałszywe pocieszenie,
są też fałszywymi przyjaciółmi. W każdym razie krytycy religii nie zaprzeczają, że wiara działa
jak środek kojący ból. Wręcz przeciwnie, ostrzegają przed placebo oraz butelką z barwioną wodą.
Być może najbardziej popularną błędną tezą przytaczaną wraz ze stosownym cytatem jest w
czasach nam współczesnych - z całą pewnością najbardziej powszechną w kontekście sporu, o
którym mowa - twierdzenie, jakoby Marks odrzucał religię, traktując ją jako „opium dla ludu”. W
rzeczywistości sprawy miały się wręcz odwrotnie. Ten potomek rodu rabinów podchodził do
kwestii wiary w sposób bardzo poważny, a w pracy Przyczynek do heglowskiej filozofii prawa
napisał, co następuje:

Nędza religijna jest jednocześnie wyrazem rzeczywistej nędzy i protestem przeciw nędzy

rzeczywistej. Religia jest westchnieniem uciśnionego stworzenia, sercem nieczułego świata, jest
duszą bezdusznych stosunków. Religia jest opium ludu.

Prawdziwe szczęście ludu wymaga zniesienia religii jako urojonego szczęścia ludu.

Wymagać od kogoś porzucenia złudzeń co do jego sytuacji to znaczy wymagać porzucenia
sytuacji, która bez złudzeń obejść się nie może. Krytyka religii jest więc w zarodku krytyką tego
padołu płaczu, gdyż religia jest nimbem świętości tego padołu płaczu. Krytyka zniszczyła
urojone kwiaty, upiększające kajdany, nie po to, by człowiek dźwigał kajdany bez ułud i bez
pociechy, ale po to, by zrzucił kajdany i rwał kwiaty żywe.

Zatem sławetny błąd związany z cytatem nie jest w istocie rzeczy „błędnie przytaczanym

cytatem”, lecz raczej bardzo prymitywną próbą nieuczciwego przeciwstawienia kwestii
filozoficznej sprawom religii. Ci, którzy dawali wiarę słowom księży, rabinów czy imamów na
temat tego, co myślą niewierzący oraz jak myślą, natrafią na kolejne niespodzianki, w miarę jak
będziemy drążyli temat dalej. Być może nawet przestaną ufać temu, co im wmawiano - bądź też
nie będą więcej brać tego „na wiarę”. W czym zresztą tkwią korzenie problemu.

Marks i Freud, trzeba koniecznie to przyznać, nie byli doktorami nauk ani naukowcami w

ścisłym tego słowa rozumieniu. Poprawniej będzie traktować ich jak wielkich, choć wszelako
omylnych, obdarzonych ogromnymi pokładami wyobraźni eseistów. Kiedy intelektualny
wszechświat ulega przemianom, nie czuję w sobie dostatecznych pokładów arogancji, by zwolnić
siebie samego od samokrytycyzmu. Z zadowoleniem myślę, że niektóre sprzeczności pozostaną
sprzeczne, niektóre problemy nigdy nie zostaną rozwiązane za pomocą danego ssakom

instrumentarium w postaci ludzkiej kory mózgowej, a pewne sprawy są z definicji
niepoznawalne. Gdyby ktoś odkrył, że wszechświat jest skończony bądź też nieskończony,
zarówno jedno, jak i drugie odkrycie wprawiłoby mnie w takim samym stopniu w osłupienie i
byłoby tak samo nieprzeniknione i niepojęte. Chociaż spotkałem wielu ludzi o wiele ode mnie
mądrzejszych i obdarzonych bardziej lotnym i bystrym umysłem, nie znam nikogo, kto byłby
dostatecznie mądry lub inteligentny, by poważyć się na przeciwne twierdzenie.

Zatem najłagodniejsza forma krytyki religii jest jednocześnie także najbardziej kategoryczną

i najbardziej druzgocącą. Religia jest dziełem człowieka. Nawet ludzie, którzy ją stworzyli, nie są
w stanie dojść do porozumienia w kwestii tego, co ich prorocy, zbawiciele czy guru powiedzieli
bądź uczynili. Jeszcze mniej będą w stanie powiedzieć na temat „znaczenia” późniejszych odkryć
i procesów rozwojowych, które były uznane przez religię za tematy tabu lub ignorowane, kiedy
znajdowały się w fazie początkowej. Mimo to wyznawcy danej religii utrzymują chełpliwie, że
taką właśnie wiedzą dysponują! Nie tylko taką wiedzą, ale też wiedzą na temat wszystkiego. Są
zatem nie tylko pewni, że Bóg istnieje, ale też znają „jego” oczekiwania i żądania wobec nas -
poczynając od naszego jadłospisu, przez nasze religijne praktyki i kończąc na moralności w
kontekście życia seksualnego. Innymi słowy, w szerokiej i skomplikowanej dyskusji, w ramach
której dowiadujemy się coraz więcej i więcej o sprawach ogarniających coraz mniej i mniej.
Wciąż jednak żywimy nadzieję na swego rodzaju olśnienie, posuwając się naprzód, a jedna
frakcja - sama w sobie złożona ze zwalczających się nawzajem frakcji - ma w sobie tyle pychy i
arogancji, by wmawiać nam, że już zdołaliśmy zdobyć wszystkie niezbędne informacje, jakie są
nam potrzebne. Tego rodzaju głupota, w połączeniu z dumą i pychą, jest już wystarczającym
argumentem, żeby wykluczyć „wiarę” z tej debaty. Osoba, która nie ma wątpliwości i która
odwołuje się do boskich źródeł tej pewności, powinna być dzisiaj zaliczona do wczesnej
kategorii rozwojowej w obrębie naszego gatunku. Być może pożegnaliśmy się z nią dawno temu,
ale teraz pojawiła się ponownie i, jak w wypadku wszystkich pożegnań, tego również nie należy
przedłużać.

Zakładam, że jeśli mnie spotkałeś, niekoniecznie wiedziałeś, że takie właśnie są moje

poglądy. Zapewne przesiadywałem dłużej i do późna z religijnymi przyjaciółmi, bez względu na
ich proweniencję. Przyjaciele owi często wzbudzają we mnie rozdrażnienie, nazywając mnie
„poszukującym”, którym przecież wcale nie jestem, a przynajmniej nie w sposób, jaki oni mają
na myśli. Gdybym teraz wrócił do hrabstwa Devon, gdzie mieści się nieodwiedzany przez nikogo
grób pani Watts, z pewnością odnalazłbym siebie samego siedzącego w skupieniu i ciszy w
jednym z kościółków pamiętających czasy Celtów czy Sasów. (Moje podejście oddaje wręcz
idealnie uroczy wiersz Chodzenie do kościoła, pióra Philipa Larkina). Swego czasu napisałem
książkę poświęconą George’owi Orwellowi, który mógłby być moim bohaterem, gdybym miał
swoich bohaterów. Wstrząsnęła mną do pewnego stopnia jego bezduszność wobec palenia
kościołów w Katalonii w 1936 roku. Już Sofokles wykazał, na długo przed pojawieniem się
religii monoteistycznych, że Antygona przemawiała w imieniu ludzkości, podchodząc z niechęcią
i odrazą do bezczeszczenia zwłok. To ludzie pobożni podpalają kościoły, synagogi i meczety
wyznawców innych religii. I zawsze będą gotowi to czynić. Ja natomiast, wchodząc do meczetu,
ściągam obuwie. Gdy przekraczam próg synagogi, zakładam nakrycie głowy. Pewnego razu
dostosowałem się nawet do etykiety w aśramie w Indiach, choć była to dla mnie ciężka próba.
Moi rodzice nie narzucali mi żadnej religii - prawdopodobnie ogromnie mi się poszczęściło,
ojciec został wychowany surowo w rodzinie baptystów/kalwinistów, lecz nie podchodził do tego
ze zbytnią estymą, matka natomiast preferowała asymilację - po części z uwagi na mnie - z
judaizmem, religią jej przodków. Wiem teraz dostatecznie dużo o wszystkich religiach, by mieć
pewność, że zawsze pozostanę niedowiarkiem, w każdym czasie i w każdym miejscu, jednak mój

konkretny ateizm ma charakter protestancki. To dzięki wspaniałej liturgii Biblii króla Jakuba oraz
modlitewnika Cranmera - liturgii, którą bezmyślny Kościół anglikański z taką łatwością odrzucił
- po raz pierwszy zrodził się we mnie sprzeciw. Kiedy mój ojciec umarł i został pochowany w
kaplicy z widokiem na Portsmouth - tej samej, w której generał Eisenhower modlił się o
zwycięstwo wieczorem przed dniem „D”, czyli lądowaniem aliantów w Normandii w 1944 roku -
wygłosiłem mowę z ambony. Wybrałem do swojego wystąpienia werset z listu Pawła z Tarsu do
Filipian (4,8):

W końcu, bracia, wszystko, co jest prawdziwe, co godne, co sprawiedliwe, co czyste, co

miłe, co zasługuje na uznanie: jeśli jest jakąś cnotą i czynem chwalebnym - to miejcie na myśli!

Wybrałem ten fragment ze względu na jego zapadający w pamięć i jednocześnie

nieuchwytny charakter, który będzie ze mną w ostatniej godzinie, a także ze względu na jego
znacząco świeckie konotacje oraz dlatego, że emanował światłością z ugoru kłótni, skarg,
nonsensu i zastraszenia, które go otacza.

Spór z religią stanowi podwaliny i źródło wszelkich argumentów, ponieważ jest początkiem -

chociaż nie końcem - wszystkich sporów w dziedzinie filozofii, nauki, historii oraz natury
człowieka. Stanowi zatem początek - choć w żadnej mierze nie koniec - wszelkich dyskusji na
temat dobrego życia i miasta sprawiedliwych. Religijna wiara jest niewymazywalna, dokładnie z
tego powodu, że jesteśmy istotami, które nieustannie się rozwijają. Nigdy więc nie umrze
śmiercią naturalną, a przynajmniej nie do momentu, kiedy wyzbędziemy się strachu przed
śmiercią i przed ciemnością, i przed nieznanym oraz przed sobą nawzajem. Z tego względu
właśnie nigdy bym jej nie zakazał, nawet gdybym zyskał taką sposobność. Być może ktoś z was
powie, że to nad wyraz wspaniałomyślne z mojej strony. Lecz czy religia odwzajemni się wobec
mnie taką samą dozą pobłażliwości? Stawiam to pytanie dlatego, że ja i moi wierzący przyjaciele
różnimy się od siebie rzeczywiście i to w kwestiach zasadniczych. Ponadto prawdziwi i poważni
przyjaciele są dostatecznie uczciwi i szczerzy, by to przyznać. Z nieskrywanym zadowoleniem
udałbym się na ceremoniał bar micwy ich dzieci, zachwyciłbym się pięknem ich gotyckich
katedr, „uszanował” ich przekonanie, że Koran został podyktowany, choć wyłącznie po arabsku,
pewnemu kupcowi analfabecie, albo zainteresowałbym się duchową pociechą, jaką niosą religie
Wicca, hinduizm oraz dżinizm. W rzeczy samej to właśnie czynię, nie upierając się wcale przy
uprzejmym oczekiwaniu wzajemności - co oznacza, że oni w zamian dają mi spokój. Jednak na
coś takiego religia nie jest w stanie się zdobyć. Kiedy piszę te słowa i kiedy ty je czytasz,
pobożni ludzie na różne, sobie właściwe sposoby planują twoją i moją zagładę, a także zagładę
wszelkich, z takim trudem wywalczonych, ludzkich osiągnięć i zdobyczy, których dotknęła moja
ręka. Religia zatruwa wszystko.

Rozdział drugi

Religia zabija

Jego niechęć wobec religii, w znaczeniu zazwyczaj przypisywanym temu słowu, była

pokrewna niechęci Lukrecjusza. Podchodził do niej z uczuciami, jakie wywoływały zwykłe
myślowe urojenia, lecz będące wynikiem wielkiego moralnego zła. Postrzegał wiarę jako
największego wroga moralności. Po pierwsze dlatego, że kreowała sztuczną doskonałość - wiarę
w prawdy objawione, wiarę w pobożne uczucia i religijne obrządki, nie mające nic wspólnego z
dobrem rodzaju ludzkiego - i wymuszała ich zaaprobowanie jak substytutów prawdziwej cnoty.
Ponad wszystko jednak z powodu radykalnego osłabienia standardów moralnych oraz utrwalenia
ich w kształtowaniu woli istoty, której nie szczędzi pochlebstw, lecz którą w chwilach trzeźwej
szczerości opisuje jako byt wyjątkowo nienawistny.

John Stuart Mill o swoim ojcu w Autobiografii

Tantum religio potuit suadere malorum.

(Popchnąć do takiej otchłani nieszczęścia mogła religia).

Lukrecjusz, O naturze rzeczy

Wyobraź sobie, że potrafisz dokonać wyczynu, któremu ja nie podołam. Innymi słowy,

wyobraź sobie, że potrafisz namalować wizerunek nieskończenie miłosiernego i
wszechmogącego stwórcy, który dokonał twojego poczęcia, potem dał ci postać cielesną i
uformował ciebie, powołał cię na świat, który stworzył dla ciebie, a teraz nadzoruje i troszczy się
o ciebie, nawet wtedy, kiedy jesteś pogrążony we śnie. Wyobraź sobie, że jeśli będziesz
przestrzegał reguł i przykazań, które on z miłością sformułował, zasłużysz na wiekuistą
szczęśliwość i odpoczynek. Nie twierdzę, że zazdroszczę ci tej wiary (ponieważ patrząc z mojej
perspektywy, jest to jak pragnienie koszmarnej formy dyktatury, choćby i dobrotliwej, lecz nie
dającej się zreformować). Z jakiego powodu taka wiara nie zapewnia szczęścia jej wyznawcom?
Zapewne w swoim przekonaniu muszą domniemywać, że poznali cudowną tajemnicę. Taką
tajemnicę, której trzymają się kurczowo nawet w chwilach najcięższej próby i skrajnych
przeciwności losu.

Patrząc powierzchownie, można czasem odnieść wrażenie, że tak właśnie jest.

Uczestniczyłem w ewangelickich mszach, wśród wiernych z czarnej i białej społeczności, gdy
cały liturgiczny ceremoniał przeistaczał się w długi ciąg egzaltowanego uniesienia w podzięce za
wybawienie, miłość i tak dalej. Liczne msze, co dotyczy wszelkich wyznań, a także niemal

wszystkich pogan, z założenia mają stworzyć atmosferę celebry i ludycznego święta, z tego
właśnie powodu podchodzę do nich ze sceptycyzmem i podejrzliwością. Bywają też chwile
większego opanowania, rozsądku i elegancji. Kiedy byłem członkiem Kościoła prawosławnego,
czułem, nawet jeśli nie towarzyszył temu akt wiary, że za sprawą radosnych słów, jakimi
pozdrawiali siebie nawzajem wierni w Wielkanoc: Christos anesti! (Chrystus zmartwychwstał!),
Alethos anesti! (Zaprawdę zmartwychwstał!), w pełni należę do tego Kościoła. Mówię to,
odnosząc się do przyczyny, dla której tak wielu ludzi okazuje, przynajmniej na zewnątrz,
religijną przynależność. Przystąpiłem do tego Kościoła, chcąc sprawić przyjemność moim
greckim teściom. Arcybiskup, który przyjmował mnie do swej bożej trzódki, udzielił mi tego
samego dnia ślubu, tym samym inkasując podwójną zapłatę zamiast jednej, jak zazwyczaj.
Później stał się zdeklarowanym poplecznikiem i organizatorem zbiórki funduszy na rzecz swych
współwyznawców, serbskich ludobójców Radovana Karadżicia i Ratka Mladicia, którzy w całej
Bośni pozostawili po sobie masowe groby. Kiedy żeniłem się po raz drugi, a ślubu udzielał
reformowany żydowski rabin o pewnych ciągotach w stronę Einsteina i Szekspira, mniej mnie z
nim łączyło. Lecz ten człowiek był świadom faktu, że dane mu od urodzenia skłonności
homoseksualne były, w zasadzie, potępiane jako grzech główny, który twórcy jego re-ligii karali
ukamienowaniem. Co do Kościoła anglikańskiego, w którym to wyznaniu zostałem pierwotnie
ochrzczony, moje słowa mogą wydać się patetycznym biadoleniem zbłąkanej owieczki, jednak
jako były członek Kościoła, który zawsze radośnie czerpał z państwowych dotacji i subsydiów
oraz cieszył się bliskimi związkami z dziedziczną monarchią, mogę stwierdzić, że ponosi on
historyczną odpowiedzialność za krucjaty, za prześladowania katolików, Żydów i dysydentów
oraz za zwalczanie postępów nauki i racji rozumu.

Moim zdaniem, poziom intensywności wyznania jest skorelowany z czasem i miejscem, ale

można się pokusić o stwierdzenie, graniczące z prawdą, że religia nie jest w stanie i na dłuższą
metę nie będzie w stanie zadowolić się własnymi dogmatami o cudach i wzniosłymi obietnicami.
Ze swej natury musi mieszać się w sprawy bądź to ludzi świeckich, bądź heretyków czy też
wyznawców innej religii. Być może obiecuje wiekuiste szczęście w innym świecie, na tym
ziemskim padole dąży jednak do zagarnięcia władzy. To jedyne, czego można od niej oczekiwać.
W końcu, pominąwszy wszystko inne, została stworzona przez człowieka. Nie musi się też
opierać na kazaniach wyznawców, co pozwala na koegzystencję różnych wyznań i religii.

Weźmy pojedynczy przykład, nawiązując do jednej z najbardziej szanowanych i

respektowanych postaci, jakie wykreowała współczesna religia. W 1996 roku w republice Irlandii
przeprowadzono referendum, w którym postawiono jedno tylko pytanie: czy w konstytucji nadal
powinien być zakaz rozwodów. Zdecydowana większość partii politycznych w państwie w coraz
większym stopniu laickim nakłaniała głosujących do poparcia zmiany ustawy zasadniczej.
Kierowały się dwoma doskonałymi powodami. Przestał już funkcjonować pogląd, że Kościół
katolicki powinien sankcjonować moralność wszystkich obywateli. Poza tym mrzonką stały się
nadzieje na ponowne zjednoczenie Irlandii, skoro znacząca protestancka mniejszość na północy
wciąż odsuwała od siebie koszmar władzy religijnej. Z Kalkuty przyleciała Matka Teresa, by
wesprzeć kampanię i wraz z przedstawicielami Kościoła oraz twardogłowymi namawiać do
głosowania na „nie”. Innymi słowy, irlandzka kobieta, która wyszła za pijaka, stosującego wobec
niej przemoc i dopuszczającego się kazirodczych praktyk, nadal miała być pozbawiona nadziei
na lepszą przeszłość. Miała też narażać na potępienie własną duszę, błagając o prawo do nowego
początku, podczas gdy protestanci mogli swobodnie wybrać błogosławieństwo Rzymu lub
trzymać się od niego z dala. Nikt nie zająknął się nawet w kwestii, że katolicy mogą swobodnie
stosować się do nakazów własnej religii, bez nakładania takiego przymusu na wszystkich
obywateli. Wszystko to działo się na Wyspach Brytyjskich w ostatniej dekadzie dwudziestego

wieku. Referendum koniec końców zdołało zmienić konstytucję, chociaż zaledwie minimalną
większością głosów. (Matka Teresa udzieliła w tym samym roku wywiadu, wyrażając nadzieję,
że jej przyjaciółka księżna Diana poczuje się szczęśliwsza po tym, jak udało się jej wyrwać z
tego, co w oczywisty sposób było nieudanym małżeńskim stadłem; w mniejszym stopniu
zaskakuje spostrzeżenie, że Kościół stosuje surowe prawa wobec ubogich, natomiast bogatym
ofiaruje dyspensę).

Na tydzień przed wydarzeniami 11 września 2001 roku uczestniczyłem w panelowej dyskusji

wraz z Dennisem Pragerem, jednym z najbardziej znanych w Ameryce telewizyjnych postaci w
koloratce. Na forum publicznym wezwał mnie do udzielenia odpowiedzi na „proste pytanie, na
które można odpowiedzieć tak lub nie”, na co zresztą zgodziłem się ochoczo. „Z prawdziwą
przyjemnością” - odparłem. Miałem wyobrazić sobie, że jestem w obcym mieście i zapada już
wieczór. Dalej w tej wizji dostrzegam dużą grupę mężczyzn zmierzających w moją stronę. I tu
pada pytanie - czy czułbym się bardziej bezpieczny, czy też mniej, gdybym wiedział, że ludzi ci
wyszli właśnie z miejsca wspólnych modłów? Jak zatem widzisz, czytelniku, nie jest to jednak
pytanie, na które można udzielić odpowiedzi „tak” lub „nie”. Ja jednak odpowiedziałem na to
pytanie, wcale nie traktując opisanej wyżej sytuacji jako hipotetycznej. Pozostańmy tylko przy
literze „B”. Mam osobiste doświadczenia z takich miast, jak Belfast, Bejrut, Bombaj, Belgrad,
Betlejem oraz Bagdad. W każdym wypadku mogę z całkowitą pewnością stwierdzić,
uzasadniając to zresztą argumentami, że natychmiast poczułbym się zagrożony, gdybym sądził,
że zbliżająca się do mnie w mroku grupa mężczyzn właśnie opuściła religijne zgromadzenie.

Poniżej przedstawiam zatem krótkie podsumowanie okrucieństw inspirowanych motywami

religijnymi, jakich byłem naocznym świadkiem w tych sześciu miejscach. W Belfaście
widziałem całe ulice spalone w trakcie walk o podłożu religijnym, prowadzonych przez różne
odłamy chrześcijaństwa, rozmawiałem też z ludźmi, których krewni i przyjaciele zostali
uprowadzeni, a potem zabici lub poddani torturom przez rywalizujące religijne szwadrony
śmierci często wyłącznie z tego tylko powodu, że byli członkami społeczności o innym
wyznaniu. W Belfaście opowiada się stary dowcip o mężczyźnie zatrzymanym na ulicznej
blokadzie i zapytanym o wyznawaną religię. Kiedy odpowiada, że jest ateistą, pada kolejne
pytanie: „Protestanckim czy katolickim ateistą?”. Sądzę, że to właśnie ukazuje, do jakiego
stopnia religijne obsesje wykorzeniły legendarne przecież poczucie humoru miejscowych. W
każdym razie taki epizod przydarzył się jednemu z moich przyjaciół, a doświadczenie to nie było
w najmniejszym stopniu zabawne. Rzekomym powodem tych starć i zamieszek są kwestie
narodowościowe, język ulicy używany przez oba zwalczające się plemiona składa się jednak ze
słów obraźliwych dla drugiego wyznania („Prods” czy „Teagues”[To pierwsze jest obraźliwym
określeniem protestanta, drugie natomiast nie przynosi chluby katolikom - przyp. tłum.]). Przez
wiele lat protestancki establishment dążył jednocześnie do odseparowania oraz uciskał katolików.
W rzeczywistości, kiedy Irlandia Północna (Ulster) powstawała jako odrębne państwo, główny
polityczny slogan miał postać: „Protestancki parlament dla protestanckiego narodu”. Dążenie do
rozłamu cechuje się tendencją do spontanicznego powstawania i zawsze można wychodzić z
założenia, że w jego rezultacie rodzi się odłam o przeciwnie skierowanych dążeniach i
aspiracjach. Kością niezgody była w głównej mierze dominacja katolików. Katolicy domagali się
szkół prowadzonych przez duchownych, tworzyli też wyodrębnione osiedla, co pozwalało na
lepsze sprawowanie kontroli. Zatem, w imię Boga, starą nienawiść „wwiercano” w kolejne
pokolenie dzieci w wieku szkolnym i proces ten trwa po dziś dzień. (Nawet słowo „wiertarka”
przyprawia mnie o mdłości: narzędziem tym często posługiwano się do niszczenia rzepki w
kolanach osobom, które zadarły z bandami religijnych oprychów).

Kiedy po raz pierwszy ujrzałem Bejrut latem 1975 roku, wciąż jeszcze można było w nim

rozpoznać „Paryż Orientu”. Ten pozorny raj był już jednak zasiedlony zbieraniną rozmaitych
węży. Powodem jego nieszczęść stał się nadmiar religii, z których wszystkie „znalazły miejsce”
w konstytucji wielo-wyznaniowego państwa. Prezydentem, z mocy prawa, musiał być
chrześcijanin, najlepiej członek katolickiego Kościoła maronickiego, przewodniczącym
parlamentu - muzułmanin i tak dalej. Mechanizm ten nigdy nie działał sprawnie, ponieważ
instytucjonalizował różnice w wierze oraz podział na kasty i grupy etniczne (szyici znajdowali
się na najniższym szczeblu społecznej drabiny, zaś Kurdom w ogóle odmawiano praw
obywatelskich).

Główną partią chrześcijańską stała się milicja nazywana falangą lub Falangą Libańską,

założona przez libańskiego maronitę Pierre’a Dżumajjila, który, nawiasem mówiąc, był pod
ogromnym wrażeniem wizyty w Niemczech hitlerowskich podczas igrzysk olimpijskich w
Berlinie w 1936 roku. Później falanga zyskała złą sławę na arenie międzynarodowej,
dopuszczając się masakry na Palestyńczykach w obozach dla uchodźców w miejscowościach
Sabra i Chatila w 1982 roku, działając zresztą pod rozkazami generała Szarona. Fakt, że izraelski
generał współpracował w tym niecnym dziele z faszystowską partią, być może wydaje się
groteskowy, lecz obie strony miały wspólnego muzułmańskiego wroga i to wystarczyło. Izraelska
inwazja na Liban w tym samym roku dała również impuls do utworzenia Hezbollahu, struktury
nazywanej skromnie „Partią Boga”, która zmobilizowała uciskaną społeczność szyicką i
stopniowo przeszła pod kierownictwo teokratycznej dyktatury w Iranie, jaka doszła do władzy
trzy lata wcześniej. To również w cudownym Libanie, gdzie porwania przyjęły formę
zorganizowanej przestępczości, religijni fanatycy postanowili zademonstrować piękno
samobójczych zamachów bombowych. Wciąż mam przed oczami oderwaną ludzką głowę na
ulicy obok niemal doszczętnie zniszczonej francuskiej ambasady. Swoją drogą, zamierzałem
wtedy przejść na drugą stronę ulicy, kiedy modlitewne zebranie dobiegło końca.

Bombaj również uchodził za perłę Orientu, z urokliwymi naszyjnikami świateł pnącymi się

w górę ku wysokim nabrzeżnym klifom oraz wspaniałą architekturą kolonialną z czasów
panowania brytyjskiego w Indiach. Było to jedno z najbardziej niejednorodnych i zasiedlonych
przez wiele ras i nacji miast półwyspu Dekan, którego wielowarstwową strukturę z głęboką
wnikliwością zgłębiali między innymi Salman Rushdie - zwłaszcza w powieści Ostatnie
westchnienie Maura (The Moor’s Last Sigh) - oraz Mira Nair w swoich filmach. Prawdą jest, że
doszło tu do krwawych zamieszek w latach 1947-1948, kiedy wielki narodowowyzwoleńczy ruch
dążący do odzyskania niepodległości przez Indie został niemal stłamszony w rezultacie żądań
utworzenia odrębnego państwa, wysuwanych przez muzułmanów, oraz w następstwie faktu, że
na czele Partii Kongresowej stał pobożny Hindus. Prawdopodobnie jednak w tych gorących
dniach w Bombaju znalazło schronienie nie mniej ludzi, niż z niego uciekło lub zostało
wypędzonych. Później znów górę wzięła międzykulturowa koegzystencja, co często się zdarza w
miastach usytuowanych nad morzem i wystawionych na wpływy zewnętrzne. Parsowie -
zaratusztranie, których prześladowano w Iranie (dawnej Persji) - stanowili znaczącą mniejszość,
miasto ponadto od wieków udzielało gościny liczącej się enklawie żydowskiej. Tego jednak było
mało, by zadowolić niejakiego Bala Thackeraya oraz jego nacjonalistyczny ruch Shiv Sena
Hindu, który w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku postanowił, że Bombajem będą
rządzić jego współwyznawcy dla ich wyłącznego dobra, i który pozwolił, by na ulice wyszły
bandy zbirów i siewców społecznego niepokoju. Przeforsował również zmianę nazwy miasta na
„Mumbaj”, co po części stanowi powód, dla którego w tym ustępie posłużyłem się tradycyjną
nazwą.

Belgrad był do lat osiemdziesiątych ubiegłego stulecia stolicą Jugosławii, czyli państwa

południowych Słowian, a zatem z definicji był stolicą kraju jednocześnie wielonarodowego i

wielowyznaniowego. Pewien świecki chorwacki intelektualista przestrzegł mnie jednak swego
czasu, posługując się, podobnie jak w Belfaście, cierpkim dowcipem. „Jeśli mówię ludziom, że
jestem ateistą i Chorwatem”, powiedział wtedy, „ludzie pytają mnie, w jaki sposób potrafię
udowodnić, że nie jestem Serbem”. Bycie Chorwatem, innymi słowy, oznacza bycie wyznawcą
religii rzymskokatolickiej, w definicji Serba zawiera się natomiast wyznanie prawosławne. W
latach czterdziestych XX wieku przełożyło się to na powstanie marionetkowego państwa
założonego w Chorwacji, które cieszyło się poparciem Watykanu i które, co całkiem naturalne,
dążyło do eksterminacji wszystkich Żydów w regionie. Państwo to podjęło wszakże akcję
przymusowego nawracania skierowaną do społeczności wyznających inne odłamy
chrześcijaństwa. Dziesiątki tysięcy wyznawców prawosławia zostało w rezultacie tych działań
wymordowanych lub przesiedlonych, w pobliżu miasteczka Jasenovac powstał też rozległy obóz
koncentracyjny. Reżim generała Ante Pavelicia był do tego stopnia odrażający, że niemieccy
oficerowie frontowi protestowali przeciwko podejmowaniu z nim bezpośredniej współpracy.

Do czasu, kiedy w 1992 roku odwiedziłem były obóz koncentracyjny w Jasenovacu,

wydarzenia przybrały nieco inny obrót. Chorwackie miasta Vukovar i Dubrownik znalazły się
pod ciągłym ostrzałem sił zbrojnych Serbii, wtedy pod dowództwem Slobodana Milosevicia.
Główne miasto muzułmanów, Sarajewo, znalazło się w oblężeniu i stało się celem nalotów
prowadzonych w dzień i w nocy. Gdzie indziej w Bośni i Hercegowinie, zwłaszcza wzdłuż rzeki
Drina, całe miasta zostały ograbione, a mieszkańców masakrowano w trakcie działań, które
Serbowie określili mianem „czystek etnicznych”. W istocie jednak bliższe prawdy byłoby
określenie „czystki religijne”. Milosevic był dawnym komunistycznym biurokratą, który
przedzierzgnął się w ksenofobicznego nacjonalistę, a prowadzona przez niego antymuzułmańska
krucjata, stanowiąca wyłącznie przykrywkę dla aneksji Bośni do „Wielkiej Serbii”, była
realizowana w dużej mierze siłami nieformalnych bojówek działających pod jego wątpliwą
kontrolą. Bandy te formowano z religijnych fanatyków, często też otrzymywały
błogosławieństwo prawosławnych duchownych i biskupów, czasami nawet zyskując wsparcie ze
strony prawosławnych ochotników przybywających z Grecji i Rosji. Bandy te dokładały
specjalnych starań, by zniszczyć wszystkie dowody obecności cywilizacji ottomańskiej, czego
przykład stanowi wysadzenie w powietrze kilku historycznych minaretów w Banja Luce, czego
dokonano w trakcie zawieszenia broni i co nie było w żadnej mierze rezultatem wymiany ognia
między walczącymi stronami.

To samo odnosi się, o czym często się zapomina, do ich katolickich przeciwników. Oddziały

ustaszy zostały ponownie sformowane w Chorwacji i podstępnie przystąpiły do próby zajęcia
Hercegowiny, podobnie jak podczas II wojny światowej. Pełne uroku miasteczko Mostar znalazło
się w oblężeniu i pod artyleryjskim ostrzałem, a słynny na cały świat Stari Most (Stary Most),
sięgający czasów tureckiego panowania i wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa
Kulturalnego i Przyrodniczego UNESCO, był celem bombowych ataków do momentu, kiedy
runął do rzeki. W rezultacie katoliccy ekstremiści oraz oddziały wyznawców prawosławia
współdziałały ręka w rękę w krwawej rozprawie i czystkach na terenie Bośni i Hercegowiny.
Dawniej oszczędzono im w dużym stopniu publicznego wstydu z tytułu tego, czego się dopuścili,
i stało się tak również teraz, bowiem światowe media wolały posługiwać się uproszczeniami,
sięgając po określenia „Chorwat” lub „Serb”, a wzmianka o religii padała jedynie wtedy, kiedy
rzecz dotyczyła muzułmanów. Jednakże triada określeń „Chorwat”, „Serb” i „Muzułmanin” jest
niejednorodna i prowadzi do błędnych interpretacji, ponieważ dwa z nich odnoszą się do
narodowości, natomiast jedno do religii. (Podobna mieszanina, choć w nieco innej formie,
pojawia się w relacjach z Iraku, gdzie mamy do czynienia z trójstronnym układem „sunnicko-
szyicko-kurdyjskim”). W trakcie oblężenia w Sarajewie przebywało co najmniej dziesięć tysięcy

Serbów. Jeden z głównodowodzących obroną, oficer i dżentelmen w jednej osobie, generał Jovan
Dijak, którego dłoń miałem zaszczyt uścisnąć, był również Serbem. Mieszkańcy narodowości
żydowskiej, którzy osiedlali się tutaj, począwszy od 1492 roku, również identyfikowali się w
znaczącej większości z rządem i interesami Bośni. O wiele bliższe prawdy byłyby relacje prasy i
telewizji, gdyby donosiły na przykład, że „dzisiaj siły prawosławnych chrześcijan wznowiły
bombardowanie Sarajewa” albo „wczoraj milicja katolicka zdołała zburzyć Stari Most”.
Wyznaniową terminologię zarezerwowano jednak wyłącznie dla „Muzułmanów”, nawet jeśli ci,
którzy ich mordowali, wcale nie skrywali swojej wyznaniowej przynależności, nosząc
prawosławne krzyże na pasach z nabojami lub naklejając obrazki Matki Boskiej na kolbach
karabinów. A zatem, po raz kolejny stwierdzam, religia zatruwa wszystko, wliczając w to naszą
własną przenikliwość i przezorność.

Jeśli chodzi o Betlejem, przypuszczam, że byłbym skłonny zgodzić się z Dennisem

Pragerem, że w odpowiednim dniu mógłbym poczuć się bezpiecznie, stojąc na zewnątrz Bazyliki
Narodzenia Pańskiego, gdy zapada wieczór. Tu, w Betlejem, niedaleko przecież od Jerozolimy,
jak wielu wierzy, przy współudziale niepokalanie poczętej dziewicy Bóg wydał na świat swego
syna.

„Z narodzeniem Jezusa Chrystusa było tak. Po zaślubinach Matki Jego, Maryi, z Józefem,

wpierw nim zamieszkali razem, znalazła się brzemienną za sprawą Ducha Świętego” (Mt 1,18).
Zgadza się, a grecki półbóg, Perseusz, narodził się, kiedy Jowisz odwiedził Danae pod postacią
złotego deszczu, a później miał z nią syna. Budda przyszedł na świat przez otwór w boku matki.
Coatlicue, skryta pod postacią węża, chwyciła małą kulkę z piór, jaka spadła z nieba, i włożyła ją
do swego łona, w ten sposób poczęty został aztecki bóg Huitzilopochtli. Dziewica Nana zerwała
owoc granatu z drzewa nawadnianego krwią zabitego Agderisa, położyła go na łonie i urodziła
boga Attisa. Córka króla Mongołów, będąca dziewicą, zbudziła się pewnej nocy pogrążona w
świetlanej aurze, następstwem było przyjście na świat Czyngis-chana. Kryszna został zrodzony z
dziewicy o imieniu Devaka. Horus został powity przez niepokalaną boginię Izis. Merkury był
potomkiem nimfy w dziewiczym stanie, Mai. Romulusa wydała na świat nietknięta jeszcze Rea
Sylwia. Z jakiegoś powodu liczne systemy religijne wydają się przymuszone do przekonania, że
drogi rodne są ulicą jednokierunkową, nawet Koran traktuje Dziewicę Maryję z rewerencją i
szacunkiem. Nie sprawiało to jednak nikomu różnicy w czasach wypraw krzyżowych, kiedy to
papieska armia odbijała z rąk muzułmanów Betlejem i Jerozolimę, niszcząc po drodze
przypadkiem liczne żydowskie osady i przy okazji oblegając heretyckie, choć chrześcijańskie
przecież, Bizancjum. Podczas rzezi zgotowanej w Jerozolimie, jak donoszą ze zgrozą przerażeni i
jednocześnie triumfujący kronikarze, morze rozlanej krwi sięgało końskich wodzy.

Niektóre z tych burzliwych napadów nienawiści, przejawów dogmatycznego zaślepienia i

żądzy krwi przeminęły, ale nowe wciąż się przetaczają przez ten region, lecz póki co, chwilowo,
człowiek może przejść nienagaby-wany do miejsca kultu i pospacerować dookoła „placu
Żłóbka”, który - jak sama nazwa wskazuje - stanowi turystyczną atrakcję do tego stopnia
kiczowatą, że sanktuarium w Lourdes spłoni się przy niej ze wstydu. Kiedy po raz pierwszy
odwiedziłem to budzące litość miasto, znajdowało się ono pod nominalną kontrolą władz
municypalnych rekrutujących się w większości spośród chrześcijańskich Palestyńczyków
powiązanych z określoną, pojedynczą dynastią identyfikowaną z rodziną Freij. Kiedy
zobaczyłem je po długim czasie po raz drugi, obowiązywała w nim godzina policyjna
wprowadzona przez izraelskie władze okupacyjne - których obecność na Zachodnim Brzegu nie
pozostaje bez związku z pewnym pradawnym proroctwem zapisanym w świętym piśmie, chociaż
tym razem inne bóstwo składało inne obietnice innym ludziom. Teraz nadchodzi kolej na jeszcze
jedną religię. Siły Hamasu, który utrzymuje, jakoby cała Palestyna była islamskim waqf, zaczęły

rozpychać się łokciami i odsuwać na bok chrześcijan w Betlejem. Ich przywódca, Mahmoud al-
Zahar, ogłosił, że od wszystkich mieszkańców islamskiego państwa Palestyna oczekuje się
przestrzegania muzułmańskiego prawa. W Betlejem wysunięto obecnie propozycję, by nie-
muzułmanie płacili podatek al-Jeziya, historyczną daninę nakładaną na wszystkich dhimmis lub
niewiernych w imperium ottomańskim. Kobietom zatrudnionym w miejskiej administracji nie
wolno witać petentów-mężczyzn uściskiem dłoni. W kwietniu 2005 roku w Gazie zastrzelono
młodą kobietę, o nazwisku Yusra al-Azami, której jedynym występkiem był fakt, że siedziała w
samochodzie ze swoim narzeczonym bez przyzwoitki. Młody mężczyzna uszedł z życiem,
dostały mu się jedynie srogie baty. Dowódcy bojówki Hamasu „strzegącej cnoty” usprawiedliwili
ten mord, twierdząc, że zaistniało „podejrzenie niemoralnego zachowania”. W niegdyś świeckiej
Palestynie rzesze represjonowanych seksualnie młodych mężczyzn są wysyłane, by myszkowały
wśród zaparkowanych samochodów i czyniły, co im się żywnie podoba.

Swego czasu słyszałem, jak będący już w podeszłym wieku Abba Eban, jeden z najbardziej

wytwornych i przenikliwych izraelskich dyplomatów i mężów stanu, przemawiał w Nowym
Jorku. Pierwszą rzeczą, jaka przyciąga uwagę w sporze między Izraelczykami a
Palestyńczykami, powiedział wtedy, jest łatwość, z jaką można go załagodzić. Od tego
zaskakującego stwierdzenia przeszedł do tezy, w której twierdził, wspierając się autorytetem
byłego ministra spraw zagranicznych i obecnego delegata w Organizacji Narodów
Zjednoczonych, że istota sporu jest całkiem prosta. Dwa narody o z grubsza zbliżonej wielkości
wysuwają żądania odnośnie jednego skrawka ziemi.

Rozwiązaniem byłoby, rzecz jasna, utworzenie obok siebie dwóch państw. Z pewnością coś

tak oczywistego jest w stanie pojąć ludzki umysł, czyż nie? Sprawy przybrałyby taki właśnie
obrót już dekady temu, gdyby mesjaniczni rabini, mułłowie oraz katoliccy księża trzymali się z
daleka. Jednak odwoływanie się do danej od Boga władzy, co czynili rozhisteryzowani duchowni
po obu stronach, dodatkowo było podsycane przez chrześcijan zapatrzonych w wizję
Armagedonu, co, jak mieli nadzieję, miało sprowadzić apokalipsę (poprzedzoną śmiercią lub
nawróceniem wszystkich Żydów). W końcu sytuacja stała się nie do zniesienia, a cała ludzkość
ustawiła się na wrogich pozycjach, tocząc spór, który obecnie grozi nawet wybuchem kolejnej
wojny nuklearnej. Religia zatruwa wszystko. Oprócz groźby, jaką stanowi dla cywilizacji, stała
się teraz zagrożeniem dla przetrwania rodzaju ludzkiego.

Na koniec dochodzimy do Bagdadu. To jedno z największych centrów nauki i kultury w

dziejach. To właśnie tutaj ocalały niektóre z utraconych dzieł Arystotelesa i innych uczonych
Greków („utraconych” dlatego, że chrześcijańskie władze część z nich wydały na pastwę
płomieni, inne wpisały na indeksy ksiąg zakazanych, zamknęły szkoły filozofów - w ich murach
nie dostrzegały pożytecznych refleksji na temat moralności niezbędnej przed wzniesieniem
modłów do Chrystusa). Przechowano je, przetłumaczono i przez Andaluzję przetransponowano
na łono nieoświeconego „chrześcijańskiego” Zachodu. Bagdadzkie biblioteki, poeci i architekci
cieszyli się ogromną sławą. Wiele z ich osiągnięć i dokonań powstało za panowania
muzułmańskich kalifów, którzy czasami zezwalali na swobodę artystycznej wypowiedzi, choć
równie często ją cenzurowali. Mimo to w Bagdadzie obecne są ślady dawnych chrześcijan,
wyznawców Kościołów chaldejskiego i nestoriańskiego, poza tym miasto stanowiło jeden z
wielu dużych ośrodków żydowskiej diaspory. Aż do końca lat czterdziestych ubiegłego stulecia
mieszkało tu tyle samo Żydów co w Jerozolimie.

Nie zamierzam przeceniać obalenia Saddama Husajna w kwietniu 2003 roku. Ograniczę się

wyłącznie do stwierdzenia, że ci, którzy traktowali jego reżim jako „świecki”, mamią i zwodzą
sami siebie. Prawdą jest, że partia Baas została założona przez człowieka o nazwisku Michel
Aflak, mrocznego chrześcijanina sympatyzującego z faszyzmem. Prawdą jest również, że

członkostwo w tej partii było dostępne dla przedstawicieli wszystkich religii (chociaż, jak mam
wszelkie powody domniemywać, liczba żydowskich członków była ograniczona). Jednakże
przynajmniej od momentu katastrofalnej w skutkach inwazji na Iran w 1979 roku, która
doprowadziła do wściekłych oskarżeń irańskiej teokracji, w których obwoływano go
„niewiernym”, Saddam Husajn maskował całą sprawowaną władzę - która opierała się na
plemiennej mniejszości, jaką tworzyli sunnici - pod przykrywką pobożności oraz świętej wojny -
dżihadu. (Syryjski odłam partii Baas, również bazujący na religijnej grupie wyznaniowej,
powiązany z mniejszością Alawitów, także przez długi czas utrzymywał z hipokryzją dobre
stosunki z irańskimi mułłami). Saddam wypisał na irackiej fladze słowa: „Allahuh Akhbar” -
„Bóg jest wielki”. Sponsorował ogromną międzynarodową konferencję poświęconą świętym
wojownikom oraz mułłom, utrzymywał też bardzo dobre stosunki z rządem innego państwa
sponsorującego konferencję, mianowicie z dopuszczającym się ludobójstwa rządem Sudanu.
Ufundował największy meczet w całym regionie i nadał mu nazwę „Matka wszystkich bitew”,
ofiarowując dodatkowo Koran zapisany krwią, jego własną - jak twierdził. Kiedy zainicjował
ludobójczą kampanię skierowaną przeciw (w przeważającej większości sunnickiemu) narodowi
Kurdystanu - kampanię, w której na szeroko skalę zastosowano broń chemiczną i zamordowano
lub przesiedlono setki tysięcy ludzi - nadał tym działaniom nazwę „Operacja Anfal”, sięgając po
usprawiedliwienie do Koranu - „Łupy” z sury 8 - dla grabieży i mordowania niewiernych. Kiedy
siły koalicji przekroczyły granice Iraku, armia Saddama nie stawiała właściwie żadnego oporu,
gdzieniegdzie natrafiono natomiast na zacięty opór oddziałów paramilitarnych sformowanych z
cudzoziemskich ochotników walczących pod sztandarami dżihadu, których nazywano Fedain
Saddam. Do zadań takich paramilitarnych grup należało wykonywanie wyroków śmierci na
każdym, kto publicznie głosił radość z powodu zachodniej interwencji. Wkrótce też dokonali oni
kilku publicznych powieszeń oraz okaleczeń, filmując je i udostępniając światu zapis tych
makabrycznych scen.

Zachowując obiektywny dystans, wszyscy chyba się zgodzą, że naród iracki wiele wycierpiał

w ciągu minionych trzydziestu pięciu lat wojen i dyktatury, że reżim Saddama nie mógł trwać
wiecznie jako system bezprawia w ramach prawa międzynarodowego, i z tego właśnie powodu -
bez względu na obiekcje wysuwane wobec formy dokonania „zmiany reżimu” - całe
społeczeństwo zasłużyło na chwilę oddechu, w trakcie której mógłby nastąpić moment refleksji
nad rekonstrukcją państwa i ogólnonarodowym wyciągnięciem ręki do zgody. Irakijczykom nie
dano jednak nawet minuty na taki oddech.

Każdy zna tego skutki i następstwa. Poplecznicy al Kaidy, kierowanej przez jordańskiego

recydywistę Abu Musabę al-Zarqawiego, zainicjowali desperacką kampanię mordów i sabotażu.
Nie tylko podrzynają gardła kobietom bez kwefu, świeckim dziennikarzom i nauczycielom. Nie
tylko podkładają bomby w chrześcijańskich kościołach (szacuje się, że około dwóch procent
Irakijczyków to chrześcijanie) oraz zabijają lub torturują chrześcijan produkujących i
handlujących alkoholem. Nie tylko nakręcili film wideo z masowego ostrzelania i podcinania
gardeł nepalskim gastarbeiterom, którzy podobno byli wyznawcami hinduizmu, a zatem
pobawieni byli wszelkich praw. Tego rodzaju potworności można uznać za mniej lub bardziej
rutynowe. Ludzie al Kaidy z największą jednak zaciekłością skierowali kampanię terroru przeciw
swoim muzułmańskim współwyznawcom. Meczety oraz procesje żałobne przez długi czas
represjonowanych szyitów stały się celem ataków bombowych. Pielgrzymi pokonujący ogromne
odległości, udając się do dopiero od niedawna dostępnych świętych miejsc w Karbali i Najafie,
narażają własne życie. W liście do swego przywódcy, Osamy bin Ladena, Zarqawi podał dwa
główne powody prowadzonej przez siebie polityki przemocy i terroru. Po pierwsze i
najważniejsze, napisał, szyici byli heretykami, którzy nie podążali właściwą salafistyczną ścieżką

czystości. Po drugie, jeśli wojnę religijną uda się wzniecić w obrębie społeczności Iraku, plany
prowadzonej przez Zachód „krucjaty” spełzną na niczym. Wiązało się to z oczywistą nadzieją, że
szyici sięgną po te same środki skierowane w drugą stronę, co z kolei skłoni Arabów wyznania
sunnickiego do gremialnego szukania wsparcia u „protektorów” spod znaku bin Ladena.
Szlachetne i dramatyczne w wymowie apele wielkiego ajatollaha Sistaniego do społeczności
szyickiej o powstrzymanie się od aktów terroru nie odnoszą jednak pożądanego skutku i
oczekiwaną reakcję szyickiej większości udało się sprowokować. Nie upłynęło dużo czasu, kiedy
szwadrony śmierci sformowane przez szyitów, nierzadko odzianych w policyjne mundury,
przystąpiły do torturowania i zabijania często przypadkowych członków wyznawców sunnizmu.
Nietrudno dostrzec dyskretne wpływy sąsiadującej „Islamskiej Republiki” Iranu. Na niektórych
obszarach zamieszkałych przez szyitów na kobiety z twarzami zakrytymi kwefami i na świeckich
nauczycieli znów czyha niebezpieczeństwo. Irak może pochwalić się długą historią współpracy
między różnymi społecznościami, wliczając w to małżeństwa między członkami odmiennych
wyznań. Wystarczyło jednak zaledwie kilka lat obecnej przesyconej nienawiścią dialektyki, żeby
wytworzyła się atmosfera prześladowań, nieufności, wrogości i uformowała polityka oparta na
interesach poszczególnych odłamów. Po raz kolejny reli-gia zatruła wszystko.

We wszystkich omówionych przeze mnie wypadkach zawsze znaleźli się tacy, którzy w imię

religijnych dogmatów sprzeciwiali się i protestowali, oraz tacy, którzy usiłowali stawiać tamę
rosnącej fali fanatyzmu i kultu śmierci. Moje myśli biegną ku garstce księży, biskupów, rabinów i
mułłów, którzy wyżej stawiają wartości ogólnoludzkie niż interesy własnego wyznania czy
nakazy wiary. Historia dostarcza licznych przykładów takich postaw, o czym zresztą szerzej
opowiem później. Jest to jednak komplement dla człowieczeństwa, nie dla religii. Opisane
dramatyczne wydarzenia sprawiły, że również i ja, podobnie jak liczni inni ateiści, głośno
protestuję w obronie uciskanych katolików w Irlandii Północnej, bośniackich muzułmanów
stojących w obliczu eksterminacji przeprowadzonej przez strony bałkańskich chrześcijan czy
afgańskich i irackich szyitów tracących głowy pod mieczem sunnickich wojowników „świętej
wojny”, bądź na odwrót, i w nieskończonej liczbie innych spraw. Przyjęcie takiej postawy jest
elementarnym obowiązkiem każdego człowieka, którzy darzy siebie szacunkiem. Ogólną zaś
niechęć religijnych hierarchów do zadeklarowania jednoznacznego potępienia wszelkich aktów
terroru, bez względu na to, czy jest to Watykan w przypadku Chorwacji, czy też religijni
przywódcy Arabii Saudyjskiej lub Iranu w wypadku konkretnych odłamów islamu, należy zaś
osądzić jednoznacznie jako zachowania budzące wstręt i odrazę. Podobnie zresztą na taką samą
ocenę zasługuje gotowość każdej z „bożych trzód” do odwzajemniania atawistycznych zachowań
w razie najbardziej nawet błahej prowokacji.

Nie, szanowny panie Prager, wcale nie uważam za roztropną radę, by szukać pomocy tam,

gdzie właśnie dobiegają końca zebrania modlitewne. Omówiliśmy tutaj, jak wspomniałem na
początku, wyłącznie literę „B”. We wszystkich opisanych przypadkach każdy, kto troska się
kwestią bezpieczeństwa bliźnich czy człowieczej godności, może wyłącznie żywić żarliwą
nadzieję na masowe rozprzestrzenienie demokratycznego i republikańskiego sekularyzmu.

Nie musiałem podróżować do wszystkich tych egzotycznych miejsc po to, by przekonać się,

jak działa trucizna. Na długo przed krytycznym dniem 11 września 2001 roku byłem w stanie
wyczuć, że religia zaczyna coraz śmielej ingerować w sprawy świeckiego społeczeństwa. Kiedy
nie pełnię obowiązków terminującego i amatorskiego korespondenta zagranicznego, prowadzę
żywot raczej spokojny i uporządkowany. Piszę książki i eseje, uczę moich studentów miłości do
literatury angielskiej, uczestniczę w sympatycznych seminariach poświęconych różnym rodzajom

literatury i biorę udział w przemijających sporach i dysputach, pojawiających się na forum
publicznym lub w środowisku akademickim. Nawet ta raczej bezpieczna egzystencja stała się
celem gwałtownych ataków, bezpardonowych inwektyw oraz wyzwań. W dniu 14 lutego 1989
roku mój przyjaciel Salman Rushdie nagle dowiedział się o wydanym na niego wyroku śmierci i
dożywocia za zbrodnię, którą było napisanie beletrystycznej książki. Ujmując rzecz bardziej
precyzyjnie, teokratyczna głowa innego państwa - ajatollah Chomeini z Iranu - zaoferował
publicznie nagrodę, we własnym imieniu, za dokonanie mordu na pisarzu, który był obywatelem
innego państwa. Tym, którzy zgodzą się na udział w opłacanym sowicie planie zabójczych
zamachów, których celem mieli być również „wszyscy ci, którzy przyczynili się do publikacji”
Szatańskich wersetów, obiecano nie tylko sowite finansowe apanaże, lecz również darmową
wejściówkę do raju. Trudno wyobrazić sobie większy afront wobec takiej wartości, jaką jest
swoboda wypowiedzi. Ajatollah nie czytał powieści, być może nawet nie był w stanie jej
przeczytać, a mimo to zakazał jej lektury wszystkim innym. Zdołał też sprowokować burzliwe
demonstracje wśród muzułmanów w Wielkiej Brytanii, jak zresztą i na całym świecie, w trakcie
których przepełniona rozfanatyzowana tłuszcza paliła egzemplarze książki, wykrzykując przy
tym, że autor również powinien zostać wydany na pastwę płomieni.

Ten epizod - po części budzący grozę, po części zaś groteskowy - miał rzecz jasna swe

korzenie w świecie materialnym lub inaczej „rzeczywistym”. Ajatollah, który poświęcił życie
setek tysięcy młodych Irańczyków, podejmując próby przedłużenia wojny, jaką rozpoczął
Saddam Husajn, chcąc tym samym ogłosić zwycięstwo reakcyjnej teologii, musiał nieco
wcześniej pogodzić się z rzeczywistym stanem rzeczy i zaaprobować wydaną przez Organizację
Stanów Zjednoczonych rezolucję o zawieszeniu broni, choć wcześniej zarzekał się, że prędzej
wypije truciznę, niż złoży podpis pod dokumentem. Potrzebna była mu więc, innymi słowy, jakaś
„sprawa”. Grupa reakcyjnych muzułmanów w Republice Południowej Afryki, która zasiadała w
marionetkowym parlamencie wspierającym reżim apartheidu, wydała oświadczenie z
ostrzeżeniem, że jeśli Salman Rushdie pojawi się na targach książki, może zostać zabity. Grupa
fundamentalistów w Pakistanie dopuściła się rozlewu krwi na ulicach. Chomeini musiał wykazać,
że nikt nie jest w stanie go przyćmić.

Tak się składa, że istnieje kilka wypowiedzi, rzekomo autorstwa samego proroka Mahometa,

które trudno jest pogodzić z nauką islamu. Uczeni biegli w Koranie usiłowali dokonać
kwadratury koła, sugerując, że w tych przypadkach Prorok przypadkowo zapisał słowa
dyktowane mu przez Szatana, nie przez Boga. Ten rozdźwięk - który nie przyniósłby wstydu
najbardziej nawet grzesznej szkole średniowiecznej chrześcijańskiej apologetyki - dostarczył
pisarzowi znakomitej sposobności do zgłębienia relacji między świętymi nakazami a literaturą.
Myślenie dosłowne nie rozumie jednak myślenia pełnego ironii i kpiny, które zawsze postrzegane
jest jako źródło zagrożenia, Co więcej, Salman Rushdie wychował się w wierze islamskiej,
rozumiał więc Koran, co w rezultacie oznaczało, że stał się apostatą. Koran w przypadku
„apostazji” nakazywał karę śmierci. Nikt nie ma prawa zmiany wyznania, a wszystkie państwa
religijne obstawały przy wymierzaniu surowych kar za odstępstwo od własnej wiary i religii.

Rozmaite religijne szwadrony śmierci podejmowały liczne próby zabicia Rushdiego,

wsparcia zaś udzielały irańskie ambasady. Tłumacze jego książek we Włoszech i Japonii stali się
celem zbrodniczych ataków, najwyraźniej w rezultacie absurdalnego przekonania, że osoba
zajmująca się przekładami może mieć informacje na temat miejsca przebywania autora
oryginału. Jeden z nich został brutalnie okaleczony i pobity do nieprzytomności. Z kolei
norweski wydawca dostał kilka kul w plecy z karabinu maszynowego. Zostawiono go leżącego
na śniegu na pewną śmierć, jednak cudem przeżył. Można by pomyśleć, że takie aroganckie
sponsorowane przez państwo próby zabójstwa, których obiektem jest samotny człowiek,

prowadzący spokojny żywot, poświęcony literaturze, wywołają ogólne oburzenie. Nic takiego się
jednak nie stało. W kilku oświadczeniach, jakie zostały wygłoszone: w Watykanie, przez
arcybiskupa Canterbury, oraz przez naczelnego sefardyjskiego rabina Izraela, pobrzmiewały
wspólne nuty sympatii - lecz skierowane do ajatollaha. Podobnie zresztą uczynił arcybiskup
Nowego Jorku oraz liczni niżsi rangą kościelni hierarchowie. Co prawda udawało im się
wypowiedzieć parę słów ubolewania wobec sięgania po przemoc, wszyscy oni jednak
stwierdzali, że zasadniczym problemem, jaki wynikał z opublikowania Szatańskich wersetów, nie
były wcale próby zabójstwa podejmowane przez wynajętych zamachowców, lecz bluźnierstwo.
Niektóre osoby publiczne nienoszące sutanny, jak marksistowski pisarz John Berger, historyk i
torys w jednej osobie, Hugo Trevor--Roper oraz nestor powieści szpiegowskich, John Le Carre,
również oświadczyli, że Rushdie sam jest winien kłopotów, jakie go dotknęły, i wyzwolił je,
posuwając się do „obrazy” wielkiej monoteistycznej religii. Z ich perspektywy nie było nic
zdumiewającego w fakcie, że brytyjska policja została zmuszona do zagwarantowania ochrony
obywatelowi urodzonemu w Indiach, wyznania muzułmańskiego przed zorganizowaną kampanią,
której celem było odebranie mu życia w imię Boga.

Moja codzienna egzystencja również jest chroniona, miałem też okazję doświadczyć na

własnej skórze surrealistycznej sytuacji, kiedy w 1993 roku Rushdie przyjechał do Waszyngtonu
w weekend, na który przypadło Święto Dziękczynienia, by wziąć udział w uzgodnionym
wcześniej spotkaniu z prezydentem Billem Clintonem, i jedną czy dwie noce spędził w moim
mieszkaniu. Jego wizyta była możliwa tylko dzięki zakrojonej na szeroką skalę operacji służb
bezpieczeństwa, pełnej nakazów i zakazów. Kiedy jego pobyt dobiegł końca, poproszono mnie o
złożenie wizyty w Departamencie Stanu. Tam wyższy urzędnik poinformował mnie, że
inwigilacja elektroniczna pozwoliła na wychwycenie wiarygodnej „pogawędki”, w której
sformułowano wolę wzięcia odwetu na mojej osobie oraz mojej rodzinie. Doradzono mi wobec
tego zmianę adresu oraz numeru telefonu, wydało mi się mało skutecznym sposobem uniknięcia
zemsty. Jednakowoż zwróciło to moją uwagę na fakt już wcześniej mi znany. Nie byłem w stanie
powiedzieć: „Cóż, spełnisz szyickie marzenie o ukrywającym się imamie i dokończysz pisanie
książek o Thomasie Painie i George’u Orwellu. Świat jest dostatecznie wielki dla nas obu”.
Prawdziwy wyznawca nie spocznie, dopóki cały świat nie padnie na kolana. Czyż nie jest
oczywiste - spyta pobożna osoba - dla wszystkich, że religijna władza ma nadrzędny charakter,
zaś ci, którzy nie chcą tego dostrzec, zrzekają się prawa do egzystencji?

Było to oczywiste, jak się okazuje, a szyiccy mordercy, kierując się tą argumentacją,

ściągnęli na siebie uwagę całego świata już kilka lat później. Reżim Talibów w Afganistanie,
odpowiedzialny między innymi za rzeź szyickiej ludności narodu Hazara, był tak potworny, że
Iran zastanawiał się nad inwazją w 1999 roku. Talibowie też do tego stopnia byli oddani
profanowaniu obiektów innych religii (ikonoklazm), że przystąpili do stopniowego wysadzania,
fragment po fragmencie, jednego z najwspanialszych zabytków kultury: bliźniaczego posągu
Buddy w Bajanie, który w swoim majestacie demonstrował inkorporowanie kultury
hellenistycznej i innych porządków w historii Afganistanu. Były to jednak obiekty poprzedzające
obecność islamu, zatem posągi stały się kamieniem obrazy dla talibów oraz ich gości spod znaku
al Kaidy. Przemiana monumentalnych posągów w stertę gruzów i kamiennych okruchów
stanowiła zapowiedź unicestwienia innej bliźniaczej i monumentalnej budowli oraz blisko trzech
tysięcy istnień ludzkich w śródmieściu Manhattanu jesienią 2001 roku.

Każdy ma własną wersję wydarzeń z 11 września. Na dobrą sprawę powinienem pominąć

swoją, poza wzmianką o tym, że pewna kobieta, którą ledwie znałem, uderzyła wraz z samolotem
w ściany Pentagonu i zdążyła jeszcze zadzwonić do męża, opisując porywaczy oraz to, co robili
(od męża dowiedziała się również, że nie było to porwanie i że była jej pisana śmierć). Z dachu

budynku, w którym znajduje się moje mieszkanie w Waszyngtonie, dostrzegłem smugę dymu
unoszącą się po drugiej stronie rzeki. Nigdy potem nie przechodziłem obok Białego Domu i
Kapitolu, nie poświęciwszy chwili refleksji temu, co mogłoby się wydarzyć, gdyby nie odwaga i
determinacja pasażerów czwartego z porwanych samolotów, którzy zdołali sprawić, że samolot
rozbił się o ziemię na polach w Pensylwanii, zaledwie dwadzieścia minut lotu od wyznaczonego
celu.

Cóż, zdołałem dopisać dalszy ciąg odpowiedzi na pytanie postawione przez Dennisa Pragera,

teraz ty masz także swoją. Dziewiętnastu samobójczych porywaczy, których żywot dokonał się w
Waszyngtonie, Nowym Jorku oraz w Pensylwanii, było bez wątpienia najbardziej religijnymi i
najbardziej żarliwymi wyznawcami Boga spośród wszystkich ludzi na pokładzie tych czterech
samolotów. Być może mniej dziś słyszymy o tym, że „ludzie wiary” mają moralną przewagę,
której inni mogą im jedynie pozazdrościć. Jakaż nauka płynie bowiem z wielkiej radości oraz
pełnej ekstazy propagandy, z jaką świat islamu powitał ten wielki akt wiary? W tamtym
momencie urząd prokuratora generalnego Stanów Zjednoczonych pełnił generał John Ashcroft,
który oznajmił, że Ameryka „nie ma innego króla poza Jezusem” (twierdzenie to jest dokładnie o
dwa słowa za długie). Urzędujący prezydent zamierzał przekazać sferę opieki na biednymi
instytucjom „mającym podwaliny oparte na religii i wierze”. Czyż nie mogła to być chwila, kiedy
racje rozumu oraz obrona społeczeństwa powinny dopomóc w oddzieleniu Kościoła od państwa,
a takie wartości, jak swoboda wypowiedzi czy nieskrępowane dążenie do wiedzy, zyskać wyższy
poziom akceptacji i uznania?

Moje rozczarowanie było i pozostaje po dziś dzień ogromne. W ciągu paru godzin „wielebni”

Pat Robertson i Jerry Falwell ogłosili, że ofiara złożona przez ich bliźnich była karą boską
nałożoną na świeckie społeczeństwo, które tolerowało homoseksualizm oraz prawo do aborcji. W
trakcie uroczystej mszy poświęconej pamięci ofiar, celebrowanej w pięknej Katedrze Narodowej,
mowę wygłosił Billy Graham, człowiek, którego dokonania na obszarze obskurantyzmu oraz
antysemityzmu same w sobie stanowią przyczynek do poczucia hańby narodowej. W jego
pełnym absurdów kazaniu dominowała teza, jakoby wszyscy, którzy ponieśli śmierć, znajdowali
się w raju i już do nas nie powrócą, nawet gdyby mogli. Użyłem słowa „absurd”, bowiem
niemożliwe jest, nawet przy maksimum pobłażliwości i dobrej woli, danie wiary w to, że tamtego
dnia nie została zamordowana przez bojowników al Kaidy znaczna liczba grzesznych obywateli.
Nie ma też powodu, by wierzyć, że Billy Graham miał choćby blade pojęcie o miejscu
przebywania dusz poległych ofiar, nie wspominając już nawet o ich pośmiertnych życzeniach. Ze
słów, które z pychą deklarowały szczegółową wiedzę na temat raju, przebijała też złowróżbna
duma podobna do dumy którą emanował sam Osama bin Laden, publicznie przyznając się do
odpowiedzialności za zamachy.

Sprawy przybierały coraz gorszy obrót w okresie między wyparciem talibów a obaleniem

Saddama Husajna. Jeden z wyższych rangą oficerów, generał William Boykin, oznajmił, że
doznał wizji w trakcie pełnionej wcześniej misji w Somalii. Na niektórych zdjęciach lotniczych
Mogadiszu dostrzegł mianowicie oblicze samego Szatana, co tylko zwiększyło w nim
przekonanie, że dysponował większą mocą niż bóstwo stojące po stronie zła. W Akademii Sił
Powietrznych Stanów Zjednoczonych w Colorado Springs ujawniono, że kadeci pochodzenia
żydowskiego oraz o światopoglądzie agnostycznym byli poddawani fizycznym szykanom ze
strony grupy bezkarnych „ponownie narodzonych” przedstawicieli kadry, którzy trwali uparcie w
przekonaniu, że jedynie zaaprobowanie Jezusa jako zbawiciela stanowiło przepustkę do służby
wojskowej. Zastępca dowódcy akademii rozesłał pocztą elektroniczną wezwanie do narodowego
dnia modlitwy (chrześcijańskiej) o nawrócenia. Kapelan nazwiskiem MeLinda Morton, który
składał skargi i zażalenia na tego rodzaju praktyki, został nagle przeniesiony służbowo do

odległej bazy w Japonii. Uproszczone i pozbawione głębszych treści formy łączenia różnych
kultur również przyczyniły się do pogorszenia sytuacji, między innymi poprzez dystrybucję
drukowanej na masową skalę i taniej saudyjskiej wersji Koranu przeznaczonej do użytku w
systemie penitencjarnym w Ameryce. Te wahabickie teksty posuwały się nawet dalej niż oryginał
w wezwaniach do świętej wojny ze wszystkimi chrześcijanami, Żydami oraz osobami świeckimi.
Obserwowanie tego wszystkiego było niczym przyglądanie się swego rodzaju kulturowemu
samobójstwu, „samobójstwu w asyście”, które mieli celebrować zarówno wierzący, jak i
niewierzący. Powinienem był od razu, na samym początku, podkreślić, że tego rodzaju
zachowania, podobnie jak brak zasad etycznych czy profesjonalizmu, były w sposób jawny i
otwarty antykonstytucyjne oraz antyamerykańskie. James Madison, autor Pierwszej Poprawki do
Konstytucji zakazującej uznawania przez prawo jakiejkolwiek istniejącej religii, był też autorem
artykułu VI, który stwierdza w sposób całkowicie jednoznaczny, że „żadne religijne testy nie
mogą być stosowane w procesie kwalifikowania do pełnienia urzędu państwowego lub posady
zaufania publicznego”. Jego późniejsze Detached Memoranda dają w oczywisty sposób do
zrozumienia, że sprzeciwiał się mianowaniu przez rząd kapelanów, zarówno w siłach zbrojnych,
jak i na uroczystości otwierające obrady Kongresu. „Ustanowienie instytucji kapelana Kongresu
stanowi ewidentne złamanie równości praw, jak też zasad konstytucyjnych”. Odnosząc się do
obecności duchownych w siłach zbrojnych, Madison napisał: „Cel takiego ustanowienia wydaje
się kuszący; motywy są godne pochwały. Ale czy nie jest bezpieczniej trzymać się właściwej
zasady i zaufać jej konsekwencjom, zamiast zawierzyć rozumowaniu, bez względu na to, jak
byłoby pokrętne w udowadnianiu błędnego rozwiązania? Wystarczy przyjrzeć się armiom i
marynarkom świata i stwierdzić, czy wyznaczenie im duchownych w większym stopniu
uwzględnia potrzeby bożego stada czy też interesy pasterza”. Każdy, kto cytuje dzisiaj Madisona,
z dużym prawdopodobieństwem zostanie uznany za osobę knującą spisek lub obłąkaną, lecz bez
niego oraz bez Thomasa Jeffersona, współautorów Karty Wolności Religijnych stanu Wirginia,
Stany Zjednoczone poszłyby inną, bardziej przetartą drogą - zakazując Żydom piastowania
państwowych urzędów, przynajmniej w niektórych stanach, w innych natomiast katolikom, a w
stanie Maryland protestantom. Ostatni z wymienionych był obszarem, gdzie „bluźniercze słowa
w odniesieniu do Trójcy Przenajświętszej” były karane torturami, przypalaniem żelazem, a przy
trzeciej obrazie „śmiercią bez korzyści dla kleru”. W stanie Georgia z uporem trzymano się
wariantu, że oficjalnym wyznaniem był „protestantyzm” - bez względu na to, który z licznych
odłamów religii luterańskiej byłby to w rzeczywistości.

Kiedy debata na temat interwencji w Iraku rozgorzała na dobre, z ambon płynęły

nieprzerwaną strugą słowa pełne nonsensu. Większość kościołów sprzeciwiała się zamiarom
obalenia Saddama Husajna, papież całkowicie się skompromitował, wystosowując osobiste
zaproszenie na ręce zbrodniarza wojennego, Tarika Aziza, człowieka odpowiedzialnego za
mordowanie dzieci w majestacie prawa. Aziz został nie tylko powitany z pełnymi honorami w
Watykanie jako wysoki rangą katolicki członek rządzącej partii faszystowskiej (nie był to zresztą
pierwszy raz, kiedy ktoś taki był tu gościem honorowym), ale pojechał również do Asyżu, gdzie
wraz z papieżem odbył osobiste modły w sanktuarium św. Franciszka (który jakoby przemawiał
do opierzonych braci mniejszych). Zapewne pomyślał sobie wtedy, że wszystko to przyszło mu
zbyt łatwo. Po drugiej stronie konfesyjnej palety niektórzy, choć nie wszyscy, ewangeliccy
hierarchowie głosili radosną pochwałę bliskiego już podbicia świata islamu w imię Jezusa.
(Użyłem sformułowania „niektórzy, choć nie wszyscy”, ponieważ jedna z fundamentalistycznych
grup przystąpiła po tamtym wydarzeniu do pikietowania ceremonii pogrzebowych
amerykańskich żołnierzy zabitych w Iraku, wysuwając tezy, jakoby istnienie ich zabójców
stanowiło boską karę za tolerancję Ameryki wobec homoseksualizmu. Jeden szczególnie

gustowny transparent powiewał przed oczyma żałobników: „Bogu dzięki za IED”, czyli za miny
podkładane na poboczach dróg przez muzułmańskich faszystów, w równym stopniu wrogo
nastawionych do gejów. Nie jest moją sprawą rozstrzyganie, która z teologii ma w tym względzie
rację. Powiedziałbym, że prawdopodobieństwo, że któraś z nich ma słuszność, z grubsza rzecz
biorąc, jest podobne). Charles Stanley, którego cotygodniowe kazania wygłaszane w Pierwszym
Kościele Baptystów w Atlancie są oglądane przez miliony widzów, równie dobrze mógłby być
imamem, wypowiadając słowa: „Powinniśmy wszelkimi możliwymi siłami służyć wspieraniu
wojennego wysiłku. Bóg toczy bitwę z ludźmi, którzy mu się sprzeciwiają, którzy walczą
przeciw niemu i przeciw jego wyznawcom”. Serwis informacyjny jego organizacji Baptist Press
opublikował artykuł napisany przez misjonarza nieposiadającego się z radości, że „amerykańska
polityka zagraniczna oraz militarna potęga stworzyły możliwość krzewienia wiary i głoszenia
Ewangelii w kraju Abrahama, Izaaka i Jakuba”. Zawsze niedościgniony Tim LaHaye zdecydował
się pójść nawet dalej. Znany najlepiej jako współautor bestsellerowego cyklu szmatławych raczej
powieści Left Behind, które przygotowują przeciętnego Amerykanina do „gwałtu”, a potem do
Armagedonu, mówił o Iraku jako o „miejscu, w którym koncentrują się wydarzenia końca
świata”. Inni entuzjaści biblijnych opowieści usiłowali łączyć Saddama Husajna z okrutnym
królem Nabuchodonozorem, władcą antycznego Babilonu. Było to porównanie, które zapewne
zaakceptowałby sam dyktator, uwzględniając to, że odbudowano, z jego inicjatywy, stare mury w
Babilonie, w których każda cegła nosiła jego imię. W tej sytuacji, zamiast racjonalnej dyskusji na
temat optymalnego sposobu powstrzymania i pokonania religijnego fanatyzmu stanęliśmy wobec
faktu wzajemnego wspierania się obu form manii: atak głosicieli dżihadu, świętej wojny,
wywołał kontratak krzyżowców, których berło zostało unurzane we krwi.

W tym kontekście religia niewiele różni się od rasizmu. Każdy jej odłam inspiruje i

prowokuje to drugie. Pewnego razu zadano mi inne podchwytliwe pytanie, nieco bardziej
przenikliwe niż to, jakie postawił Dennis Prager. Pytanie to miało w zamierzeniu odsłonić
drzemiące we mnie i ukryte pokłady uprzedzeń: „Jest późny wieczór, znajduje się pan na peronie
w nowojorskim metrze, na opustoszałej o tej porze stacji. Nagle pojawia się grupa czarnoskórych
mężczyzn. Zostaje pan czy zmierza w stronę wyjścia?”. Znów miałem okazję odpowiedzieć, że
doświadczyłem już tego rodzaju przeżycia. Czekałem samotnie na pociąg, dobrze po północy.
Nagle dołączyła do mnie ekipa remontowa, która wyszła z tunelu, niosąc narzędzia i robocze
rękawice. Wszyscy byli czarni. Z miejsca poczułem się bezpieczniej i ruszyłem w ich stronę. Nie
miałem zielonego pojęcia, jakiego byli wyznania. Lecz w każdym innym wypadku, który
wcześniej przytaczałem, religia była czynnikiem w niepomierny sposób potęgującym nieufność i
nienawiść między grupami społecznymi, a członkowie każdej z tych grup rozmawiali z
antagonistami, posługując się językiem dogmatów. Chrześcijanie i żydzi jedzą skalane świńskie
mięso oraz żłopią alkohol będący przecież trucizną. Buddyści oraz muzułmanie ze Sri Lanki
obwiniają o spowodowanie katastrofalnego tsunami w 2004 roku chrześcijan, którzy celebrowali
Boże Narodzenie, nie stroniąc od wina. Fala nadeszła w drugi dzień świąt. Katolicy to ludzie,
którzy nie żyją w czystości, poza tym mają zbyt wiele dzieci. Muzułmanie z kolei rozmnażają się
niczym króliki i podcierają tyłek nie tą ręką, co powinni. Żydzi mają wszy w długich brodach i
sięgają po dziecięcą krew, która dodaje smaku i barwy macy wypiekanej w święto Paschy. I tak
dalej.

Rozdział trzeci

Krótka dygresja na temat świń, innymi słowy:

dlaczego niebo nie cierpi szynki

Wszystkie religie mają tendencję do formułowania określonych dietetycznych nakazów bądź

też zakazów, obojętnie, czy jest to obecnie już raczej niepraktykowany w katolicyzmie zalecenie
spożywania ryb w piątki, czy też oddawanie czci przez hindusów krowom jako zwierzętom
świętym i takim, którym nie wolno robić krzywdy (rząd Indii zaoferował nawet ściągnięcie do
siebie i objęcie ochroną całych stad bydła rogatego zagrożonego rzezią w rezultacie gąbczastego
zwyrodnienia mózgu, czyli inaczej „choroby szalonych krów”, epidemii, która przetoczyła się
przez Europę w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku), bądź też całkowita odmowa przez
niektóre kulty Wschodu konsumowania mięsa czy też zabijania innych stworzeń, bez względu na
to, czy będzie to szczur, czy też pchła. Najstarszą i najbardziej nieustępliwą z tych obsesji jest
jednak nienawiść czy nawet lęk przed świnią. Ma to początki w antycznej Judei, a przez całe
wieki był to jeden ze sposobów - drugim jest obrzezanie - za pomocą którego Żydzi nawzajem
się rozpoznawali.

Chociaż sura 5,60 Koranu potępia zwłaszcza Żydów, dotyczy to także innych niewiernych,

którzy zostali przemienieni w świnie i małpy - co jest zresztą ostatnio gorącym tematem kazań
muzułmanów salafistów (wahabitów) - Koran uznaje też wieprzowinę za nieczystą czy nawet
„wstrętną”. Muzułmanie nie dostrzegają niczego ironicznego w przejęciu tego unikalnego
żydowskiego tabu. Prawdziwą trwogę przed wszystkim, co świńskie, prezentuje cały świat
islamu. Dobrym przykładem może być wciąż podtrzymywany zakaz publikowania książki
Folwark zwierzęcy Georgea Orwella, jednej z najbardziej urokliwych i jednocześnie mądrych
baśni czasów nowożytnych, której lektury pozbawione są muzułmańskie dzieci. Autor miał
okazję przestudiować święte zakazy wydawane przez arabskich ministrów edukacji, których
głupota sięgała tak daleko, że nie zdołali nawet dostrzec, że świnki w tej opowieści odgrywały
negatywną, a nawet dyktatorską rolę.

Orwell rzeczywiście nie darzył sympatią świń, co było następstwem fiaska małej farmy, którą

prowadził, a niechęć tę czuje też wielu dorosłych, którzy są zmuszeni pracować z tymi trudnymi
zwierzętami na fermach trzody chlewnej. Stłoczone w chlewach niczym śledzie w beczce, świnie
rzeczywiście wykazują skłonność do świńskich zachowań, często też dochodzi do hałaśliwych i
zażartych walk. Znane są też przypadki, kiedy gatunek ten zjada własne młode czy nawet własne
ekskrementy. Skłonność jego przedstawicieli do przypadkowej i ślepej waleczności często
sprawia przykrość bardziej wrażliwym i delikatnym. Z drugiej strony zauważono, że świnie
pozostawione samym sobie, gdy zapewni im się dostatecznie dużą przestrzeń, zachowują
czystość, urządzają własne legowiska, wychowują potomstwo i angażują się w relacje społeczne
z innymi osobnikami swojego gatunku. Stworzenia te wykazują również liczne symptomy
inteligencji, obliczono też, że krytyczny wskaźnik - stosunek ciężaru mózgu do ciężaru ciała -
jest niemal tak wysoki jak u delfinów. Świnie dysponują ponadto ogromną zdolnością
dostosowania się do środowiska, czego dowodem są dziki, a także „zdziczałe świnie”, w
odróżnieniu od spokojnych tuczników czy też rozbrykanych prosiąt, które są bliższe naszemu
codziennemu doświadczeniu. Jednakże rozdzielone kopytka kozła i świńskie nogi stały się

diabolicznymi symbolami w oczach pobożnych, ja zaś ośmielam się stwierdzić, że łatwo jest
wywnioskować, co było pierwsze - diabeł czy Świnia. Nużące i wręcz głupie byłoby
zastanawianie się, jakim to sposobem Stwórca wszystkich rzeczy wymyślił tak wszechstronne i
pożyteczne stworzenie, a potem nakazał stojącemu wyżej ssakowi unikać tegoż stworzenia pod
rygorem wiekuistego potępienia. Lecz liczne egzemplarze tego pod innymi względami
inteligentnego ssaka udowadniają tezę, że niebo nie cierpi szynki.

Żywię nadzieję, że domyślasz się w tym miejscu już tego, co w każdym razie wiemy - że to

subtelne zwierzę jest jednym z naszych całkiem bliskich kuzynów. Dzieli z nami znaczącą ilość
DNA, poza tym dokonano już licznych udanych transplantacji świńskiej skóry, naczyń
sercowych i nerek do organizmów ludzkich. Jeśli - co, jak mocno wierzę, się nie zdarzy - nowy
doktor Moreau zdoła wykorzystać z premedytacją najnowsze osiągnięcia klonowania, powstanie
„hybryda” świni-człowieka. Budzi to poważne obawy. Obecnie niemal wszystko, co jest w świni,
okazuje się przydatne, poczynając od pożywnego i delikatnego mięsa, poprzez różową skórę
wykorzystywaną na obuwie oraz odzież, a kończąc na szczecinie służącej do wyrobu szczotek. W
drastycznej powieści Uptona Sinclaira o rzeźni w Chicago zatytułowanej Grzęzawisko z grozą
przenikającą do szpiku kości czytamy, z jaką brutalnością świnie są wieszane na hakach, jak
przeraźliwie kwiczą, gdy ich gardła są podrzynane. Nawet najbardziej zatwardziali robotnicy o
nieczułych sercach nie są w stanie zachować zimnej krwi w takich chwilach. W tym agonalnym
kwiku jest coś takiego...

Drążąc temat, należy wspomnieć, że jeśli dzieci nie są uprzedzone przez rabinów i imamów,

odczuwają silny pociąg do świń, zwłaszcza do prosiąt, natomiast strażacy, ujmując rzecz ogólnie,
nie przepadają za pałaszowaniem pieczonej wołowiny i chrupiącej skórki. Barbarzyński potoczny
zwrot określający pieczone ludzkie mięso używany w Nowej Gwinei i w innych miejscach miał
postać: „długa Świnia”. Nigdy osobiście nie miałem okazji zakosztować tego „specjału”, ale
mam wrażenie, że w postaci pieczeni smakujemy bardzo podobnie do świń.

To powinno ułatwić zrozumienie nonsensu typowych, „świeckich” wyjaśnień co do

pochodzenia żydowskiego zakazu. Wysuwa się argumenty, że zakaz ten miał początkowo
racjonalne przesłanki, ponieważ wieprzowina w gorącym klimacie szybko się psuje, poza tym w
mięsie rozwijają się nicienie powodujące włośnicę. Zarzut ten - który być może odnosi się do
niekoszernych owoców morza - jest absurdalny, jeśli uwzględni się współczesne warunki. Po
pierwsze włośnica (trychinoza) występuje we wszystkich klimatach, a w rzeczywistości nawet
częściej w klimacie chłodnym i umiarkowanym niż w tropikach. Po drugie, w pradawnych
żydowskich osiedlach w kraju Kanaan archeolodzy z łatwością rozpoznawali te osady po braku
świńskich kości na wysypiskach śmieci, stwierdzono zaś występowanie tych kości w stertach
odpadków po innych pierwotnych społecznościach. Innymi słowy, ludy niesemickie wcale nie
chorowały ani nie umierały od jedzenia wieprzowiny. (Pominąwszy inne argumenty, gdyby
umierały, jakiż powód miałby Bóg Mojżesza, by umożliwiać ich wyżynanie przez inne ludy
niejadające wieprzowiny?)

Z tego też względu musi istnieć inne wyjaśnienie tego zagadnienia. Twierdzę, że moje własne

rozwiązanie jest oryginalne, chociaż bez wsparcia Jamesa Frazera oraz wielkiego Ibn Warraqa I
mógłbym na nie nie wpaść. Zdaniem wielu dawnych rządzących, podejście pierwotnych ludów
semickich do świń łączyło w sobie jednocześnie szacunek i odrazę. Spożywanie wieprzowiny
uważano za coś specjalnego, a nawet uprzywilejowanego i mającego charakter rytualny. (To
szalone pomieszanie sacrum i profanum można odnaleźć we wszystkich religiach wszystkich
epok). Równoczesne przyciąganie i odpychanie sięga korzeni antropomorficznych: wygląd świni,
smak świńskiego mięsa oraz przedśmiertne kwiki świń i ich ewidentna inteligencja zbyt boleśnie
kojarzyły się z gatunkiem ludzkim. Niechęć do świń - podobnie jak sympatia do tego gatunku -

wywodzi się z najstarszej ludzkiej historii, czasów, gdy ludzie składali ofiary, a nawet byli
kanibalami, o czym „święte teksty” często mówią w sposób bardziej niż aluzyjny. Żaden
występek - poczynając od homoseksualizmu po cudzołóstwo - nie podlegał karze do momentu,
gdy ci, którzy wydawali zakazy (i egzekwowali surowe kary), nie odczuwali skrywanej żądzy, by
w tym uczestniczyć. Jak ujął to Szekspir w Królu Learze, stróż prawa wymierzający chłostę
ladacznicy odczuwał gorącą żądzę wykorzystania jej ciała i chciał dokonać nierządnego czynu,
za który to właśnie wymierzał jej baty.

Porcophilia może być używana jednocześnie w celu nacisku i represji. W średniowiecznej

Hiszpanii, gdzie żydzi oraz muzułmanie byli zmuszani do przechodzenia na chrześcijaństwo pod
groźbą kary śmierci lub tortur, władze religijne, całkiem zresztą słusznie, podejrzewały, że wielu
z tych przechrztów nie uczyniło tego szczerze. Na dobrą sprawę inkwizycja powstała po części
na bazie tego świętoszkowatego strachu, że niewierni, ukrywając swoje zapatrywania, będą
uczestniczyć we mszy świętej - gdzie, co oczywiste, w sposób wzbudzający odrazę, jeszcze
bardziej nasyceni wstrętem, będą udawać, że spożywają ludzkie ciało i piją ludzką krew samego
Chrystusa. Wśród obyczajów, które stały się konsekwencją liturgii ofiarnej, w trakcie większości
ceremonii mniej lub bardziej formalnych podaje się też półmisek charcuterie. Ci, którzy mieli
szczęście odwiedzić Hiszpanię albo trafili do dobrej hiszpańskiej restauracji, znają zapewne ten
wyraz gościnności. To dosłownie dziesiątki kawałków na różne sposoby suszonej i solonej
wieprzowiny, w najprzeróżniejszy sposób pokrojonej i wyłożonej na półmiski. Obyczaj ten ma
jednak mroczne korzenie, które tkwią gdzieś w nieustannym wysiłku wietrzenia herezji i
nieprzerwanego obserwowania jedzących, bez cienia uśmiechu, wypatrywania na twarzach
wyrazu odrazy. W rękach żarliwych chrześcijańskich fanatyków nawet smakowite jamón ibérico
mogły przemienić mszę w kolejną formę tortur.

Dzisiaj głupota czasów antycznych powraca. Muzułmańscy fanatycy w Europie żądają, by

Trzy Małe Świnki, Miss Pigi oraz Prosiaczek z Kubusia Puchatka, a także inne tradycyjne
zwierzaki i postacie ze stron książek zostały usunięte sprzed niewinnych oczu ich dzieci. Smętni
kretyni dżihadu prawdopodobnie za mało liznęli literatury, by znać Cesarzową Blandings i Earla
z Emsworth, opisanych na stronicach książek, wciąż dostarczających niezapomnianych i
cudownych wzruszeń, niezrównanego Mr. Whiffle, autora The Care of the Pig, lecz jeśli posuną
się dalej, mogą zacząć się poważne kłopoty. Stary posąg dzika w arboretum w środkowej Anglii
już ucierpiał na skutek aktu bezmyślnego islamskiego wandalizmu.

W miniaturze ta pozornie błaha obsesja wykazuje, w jaki sposób religia, wiara i zabobony

deformują naszą całościową wizję świata. Świnie są tak bliskie nam i w tak wielu dziedzinach
okazują się przydatne, że obecnie humaniści inicjują silne naciski, by zrezygnować z ferm
tuczników, gdzie zwierzęta są stłoczone, oddzielane od młodych i zmuszane do taplania się we
własnych odchodach. Odsunąwszy na bok wszystkie inne względy, różowe, jędrne mięsko
wydaje się nieco odstręczające. Jest to jednak decyzja, którą musimy podjąć w jaskrawym świetle
racji rozumu i współczucia jako przedłużenie naszego stosunku do bliźnich i krewnych, nie może
zaś być efektem zaklęć z ognisk epoki żelaza, kiedy w imię Boga dokonywano czynów znacznie
bardziej bestialskich. „Głowa świni na kołku!”, mówi nerwowy, lecz mężny Ralph, spoglądając
na oblepionego bzyczącymi muchami, ociekającego ropą idola (najpierw zabitego, potem
zamienionego w bożka), który został schwytany w pułapkę przez okrutnych, choć pełnych trwogi
uczniów we Władcy much. „Głowa świni na kołku!” Miał on więcej racji, niż mógł przypuszczać,
i okazał się znacznie mądrzejszy niż chłopcy starsi od niego, a także młodsi o przestępczych
inklinacjach.

Rozdział czwarty

Kilka słów na temat zdrowia, dla którego religia może być groźna

W epoce mroku i ciemnoty religia jest najlepszym przewodnikiem ludzi, tak jak w noc

ciemną choć oko wykol najlepszym przewodnikiem będzie ślepiec. On zna wszystkie drogi i
ścieżki lepiej aniżeli człek, który widzi. Kiedy jednak nastaje dzień, głupotą jest posługiwać się
starymi ślepcami w roli tego, który idzie na przedzie.

Heinrich Heine, Gedanken und Einfalle

Jesienią 2001 roku byłem w Kalkucie wraz ze wspaniałym fotografem, Sebastiaem

Salgadem, geniuszem z Brazylii, którego studia przybliżyły bardzo obrazowy sposób życie
przesiedleńców, ofiar wojny, a także robotników w pocie czoła i z mozołem wydobywających
surowce z kopalni i kamieniołomów oraz drwali pozyskujących drewno z lasów. Przy okazji tej
podróży pełnił on funkcję emisariusza UNICEF-u i służył dobrej sprawie jako współczesny
krzyżowiec - w pozytywnym sensie tego słowa - prowadząc kampanie przeciwko groźnej
chorobie Heinego-Medina (poliomyelitis, porażenie dziecięce). Dzięki pracy pełnych inspiracji
oraz oświeconych naukowców pokroju Jonasa Salka obecnie możliwe stało się podawanie
dzieciom szczepionki, która uodparnia je na tę potworną chorobę, przy czym koszt szczepień jest
znikomy - kilka centów lub pensów, za które dwie krople szczepionki podaje się do ust
niemowlęcia. Postępy medycyny zdołały odsunąć od nas również koszmar innej zakaźnej
choroby, czarnej ospy. Spodziewano się też z dużą dozą pewności, że w niedługim czasie tak
samo pokonamy polio. Ludzkość najwyraźniej zwarła szeregi w ramach tego przedsięwzięcia. W
kilku krajach, na przykład w Salwadorze, partyzanci prowadzący walkę z reżimem ogłaszali
zawieszenie broni, by umożliwić zespołom medycznym prowadzącym akcję szczepień
poruszanie się bez żadnych ograniczeń. Kraje egzystujące w skrajnej biedzie, zacofane
gospodarczo, zdołały zgromadzić środki, które umożliwiły przekazanie tej dobrej nowiny do
każdej wioski i osady. Dzieci nie będą już więcej umierać z powodu tej podstępnej i złowieszczej
choroby, przestaną być bezużyteczne i nie będą dłużej cierpieć kalectwa. Kiedy wróciłem do
Waszyngtonu, gdzie wielu ludzi wciąż jeszcze z trwogą przesiadywało w domach, nie mogąc
otrząsnąć się po traumie spowodowanej wydarzeniami 11 września, moja najmłodsza córka,
niczym niezrażona, chodziła od drzwi do drzwi w Halloween, prosząc o „datek lub ofiarę na
UNICEF”, jednocześnie lecząc lub ocalając każdym zebranym grosikiem dzieci, których nigdy
nie będzie miała okazji spotkać. Przy okazji poznała niezwykły smak uczestniczenia w
działaniach, których cel jest szczytny i szlachetny.

Mieszkańcy Bengalu, zwłaszcza zaś kobiety, podeszli do idei z pełnym entuzjazmem i

pomysłowością. Pamiętam, jak w trakcie jednego ze spotkań komitetu organizacyjnego gorliwe
hostessy z Kalkuty planowały bez cienia zażenowania podjąć współpracę z miejskimi
prostytutkami, z pomocą których pragnęły przekazać dobrą nowinę do najniższych warstw
społeczeństwa. „Przyprowadźcie!” dzieci, nie zadawajcie pytań i pozwólcie im połknąć dwie

krople medykamentu w płynie. Jedna z nich wiedziała, że kilka kilometrów od miasta trzymano
słonia, którego można było wykorzystać do poprowadzenia parady promującej akcję. Wszystko
szło dobrze. W jednym z najuboższych miast i najbiedniejszych państw świata rozpoczął się
nowy początek. Po czym nagle pojawiły się plotki. W jakimś odległym miejscu muzułmańscy
twardogłowi zaczęli rozpowiadać, że kropelki ze szczepionką są częścią spisku i jeśli ktoś zażyje
ten złowróżbny lek przywieziony z Zachodu, zapadnie na impotencję oraz biegunkę (kombinacja
zaiste przygnębiająca i złowróżbna jednocześnie).

Był to problem, ponieważ kropelki należało podać dwukrotnie - po raz drugi jako dawkę

przypominającą i potwierdzającą uodpornienie - ponieważ wystarczyłoby tylko kilka
niezaszczepionych osób, aby choroba mogła przetrwać i ponownie się rozwinąć, roznoszona
drogą kropelkową w powietrzu oraz przez wodę pitną. Podobnie jak podczas akcji zwalczającej
czarną ospę, wytępienie choroby musiało być całkowite i kompletne. Kiedy opuszczałem
Kalkutę, naszła mnie refleksja, czy zachodni Bengal zdoła dotrzymać wyznaczonej daty i czy
kraj ten ogłosi się wolnym od choroby Heinego-Medina do końca następnego roku. Wtedy
pozostałoby kilka enklaw w Afganistanie i jeden lub dwa inne trudno dostępne regiony
zdewastowane w następstwie religijnego fanatyzmu, w których trzeba by było przeprowadzić
podobną akcję, zanim będziemy mogli stwierdzić, że kolejna odwieczna tyrania spowodowana
chorobą została z całą pewnością pokonana i definitywnie obalona.

W 2005 roku poznałem jeden z takich potencjalnych scenariuszy życiowych. W północnej

Nigerii - kraju, który wcześniej uznano za warunkowo wolny od polio - grupa islamskich
religijnych autorytetów wydała orzeczenie, inaczej fatwę, w którym oznajmiono, że szczepienie
przeciw polio jest elementem spisku zainicjowanego przez Stany Zjednoczone (i co
zdumiewające, także Organizację Narodów Zjednoczonych) przeciw muzułmańskiej wierze.
Kropelki miały, jak twierdzili owi mułłowie, służyć jakoby do sterylizowania prawdziwych
wiernych. Zamiar i skutek ich podawania był więc ludobójczy. Nikomu nie było wolno ich
zażywać ani podawać niemowlętom. W ciągu kilku miesięcy choroba Heinego-Medina powróciła
więc, nie tylko zresztą w północnych rejonach Nigerii - podróżujący i pielgrzymujący
Nigeryjczycy zawlekli ją aż do Mekki i ponownie rozprzestrzeniła się w kilku już wolnych od
polio krajach, wliczając w to trzy państwa afrykańskie, a także odległy Jemen. W tej sytuacji
mityczny głaz Syzyfa trzeba znów wtaczać na szczyt góry od samego podnóża.

Być może stwierdzisz, że jest to „odizolowany” przypadek, który wskazuje na ponurą

determinację. Takie podejście byłoby jednak mylne. Czy zechciałbyś obejrzeć kasetę wideo
znajdującą się w moim archiwum, na której kardynał Alfonso Lopez de Trujillo, watykański
prezydent Papieskiej Rady do Spraw Rodziny, udziela porady, ostrzegając zapobiegliwie tych,
którzy go oglądają, że wszystkie prezerwatywy mają potajemnie wykonane małe otworki, przez
które może przechodzić wirus przenoszący AIDS? Wystarczy zamknąć oczy i wyobrazić sobie,
co mógłbyś powiedzieć, gdybyś dysponował władzą i mógł wyrządzić największe możliwe
krzywdy i cierpienia, używając w tym celu minimalnej liczby słów. Zastanów się nad szkodami,
jakie spowodowały tego typu stwierdzenia. Należy założyć, że te otworki przepuszczają także
inne rzeczy, które z miejsca dyskwalifikują stosowanie prezerwatyw. Fakt, że tego rodzaju
wypowiedzi są formułowane w Rzymie, dowodzi zaiste perfidii i niegodziwości. Jeśli jednak
przekaz ten przetłumaczy się na język krajów ubogich i gnębionych chorobami, przekonasz się,
jakie będą skutki. W trakcie karnawału w Brazylii biskup pomocniczy Rio de Janeiro, Rafael
Liano Cifuentes, powiedział zgromadzonym wiernym w trakcie kazania, że „Kościół jest
przeciwny używaniu prezerwatyw. Pożycie seksualne między mężczyzną a kobietą powinno być
naturalne. Nigdy nie widziałem psa, który używałby prezerwatywy w trakcie stosunku płciowego
z innym psem”. Wysocy hierarchowie w kilku krajach - kardynał Obando y Bravo z Nikaragui,

arcybiskup Nairobi w Kenii, kardynał Emanuel Wamala z Ugandy - wszyscy oni głosili swojej
bożej trzódce, że prezerwatywy pozwalają na przenoszenie AIDS. Kardynał Wamala utrzymywał
zaś, że kobiety, które umierają na AIDS, nie chcąc stosować lateksowych środków
antykoncepcyjnych, powinno się traktować jak męczennice (chociaż, jak należy domniemywać,
to męczeństwo musi dokonywać się w obrębie małżeńskiego stadła). Władze islamskie wcale nie
są lepsze, a czasami nawet gorsze. W 1995 roku rada miasta Ulemas w Indonezji postanowiła, że
prezerwatywy będą dostępne wyłącznie dla par małżeńskich, i to na receptę. W Iranie pracownik,
u którego stwierdzi się pozytywny wynik testu na obecność HIV, może stracić pracę, a lekarze
oraz szpitale mają prawo odmówić leczenia pacjenta z AIDS (nabytym zespołem braku
odporności). Pewien wysoki urzędnik pakistańskiego programu do spraw kontroli AIDS
powiedział magazynowi „Foreign Policy” w 2005 roku, że „problem występował w mniejszej
skali w jego kraju ze względu na wyższe etycznie wartości społeczne i islamskie”. Słowa te
dotyczyły państwa, w którym prawo pozwala na to, by kobietę skazano na zbiorowy gwałt po to,
by odkupiła „wstyd” z powodu przestępstwa popełnionego przez jej brata. Represje i narzucanie
tabu to stara religijna kombinacja: takie plagi jak AIDS uchodzą za niegodne, by mówić o nich
głośno, ponieważ nauka Koranu jest na tyle rygorystyczna, że zakazuje stosunków
przedmałżeńskich, używania narkotyków, prostytucji oraz cudzołóstwa. Nawet krótka wizyta,
dajmy na to, w Iranie, udowodni jednak, że sprawy wyglądają zupełnie inaczej. To właśnie
mułłowie czerpią zyski z hipokryzji, udzielając „tymczasowych małżeństw”, kiedy akty
małżeństwa są udostępniane na kilka godzin, czasami w specjalnie do tego celu przygotowanych
domach, a oświadczenia o rozwodzie są przekazywane z ręki do ręki w chwili dokonywania
transakcji. Niemal można by to nazwać prostytucją... Po raz ostatni zaoferowano mi taki interes,
gdy znajdowałem się na zewnątrz koszmarnego sanktuarium ajatollaha Chomeiniego w
południowej części Teheranu. Zawoalowane i odziane w burki kobiety zakażone wirusem przez
mężów będą jednak umierać w milczeniu. Jest pewne, że na całym świecie miliony niewinnych i
uczciwych ludzi umrze w cierpieniach i niedoli, zupełnie niepotrzebnie, w rezultacie tego rodzaju
obskurantyzmu.

Podejście religii do medycyny, podobnie zresztą jak podejście religii do nauki, zawsze z

konieczności było problematyczne i bardzo często również wrogie. Współczesny wyznawca
religii może stwierdzić, a nawet być przekonany, że jego wiara pozostaje w całkowitej zgodzie z
nauką i medycyną, zawsze wychodzi jednak na jaw krępujący fakt, że obie te dziedziny wykazują
tendencję do przełamywania monopolu religii i z tego właśnie powodu często budziły żywiołowy
opór. Co dzieje się ze znachorem czy szamanem, kiedy ubogi zjadacz chleba przekona się o
pełnej skuteczności leków i zabiegów chirurgicznych, które otrzymuje bez dodatkowych
ceremonii czy mistyfikacji? Z grubsza to samo dzieje się z zaklinaczem deszczu, kiedy pojawiają
się synoptycy, albo też z wróżbitą przepowiadającym z gwiazd, kiedy szkolni nauczyciele
dysponują prostym nawet teleskopem. Plagi w czasach starożytnych i w średniowieczu miały być
rzekomo karą boską, w znaczącym stopniu wzmacniały pozycję duchowieństwa i przyczyniały
się też do palenia na stosach niewiernych czy heretyków, których pomawiano - używając
alternatywnego wyjaśnienia - o roznoszenie chorób za sprawą czarów bądź też zatruwanie wody
w studniach.

Mogliśmy pozwolić sobie na tego rodzaju orgie, głupoty i okrucieństwa, do których

dochodziło, zanim jeszcze ludzkość wypracowała klarowną koncepcję drobnoustrojowej etiologii
chorób. Większość „cudów” z Nowego Testamentu wiązała się z uzdrawianiem, co miało zresztą
wielkie znaczenie w czasach, kiedy nawet drobna choroba często oznaczała kres doczesnego
żywota. (Sam św. Augustyn wyjawił, że raczej nie zostałby wyznawcą chrześcijaństwa, gdyby
nie te właśnie cuda). Naukowi krytycy religii w rodzaju Daniela Dennetta byli dostatecznie

wspaniałomyślni, wykazując, że pozornie nieprzydatne rytuały związane z leczeniem mogły
pomagać ludziom poczuć się lepiej, ponieważ - jak wiemy dziś - morale jest bardzo ważne w
dopomaganiu organizmowi w jego walce z urazem czy infekcją, ale nie można tego uznać za
wytłumaczenie dotyczące jedynie odległej przeszłości. Od czasu kiedy doktor Jenner odkrył, że
szczepionka z krowią ospą może uodpornić człowieka na czarną ospę, ten argument również
stracił znaczenie. Mimo to Timothy Dwight, rektor Yale University i po dziś dzień jeden z
najbardziej szanowanych „wróżbitów” Ameryki, sprzeciwiał się szczepieniu na czarną ospę,
ponieważ uważał to za ingerowanie w boski porządek rzeczy. Tego rodzaju mentalność wciąż
jeszcze jest w dużym stopniu obecna długo po tym, jak pretekst i usprawiedliwianie ludzką
niewiedzą odeszły w niepamięć.

Interesujący i jednocześnie znaczący jest fakt zastosowania przez arcybiskupa Rio de Janeiro

analogii do psów. Nie kłopoczą się zakładaniem prezerwatyw: kimże jesteśmy, by poddawać w
wątpliwość ich wierność „naturze”? W zaistniałym ostatnio podziale w łonie Kościoła
anglikańskiego na tle sporu o homoseksualizm oraz kapłańskie święcenia kilku biskupów
wysunęło głupkowate argumenty, jakoby homoseksualizm był „sprzeczny z naturą”, ponieważ
nie występuje u innych gatunków. Pominąwszy fundamentalną absurdalność tak sformułowanego
spostrzeżenia, zadaję pytanie: czy rodzaj ludzki stanowi element „natury”, czy też nie? Albo jeśli
przypadkiem dana osoba wykazuje skłonności homoseksualne, to czy wciąż pozostaje istotą
stworzoną na obraz i podobieństwo Boga? Odłożywszy na bok dobrze udokumentowane fakty, że
niezliczone gatunki ptaków, ssaków oraz naczelnych angażują się w homoseksualne zabawy i
igraszki, kim są duchowni, by mieli prawo interpretować naturę? Jak dotąd wykazali całkowity
brak kompetencji i kwalifikacji ku temu. Prezerwatywa jest, co przecież proste i oczywiste,
niezbędnym, chociaż niewystarczającym warunkiem uniknięcia zarażenia wirusem HIV i
przenoszenia AIDS. Wszystkie kompetentne autorytety, w tym również te, których zdaniem
wstrzemięźliwość jest jeszcze skuteczniejszym sposobem zapobiegania chorobie, to przyznają.
Homoseksualizm istnieje we wszystkich społeczeństwach, a częstość jego występowania zdaje
się wskazywać, że jest to element ludzkiego „wzorca”. Musimy siłą rzeczy stawiać czoła faktom
takim, jakie są. Wiemy obecnie, że dżuma dymienicza (zwana dawniej zarazą morową) nie
rozprzestrzeniała się jako wynik grzesznego postępowania ani z powodu moralnego upadku, lecz
była roznoszona przez szczury i pchły. Arcybiskup Lancelot Andrews w trakcie pamiętnej
epidemii „czarnej śmierci” w Londynie w 1665 roku zauważył, że nieszczęście spadało w
równym stopniu na tych, którzy modlili się gorliwie i trwali w wierze, co na tych, którzy tego nie
czynili. Znalazł się niebezpiecznie blisko miejsca, w którym widzi się już rzeczywisty stan
rzeczy. W trakcie pisania tego rozdziału w moim mieście, Waszyngtonie D.C., wywiązał się spór.
Ludzki papillomawirus (HPV) znany był od dawna jako czynnik chorobotwórczy przenoszony
drogą płciową, który w skrajnych przypadkach powodował u kobiet raka szyjki macicy. Obecnie
dostępna jest szczepionka - w naszych czasach szczepionki są opracowywane w coraz krótszym
czasie - która nie leczy schorzenia, lecz uodparnia kobiety na ten typ nowotworu. W administracji
doszły jednak do głosu środowiska, które sprzeciwiają się stosowaniu tego rodzaju profilaktyki,
motywując to faktem, że szczepionka obniży opory przed podejmowaniem stosunków
przedmałżeńskich. Zaaprobowanie rozprzestrzeniania się raka szyjki macicy w imię Boga nie
różni się niczym, w sferze moralnej i intelektualnej, od ofiarowania tych kobiet na kamiennym
ołtarzu lub składania podziękowań Bogu za obdarzenie nas seksualnym popędem, a potem
potępiania tego daru.

Nie wiemy, ilu ludzi w Afryce zmarło i jeszcze umrze na skutek zainfekowania wirusem HIV,

który został wyizolowany i stał się częściowo podatny na leczenie w rezultacie zakrojonych na
niespotykanie szeroką skalę prac badawczych zainicjowanych wkrótce po tym, jak wirus ujawnił

swą, niosącą śmierć i zgubę, obecność. Z drugiej strony, wiemy, że uprawianie seksu z dziewicą -
co jest jednym z bardziej popularnych lokalnych „środków zaradczych” - w rzeczywistości wcale
nie chroni przed zakażeniem ani nie powstrzymuje choroby. Wiemy również, że stosowanie
prezerwatyw może przynajmniej przyczynić się, jako forma profilaktyki, do ograniczenia
przenoszenia się wirusa i zapanowania nad jego rozprzestrzenianiem się. Nie mamy do czynienia,
w co może wierzyli pierwsi misjonarze, ze znachorami i szamanami, którzy wzbraniali się przed
przyjmowaniem przynoszonych im dobrodziejstw. Stykamy się za to z administracją prezydenta
Busha, która, w rzekomo świeckiej republice u progu dwudziestego pierwszego stulecia,
odmawia przydzielenia funduszy w ramach budżetu międzynarodowej pomocy klinikom oraz
organizacjom charytatywnym propagującym metody planowania rodziny. Co najmniej dwie duże
i dobrze ugruntowane religie, z milionami wyznawców w Afryce, oficjalnie uznają, że środki
zaradcze są znacznie gorsze od samej choroby. Religie te głoszą również pogląd, że epidemia
AIDS jest w pewnym sensie karą niebios za seksualne zboczenia i dewiacje - szczególnie zaś za
homoseksualizm. Pojedyncze cięcie pełnej mocy i potencjału brzytwy Ockhama natychmiast
dezawuuje tego rodzaju nieprzemyślane i brutalne ataki. Kobiety o skłonnościach
homoseksualnych nie tylko nie zarażają się wirusem HIV (nie zapadają na AIDS, poza
pechowym zbiegiem okoliczności w razie transfuzji krwi czy użycia strzykawki), są też w o
wiele mniejszych stopniu nękane wszelkimi schorzeniami wenerycznymi, nawet w porównaniu z
osobami heteroseksualnymi. Władze kościelne nieustannie odmawiają jednak choćby uznania
obiektywnego istnienia związków lesbijskich. Postępując w ten sposób, w dalszym ciągu
potwierdzają tezę, że religia nie przestaje stanowić poważnego zagrożenia dla zdrowia
publicznego.

Przedstawię teraz hipotetyczną sytuację. Jestem mężczyzną w wieku pięćdziesięciu siedmiu

lat i zostaję przyłapany na tym, jak ssam penis niemowlęcia. Wyobraź sobie własną odrazę i
wstręt. Ach, ależ ja mam pod ręką gotowe wyjaśnienie! Jestem mohelem, osobą dokonującą
rytualnego obrzezania i usunięcia napletka. Tekst święty sięgający bardzo dawnych czasów daje
mi prawo do tego. Każe mi wziąć w dłonie penis chłopczyka, naciąć napletek dookoła i
zakończyć zabieg, biorąc członek do ust, odessać ucięty już fragment skóry i na koniec wypluć
go wraz ze śliną i krwią. Rytuał ten został zarzucony przez większość żydów, zarówno ze
względu na jego bardzo niehigieniczny charakter, jak i budzące niepokój asocjacje, wciąż jednak
utrzymuje się w społecznościach części chasydzkich fundamentalistów, którzy nadal żywią
nadzieję, że Druga Świątynia zostanie odbudowana. Z ich punktu widzenia prymitywny rytuał
peri'ah metsitsah stanowi część oryginalnego i niedającego się zerwać przymierza z Bogiem. W
Nowym Jorku w 2005 roku w następstwie tego rytuału obrzezania, wykonywanego przez
pięćdziesięciosiedmioletniego mohela, doszło do zakażenia kilku małych chłopców
herpeswirusem powodującym opryszczkę narządów płciowych, w rezultacie czego co najmniej
dwóch z nich zmarło. W normalnych warunkach ujawnienie tego faktu poskutkowałoby
wprowadzeniem przez Wydział Zdrowia formalnego zakazu wykonywania tego typu praktyk
oraz wniesieniem przez burmistrza oficjalnego oskarżenia. W stolicy współczesnego świata, w
pierwszej dekadzie dwudziestego pierwszego wieku nic takiego się jednak nie stało. Burmistrz
Bloomberg zlekceważył raporty sporządzone przez wybitnych żydowskich lekarzy, którzy
ostrzegali o niebezpieczeństwie związanym z tego rodzaju praktykami, i polecił podległym sobie
urzędnikom Wydziału Zdrowia, by przesunęli w czasie wydanie opinii w tej sprawie.
Najważniejszą rzeczą, jak powiedział, było zapewnienie swobodnego wykonywania praktyk
religijnych. Podczas publicznej debaty z Peterem Steinfelsem, liberalnym katolickim „religijnym
redaktorem” dziennika „New Jork Times”, usłyszałem dokładnie to samo.

Los chciał, że w tym samym roku odbywały się w Nowym Jorku wybory burmistrza, co

zapewne wiele wyjaśnia. Podobny mechanizm funkcjonuje jednak w innych wyznaniach, a także
w różnych stanach i miastach, oraz w innych krajach. Na rozległych terenach animistycznej i
muzułmańskiej Afryki małe dziewczynki są poddawane piekłu obrzezania oraz infibulacji, w
trakcie których obcinane są wargi sromowe i łechtaczka i to często za pomocą ostrego kamienia,
a następnie otwór pochwy zaszywa się mocnym szpagatem usuwanym dopiero przez jędrną
męskość w trakcie nocy poślubnej. Współczucie oraz biologia nakazują pozostawić niewielki
otwór, poprzez który uchodzi krew podczas miesiączki. Ból, poniżenie, cierpienia oraz przykry
zapach, będące skutkiem tego brutalnego „zabiegu”, nieomal przekraczają ludzkie pojęcie,
podobnie zresztą jak będące dalszym następstwem infekcje, niepłodność, wstyd, a także śmierć
wielu kobiet oraz dzieci w trakcie porodu. Żadna społeczność nie tolerowałby takiej obrazy
kobiecości i jednocześnie zagrożenia dla własnego przetrwania, gdyby ta haniebna praktyka nie
była uznana za świętą i usankcjonowana religijnymi dogmatami. Wtedy jednak żaden
nowojorczyk nie zezwoliłby na wyrządzenie tego rodzaju krzywdy własnemu dziecku, kierując
się tymi samymi racjami. Ludzie, którzy przyznają, że dają wiarę całkowicie nonsensownym
twierdzeniom „chrześcijańskiej wiedzy”, zostali postawieni przed sądem, choć nie zawsze
skazani, za odmowę udzielenia pilnej pomocy medycznej własnemu potomstwu. Rodzice, którzy
mają siebie za świadków Jehowy, odmawiają wydania zgody na transfuzję krwi u dzieci, który to
zabieg mógłby uratować ich życie. Rodzice, którzy dali wiarę temu, że Joseph Smith natrafił na
komplet złotych tabliczek zakopanych w ziemi, pozwolili połączyć węzłem małżeńskim ich
nieletnie „mormońskie córki” z cieszącymi się szacunkiem wujami i szwagrami, niekiedy
mającymi już znacznie starsze małżonki. Szyiccy fundamentaliści w Iranie obniżyli wiek
„zdolności do małżeństwa” do dziewięciu lat, przypuszczalnie wzorując się na wieku
najmłodszej żony „proroka” Mahometa. W Indiach hinduskie panny młode w dzieciństwie są
poddawane chłoście, a niekiedy palone żywcem, jeśli wniesiony przez nie skromny posag
zostanie uznany za zbyt skromny. Watykan, a także rozległa sieć kościelnych diecezji, w ciągu
minionych dziesięcioleci został zmuszony do wyznania, że zamieszany był w serię gwałtów i
molestowanie dzieci, czego dopuszczali się w głównej mierze, choć nie wyłącznie,
homoseksualiści w sutannach, a znani publicznie sadyści i pederaści zyskiwali ochronę przed
prawem i byli wysyłani do innych parafii, gdzie zresztą natrafiali na jeszcze bardziej obfite tereny
łowne w postaci niewinnych dzieci. W samej tylko Irlandii - która kiedyś uchodziła za
niekwestionowaną uczennicę świętej matki Kościoła - obecnie szacuje się, że w szkołach
religijnych niemolestowane dzieci stanowiły mniejszość.

Religia uzurpuje sobie prawo do odgrywania specjalnej roli w ochronie i edukacji dzieci.

„Biada temu”, mówi Wielki Inkwizytor w Braciach Karamazow Fiodora Dostojewskiego, „kto
skrzywdzi dziecię”. W Nowym Testamencie Jezus oznajmia nam, że ten, kto dopuścił się
podobnej przewiny, powinien znaleźć się na dnie morza z kamieniem młyńskim przywiązanym
do szyi. Mimo to zarówno w teorii, jak i w praktyce religia wykorzystuje bezbronne i niewinne
dzieci do różnorakiego eksperymentowania. Ależ tak, niech pobożny dorosły żyd wkłada
swojego dopiero co obrzezanego penisa w usta rabina! (Coś takiego mogłoby być legalne,
przynajmniej w Nowym Jorku). Ależ tak, niech Abraham propaguje popełnianie samobójstwa, co
ma udowodnić oddanie Bogu i jego wierze, jak mówiły mu głosy, które słyszał we własnej
głowie! Niech, a jakże, bogobojni rodzice odmówią podania sobie ratującego leku, kiedy cierpią
z bólu lub zapadli na ciężką chorobę. Niech - na wszystko, co mi jest drogie - kapłan, który
zaprzysiągł życie w celibacie, będzie rozwiązłym homoseksualistą. I niech również kongregacja,
która wierzy, że biczowanie jest w stanie wypędzić diabła, co tydzień wybiera nowego grzesznika
i niech wymierza mu chłostę, aż się wykrwawi. Ależ tak, niech każdy, kto wierzy w kreacjonizm,
naucza swoich bliźnich w trakcie przerwy na lunch! Wydawanie bezbronnych dzieci na tego typu

próby czy praktyki jest jednak czymś, co nawet najbardziej zdeklarowany ateista może
bezpiecznie nazwać grzechem.

Nie zamierzam stawiać tutaj siebie jako moralnego wzorca, a nawet gdybym to uczynił, z

pewnością szybko zostałbym obalony z piedestału, ale gdyby padło na mnie podejrzenie o
zgwałcenie dziecka bądź torturowanie go, bądź zakażenie weneryczną chorobą, bądź oddanie go
jakiejś formie niewolnictwa o charakterze seksualnym czy jakimkolwiek innym, zastanawiałbym
się nad popełnieniem samobójstwa bez względu na to, czy byłbym winny, czy też nie. Gdybym
rzeczywiście dopuścił się takiej zbrodni, zapewne czekałbym na śmierć bez względu na formę,
jaką by ona przyjęła. Odraza ta jest tak wrodzona w charakter zdrowego człowieka, że wcale nie
trzeba jej wpajać. Odkąd religia wykazała, że jest wyjątkowo obarczona przestępstwami w sferze,
która może być uznana za uniwersalną i absolutną, moim zdaniem mamy prawo wysunąć trzy
robocze wnioski. Po pierwsze, religia i Kościoły są wytworem człowieka, a fakt ten jest na tyle
znaczący, że nie wolno go ignorować. Po drugie, etyka i moralność są całkowicie niezależne od
wiary i nie mogą być wyprowadzane od religii. Po trzecie, religia jest - ponieważ przyznaje sobie
boskie prawo dawania dyspensy tym, którzy ją praktykują - nie tylko amoralna, ale również
niemoralna. Nieoświecony psychopata i brutal, który maltretuje dzieci, musi zostać ukarany, ale
można to zrozumieć. Natomiast ci, którzy kierują się niebiańskim nakazem w odniesieniu do
okrucieństwa, są skażeni złem, a to stwarza daleko większe niebezpieczeństwo.

W mieście Jerozolima istnieje specjalny oddział w szpitalu psychiatrycznym przeznaczony

dla tych, którzy stwarzają szczególne zagrożenie dla innych i siebie samych. Ci męczeni
rojeniami pacjenci cierpią na tak zwany syndrom „jerozolimski”. Policja oraz służba
bezpieczeństwa zostały wyszkolone w celu rozpoznawania takich osób, chociaż mania ta często
jest skrywana za maską pozornie niebiańskiego spokoju. Ludzie ci przybywają do świętego
miasta po to, by głosić, że są mesjaszami bądź też odkupicielami, albo by obwieścić koniec
świata. Związek między religijną wiarą a chorobami duszy jest, z punktu widzenia tolerancyjości
i „wielokulturowego”, oczywisty, jednocześnie jednak wysoce nieodpowiedni. Jeśli ktoś
zamorduje własne dzieci, a potem twierdzi, że Bóg kazał mu to uczynić - nie uznajemy go za
winnego ze względu na niepoczytalność - ale tak czy owak osoba taka znajdzie się w miejscu
odosobnienia. Jeśli ktoś żyje w jaskini i utrzymuje, że ma wizje oraz doświadcza proroczych
snów, zostawiamy go w spokoju, chyba że wyjdą na jaw jego plany i to nie w sferze rojeń, ale w
postaci samobójczego zamachu bombowego. Jeśli ktoś ogłosi samego siebie namaszczonym
przez Boga wybrańcem i zacznie gromadzić ogromne ilości Kool-Aid oraz broni, a jednocześnie
będzie cichaczem korzystać ze względów żon i córek własnych akolitów, uniesiemy brwi w
sceptycznym zdziwieniu. Jeśli jednak takie rzeczy mogą być tematem kazań, pod protekcją
ugruntowanej i stabilnej religii, powinniśmy przyjąć je takimi, jakie są. Wszystkie trzy religie
monoteistyczne, by sięgnąć po najbardziej dobitny przykład, wychwalają Abrahama za to, że
wysłuchał głosów, jakie słyszał we własnej głowie, później wziął syna, Izaaka, na długi i raczej
złowróżbny spacer, a kiedy uniósł w kaprysie morderczą dłoń, zostało to określone jako boża
łaska.

Powiązanie między zdrowiem fizycznym i umysłowym jest obecnie dobrze poznane i wiąże

się silnie z funkcjami seksualnymi bądź też z ich zaburzeniami. Czy może być zatem zbiegiem
okoliczności, że wszystkie te religie roszczą sobie prawo do poddania sfery życia płciowego
regulacjom kodeksu? Podstawowy sposób, za pomocą którego wierzący odnoszą się do siebie, do
każdego z wyznań nawzajem, jak też do ludzi niewierzących, zawsze będzie nawiązywał do
nakazów mających monopol w tej sferze. Większość religii nie musi się już trudzić

przymusowym nakładaniem tabu na praktyki kazirodcze (po za kilkoma kultami, które na to
pozwalają lub nawet do tego zachęcają). Podobnie jak w wypadku zabójstwa czy kradzieży
każdy człowiek podchodzi do tego z odrazą, bez konieczności głębszego motywowania takiego
nastawienia. Wystarczy przyjrzeć się jednak pobieżnie historii seksualnych prześladowań oraz
zakazów skodyfikowanych przez religię, by natknąć się na bardzo niepokojące powiązanie
między skrajną rozwiązłością a skrajnymi represjami. Niemal każdy seksualny bodziec stał się
przyczynkiem do zakazu, poczucia winy czy też wstydu. Masturbacja, seks oralny, seks analny,
pozycje inne niż klasyczna: wymienienie ich wiąże się z jednoczesnym odkryciem budzących
trwogę zakazów i nakazów. Nawet w nowoczesnej i hedonistycznej Ameryce w kilku stanach
termin „sodomia” oficjalnie zdefiniowany jest jako forma prokreacji, która nie jest tożsama ze
stosunkiem seksualnym twarzą w twarz, w pozycji klasycznej, i nie służy przedłużeniu gatunku.

Powyższe fakty pozwalają na wniesienie bardzo poważnych zastrzeżeń do sporu na temat

„dzieła stworzenia”, bez względu na to, czy zdecydujemy się nazwać je „inteligentnym”, czy też
nie. Oczywiste jest, że gatunek ludzki został stworzony po to, by eksperymentować z seksem.
Nie mniej oczywiste jest też to, że fakt ten jest dobrze znany duchowieństwu. Kiedy dr Samuel
Johnson skończył opracowywanie pierwszego rzetelnego słownika język angielskiego,
odwiedziła go delegacja szanownych starszych dam, która pragnęła złożyć mu gratulacje,
ponieważ w słowniku nie znalazły się słowa nieskromne. W odpowiedzi - która poniekąd
wypływała z zainteresowania faktem, że damy takich słów właśnie szukały - stwierdził, że
słownik zawiera w rzeczywistości niemal wszystko, co na ten temat trzeba i można powiedzieć.
Pożycie płciowe ortodoksyjnych żydów odbywa się przy użyciu prześcieradła z dziurą, pod
warunkiem że kobiety najpierw wezmą rytualną kąpiel, która ma je oczyścić z krwi
menstruacyjnej. Muzułmanie każą publiczną chłostą tych, którzy zostaną przyłapani na
cudzołóstwie. Chrześcijanie zwykli też kiedyś lizać wargi kobiet, dociekając, czy nie istnieją
jakieś symptomy, które wskazywałyby na rzucanie przez nie czarów i uroków. Nie będę dalej
zgłębiał tego tematu. Każdy czytelnik zna jaskrawe tego przykłady lub po prostu zgaduje, co
mam na myśli.

Przekonującym dowodem na to, że religia jest dziełem człowieka i ma antropomorficzne

korzenie, jest również fakt, że zazwyczaj jest ona dziełem „człowieka” (w rozumieniu:
mężczyzny). W najdłużej używanej w historii rodzaju ludzkiego świętej księdze - Talmudzie -
padają nakazy, by wierny wyznawca każdego dnia dziękował stwórcy za to, że nie zrodził się
niewiastą (to znów nasuwa nieodparte pytania, któż inny poza niewolnikiem dziękuje swemu
panu, że podjął decyzję o czymś, wcześniej z nim tego nie konsultując). Stary Testament, jak tę
księgę protekcjonalnie nazywają chrześcijanie, głosi, że kobieta została sklonowana z ciała
mężczyzny ku jego pożytkowi i uciesze. W Nowym Testamencie św. Paweł wyraża jednocześnie
strach przed kobiecością i pogardę wobec niej. We wszystkich religijnych tekstach pojawia się
prymitywna trwoga, że połowa ludzkiej rasy jest jednocześnie skalana i nieczysta. Oprócz tego
istnieje odwieczna pokusa grzechu, której nie można się oprzeć. Być może wyjaśnia to
histeryczny kult dziewictwa oraz Dziewicy, a także strach przed żeńską postacią i żeńskimi
funkcjami reprodukcyjnymi. Być może znajdzie się ktoś, kto wyjaśni okrucieństwa na tle
seksualnym (i nie tylko), jakich dopuszczają się ludzie pobożni, nie odwołując się do obsesji
celibatu, lecz z pewnością tym kimś nie będę ja. Po prostu wybucham śmiechem, kiedy czytam
Koran, z jego niezliczonymi zakazami odnoszącymi się do seksu i jego zdeprawowanymi
obietnicami nieskończonej rozpusty i roz-pasania w przyszłym życiu. To tak, jakby patrzeć na
świat poprzez dziecięce „udawanie czegoś”, jednak bez przeżywania rozkoszy, jaką daje
niewinna dziecięca zabawa. Fanatycy atakujący 11 września - samobójcy, którzy zamienili się w
masowych morderców - byli prawdopodobnie kuszeni przez dziewice, ale jeszcze bardziej

wstrząsające jest spostrzeżenie, że podobnie jak wielu innych żarliwych wyznawców świętej
wojny, oni byli dziewicami. Jak w dawnych wiekach mnisi fanatycy są zabierani z rodzin we
wczesnym dzieciństwie i uczeni pogardy dla matek i sióstr. Osiągają wiek dorosły, nie mając
nawet okazji do przeprowadzenia zwykłej rozmowy, nie wspominając już o normalnej relacji z
kobietą. To jest chore z definicji. Chrześcijaństwo jest natomiast zbyt przepełnione zakazami i
ograniczeniami, by obiecać seks w raju - na dobrą sprawę nigdy nie było w stanie sformułować
kuszącej wizji nieba - jednak z nawiązką nadrobiło to, obiecując sadystyczną, niekończącą się
karę dla niepoprawnych grzeszników nurzających się w cielesnej rozpuście - co zresztą dotyczy
tego samego aspektu, tylko widzianego z innej perspektywy.

Specjalny podgatunek we współczesnej literaturze stanowią pamiętniki osób, mężczyzn i

kobiet, które były poddane edukacji religijnej. Nowoczesny świat jest obecnie dostatecznie
świecki, by niektórzy spośród autorów podejmowali próby przedstawienia tego, co przeszli, w
sposób zabawny lub satyryczny, jak również tego, w co mieli uwierzyć. Takie książki z reguły
piszą jednak ci, którzy mieli wystarczająco dużo siły i hartu ducha, by przejść przez te
doświadczenia bez uszczerbku na psychice. Nie jesteśmy w stanie oszacować, ile szkód
uczyniono, wmawiając milionom dzieci, że masturbacja doprowadza do ślepoty, lub przekonując
je, że nieczyste myśli prowadzą do wiecznego potępienia, albo wpajając w nie dogmat, wedle
którego wyznawcy innej wiary, łącznie z ich rodzinami, skończą w piekielnym ogniu, albo też że
choroby weneryczne roznoszą się przez pocałunek. Nie jesteśmy również w stanie oszacować
szkód uczynionych przez świętobliwych nauczycieli, którzy w domach wpajali te kłamstwa,
czemu towarzyszyły chłosta, przemoc i publiczne upokorzenie. Niektórzy spośród
„spoczywających w nieodwiedzanych grobach” mogliby przyczynić się do poprawy sytuacji na
tym świecie, ale ci, którzy głoszą z ambon nienawiść, strach oraz winę i którzy zrujnowali
dzieciństwo niezliczonych małych istot, powinni być wdzięczni, że piekło, o którym mówią, jest
jednym z ich pokrętnych, grzesznych zmyśleń i że nie zostaną tam posłani na wieczne zatracenie
i potępienie.

Pełna przemocy, irracjonalna, nietolerancyjna, powiązana z rasizmem i lojalnością wewnątrz

grupy, otoczona niewiedzą i wroga wobec swobody dociekania, przeniknięta pogardą dla kobiet i
represyjna wobec dzieci - zorganizowana religia ma na sumieniu naprawdę dużo. Jest jeszcze
jeden zarzut, który można.dodać do aktu oskarżenia. Uwzględniając przy tym konieczny aspekt
zbiorowego myślenia, religia wypatruje destrukcji tego świata. Nie używam tu słowa „wypatruje”
w dosłownym, eschatologicznym sensie przewidywania tego końca. Mam raczej na myśli jawne
bądź też skrywane pragnienia, by taki koniec nastąpił. Być może w połowie świadoma, że niepo-
parte dowodami argumenty nie są całkowicie przekonujące, i być może nie do końca pewna co
do własnego, chciwego gromadzenia doczesnej władzy i majątku, religia nigdy nie przestała
obwieszczać apokalipsy oraz dnia Sądu Ostatecznego. Zawsze był to stały wątek, odkąd pierwsi
wróżbici i szamani nauczyli się przewidywać zaćmienia i wykorzystywać świeżo zdobytą wiedzę
na temat ciał niebieskich po to, by wywoływać grozę wśród nieoświeconego tłumu. Takie treści
wynikają z listów św. Pawła, który z pewnością sądził i miał nadzieję, że czas ludzkości jest
ograniczony, czego dowodem były obłędne wizje w Apokalipsie napisanej w sposób zapadający
w pamięć, rzekomo przez św. Jana Ewangelistę na greckiej wyspie Patmos - ciąg dalszy tej wizji
stanowią bestsellerowe, lecz nie najlepsze książki z serii Czasy ostateczne, których „autorami” są
Tim LaHaye oraz Jerry B. Jenkins, a najprawdopodobniej powstały w ten sposób, że dwie małpy

pozostawiono przy klawiaturze komputera z włączonym edytorem tekstu:

Krew wciąż napływała. Miliony ptaków zebrały się w stada i ucztowały, dziobiąc ludzkie

szczątki [...] Prasy do wina używano za murami miasta, a krew płynęła z niej, sięgając koniom po
wodze, docierając na odległość tysiąca sześciuset furlongów. [Angielska jednostka miary, około
dwustu metrów - przyp. tłum.]

To tylko pozbawiona sensu maniakalna wizja, naszpikowana zasłyszanymi cytatami. Z

większą refleksją, choć z nie mniejszym żalem, można te tony odnaleźć w wierszu Battle Hymn
ofthe Republic (Bitewny hymn Republiki) pióra Julii Ward Howe, w którym mowa o tej samej
prasie do wina, a także w wymruczanych słowach Roberta Oppenheimera, który, spoglądając na
pierwszy nuklearny wybuch w Alamagordo (stan Nowy Meksyk), usłyszał siebie samego
cytującego wiersz z hinduskiego eposu Bhagawadgita: „Stałem się śmiercią, burzycielem
światów”. Jedno z wielu miejsc wpólnych, łączących wierzenia religijne oraz ponurą,
egoistyczną i rozpuszczoną fazę dzieciństwa naszego gatunku, która nawiązuje do tłumionego
pragnienia ujrzenia wszystkiego zniszczonego, zrujnowanego i obróconego w nicość. Ta potrzeba
gniewu i złości wiąże się z dwoma innymi rodzajami „radości z cudzego nieszczęścia”, czy też,
jak mawiają Niemcy, schadenfreude. Pierwszy - gdy własna śmierć jest powstrzymana (bądź też
pomszczona lub zrekompensowana) poprzez unicestwienie wszystkich innych. Drugi - zawsze
można żywić egoistyczną nadzieję, że zdoła się ocaleć, gdy masowy eksterminator przytuli nas
do łona, z którego to miejsca będziemy bezpiecznie obserwować cierpienia tych, którym się nie
poszczęściło. Tertulian, jeden z wielu ojców Kościoła, z trudem tylko formułował kuszący i
przekonujący obraz raju, wykazał się jednak bystrością, sięgając po najmniejszy wspólny
mianownik i obiecując, że jedną z największych rozkoszy oraz przyjemności życia w niebie
będzie nieskończona kontemplacja wynikająca z tortur, jakim poddani będą potępieni.
Poświadczył tym samym w sposób bardziej prawdziwy, niż zdawał sobie sprawę, że wiara jest w
swej istocie dziełem człowieka.

Zazwyczaj odkrycia naukowe budzą zdecydowanie większy respekt niż wszelkie epatowanie

tematami boskich bytów. Historia kosmosu rozpoczyna się, jeśli użyjemy słowa „czas” w
którymkolwiek ze znaczeń, przed około dwunastoma miliardami lat, jeśli natomiast użyjemy
słowa „czas” błędnie, skończymy na infantylnym obliczeniu wielebnego arcybiskupa Jamesa
Usshera z Armagh, według którego Ziemia - „ta Ziemia”, sama w sobie, uprzedzam, przyszła na
świat w sobotę, 22 października 4004 roku przed Chrystusem, o szóstej po południu. To
wyliczenie daty propagował William Jennings Bryan, były amerykański sekretarz stanu oraz
dwukrotny kandydat demokratów na urząd prezydenta, pod przysięgą złożoną w sądzie w trzeciej
dekadzie dwudziestego wieku. Prawdziwy wiek Słońca oraz krążących wokół niego planet -
tylko jednej spośród nich przypadło przeznaczenie istnienia na niej życia, a na wszystkich
pozostałych nawet nie ma śladu egzystencji - wynosi być może cztery i pół miliarda lat, lecz i to
może zostać skorygowane. Ten szczególny i w gruncie rzeczy mikroskopijny Układ Słoneczny
najprawdopodobniej ma przed sobą co najmniej tak samo długie i burzliwe życie. Spodziewana
żywotność Słońca oceniana jest na pięć miliardów lat. W każdym razie zaznacz to w kalendarzu.
Mniej więcej w tym czasie Słońce zamieni się w miliony innych słońc i w trakcie
niewyobrażalnej eksplozji przemieni się w opasłego „czerwonego olbrzyma”, powodując
wyparowanie oceanów na Ziemi i unicestwienie wszelkich możliwych form życia. Jak dotąd
żaden prorok, czy wizjoner nie podjął próby opisania potwornej intensywności i nieodwołalności

tej chwili. Ale przynajmniej mamy żałosny i egocentryczny powód, by nie obawiać się tego
wydarzenia. Według współczesnych szacunków, biosfera z dużym prawdopodobieństwem
zostanie zniszczona w rezultacie różnych mniej dramatycznych procesów ocieplania i
podwyższania temperatury, które zajdą wcześniej. Jako gatunek na Ziemi, zdaniem wielu
optymistycznie nastawionych ekspertów, nie mamy przed sobą zbyt wielu eonów.

Z pogardą i podejrzliwością trzeba zatem spoglądać na tych, którzy nie zamierzają czekać i

którzy mamią siebie oraz napełniają trwogą innych - szczególnie dzieci, jak zwykle zresztą -
porażającymi wizjami apokalipsy, po której nastąpi surowy sąd ze strony tego, który rzekomo
umieścił nas w tej kłopotliwej sytuacji, z jakiej nie mamy wyjścia. Możemy reagować dziś
śmiechem na słowa tych, którzy z ambon z pianą na ustach prezentują wizję piekła i potępienia,
którzy z uwielbieniem napawają trwogą młode dusze, przedstawiając drastyczne sceny
wieczystych cierpień i mąk, ale zjawisko to pojawiło się ponownie w bardziej niepokojącej
formie, w drodze świętego sojuszu między wyznawcami a tym, co mogą wypożyczyć lub
wykraść ze świata nauki. Poniżej zamieszczam słowa Perveza Hoodbhoya, wybitnego profesora
fizyki nuklearnej i wielkich energii uniwersytetu w Islamabadzie, w Pakistanie, który pisze o
budzącej przestrach mentalności, jaka dominuje w jego ojczyźnie - jednym z pierwszych na
świecie państw, które zdefiniowało narodowość, opierając się na religii:

W publicznej debacie w przeddzień rozpoczęcia przez Pakistan testów nuklearnych były

dowódca armii pakistańskiej generał Mirza Aslam Beg powiedział: „Jesteśmy w stanie
przeprowadzić pierwsze uderzenie, potem drugie i nawet trzecie”. Wizja wojny nuklearnej wcale
go nie wzruszała. „Każdy z nas może umrzeć, przechodząc przez ulicę”, dodał generał, „albo też
zginie w konflikcie nuklearnym. Tak czy owak, pewnego dnia każdy z nas umrze”. [...] Indie i
Pakistan to w dużej mierze tradycyjne społeczności, w których struktury bazujące na
fundamentalistycznej wierze wymagają rozbrojenia i poddania się większym siłom. Fatalistyczne
przekonanie hindusów, że to gwiazdy determinują nasze przeznaczenie, i równoważna temu
wiara muzułmanów w kismet z pewnością stanowią część tego problemu.

Zgodzę się z profesorem Hoodbhoyem, który wykazał się wielką odwagą i zwrócił uwagę na

niepokojący fakt, że wśród biurokratów zaangażowanych w pakistański program nuklearny było
kilku sekretnych popleczników bin Ladena, ujawnił on także obecność w obrębie systemu
zaciekłych fanatyków, którzy mieli nadzieję na opanowanie mocy mitycznych djinns czy też
demonów pustyni dla celów militarnych. W jego świecie wrogami są przede wszystkim
muzułmanie i hindusi. W obrębie konstelacji judeochrześcijańskiej również spotkamy jednak
takich, którzy fantazjują na temat ostatecznego konfliktu i rozkoszują się wizjami obłoków w
kształcie grzybów. To tragiczna i potencjalnie śmiertelna ironia - ci, którzy w największym
stopniu pogardzają nauką oraz swobodnym dążeniem do wiedzy i poznania, mają teraz okazję do
kradzieży jej potencjału i przyłączenia wyrafinowanych produktów nauki do swoich chorych
marzeń.

Pragnienie śmierci lub czegoś na jej podobieństwo być może tkwi ukryte gdzieś w każdym z

nas. Na przełomie dwudziestego i dwudziestego pierwszego wieku wielu wykształconych ludzi
opowiadało i publikowało niezliczoną liczbę nonsensów na temat ciągu potencjalnych katastrof i
dramatów. Na dobrą sprawę nie było to nawet odrobinę lepsze niż prymitywna numerologia, a
naprawdę nawet gorsze, ponieważ rok 2000 był jedynie liczbą w chrześcijańskim kalendarzu i
nawet najbardziej zatwardziali obrońcy opowieści biblijnych przyznają obecnie, że Jezus, jeżeli

kiedykolwiek tak się stało, przyszedł na świat w Roku Pańskim piątym. Millennium nie było
niczym więcej niż licznikiem dla idiotów, którzy szukali taniej sensacji, wieszcząc nadchodzącą
nieuchronnie zagładę. Jednak religia czyni tego rodzaju zachowania uprawnionymi i rości sobie
prawo do celebrowania kresu życia, podobnie jak żywi nadzieję na zmonopolizowanie początku
naszej egzystencji, kiedy jesteśmy dziećmi. Nie ma wątpliwości, że kult śmierci oraz uparte
zapowiedzi końca świata są rezultatem skrywanego pragnienia, by to właśnie się stało oraz by
położyć kres niepokojowi i wątpliwościom, które zawsze zagrażały utratą wiary. Gdy dochodzi
do trzęsienia ziemi, kiedy uderza fala tsunami albo gdy płoną i zawalają się bliźniacze wieże,
można zobaczyć i usłyszeć sekretną satysfakcję ludzi pobożnych. Z radością wołają wtedy
chóralnie: „Widzicie, tak właśnie się dzieje, kiedy nas nie słuchacie!” i z przymilnym uśmiechem
oferują odkupienie, którego zresztą nie mają prawa udzielać, a kiedy ich słowa zostają podane w
wątpliwość, przybierają nadąsaną minę i twierdzą: „Ach, odrzucacie naszą ofertę raju? Cóż, w
takim razie mamy dla was w zanadrzu zupełnie inny los”. Cóż za miłość bliźniego! Cóż za
troska!

Pierwiastek pragnienia zniszczenia i zagłady można dostrzec zupełnie wyraźnie w

działaniach współczesnych nam sekt milenijnych, które zdradzają nie tylko własny egoizm, ale
też i nihilizm, obwieszczając na przykład, iluż to zostanie „ocalonych” z ostatecznej katastrofy.
W tej dziedzinie ekstremalni protestanci ponoszą równą winę co najbardziej histeryczni
muzułmanie. W 1844 roku doszło do jednego z największych w Ameryce religijnych „odrodzeń”,
któremu przewodził półanalfabeta i fanatyk George Miller. Pan Miller zdołał zgromadzić na
szczytach gór w Ameryce tłumy naiwnych i łatwowiernych głupców, którzy (sprzedawszy za
bezcen swój dobytek) dali sobie wmówić, że świat dobiegnie kresu 22 października tamtego
roku. Ludzie ci przemieścili się na szczyty gór - jakąż to w ich oczach czyniło różnicę? - bądź też
na dachy własnych ruder. Kiedy zapowiadany koniec świata nie nadszedł, Miller wybrał bardzo
sugestywny komentarz. Jak ogłosił, było to „Wielkie Rozczarowanie”. W naszych czasach Hal
Lindsey, autor bestsellerowej książki The Late Great Planet Earth (Schyłek wielkiej planety
Ziemi), zdradził to samo pragnienie zagłady i zatracenia. Obdarzany względami przez elitę
amerykańskich konserwatystów, udzielający wywiadów w telewizji i traktowany z estymą
Lindsey określił kiedyś początek „Ucisku” - siedmiu lat niedoli i terroru - na 1988 rok. W jego
następstwie miało z kolei dojść do Armagedonu (zakończenie „Ucisku”) w 1995 roku. Być może
Hal Lindsey jest szarlatanem, lecz można być pewnym, że on oraz jego poplecznicy są gnębieni
chronicznym poczuciem rozczarowania i zawodu.

Przeciwciała zwalczające fatalizm, skłonność do samobójstwa i masochizmu istnieją i są w

równym stopniu wrodzonym atrybutem naszego gatunku. Przytoczę tu pewną głośną historię z
purytańskiego stanu Massachusetts z końca osiemnastego stulecia. W trakcie sesji stanowego
Zgromadzenia Ustawodawczego niebo zaciągnęło się chmurami i w środku dnia zrobiła się
niemal noc. W tej niepokojącej sytuacji - ciemność w południe - wielu parlamentarzystów doszło
do wniosku, że to zdarzenie, które tak bardzo frapowało ich umysły, było już całkiem bliskie.
Poprosili więc o zawieszenie obrad i pozwolenie pójścia do domu, gdzie zamierzali wydać
ostatnie tchnienie. Przewodniczący zgromadzenia, Abraham Davenport, zdołał jednak zachować
zimną krew i godność. „Panowie”, powiedział, „albo dzień Sądu Ostatecznego nadszedł, albo też
nie. Jeśli nie nadszedł, nie ma powodu do niepokoju i użalania się. Jeśli jednak nadszedł,
chciałbym, by chwila ta spotkała mnie w trakcie pełnienia obowiązków, w takim razie wysuwam
wniosek o przyniesienie świec”. W jego własnej ograniczonej i pełnej przesądów rzeczywistości
była to najlepsza rzecz, jaką mógł uczynić. Tym niemniej popieram jego wniosek.

Rozdział piąty

Metafizyczne tezy religii są błędne

Jestem człowiekiem jednej księgi.

Tomasz z Akwinu

Rezygnujemy z intelektu w imię Boga.

Ignacy Loyola

Rozum jest nierządnicą Diabła, która nie czyni nic poza szkalowaniem i zniesławianiem słów

i czynów Boga.

Marcin Luter

Spoglądając ku gwiazdom, wiem doprawdy dobrze,

Że mimo całej ich troski i pieczy czeka mnie piekło.

W.H. Auden, The More Loving One

Napisałem już wcześniej, że nigdy nie będziemy mieli okazji do konfrontacji z robiącą

wrażenie wiarą Tomasza z Akwinu lub Majmonidesa (w przeciwieństwie do ślepej wiary sekt
milenijnych czy też predestynacyjnych, których jest bez liku i nieustannie pojawiają się nowe).
Dzieje się tak z prostej przyczyny. Wiara tego pokroju, która jest w stanie stawić czoła racjom
rozumu przynajmniej przez jakiś czas, jest dziś po prostu niemożliwa. Pierwsi ojcowie wiary
(którzy skwapliwie dopilnowali, żeby nie było jej matek) żyli w czasach przerażającej niewiedzy
oraz trwogi. Majmonides nie włącza do adresatów swojego dzieła Przewodnik błądzących tych,
których opisuje jako niewartych wysiłku: „Turków” oraz czarne i nomadyczne ludy, których
„natura przypomina naturę niemych zwierząt”. Tomasz z Akwinu wierzył natomiast w astrologię
i sądził, że w pełni uformowane jądro (nie w sensie tego słowa, jaki znamy dziś) ludzkiej istoty
znajduje się wewnątrz każdego pojedynczego plemnika. Można jedynie ubolewać nad głupimi i

pozbawionymi sensu wywodami na temat wstrzemięźliwości w życiu płciowym, których by nam
oszczędzono, gdyby ten nonsens ujrzał światło dnia wcześniej, niż stało się to w rzeczywistości.
Augustyn był z kolei egocentrycznym fantastą i geocentrycznym nieukiem. Mając poczucie winy,
był przekonany, że Bóg zawracał sobie głowę jego błahą kradzieżą gruszek, i był też całkowicie
pewien - polegając na analogii solipsyzmu - że Słońce obracało się wokół Ziemi. Jego dziełem
jest również szalona i okrutna koncepcja, że dusze nieochrzczonych dzieci trafiają do „czeluści” i
trwają tam w stanie zawieszenia. Któż odgadnie, ileż cierpień i niedoli spowodowała ta „chora”
teoria w sercach milionów katolickich rodziców przez lata i wieki, zanim Kościół w naszych
czasach, zawstydzony, uchylił ten dogmat, choć tylko częściowo? Luter bał się demonów i
wierzył święcie, że osoby chore psychicznie są dziełem diabła. Mahomet, jak twierdzą jego
gorliwi wyznawcy, trwał w przekonaniu, podobnie zresztą jak Jezus, że pustynia była siedliskiem
djinns, czyli złych duchów.

Jedno należy stwierdzić kategorycznie. Religia pochodzi z okresu prehistorii rodzaju

ludzkiego, kiedy nikt - nawet potężny Demokryt, który doszedł do wniosku, że materia składa się
z atomów - nie miał najmniejszego pojęcia, co tak naprawdę się dzieje. Sięga ona czasów
rozkrzyczanego i pełnego strachu niemowlęctwa i jest niemowlęcą próbą zaspokojenia
niezbywalnej potrzeby wiedzy (jak również potrzeby komfortu, bezpieczeństwa oraz innych
potrzeb wieku niemowlęcego). Dzisiaj nawet najmniej wykształcone spośród moich dzieci wie
bez porównania więcej na temat naturalnego porządku świata niż którykolwiek z założycieli
religii i można by pomyśleć, chociaż nie widać tutaj dającego się w pełni wykazać powiązania, że
z tego właśnie powodu dzieci wydają się zupełnie niezainteresowane wysyłaniem swoich
bliźnich do piekła.

Wszystkie próby pogodzenia wiary z nauką i racjami rozumu są skazane na porażkę i

dokładnie z tego właśnie powodu są też śmieszne i groteskowe. Czytałem na przykład o pewnej
ekumenicznej konferencji zorganizowanej przez chrześcijan, którzy pragnęli wykazać otwartość
umysłu i zaprosili do udziału kilku fizyków. Jestem jednak zmuszony pamiętać o tym, co wiem, a
mianowicie że w pierwszym rzędzie nie byłoby żadnej religii ani Kościoła, gdyby ludzkość u
zarania nie odczuwała lęku przed pogodą, ciemnością, chorobami, zaćmieniem i całym szeregiem
tego typu rzeczy, które obecnie potrafimy bez najmniejszego trudu wyjaśnić lub wytłumaczyć. A
także gdyby ludzkość nie była zmuszona pod rygorem bardzo ciężkich i okrutnych konsekwencji
do płacenia niebotycznych dziesięcin i podatków, które pozwoliły wznieść imponujące sakralne
gmachy.

Prawdą jest, że naukowcy są czasami ludźmi wierzącymi lub w mniejszym czy większym

stopniu zabobonnymi. Na przykład sir Isaac Newton był spirytystą i alchemikiem - zajmował się
tym w szczególnie śmieszny sposób. Fred Hoyle, były agnostyk, który później został zauroczony
„aktem stworzenia”, był astronomem uniwersytetu w Cambridge, który ukuł termin „Big Bang”
(Wielki Wybuch). (Ten dość głupawy zwrot przyszedł mu na myśl zupełnie przypadkowo, kiedy
usiłował zdyskredytować to, co wiedział na temat zaaprobowanej już teorii pochodzenia
wszechświata. Było to jedno z tych satyrycznych określeń, jak można je nazwać, które przyniosły
skutek odwrotny do zamierzonego, podobnie jak słowa „torys” czy „impresjonista” albo
„sufrażystka”, ponieważ zostały przyjęte przez tych, przeciwko którym były używane). Steven
Hawking nie jest człowiekiem wierzącym, a kiedy został zaproszony do Rzymu przez będącego
już u schyłku życia papieża Jana Pawła II, poprosił o pokazanie dokumentów z procesu
Galileusza. Jednak potrafił też bez zakłopotania mówić o prawdopodobieństwie tego, że fizyka
„zna boskie zamiary”, i wydaje się to teraz całkiem niegroźną metaforą, podobnie jak na przykład
sytuacja, kiedy Beach Boys śpiewają lub gdy ja używam zwrotu: „God only knows...” („Bóg
jeden wie...”).

Zanim Karol Darwin zrewolucjonizował całe nasze pojęcie o pochodzeniu ludzkiego

gatunku, a Albert Einstein uczynił to samo w związku z początkami kosmosu, wielu naukowców,
filozofów oraz matematyków sięgało po coś, co można byłoby nazwać „domyślną pozycją”, i
formułowało jedną czy drugą wersję „deizmu”, które podtrzymywały twierdzenie, że porządek i
przewidywalność wszechświata zdają się rzeczywiście implikować istnienie stwórcy aktywnie
ingerującego w sprawy ludzkie. Ten kompromis był logiczny i racjonalny w swoim czasie i
cieszył się szczególnymi uznaniem wśród intelektualistów z Filadelfii i Wirginii, takich jak
Benjamin Franklin i Thomas Jefferson, którzy zdołali wykorzystać moment kryzysu i
wprowadzić wartości oświecenia do dokumentów tworzących podwaliny Stanów Zjednoczonych
Ameryki.

Jak już stwierdził w niezapomniany sposób św. Paweł, kiedy jest się dzieckiem, mówi się i

myśli jak dziecko. Kiedy jednak człowiek staje się mężczyzną, odsuwa na bok dziecinne sprawy.
Nie jest do końca możliwe precyzyjne umieszczenie momentu, w którym ludzie nauczyli się
rzucać monetą i na tej podstawie ustalać, czy życie jest wynikiem pracy kreatora, czy też efektem
długiego skomplikowanego procesu, albo też kiedy przestali podejmować próby rozdzielenia
„deistycznych” różnic, lecz ludzkość na dobrą sprawę zaczęła rozwijać się w przyspieszonym
tempie w ostatnich dziesięcioleciach osiemnastego stulecia oraz w pierwszych dekadach wieku
dziewiętnastego. (Karol Darwin urodził się w 1809 roku, dokładnie tego samego dnia co
Abraham Lincoln, lecz nie ma wątpliwości co do tego, który z nich okazał się większym
„emancypatorem”). Gdyby trzeba było naśladować głupotę arcybiskupa Usshera i podjąć próbę
sprecyzowania dokładnej daty, kiedy ta konceptualna moneta upadała definitywnie na jedną ze
stron, byłby to zapewne moment, kiedy Pierre-Simon de Laplace został zaproszony na spotkanie
przez Napoleona Bonaparte.

De Laplace (1749-1827) był błyskotliwym francuskim uczonym, który posunął prace

Newtona o kolejny etap do przodu i wykazał za pomocą matematycznych obliczeń, jak
funkcjonuje system słoneczny, w którym ciała niebieskie obracają się cyklicznie w próżni. Kiedy
uczony później skierował swoją uwagę na gwiazdy i mgławice, wysunął ideę grawitacyjnej
zapaści czy implozji, bądź też tego, co dzisiaj nazywamy bezceremonialnie terminem „czarnej
dziury”. W pięciotomowym dziele zatytułowanym Traité de mécanique céleste wyłożył to
wszystko i, podobnie jak wielu ludzi jego epoki, był bardzo zaintrygowany funkcjonującym
modelem Układu Słonecznego widzianego po raz pierwszy z zewnątrz. Takie modele są dzisiaj
pospolite, ale wtedy były prawdziwie rewolucyjne. Cesarz poprosił o spotkanie z de Laplace’em
w celu otrzymania bądź to kompletu jego dzieł, bądź też (źródła podają różne wersje) jego
wariantu modelu Układu Słonecznego. Osobiście przypuszczam, że grabarz rewolucji francuskiej
przedkładał zabawkę nad naukowe tomy. Był człowiekiem działającym w pośpiechu i zdołał
nawet zmusić Kościół do pobłogosławienia jego dyktatury koroną. W każdym razie w typowym
dla niego, dziecięcym, nieznoszącym sprzeciwu i władczym tonie pytał, dlaczego postać Boga
nie pojawiła się w epokowych obliczeniach de Laplace’a. Wtedy też padła chłodna, błyskotliwa i
przemyślana odpowiedź: „Nie potrzebowałem takiej hipotezy”. De Laplace miał zostać
markizem i zapewne mógł odpowiedzieć bardziej skromnie: „System działa dostatecznie dobrze
bez tej idei, Wasza Wysokość”, lecz on po prostu stwierdził, że boska osoba jest mu niepotrzebna.

Nie inaczej czynimy my. Rozkład, upadek i dyskredytacja oddawania czci Bogu nie zaczęły

się w jakimś konkretnym dramatycznym momencie, jak oświadczył to w sposób teatralny i
wewnętrznie sprzeczny Nietzsche, twierdząc, że Bóg umarł. Nietzsche nie mógł wiedzieć, czy
Bóg kiedykolwiek żył, albo powinien poczynić takie założenie. Jedynie uznając taką przesłankę,
kapłani lub szamani mogli zdobyć się na deklarację, że znają wolę boską. Kres oddawania czci
bogom ujawnia się raczej w momencie, w którym stopniowo okazuje się, że pojawia się

alternatywa lub też religia staje się jedną z kilku możliwych opcji. Przez większą część istnienia
ludzkiego rodzaju, co należy zawsze podkreślać, taka „alternatywa” w istocie nie istniała. Wiemy,
na podstawie licznych fragmentów spalonych lub odartych z treści tekstów i wyznań, że zawsze
można było spotkać ludzkie istoty, które nie były do końca przekonane. Jednak już od czasów
Sokratesa, którego skazano na śmierć za rozsiewanie szkodliwego sceptycyzmu, wiadomo, że
naśladowanie jego przykładu nie popłacało. Miliardy ludzi przez stulecia takiego pełnego
wątpliwości pytania po prostu nie postawiły. Wyznawcy barona Samedi na Haiti doświadczyli
podobnego monopolu opartego na takim samym brutalnym przymusie, tak jak zresztą ci, którzy
przyjęli nauki Jana Kalwina w Genewie bądź też w Massachusetts. Wybrałem te przykłady,
ponieważ odnoszą się one do czasów minionych w odniesieniu do ludzkiej miary czasu. Wiele
religii obecnie prezentuje przymilne uśmieszki i otwiera szeroko ramiona zupełnie jak
nadskakujący kupiec na bazarze. Religie te oferują pocieszenie, solidarność, obiecują lepszy
żywot, rywalizując ze sobą jak na targowisku. My jednak mamy prawo pamiętać, jak
barbarzyńska bywała religia, kiedy dysponowała władzą i przedkładała ofertę, jakiej ludzie nie
byli w stanie odrzucić. Jeśli przypadkiem zapomnimy, jak to w zamierzchłej przeszłości bywało,
wystarczy tylko spojrzeć na te kraje i społeczności, gdzie duchowieństwo nadal ma władzę
pozwalającą na dyktowanie warunków. Patetyczne pozostałości wciąż jeszcze można dostrzec w
nowoczesnych społecznościach, gdzie religijne struktury podejmują wysiłki zapewnienia sobie
kontroli i nadzoru nad edukacją bądź też uzyskania zwolnienia z podatków albo przeforsowania
prawa zakazującego ludziom obrażania wszechpotężnego bóstwa czy choćby jego proroka.

W naszym na poły oświeconym i nędznym stanie nawet osoby wierzące będą mówiły z

zażenowaniem o czasach, kiedy teologowie spierali się na temat różnych kwestii z zaciekłością
fanatyków, mierząc na przykład długość anielskich skrzydeł czy też debatując nad tym, ile owych
mitycznych istot może się zmieścić na główce od szpilki. Swoją drogą, krew w żyłach mrozi
wspomnienie o tym, ilu ludzi torturowano, ilu poniosło śmierć, a także jak wiele źródeł wiedzy
padło pastwą płomieni w fikcyjnych sporach dotyczących Trójcy Świętej bądź też
muzułmańskich hadisów, lub, dajmy na to, pojawienia się fałszywego mesjasza. Lepiej dla nas
jednak będzie nie popadać w relatywizm czy też, jak to ujął E.P. Thompson, w „ogromny
protekcjonalizm przyszłych pokoleń”. Ludzie wieków średnich, opętani pasją nauki i poznania,
czynili wszystko, co było w ich mocy, bazując wyłączenie na niesłychanie ograniczonych
informacjach, a także nieustannie obecnym strachu przed śmiercią i doczesnym sądem, stojąc w
obliczu krótkiej przeciętnej długości ludzkiego życia i mając za słuchaczy osoby nieznające
pisma. Żyjąc często w prawdziwym strachu przed konsekwencjami potencjalnego błędu,
zmuszali umysły do maksymalnego jak na owe czasy wysiłku, często kreując robiące wrażenie
systemy logiki czy też dialektyki. Nie jest winą takich ludzi, jak Pierre Abelard, że mogli
pracować, dysponując jedynie fragmentami dzieł Arystotelesa, gdyż wiele z tych antycznych prac
zaginęło, kiedy chrześcijański już cesarz Justynian zamknął szkoły filozofii. Na szczęście zdołały
one przetrwać w Bagdadzie w przekładzie arabskim i potem ponownie trafiły do pogrążonej w
mrokach niewiedzy chrześcijańskiej Europy dzięki żydom i muzułmanom w Andaluzji. Kiedy
ówcześni uczeni zyskali dostęp do tamtych materiałów i z niechęcią musieli przyznać, że cięte i
inteligentne dyskusje na temat etyki i moralności prowadzono już na długo przed sugerowanym
pojawieniem się Jezusa, dokonywali wszelkich wysiłków, by udowodnić kwadraturę koła. Nie
nauczymy się niczego z tego, co wtedy myśleli, jednak bardzo wiele możemy dowiedzieć się
dzięki temu, jak myśleli.

Jednym spośród średniowiecznych filozofów i teologów, który mimo upływu wieków wciąż

przemawia z pełną siłą, jest William Ockham. Czasami nazywany jest Williamem z Ockham (lub
Occam) i przypuszczalnie jego nazwisko pochodzi od rodzinnej osady w hrabstwie Surrey, w

Anglii, która wciąż chełpi się tą nazwą. Nie znamy dokładnie daty jego urodzenia ani śmierci -
prawdopodobnie zginął w czasach wielkiej trwogi i cierpień za panowania potwornej „czarnej
śmierci” - w Monachium w 1349 roku. Był franciszkaninem (innymi słowy, akolitą wcześniej
wspomnianego ssaka, który utrzymywał, jakoby prawił kazania w obecności ptactwa), a zatem
dobrowolnie ślubował skrajne ubóstwo, co z kolei doprowadziło go do konfliktu z papiestwem w
1324 roku, wówczas przeniesionym czasowo do Awinionu. Spór między głową Kościoła a
cesarzem w kwestii podziału władzy świeckiej i duchownej zbytnio nas dzisiaj nie dotyczy
(ponieważ obie strony koniec końców „przegrały”), lecz Ockham został zmuszony do szukania
protekcji i ochrony na cesarskim dworze z powodu przyziemnych całkiem przywar papieża.
Stojący w obliczu oskarżenia o herezję i zagrożony ekskomuniką, miał odwagę odpowiedzieć
papieżowi, nazywając go heretykiem. Należy wziąć jednak pod uwagę to, że zawsze
argumentował w obrębie wąskich ram chrześcijaństwa, nawet najwięksi chrześcijańscy ortodoksi
przyznają więc, że był myślicielem zarówno oryginalnym, jak też odważnym.

Interesował się na przykład gwiazdami. Wiedział znacznie mniej na temat mgławic, niż

wiemy my czy też wiedział de Laplace. W rzeczywistości nie wiedział nic na ich temat. Jednak
posłużył się nimi do przeprowadzenia interesującego logicznego wywodu. Zakładając, że Bóg
sprawił, że odczuwamy obecność nieistniejącego bytu, i zakładając, że nie musi się fatygować,
jeśli podobny efekt może powstać w nas w rezultacie rzeczywistej obecności tegoż bytu, Bóg
wciąż może, jeśli sobie życzy, spowodować, że wierzymy w istnienie gwiazd, chociaż w
rzeczywistości nie będą one istniały. „Każdy skutek, który Bóg wywołuje poprzez medytację nad
przyczyną drugiej rangi, Bóg może wywołać natychmiast z własnej woli”. Nie oznacza to,
wszelako, że musimy wierzyć w każdą rzecz, nawet absurdalną, ponieważ „Bóg nie jest w stanie
zapewnić nam wiedzy takiej, że rzecz jest postrzegana niewątpliwie jako byt istniejący, chociaż
w rzeczywistości nie istnieje, ponieważ jest w tym zawarta sprzeczność”. Zanim zaczniesz
bębnić palcami w ogromne połacie tautologii, która zbliża się tu milowymi krokami, jak to często
występuje w teologii i teodycei, zastanów się nad tym, w jaki sposób skomentował to ojciec
Coplestone, jeden z wybitnych jezuitów:

Gdyby Bóg unicestwił gwiazdy, wciąż mógłby spowodować, że dostrzegamy je w takiej

postaci, w jakiej kiedyś były, dopóki akt postrzegania jest traktowany subiektywnie, podobnie jak
Bóg mógł dać nam widzenie tego, co przyniesie przyszłość. Taki akt mógłby przynosić
natychmiastowa trwogę - w pierwszym wypadku w odniesieniu do tego, co było, a w drugim w
odniesieniu do tego, co będzie.

To rzeczywiście może robić wrażenie i to nie tylko w tamtym czasie. Zajęło nam kilka

wieków od czasów Ockhama, by pojąć, że gdy spoglądamy na gwiazdy, widzimy światło
odległych ciał niebieskich, które już dawno przestały istnieć. Nie ma szczególnego znaczenia
fakt, że możemy patrzeć przez teleskop i spekulować na temat rezultatu, który odrzucał Kościół.
Nie jest to winą Ockhama i nie istnieje ogólne prawo, które zobowiązywałoby Kościół do takiego
braku rozsądku. Przechodząc od trudnej do wyobrażenia międzygwiezdnej przeszłości, która
wysyła światło z odległości, jaka wręcz przytłacza nasz umysł, dochodzimy do wniosku, że my
również wiemy coś na temat przyszłości naszego systemu (planetarnego), wliczając w to
prędkość jego rozszerzania się. Mamy też pewne pojęcie, kiedy nadejdzie jego kres. Jednakże, co
ma kardynalne znaczenie, możemy teraz badać to, odrzuciwszy (lub nawet, jeśli upierasz się przy
tym, pozostawiwszy) ideę Boga. W każdym razie teoria działa bez tego założenia. Możesz

wierzyć w istnienie boskiego pierwiastka, jeśli taki jest twój wybór, nie czyni to jednak żadnej
różnicy, a wśród astronomów i fizyków wiara jest kwestią głęboko prywatną i tak rzadką, że
można jej szukać ze świecą.

To właśnie Ockham wyposażył nasze umysły w ten niezbyt chciany (przez niego) wniosek.

Sformułował „zasadę ekonomii” znaną szerzej jako „brzytwa Ockhama”, która skutkuje
odrzucaniem niepotrzebnych założeń i przyjmowaniem pierwszego zadowalającego wyjaśnienia
czy też przyczyny. Bytów nie należy mnożyć ponad potrzebę. „Wszystko, co da się wytłumaczyć
przez umieszczenie czegoś innego niż akt zrozumienia”, pisał, „może być wyjaśnione bez
przyjęcia założenia o istnieniu takiej odległej rzeczy”. Nie martwił się też skutkami, jakie własna
logika mogła przynieść jego osobie, i przewidywał nadejście prawdziwej wiedzy, kiedy przyznał,
że możliwe jest poznanie natury „stworzonych” rzeczy bez odniesienia się do ich „stwórcy”.
Rzeczywiście Ockham stwierdził też, że nie da się w sposób radykalny udowodnić, że Bóg, jeśli
zostanie zdefiniowany jako byt, który ma takie przymioty, jak dominacja, perfekcja, unikalność,
nieskończoność, w ogóle istnieje. Jednakże, jeśli ktoś zamierza zidentyfikować pierwszą
przyczynę istnienia świata, może nazwać ją „bogiem”, nawet jeżeli nie zna dokładnej natury
pierwszej przyczyny i nawet jeśli ta pierwsza przyczyna nie da się do końca sprecyzować,
ponieważ sama potrzebuje innej sprawczej przyczyny. „Jest trudne lub niemożliwe”, pisał dalej,
„udowodnić wbrew twierdzeniom filozofów, że nie może być nieskończonego regresu w
przyczynie tego samego rodzaju, z których jedna może istnieć bez drugiej”. Zatem postulat o
istnieniu stwórcy czy kreatora jedynie rodzi pytanie, na które nie ma odpowiedzi - kto stworzył
stwórcę czy też kto wykreował kreatora. Religia, teologia oraz teodycea [Teodycea - teologia
naturalna, zwana też filozofią Boga - przyp. tłum.] (teraz to moje słowa, nie Ockhama) zawiodły
na pełnej linii w pokonaniu tej przeszkody. Sam Ockham po prostu musiał cofnąć się do
beznadziejnej pozycji, utrzymując, że istnienie Boga można jedynie „zademonstrować” przez
wiarę.

Credo quia absurdum - jak ujął to „ojciec kościoła” Tertulian, bądź to rozbrajająco, bądź też

drażniąco, stosownie do twojego gustu. „Wierzę w to, ponieważ jest to absurd”. Jeśli przyjąć
takie podejście, nie istnieje możliwość prowadzenia poważnych sporów. Jeśli ktoś musi
wyznawać wiarę, by wierzyć czemuś lub uwierzyć w coś, wtedy prawdopodobieństwo, że coś ma
atrybut prawdy lub wartości, ulega znacząco zmniejszeniu. Ciężka praca zgłębiania wiedzy,
znajdowania dowodów i ich demonstrowania daje nieskończenie większą satysfakcję i działania
te dostarczyły nam wraz z odkryciami znacznie więcej przeżyć „cudownych” oraz
„transcendentnych” niż jakakolwiek teologia.

Na dobrą sprawę „skok wiary” - by przywołać tu znane nazwisko Sorena Kierkegaarda, który

wymyślił to pojęcie - jest mistyfikacją. Jak filozof sam stwierdził, nie jest to „skok”, który można
wykonać raz na zawsze. Jest to skok, który należy nieustannie wykonywać mimo narastającej
liczby dowodów, że cała rzecz wygląda zupełnie inaczej. Ten wysiłek jest w rzeczy samej zbyt
wielki jak na możliwości ludzkiego umysłu i w rezultacie prowadzi do rojeń, ułudy i manii.
Religia rozumie doskonale, że taki „skok” jest uwarunkowany gwałtownym spadkiem
odnoszonych korzyści i dlatego często w rzeczywistości nie bazuje on na wierze, lecz zamiast
tego korumpuje wiarę i urąga racjom rozumu poprzez podawanie dowodów oraz odwoływanie
się do pozornych „dowodów”. Dotyczy to również argumentów zaczerpniętych z dzieła
stworzenia, objawień, boskich kar oraz cudów. Obecnie, kiedy monopol religii został złamany, w
zasięgu każdej ludzkiej istoty jest dostrzeżenie tych dowodów jako tworów ograniczonego
umysłu, jakimi są w rzeczywistości.

Rozdział szósty

Spór o dzieło stworzenia

Całe moje duchowe i umysłowe jestestwo przenika niezłomne przeświadczenie, że

cokolwiek podlega naszym zmysłom, musi być naturalne i, jakkolwiek wyjątkowe, nie może się
różnić w swej istocie od wszystkich innych przejawów widzialnego i dotykalnego świata, którego
jesteśmy cząstką. Świat żyjących zawiera dość cudów i tajemnic sam w sobie; cudów i tajemnic
działających na nasze czucie i inteligencję w sposób tak niewytłumaczalny, że może to prawie
usprawiedliwić koncepcję życia jako jakiegoś zaczarowanego stanu. Nie, jestem zbyt
przeświadczony o istnieniu w świecie czegoś zdumiewającego, by dać się kiedykolwiek
zafascynować czymś nadnaturalnym (przyjmijcie to, jak chcecie), które jest tylko jakimś
sztucznym tworzywem, produktem umysłów niewrażliwych na głęboką subtelność naszego
stosunku do żywych i umarłych w jej niezliczonych przejawach; jest jakąś profanacją naszych
najtkliwszych wspomnień, jakimś pogwałceniem naszej godności.

Joseph Conrad, nota autora do Smugi cienia

W sednie religii tkwi kardynalny paradoks. Trzy wielkie religie monoteistyczne uczą ludzi

myśleć o sobie samych jako o istotach marnych i mizernych, nędznych i pełnych winy
grzesznikach, stających przed obliczem gniewnego i zawistnego Boga, który, stosownie do
rozbieżnych relacji, stworzył rodzaj ludzki, bądź to z pyłu i gliny, bądź też z grudki zakrzepłej
krwi. Pozycja, w której odprawiane są modły, zazwyczaj stanowi odzwierciedlenie pozy, jaką
przyjmuje pokorny chłop pańszczyźniany przed gniewnym i porywczym suwerenem. Przesłanie
jest oczywiste - nieustanna pokora, wdzięczność oraz trwoga. Życie to niedola: interwał czasowy,
w trakcie którego przygotowujemy się do życia po śmierci lub do nadejścia - bądź też
powtórnego nadejścia - Mesjasza. Patrząc na to z innej perspektywy i na zasadzie rekompensaty,
religia uczy ludzi być skrajnymi egocentrykami oraz istotami zadufanymi w sobie i
zarozumiałymi. Zapewnia ich bowiem, że Bóg troszczy się o każdego z nich z osobna, utrzymuje
ponadto, że kosmos został stworzony ze szczególnym ich uwzględnieniem w zamyśle stwórcy.
To wyjaśnia wyniosły wyraz twarzy tych, którzy praktykują religię w sposób ostentacyjny:
modlitwa stanowi wytłumaczenie mojej skromności i pokory, ale przypadkiem jestem bardzo
zajęty, wypełniając misję powierzoną mi przez Boga.

Ponieważ ludzkie istoty są z natury solipsystyczne, wszelkie formy zabobonu cieszą się

czymś, co można by nazwać naturalnym przywilejem. W Stanach Zjednoczonych dokładamy
starań, by poprawić konstrukcję drapaczy chmur oraz odrzutowych samolotów pasażerskich o
dużej prędkości (którym to dwóm osiągnięciom zabójcy z 11 września 2001 roku dodali nowego
złowróżbnego znaczenia) i następnie z patosem odmawiamy umieszczenia w nich piętra bądź też
rzędów z miejscami, które miałyby nosić nic nie znaczący numer 13. Wiem, że Pitagoras zdołał
obalić tezy astrologii, po prostu udowadniając, że dwóm jednojajowym bliźniętom nigdy nie jest
pisany ten sam los, wiem ponadto, że system zodiaku został opracowany na długo przed
odkryciem kilku pozostałych planet Układu Słonecznego. I, co oczywiste, rozumiem, że nie
mogę uzyskać „obrazu” mojej bezpośredniej czy też perspektywicznej przyszłości bez zmiany

przepowiedni uwzględniającej te odkrycia. Tysiące ludzi każdego dnia sięga po porady „gwiazd”
zamieszczane w gazetach, a następnie, czego nikt nie przepowiedział, staje się ofiarami, dajmy na
to, ataku serca lub wypadku drogowego. (Pewien astrolog, autor horoskopów londyńskiego
tabloidu, gazety bulwarowej, został zwolniony z pracy, o czym poinformowano go listem od
redaktora naczelnego, który zaczynał się słowami: „Jak pan bez cienia wątpliwości
przewidział...”). W dziele Minima Moralia Theodor Adorno opisał zainteresowanie obserwacją
nieba jako przejaw ograniczoności umysłu. Jednakże pewnego ranka, spoglądając przypadkiem
w horoskop dla Barana, dowiedziałem się, że „osoba płci przeciwnej jest zainteresowana, czego
nie omieszka okazać”. Stwierdziłem, że z trudem przyszło mi stłumić niewielki impuls
idiotycznego podniecenia, który w mojej pamięci przetrwał dłużej niż późniejsze rozczarowanie.
Z kolei za każdym razem, kiedy wychodzę z mieszkania, nie ma nawet śladu autobusu, podczas
gdy zawsze, kiedy wracam, akurat podjeżdża. Wpadam w zły nastrój i mruczę pod nosem: „Po
prostu mam pecha”, chociaż, że część mojego mózgu o wadze dwóch czy trzech funtów
przypomina mi zdroworozsądko-wo, że rozkład jazdy transportu miejskiego Waszyngtonu D.C.
został opracowany i jest realizowany bez najmniejszego odniesienia do przemieszczania się
mojej skromnej osoby. (Wspominam o tym na wypadek, gdyby później okazało się to ważne.
Gdybym, dajmy na to, został potrącony przez autobus w dniu, kiedy ta książka się ukaże, z
pewnością znaleźliby się ludzie, których zdaniem nie byłby to w żadnym razie przypadek).

Zatem dlaczegóż nie miałbym ulec pokusie, by na chwilę unieważnić słowa W.H. Audena i

nie dać wiary, że niebo w jakiś tajemniczy sposób zostało tak skonfigurowane, by sprzyjać moim
losom? Albo, schodząc o kilka rzędów wielkości w dół, że zmiany i fluktuacje mojego
indywidualnego losu w jakiś sposób przyciągają uwagę absolutnego bytu? Jednym z wielu
niedociągnięć mojej własnej konstrukcji jest skłonność do dawania wiary lub też życzenie sobie
tego, i chociaż podobnie jak wielu ludzi jestem dostatecznie wyedukowany, by dostrzec błąd w
tym rozumowaniu, muszę przyznać, że jest to wrodzony człowiekowi atrybut. Pewnego razu w
Sri Lance jechałem samochodem, wraz z grupą Tamilów w ramach akcji humanitarnej do
zamieszkanego przez nich obszaru na wybrzeżu, przez który przeszedł cyklon. Wszyscy moi
towarzysze byli członkami sekty Sai Baby, która ma wielu wyznawców na południu Indii oraz w
Sri Lance. Sai Baba we własnej osobie twierdzi, że potrafi wskrzeszać zmarłych, niejednokrotnie
popisywał się także przed kamerami wytwarzaniem świętego popiołu za pomocą nagiej dłoni.
Dlaczego popiołu? Wciąż nie przestaję się zastanawiać.

Tak czy owak, podróż rozpoczęła się małym epizodem - moi przyjaciele rozbili o kamienie

kilka orzechów kokosowych, chcąc zapewnić sobie w ten sposób bezpieczną podróż.
Najwyraźniej jednak to nie zadziałało, ponieważ gdy byliśmy już w połowie wyspy, nasz
kierowca uderzył w człowieka, który szedł, zataczając się poboczem, kiedy my pędziliśmy zbyt
szybko przez jakąś wioskę. Człowiek ten doznał bardzo poważnych urazów - a była to osada
zamieszkała przez rdzennych mieszkańców Sri Lanki, lud Sinhala, zatem natychmiast zebrał się
tłum raczej wrogo nastawiony wobec tamil-skich intruzów. Sytuacja zrobiła się niebezpieczna,
lecz na szczęście zdołałem rozładować nieco napięcie, jako Anglik ubrany w stylu Grahama
Greena w kolorze łamanej bieli, prezentując ponadto akredytację wystawioną przez policję w
Londynie. To zrobiło wystarczająco duże wrażenie na miejscowym funkcjonariuszu policji i
tymczasowo nas zwolnił, a moi towarzysze podróży, którzy naprawdę byli przestraszeni, okazali
ogromną wdzięczność za moją obecność oraz za umiejętność wylewania z siebie wartkiego
potoku słów. Jak się okazało, zadzwonili w miejsce, gdzie mieści się centrum ich kultu, gdzie ich
poinformowano, że Sai Baba we własnej osobie jest z nimi, wcielając się tymczasowo w postać
mojej skromnej osoby. Od tamtego momentu traktowali mnie z ogromną estymą i rewerencją, nie
pozwalali mi niczego dźwigać ani przynosić sobie jedzenia. Zdołałem się też dowiedzieć, jaki

jest los potrąconego przez nas człowieka. Niestety, zmarł w szpitalu na skutek odniesionych
obrażeń. (Zastanawiam się przy okazji, czy jego horoskop przewidział to właśnie zdarzenie na
tamten dzień). Przy okazji dostrzegłem, jak pewien marny ssak z gatunku homo sapiens - ja sam -
nagle zaczął przyciągać pełne szacunku i respektu spojrzenia, gdy natomiast druga ludzka istota,
także będąca ssakiem - nasza nieszczęsna ofiara - w żadnym wypadku nie wiązała się z pełną
dobroczynności i wspaniałomyślności koncepcją autorstwa Sai Baby.

„Tam z łaski Boga”, powiedział John Bradford w szesnastym stuleciu, widząc skazańców

prowadzonych na egzekucję, „idę ja”. Zapewne to pozornie pełne współczucia spostrzeżenie w
rzeczywistości oznaczało - choć nie jest to do końca pewne, że znaczyło „cokolwiek” - „Tam, z
łaski Boga, idzie ktoś inny”. W czasie, kiedy pisałem ten rozdział, wydarzył się mrożący krew w
żyłach wypadek w kopalni węgla kamiennego w zachodniej Wirginii. Trzynastu górników
zdołało przeżyć wybuch, lecz zostało uwięzionych pod ziemią, przyciągając w ten sposób uwagę
całego narodu ku całemu ciągowi pełnych trwogi informacji, do momentu aż wszyscy odetchnęli
z ogromną ulgą, gdy ogłoszono, że odnaleziono górników całych i zdrowych. To radosne
uniesienie okazało się jednak przedwczesne, co z kolei przyprawiło rodziny o dodatkowe
cierpienia, gdyż już zaczęły wyrażać radość i dziękować za ocalenie, kiedy okazało się, że
mężczyźni uwięzieni pod ziemią jednak stracili życie z braku tlenu, wszyscy poza jednym
ocalałym. Była to również bardzo kłopotliwa sytuacja dla dzienników oraz biuletynów
informacyjnych, które pospieszyły się z ogłaszaniem, jak się okazało, fałszywego pocieszenia.

I czy zgadniesz, jakie nagłówki pojawiły się w dziennikach i audycjach informacyjnych?

Oczywiście, że zgadniesz: „Cud!”. Z wykrzyknikiem lub bez niego. Zawsze wybór był ten sam,
zostawiając bolesne odczucia w druku i pamięci, które pogłębiły żałobę i ból krewnych oraz
rodzin. Nie wydaje się, by było to słowo odpowiednie - w tym wypadku - do braku boskiej
interwencji. Jednak ludzkie pragnienie, by przypisywać Bogu rzeczy o cudownym charakterze
lub by obwiniać inne byty o to, co złe, wydaje się cechą uniwersalną. W Anglii monarcha jest
dziedziczną głową Kościoła, jak również dziedziczną głową państwa. William Cobbett wykazał
kiedyś, że to sami Anglicy zmówili się w tym służalczym absurdzie, używając takich określeń jak
„mennica królewska”, ale też „narodowy dług”. Religia posługuje się tym samym trickiem i w
ten sam sposób wykorzystuje go na naszych oczach. W trakcie pierwszej wizyty w kościele Sacré
Cœur w dzielnicy Montmartre, w budowli, którą wzniesiono dla uczczenia oswobodzenia Paryża
z pruskiej okupacji i Komuny Paryskiej w latach 1870-1871, widziałem płaskorzeźbę z brązu, na
której dokładnie przedstawiono, jak spadały alianckie bomby zrzucone w 1944 roku, które
ominęły kościół i wybuchły w bezpośrednim sąsiedztwie.

Uwzględniając przytłaczającą tendencję do głupoty i egoizmu, obecną we mnie i w innych

przedstawicielach naszego gatunku, nieco zdumiewa spostrzeżenie, że światło rozsądku mimo
wszystko się przebija. Błyskotliwy Schiller mylił się w poemacie Dziewica Orleańska, kiedy
pisał, że: „Z głupotą sami bogowie walczą nadaremno”. W rzeczywistości jednak to z winy
bogów nasza głupota i łatwowierność stają się czymś, o czym nie należy mówić.

Spór o „dzieło stworzenia”, który jest rezultatem tego samego solipsy-zmu, można podzielić

na dwie kategorie odniesienia: skalę makro oraz mikro. W sposób, który cieszył się największym
rozgłosem, zostały one podsumowane przez Williama Paleya (1743-1805) w dziele Natural
Theology or Evidences of Existence and Attributes of the Deity (Teologia naturalna, czyli dowody
istnienia oraz atrybuty bóstwa). Napotykamy tu zdroworozsądkowy przykład, w którym
pierwotny człowiek spostrzega tykający zegar, zapewne nie wie, do czego służy, ale jest w stanie
pojąć, że nie jest to skała ani jeżyna. Zdaje sobie też sprawę z tego, że to coś jest dziełem rąk
ludzkich i ma służyć jakiemuś celowi. Paley pragnął rozciągnąć tę analogię zarówno na przyrodę,
jak i na człowieka. Jego samozadowolenie oraz upór zostały dobrze ujęte przez J.G.

Farrella, który przedstawił boski twór Paleya z epoki wiktoriańskiej w dziele The Siege of

Krishnapur (Oblężenie Krishnapuru):

- Jak zatem wyjaśnisz precyzyjny mechanizm oka, nieskończenie bardziej skomplikowany

niż zwyczajny teleskop, który marna ludzka istota zdołała wynaleźć? Jak wyjaśnisz, że oko
węgorza, które może być uszkodzone w rezultacie zakopywania się w błocie i kamieniach, jest
chronione przeźroczystą rogową osłoną? Jak to się dzieje, że tęczówka rybiego oka nie kurczy
się?

Ach, biedny, zwiedziony na manowce młodzieńcze, dzieje się tak dlatego, że oko ryby jest

dziełem Tego, który jest ponad wszystkim, by dopasować słabe światło, przy którym ryba
zamieszkuje wodne środowisko! Jak zatem wytłumaczysz osobliwości indyjskiego dzika? -
zawołał. - Jak uzasadnisz dwa wygięte zęby, długości większej niż jard, które rosną ku górze,
wychodząc z górnej szczęki?

- Dla własnej obrony?

- Nie młody człowieku, w tym celu posiada dwa kły, szable, wyrastające ze szczęki dolnej,

jak u pospolitego dzika. [...] Nie, prawidłowa odpowiedź brzmi, jak następuje: zwierzę śpi w
pozycji stojącej i, by podeprzeć głowę, zaczepia górnymi kłami, fajkami, o gałęzie drzew [...]
bowiem Stwórca świata poświęcił uwagę również nocnemu spoczynkowi dzika!

(Paley nie zawracał sobie głowy znajdowaniem wytłumaczenia faktu, dlaczego stwórca

świata sprawił, że tak wiele ludzkich istot traktuje dziką świnię, jakby był to demon czy nawet
stworzenie dotknięte trądem). Na dobrą sprawę John Stuart Mili, dokonując krytycznej analizy
naturalnego porządku, był bez porównania bliżej sedna rzeczy, kiedy pisał:

Gdyby choć dziesiąta część wysiłków podejmowanych w celu odnalezienia śladów

wszechpotężnego, miłosiernego Boga została skierowana na gromadzenie dowodów szargających
wizerunek stwórcy, ileż to przykładów na to udałoby się znaleźć w królestwie zwierząt? Dzieli
się je na te, co pożerają, oraz na te, co są pożerane. Większość stworzeń jest obficie wyposażona
w instrumentarium, które służy zadawaniu mąk i znęcaniu się nad ofiarami.

Obecnie, kiedy sądy uwolniły Amerykanów (przynajmniej chwilowo) od przymusowego

wpajania „kreacjonistycznych” głupot dzieciom w szkolnych klasach, możemy powtórzyć za
inną wielką postacią epoki wiktoriańskiej, lordem Thomasem Macaulayem, że „każde dziecko w
wieku szkolnym wie”, że Paley postawił swój skrzypiący i rozklekotany powóz przed starą,
rzężącą i ochwaconą szkapą. Ryby nie dlatego mają płetwy, by posługiwać się nimi w wodzie,
podobnie zresztą jak ptaki nie po to zostały wyposażone w skrzydła, żeby spełnić słownikową
definicję istot potrafiących fruwać. (Pominąwszy wszystko inne, istnieje zbyt wiele gatunków
ptaków, które nie potrafią latać). W istocie rzeczy jest dokładnie na odwrót: działa tu mechanizm
adaptacji i selekcji (naturalnego doboru). Whittaker Chambers w książce Witness (Świadek),
która wstrząsnęła posadami Ameryki, odtwarza ze szczegółami chwilę, kiedy porzucił
historyczny materializm, pustą już i jałową intelektualnie ideę komunizmu, i wstąpił na drogę
eliminowania stalinizmu z obszaru Stanów Zjednoczonych Ameryki. Stało się to pewnego ranka,
kiedy rzucił przelotne spojrzenie na małżowinę uszną swej córeczki, będącej wtedy w wieku

niemowlęcym. Piękne zwoje i fałdy tego zewnętrznego organu natchnęły go nagłym olśnieniem,
że taki twór nie może być dziełem przypadku. Mięsista małżowina o tak pięknej urodzie musi
być tworem boskim. Cóż, ja również wpadałem w zachwyt nad malutkimi i zaiste słodkimi
uszami mojego potomstwa płci niewieściej, jednakże za każdym razem spostrzegam, że (a)
przydałoby się je przeczyścić, (b) sprawiają wrażenie produktu seryjnego, jeśli porówna się je z
nie tak urokliwymi przecież uszami córek innych ludzi, (c) w miarę jak ludzie się starzeją, ich
małżowiny uszne, widziane z tyłu, wyglądają coraz bardziej absurdalnie oraz (d) ssaki o znacznie
niższym poziomie rozwoju niż my, jak choćby koty czy nietoperze, zostały obdarzone o wiele
bardziej fascynującymi i urokliwymi, a także bez porównania bardziej wrażliwymi na dźwięki
organami słuchu. By powtórzyć, tym razem za de Laplace’em, w rzeczywistości powiedziałbym,
że istnieje wiele przekonujących argumentów obalających kult Stalina, jednak walka ze
stalinizmem ma pełną rację i uzasadnienie bez potrzeby uciekania się do założenia pana
Chambersa, poczynionego na podstawie obserwacji małżowiny usznej.

Uszy są czymś przewidywalnym i zunifikowanym, uroda zewnętrznych małżowin jest w

każdym wypadku warta podziwu i zachwytu, nawet jeśli dziecko nie będzie miało szczęścia i
urodzi się głuche jak pień. Ta sama teza okaże się jednak nieprawdziwa w odniesieniu do
wszechświata. Tu mamy do czynienia z anomaliami, tajemnicami oraz niedoskonałościami - by
posłużyć się skrajnie oszczędnymi terminami - które w żadnym razie nie wykazują zdolności
adaptacji, nie wspominając już nawet o procesie selekcji. Thomas Jefferson, będąc już w
podeszłym wieku, lubił posługiwać się analogią do zegara, nawiązując do własnej osoby, i
pisywał do przyjaciół, którzy zapytywali o jego zdrowie, że jakaś tam sprężyna pękła lub inne
koło zębate się zatarło. Takie podejście przywołuje automatycznie niewygodną (dla wierzących)
kwestię wbudowanych w mechanizm usterek, których żaden zegarmistrz nie jest w stanie
naprawić. Czy te wady należy również zaliczyć do elementów „dzieła stworzenia”? (Jak zwykle
ci, którzy obstają przy pierwszym wariancie, zamilkną i zaczną przebierać nogami, kiedy górę
wezmą argumenty drugiej strony). Lecz gdy obrócimy myśli ku wirującej, ryczącej dzikości
przestrzeni kosmicznej, wraz z jej czerwonymi olbrzymami, białymi karłami oraz czarnymi
dziurami, tytanicznymi eksplozjami i unicestwieniem bytów, możemy jedynie mgliście i z
drżeniem sformułować wniosek, że „dzieło stworzenia” nie zostało jeszcze w istocie rzeczy
dokończone. Zastanawiamy się również, czy dinozaury miały podobne odczucia, kiedy meteory
spadały na ziemię, z niszczycielskim impetem przechodząc przez atmosferę i kładąc kres
bezcelowej, bezwzględnej rywalizacji na bezkresnych mokradłach przed milionami lat.

Nawet jeśli to, co początkowo wiedzieliśmy o symetrii Układu Słonecznego, było

stosunkowo pocieszające, to system wykazał tendencję do niestabilności i entropii, co trapiło sir
Isaaca Newtona do tego stopnia, że wysunął koncepcję, jakoby Bóg interweniował co jakiś czas,
korygując orbity planet i przywracając je na właściwy tor. To z kolei naraziło go na kpiny i
drwiny ze strony Gottfrieda Leibniza, który zadał pytanie, dlaczegóż to Bóg za pierwszym razem
nie wykonał właściwej i solidnej roboty. Na dobrą sprawę rzeczywiście dzieje się tak tylko
dlatego, że siejąca przestrach pustka wokół nas sprawiła, że mamy wrażenie, że w sposób
pozornie unikalny i piękny na Ziemi występują inteligentne formy życia. Jesteśmy próżni, zatem
budzi to w nas dumę i pychę, nieprawdaż? Ta próżność sprawia, że nie dostrzegamy
obiektywnego faktu, że wśród innych ciał niebieskich w naszym systemie słonecznym pozostałe
są albo zbyt zimne, by mogły na nich powstać jakiekolwiek formy życia, albo zbyt gorące. Tak
się składa, że ta sama teza jest prawdziwa nawet na naszej niebieskiej i kulistej planecie, gdzie
gorąco rywalizuje z zimnem, tworząc w rezultacie duże obszary nieprzydatnej do niczego
pustyni, my zaś nauczyliśmy się żyć i zawsze żyliśmy na ostrzu klimatycznego noża. Tymczasem
Słońce powoli szykuje się do eksplozji i pochłonięcia wszystkich planet, niczym jakiś zazdrosny

wódz lub kacyk albo plemienne bóstwo. To ci dopiero dzieło stworzenia!

I na tym zakończylibyśmy rozważania w skali makro. A jak ma się sprawa w skali mikro?

Odkąd zostali zmuszeni do wzięcia udziału w tym sporze, co zresztą uczynili z ogromną
niechęcią, ludzie religijni i pobożni usiłowali wtórować wyznaniu Hamleta skierowanemu do
Horacego, że na niebie i ziemi więcej jest rzeczy, niźli śniło się marnym człowieczym istotom.
Nasza strona ochoczo ustąpi w tym punkcie. Jesteśmy przygotowani na odkrycia w przyszłości,
które wprawią w osłupienie środowiska naukowe, nawet w większym stopniu niż potężny postęp
wiedzy, jaki dokonał się od czasów Darwina i Einsteina. Jednakże te odkrycia nadejdą w taki sam
sposób - w wyniku cierpliwych, skrupulatnych oraz (jak mamy nadzieję) swobodnych i
nieskrępowanych dociekań. Tymczasem musimy również udoskonalić nasze umysły przez
żmudne obalanie najnowszych głupot i bredni, jakie pojawiły się za sprawą ludzi pobożnych i
wierzących. Kiedy w dziewiętnastym stuleciu zaczęto wykopywać i katalogować kości
prehistorycznych zwierząt, znaleźli się tacy, którzy twierdzili, że skamieniałości zostały
umieszczone w geologicznych złożach przez samego Boga po to, by wystawić na próbę naszą
wiarę. Takiego twierdzenia nie da się jednak obalić, podobnie zresztą jak nie da się podważyć
mojej ulubionej teorii, wyprowadzonej na podstawie wzorców zachowań, jakie możemy
obserwować, że my możemy być elementem dzieła stworzenia w ramach którego planeta Ziemia
powstała, o czym nie mamy zielonego pojęcia, jako kolonia karna i zakład dla umysłowo chorych
oraz swoiste wysypisko śmieci - dokonanego przez odległą i wyżej rozwiniętą cywilizację.
Jednakże sir Karl Popper sprawił, iż zapamiętałem, że hipoteza, której nie da się obalić, jest po
prostu kiepską teorią.

Teraz z kolei usłyszeliśmy, że tak zdumiewający narząd jak ludzkie oko nie może być

rezultatem, by tak powiedzieć, „ślepego” przypadku. Tak się składa, że frakcja opowiadająca się
za „dziełem stworzenia” wybrała przykład, który nie mógłby być lepszy. Wiemy bowiem bardzo
dużo o oku, a także na temat stworzeń, które je posiadają i które nie dysponują zmysłem wzroku,
wiemy również, dlaczego tak jest. Z tego względu muszę w tym miejscu oddać głos mojemu
przyjacielowi, doktorowi Michaelowi Shermerowi:

Ewolucja zawiera w sobie założenie, że żyjące współcześnie organizmy powinny wykazywać

zróżnicowanie struktur, poczynając od prostych i kończąc na złożonych, co stanowi raczej
odbicie ewolucyjnej historii niż jednorazowej kreacji. Ludzkie oko na przykład jest rezultatem
długiej i złożonej drogi, która sięga setek milionów lat wstecz. Początkowo zwykła plamka oczna
z garstką światłoczułych komórek dostarczała organizmowi informacji na temat ważnego źródła
światła. Później rozwinęła się we wklęsłą plamkę, w której niewielkie zagłębienie na
powierzchni wypełnione jest komórkami światłoczułymi, dostarczającymi dodatkowych
informacji na temat kierunku światła. Następnie pojawiła się głębiej osadzona plamka świetlna, a
dodatkowe komórki na większej głębokości dostarczały bardziej precyzyjnych informacji na
temat środowiska. Później wyształciło się oko o konstrukcji aparatu fotograficznego z otwieraną
przesłoną, które było zdolne skoncentrować obraz w tylnej części warstwy światłoczułych
komórek, umieszczonych głębiej.

Następnie pojawiło się oko z soczewkami i przesłoną, które potrafiło koncentrować się na

obrazie, i wreszcie - oko o złożonej budowie, jakie spotykamy u takich żyjących współcześnie
ssaków, jak gatunek homo sapiens.

Efekty wszystkich etapów pośrednich tego procesu można zaobserwować u innych

organizmów, opracowano też wyrafinowane komputerowe modele, z pomocą których
przetestowano hipotezę i wykazano, że teoria w rzeczy samej „działa”. Istnieje jeszcze jeden
dowód ewolucji oka, na co wskazuje Shermer. Chodzi tu o niekompetencję (nieudolność) „dzieła
stworzenia” narządu wzroku.

Anatomia ludzkiego oka, na dobrą sprawę, potwierdza niemal wszystko oprócz

„inteligentnego” charakteru jego projektu. Zostało zbudowane do góry nogami oraz tyłem
naprzód, w rezultacie czego fotony światła muszą przechodzić przez rogówkę, soczewki, ciecz
wodnistą, płyn surowiczy, naczynia krwionośne, komórki zwojów nerwowych (gangliony),
komórki amakrynowe, komórki poziome i komórki bipolarne, zanim wreszcie dotrą do
wrażliwych na światło pręcików i czopków, które przekształcają sygnał świetlny w nerwowe
impulsy - te z kolei są przesyłane do płatu kory mózgowej sterującego zmysłem wzroku w tylnej
części mózgu, gdzie następuje przekształcanie sygnałów w inteligentne, abstrakcyjne obrazy. Czy
konstruując optymalnie funkcjonujący zmysł wzroku, inteligentny stwórca zbudowałby oko do
góry nogami i tyłem naprzód?

W następstwie tego, że wyewoluowaliśmy od pozbawionych wzroku bakterii, o których

wiemy obecnie, że dzielą z nami znaczącą część DNA, jesteśmy organizmami
krótkowzrocznymi. Jest to ta sama błędnie zbudowana optyka, wliczając w to celowo
„zaprojektowaną” plamkę ślepą, dzięki której, jak utrzymywali niektórzy z naszych przodków,
„na własne oczy widzieli” cuda. W tych jednak wypadkach problem leży gdzie indziej, w korze
mózgowej, nie wolno nam jednak nigdy zapominać o ostrzeżeniu Karola Darwina, że nawet
osobniki najwyżej rozwinięte wśród nas zawsze będą nosić „niedający się zetrzeć stempel
niskiego pochodzenia”.

Do słów Shermera dodałbym jeszcze to, że chociaż prawdą jest twierdzenie, że jesteśmy

najwyżej rozwiniętymi i najbardziej inteligentnymi ze zwierząt, to rybołów dysponuje wzrokiem
sześćdziesiąt razy, jak obliczyliśmy, mocniejszym i bardziej wyrafinowanym niż nasz zmysł
wzroku. Ponadto ślepota, która jest jednym z najstarszych i najbardziej tragicznych zaburzeń,
często powodowana bywa przez mikroskopijnych rozmiarów pasożyty, które same w sobie
stanowią cuda geniuszu. Po cóż jednak nagradzać lepiej rozwiniętymi oczami (a w przypadku
kota czy nietoperza także uszami) niżej rozwinięte gatunki? Rybołów potrafi zanurkować
precyzyjnie za płynącą szybko rybą, którą wypatrzył w głębi nurtu z wysokości wielu metrów,
przez cały ten czas manewrując również niezwykłymi skrzydłami. Rybołowy zostały niemal
doszczętnie wytępione przez ludzi, ty zaś możesz urodzić się ślepy jak robak, i nie przeszkodzi ci
to wcale zostać, dajmy na to, pobożnym i rozmodlonym członkiem Kościoła metodystów.

Karol Darwin pisał:

Wysunięcie tezy, że oko ze wszystkimi jego niedającymi się podrobić mechanizmami

służącymi do skupiania się na różnych odległościach, do przepuszczania zróżnicowanej ilości
światła oraz do korygowania aberracji sferycznej i chromatycznej, mogło zostać wykształcone w
drodze naturalnego doboru, wydaje się, co sam z własnej woli przyznaję, absurdem na
najwyższym z możliwych poziomie.

Słowa te padły w jego eseju zatytułowanym Narządy o najwyższym stopniu doskonałości i

złożoności. Od tamtej pory ewolucja oka stała się niemal odrębną dziedziną wiedzy i badań.
Dlaczegóż nie miałaby się stać? To naprawdę fascynujące i głęboko poznawcze, kiedy się
dowiadujemy, że w trakcie ewolucji rozwinęło się co najmniej czterdzieści różnych form oczu, a
być może nawet sześćdziesiąt, w sposób całkiem odrębny i do siebie równoległy, choć
jednocześnie porównywalny. Dr Daniel Nilsson, być może największy autorytet w tej dziedzinie,
odkrył między innymi, że trzy różne grupy ryb rozwinęły niezależnie od siebie cztery oczy. Jedno
z tych morskich stworzeń, Bathylychnops exilis, posiada parę oczu skierowanych na zewnątrz
oraz drugą parę oczu (osadzoną w ścianach głównych gałek ocznych), które pozwalają patrzeć
rybie przed siebie do dołu. Dla większości gatunków byłoby to obciążenie, jednak w wypadku
stworzeń żyjących w środowisku wodnym rozwiązanie to ma oczywiste zalety. W tym miejscu
należy również podkreślić, co bardzo ważne, że rozwój embriologiczny drugiej pary oczu nie
stanowi kopii w miniaturze rozwoju pierwszej pary, lecz podlega całkiem odrębnemu wzorcowi
ewolucyjnemu. W liście do Richarda Dawkinsa doktor Nilsson ujął to następująco: „Gatunek ten
ponownie wynalazł soczewki, mimo że już takie posiadał. Może to stanowić przekonujące
poparcie tezy, że rozwinięcie soczewek na drodze ewolucyjnej wcale nie jest trudne”. Kreatywne
bóstwo, rzecz jasna, z dużo większym prawdopodobieństwem w pierwszym rzędzie
zdublowałoby dodatkowy układ optyczny, w rezultacie czego nie mielibyśmy się czemu dziwić
ani czego odkrywać. Albo jak stwierdził Darwin w tym samym eseju:

Kiedy po raz pierwszy powiedziano, że Słońce stoi nieruchomo, a świat krąży po orbicie,

zdrowy rozsądek rodzaju ludzkiego uznał tę doktrynę za błędną. Jednak stare powiedzenie, które
głosi: vox populi, vox Dei, o czym wie każdy filozof, nie może być stosowane z wiarygodnością
w nauce. Racje rozumu podpowiadają mi, że skoro można wykazać istnienie licznych etapów,
wychodząc od oka niedoskonałego i prostego, a kończąc na doskonałym i skomplikowanym
narządzie wzroku, każda z tych form jest przydatna dla jego posiadacza, co nie ulega
wątpliwości; jeśli, idąc dalej, budowa oka ulegnie jakiejś zmianie, a zmiany te są dziedziczone,
co również należy uznać za pewnik, i jeśli takie zmiany okażą się w jakikolwiek sposób
przydatne dla zwierzęcia w nieustannie zmieniających się warunkach życia, wtedy trudność z
uwierzeniem w to, że doskonałe i skomplikowane oko mogłoby zostać uformowane w drodze
naturalnego doboru, chociaż pozostanie przeszkodą nie do pokonania dla naszej wyobraźni, nie
powinna być uznana za rzeczywistą przeszkodę.

Być może uśmiechniemy się lekko, zwracając uwagę na opinię Darwina o nieruchomym

Słońcu, a także kiedy zwrócimy uwagę na jego słowa o „doskonałych” oczach, lecz dzieje się tak
wyłącznie dlatego, że mamy tyle szczęścia, by wiedzieć więcej niż wielki uczony. Tym, co
naprawdę warto dostrzec i zapamiętać, jest jego właściwe podejście do rzeczy, które uważa za
cudowne.

Prawdziwym bowiem „cudem” jest fakt, że my, posiadając wspólne geny z pierwotnymi

bakteriami, od których rozpoczęło się życie na Ziemi, wyewoluowaliśmy do postaci, w jakiej
występujemy dzisiaj. Istnieją gatunki, które nie wykształciły w ogóle oczu albo mają narządy
wzroku o bardzo małej sprawności. Pojawia się tu intrygujący paradoks: ewolucja nie posiada
oczu, lecz potrafi je wykreować. Profesor Francis Crick, cechujący się błyskotliwym umysłem

jeden z odkrywców podwójnej helisy, miał kolegę, nazwiskiem Leslie Orgel, który ujął ten
paradoks bardziej elegancko niż ja. „Ewolucja”, oznajmił, „ jest bardziej bystra niż ty”. Jednakże
ten komplement, wskazujący na „inteligentny” charakter procesu doboru naturalnego, nie
stanowi w żaden sposób ustępstwa wobec bzdurnej teorii o „inteligentnym dziele stworzenia”.
Niektóre z osiągnięć ewolucji robią ogromne wrażenie, co przychodzi nam do głowy, kiedy
myślimy o sobie. („Jak doskonałym tworem jest człowiek”, wykrzykuje Hamlet, zanim do
pewnego stopnia zaprzecza sam sobie, opisując owo osiągnięcie słowami: „kwintesencja
prochu”; oba te stwierdzenia są na dobrą sprawę prawdziwe). Jednakowoż proces, w trakcie
którego uzyskiwany jest końcowy rezultat, jest powolny i nieskończenie żmudny. Dzięki niemu
dysponujemy „łańcuchem” DNA, w którym aż roi się od bezużytecznych śmieci i który ma
bardzo dużo wspólnego z organizmami niższymi. Stempel pochodzenia od niżej rozwiniętych
przodków możemy odnaleźć między innym w naszym wyrostku robaczkowym, w niepotrzebnej
już nam okrywie włosowej, która wciąż rośnie (potem jest zrzucana) po piątym miesiącu życia w
macicy, w naszych tak łatwo zużywających się kolanach, naszym szczątkowym ogonie oraz w
licznych osobliwościach naszego układu moczowo-płciowego. Dlaczego ludzie wciąż twierdzą,
że „Bóg kryje się w szczegółach”? Z pewnością nie da się go odnaleźć w detalach naszej
anatomii, chyba że jego kreacjonistyczni, niegrzeszący inteligencją fani zechcą policzyć mu za
zasługi nieporadność, niepowodzenia oraz brak kompetencji.

Ci, którzy ustąpili, nie bez walki, przed przytłaczającymi dowodami ewolucji, wypinają teraz

pierś do dekoracji medalami za to, że zdobyli się na przyznanie do porażki. Już sama wspaniałość
i zróżnicowanie tego procesu, jak pragną teraz deklarować, przemawia za umysłem (bytem)
sprawczym i kierującym. Tym sposobem jednak robią ze swojego wyimaginowanego Boga
szukającego po omacku głupka, jednocześnie czyniąc z amatorskiego majsterkowicza,
działającego na zasadzie prób i błędów, po prostu niedołęgę i niezdarę, który potrzebował wielu
eonów czasu, by uformować kilka sprawnych modeli, gromadząc jednocześnie całe wysypisko
śmieci i nieprzydatnych do niczego odpadków. Czyż nie mają w sobie ani krzyny szacunku i
respektu wobec bóstwa, któremu oddają cześć? Twierdzą nierozważnie, że biologia ewolucyjna
jest „wyłącznie teorią”, co zdradza ich ignorancję wobec rozumienia słowa „teoria”, jak również
wyrazu „projekt”. „Teoria” jest czymś, co zostało sformułowane - jeśli wybaczysz mi to
określenie - po to, by dopasować do siebie znane fakty. Teoria jest udana wtedy, kiedy przetrwa
wprowadzenie do niej faktów wcześniej nieznanych. Staje się teorią akceptowaną, kiedy na jej
podstawie można trafnie przewidzieć rzeczy lub zdarzenia, których jeszcze nie odkryliśmy lub
które jeszcze nie wystąpiły. Wymaga to czasu, teoria jest też poddana działaniu określonej wersji
procedury Ockhama: egipscy astronomowie z czasów faraonów potrafili przewidywać zaćmienia,
choć jednocześnie wierzyli, że Ziemia jest płaska. Kosztowało ich to jednak mnóstwo
niepotrzebnej pracy. Przewidywania Einsteina co do precyzyjnej wielkości kątowego odchylenia
światła gwiazd spowodowanego grawitacją - potwierdzone w trakcie jednego z zaćmień u
zachodnich wybrzeży Afryki, do jakiego doszło w 1913 roku - cechowały się większą elegancją i
posłużyły do potwierdzenia sformułowanej przez niego „teorii” względności.

Wśród ewolucjonistów toczone są liczne dysputy na temat tego, jak przebiegał ten

skomplikowany proces, a także jak doszło jego rozpoczęcia. Francis Crick pozwolił sobie nawet
na przejściowy flirt z teorią, która głosiła, jakoby życie na Ziemi było rezultatem „inseminacji”
naszej planety bakteriami rozsianymi przez przelatującą kometę. Wszystkie te spory, kiedy lub
jeśli zostają zakończone, znajdują rozwiązanie dzięki zastosowaniu metod naukowych i
eksperymentalnych, które jak do tej pory potwierdziły swoją merytoryczną przydatność. Dla
kontrastu, kreacjonizm czy też „inteligentne dzieło stworzenia” (jedyny przejaw inteligencji
można odnaleźć w pokrętnym przemianowaniu własnej nazwy) nie jest nawet teorią. W całej

szczodrze finansowanej związanej z nią propagandzie nigdy nie podjęto nawet próby wykazania,
jak pojedynczy fragment naturalnego świata da się wytłumaczyć lepiej za pomocą „dzieła
stworzenia” niż przez wyjaśnienie, jakie daje ewolucyjna konkurencja. Zamiast tego kreacjonizm
wręcz nurza się w infantylnej tautologii. Jeden z kreacjonistycznych „kwestionariuszy”, w
którym należy odpowiedzieć „tak/nie”, zawiera następujące pytania:

Czy znasz jakikolwiek budynek, którego nie zbudował budowniczy?

Czy znasz jakikolwiek obraz, którego nie namalował malarz?

Czy znasz jakikolwiek samochód, którego nie zmontował producent?

Jeśli odpowiedziałeś TAK na powyższe pytania, podaj szczegóły.

Znamy odpowiedź we wszystkich wypadkach. Były to wymagające mrówczej pracy

wynalazki rodzaju ludzkiego (często dokonywane na zasadzie prób i błędów); były dziełem wielu
rąk i wciąż „ewoluują”. To właśnie sprawia, że za duby smalone i dyrdymały należy uznać
prezentowane z szyderczym śmiechem przez kreacjonistów tezy, które przyrównują ewolucję do
trąby powietrznej szalejącej na składowisku wyrzuconych części zamiennych, w której efekcie
końcowym powstaje jumbo jet. Zacząć wypada od tego, że nie ma żadnych „części zamiennych”,
które czekałyby na montaż. Po drugie, proces pozyskiwania i odrzucania takich „części”
(szczególnie zaś skrzydeł) w żaden sposób nie przypomina trąby powietrznej, jak mogłoby się
wydawać. Czas, jaki wchodzi tu w grę, bardziej przypomina lodowiec niż gwałtowną nawałnicę.
Po trzecie, jumbo jety nie są montowane z niedziałających lub zbędnych „części”,
odziedziczonych z konieczności po mniej udanych modelach samolotów. Dlaczego z taką
łatwością zgodziliśmy się na to, żeby nazwać tę starą, całkiem już obnażoną koncepcję,
niebędącą nawet teorią, nowym, przebiegle dobranym, maskującym określeniem „inteligentnego
dzieła stworzenia”? Nie ma w niej absolutnie nic „inteligentnego”. Jest to wciąż to samo mumbo
jumbo (chociaż w tym wypadku bardziej jumbo mumbo, zawsze jednak brednie).

Samoloty podlegają, w ramach obiektów konstruowanych przez człowieka, „ewolucji”.

Podobnie zresztą jak my, choć w zupełnie inny sposób. Na początku kwietnia 2006 roku w
magazynie „Science” opublikowano wyniki długotrwałych badań przeprowadzonych na
Uniwersytecie Oregońskim. Opierając się na rekonstrukcji dawnych genów wymarłych gatunków
zwierząt, naukowcy zdołali wykazać, że hipoteza niebędącą teorią o „ograniczonej do minimum
złożoności” jest tylko żartem. Molekuły białek, jak stwierdzono, podlegały powolnemu
procesowi prób i błędów, polegającemu na ponownym używaniu i modyfikowaniu istniejących
części, przy czym działał tu mechanizm „klucza i zamka”, a hormony niewykazujące zgodności
były odpowiednio „załączane” lub „wyłączane”. Ten genetyczny marsz został zapoczątkowany
zupełnie na ślepo przed około 450 milionami lat, zanim życie opuściło ocean i zanim ewolucja
zdołała wytworzyć kości. Znamy obecnie takie fakty na temat przyrody, których ojcowie religii
nie byli nawet w stanie domniemywać. Zapewne ostudziłyby one ich nadmiernie rozpalone
języki, gdyby tylko dysponowali wiedzą na ich temat. A jednak, kiedy pojawiły się
powierzchowne założenia, spekulowanie na temat tego, kto wykreował nas, byśmy byli
kreatorami, staje się bezowocne i pozbawione merytorycznego sensu, podobnie zresztą jak
pytanie, kto stworzył stwórcę. Arystoteles, którego wywód na temat ruchomego obiektu
pozostającego w miejscu oraz przyczyny, która nie ma przyczyny, stanowi początek tego sporu,
doszedł do wniosku, że logika nakazywałaby istnienie czterdziestu siedmiu lub pięćdziesięciu
pięciu bogów. Z pewnością nawet monoteista byłby w tym miejscu wdzięczny za brzytwę

Ockhama, czyż nie? Wychodząc z pluralizmu pierwotnych panteonów, monoteiści zdołali
skutecznie się targować, ograniczając się do tylko jednego bóstwa. Stopniowo zmierzają do
liczby zgodnej z prawdą, o okrągłym konturze, pozbawionym jakichkolwiek kątów.

Musimy również stawić czoła faktowi, że ewolucja, oprócz tego, że przewyższa nas

bystrością, jest również nieskończenie bardziej bezduszna, okrutna, a także kapryśna. Badania
szczątków kopalnych oraz wyniki, jakich dostarcza biologia molekularna, wykazują niezbicie, że
blisko 98 procent wszystkich gatunków, jakie kiedykolwiek pojawiły się na Ziemi, wymarło lub
wyginęło. W historii Ziemi pojawiały się okresy eksplozji życia, po których nieodmiennie
przychodziły epoki masowego „wymierania”. Jeśli życie miało się utrzymać na planecie
poddanej procesowi ochładzania, musiało najpierw pojawić się w niewyobrażalnej obfitości.
Mamy okazję rzucić na to okiem w skali mikro podczas naszej marnej ludzkiej egzystencji.
Mężczyźni produkują nieskończenie więcej spermy, niż jest to konieczne do założenia
człowieczej rodziny, przeżywają też cielesne tortury - choć nie do końca pozbawione pierwiastka
rozkoszy - na skutek fizycznej potrzeby rozprowadzania tegoż nasienia w każdym możliwym
miejscu czy też pozbywania się go w inny sposób. (Religie zupełnie niepotrzebnie przyczyniły
się do nasilenia tych mąk i niedoli, obejmując zakazami rozmaite i proste sposoby pozbywania
się tego, rzekomo „będącego elementem dzieła stworzenia”, parcia). Wybujała i nieprzebrana
obfitość świata owadów czy też rozrodczy zapał, dajmy na to, wróbla, łososia czy dorsza, to
zaiste tytaniczne marnotrawstwo, które zmierza do zapewnienia tego, że przynajmniej w
niektórych, choć nie we wszystkich wypadkach, liczba tych, którzy przetrwają, będzie
wystarczająca.

Wyższe organizmy zwierzęce nie stanowią raczej wyjątku odbiegającego od tej

prawidłowości. Religie, jakie znamy, rozwinęły się - z oczywistych względów - w łonie ludów i
cywilizacji, które również mogliśmy poznać. W Azji, w basenie Morza Śródziemnego oraz na
Bliskim Wschodzie źródła pisane stworzone ręką człowieka sięgają bardzo odległych czasów i
jest to okres pozbawiony przerw czy nieciągłości. Mimo to religijne mity opowiadają o okresach
ciemności, plag i katastrof, kiedy to można było odnieść wrażenie, że natura obróciła się
przeciwko istnieniu człowieka. Tradycja ustna, potwierdzona obecnie dowodami
archeologicznymi, czyni bardzo prawdopodobnymi wielkie potopy, kiedy formowało się Morze
Czarne i Morze Śródziemne. Te złowróżbne i mrożące krew w żyłach wydarzenia zapewne
pobudzały wyobraźnię autorów eposów w Mezopotamii oraz w innych starożytnych
cywilizacjach. Rok po roku chrześcijańscy fundamentaliści organizują ekspedycje na górę Ararat,
wznosząca się we współczesnej Armenii, święcie przekonani, że któregoś dnia uda im się odkryć
szczątki wraku Arki Noego. Wysiłki te są próżne i daremne i nie będą w stanie niczego
udowodnić, nawet gdyby zakończyły się sukcesem. Gdyby jednak ludziom tym dana była szansa
zapoznania się z rekonstrukcją tego, co wydarzyło się w rzeczywistości, zyskaliby sposobność
konfrontacji z czymś o wiele bardziej zapadającym w pamięć niż banalna relacja o potopie i
Noem: nagła i wielka ściana czarnej wody pędząca z rykiem po gęsto zamieszkanej równinie.
Takie zatopienie „Atlantydy” zapewne zapisało się w pamięci naszych prehistorycznych
przodków, podobnie jak utrwaliłoby się w pamięci nas, ludzi współczesnych.

Niemniej jednak nie dysponujemy nawet ukrytymi ani nierzetelnie spisanymi kronikami na

temat tego, co przydarzyło się większości naszych bliźnich, rdzennych mieszkańców obu
Ameryk. Kiedy chrześcijańscy i katoliccy konkwistadorzy dotarli do półkuli zachodniej na
początku szesnastego stulecia naszej ery, postępowali z tak niewypowiedzianym okrucieństwem i
żądzą niszczenia, że jeden spośród nich, Bartolomeo de las Casas, postulował oficjalne

zrzeczenie się zagarniętych dóbr, prośby o przebaczenie oraz przyznanie się do tego, że całe
zdobywcze przedsięwzięcie było błędem. Być może kierował się szlachetnymi intencjami, jednak
dręczące go wyrzuty sumienia miały swoje źródło w przekonaniu, że „Indianie” żyli w
nieskażonym niczym raju, a Hiszpania i Portugalia nie zdołały po prostu wykorzystać szansy i
nie odkryły niewinności sięgającej czasów sprzed wygnania Adama i Ewy. Były to rzecz jasna
godne pożałowania duby smalone oraz wyraz skrajnego protekcjonali-zmu. Olmekowie oraz inne
plemiona miały przecież własnych bogów - których przychylność zjednywano sobie w głównej
mierze przez składanie ofiar z ludzi - oraz rozwinęły wyrafinowane systemy pisma, astronomię,
rolnictwo i handel. Ludy te zapisywały również własną historię oraz wymyśliły trzysta-
sześćdziesięciopięciodniowy kalendarz, który okazał się bardziej precyzyjny od jego
europejskiego odpowiednika. Jedna konkretna społeczność - Majowie - zdołała również
wypracować pełną uroku koncepcję liczby zero, do której nawiązywałem już wcześniej, a bez
której arytmetyczne obliczenia okazują się bardzo trudne. Fakt, że papiestwo w wiekach średnich
zawsze sprzeciwiało się koncepcji zera, jako obcej i heretyckiej, może z powodu jej rzekomo
arabskiego (a w istocie rzeczy sanskryckiego) pochodzenia, może okazać się bardzo istotny. Być
może jednak w liczbie tej krył się złowróżbny potencjał.

Wiemy co nieco na temat amerykańskiego przesmyku, jednak jeszcze do niedawna

pozostawaliśmy w całkowitej niewiedzy na temat rozległych miast i sieci komunikacyjnej
rozciągającej się na obszarze dorzecza Amazonki oraz w niektórych regionach Andów. Dopiero
rozpoczęto poważne badania nad tymi niewątpliwie robiącymi wrażenie kulturami, które
rozkwitały w czasach, kiedy Mojżesz, Abraham, Jezus, Mahomet oraz Budda odbierali cześć i
hołdy. Cywilizacje te nie uczestniczyły we wszystkich sporach i nie były uwzględniane w
kalkulacjach wyznawców religii monoteistycznych. Za pewnik można uznać fakt, że ludzie ci
również dysponowali własnymi mitami na temat stworzenia świata oraz własnymi objawieniami
boskiej woli, która wyjaśniała wszelkie dobro, jakie stało się ich udziałem. Oni jednak znosili
cierpienia, odnosili triumfy i w końcu opuszczali ziemski padół, wcale nie uczestnicząc w
„naszych” modłach. Wymierali w gorzkiej świadomości, że nikt w przyszłości nie będzie
pamiętał, jacy byli lub nawet czy w ogóle kiedykolwiek byli. Ich „ziemia obiecana”, proroctwa,
hołubione legendy oraz uroczyste ceremoniały równie dobrze mogły odbywać się na innej
planecie. Oto przykład skrajnej arbitralności historii rodzaju ludzkiego.

Wydaje się, że wcale nie ma wątpliwości lub są tylko w niewielkim zakresie, że narody te i

ludy zostały unicestwione nie tylko w rezultacie najazdu konkwistadorów, także reprezentujących
gatunek homo sapiens, lecz również w efekcie działania mikroorganizmów, o których ani oni, ani
też najeźdźcy nie mieli pojęcia. Drobnoustroje te mogły być miejscowego pochodzenia albo
zostały przywleczone zza oceanu, tak naprawdę nie ma to znaczenia. I znów możemy przekonać
się, jak gigantycznie błędne tezy głosi będąca dziełem człowieka opowieść zawarta w Księdze
Rodzaju (Genesis). Jak na podstawie jednego ustępu można udowodnić, że księga ta została
zapisana przez ludzi pozbawionych wiedzy, nie zaś przez Boga? Ano tak, że człowiek zyskał
„władzę” nad wszelkimi zwierzętami, ptactwem i rybami. Nie zostały tu jednak wymienione ani
dinozaury, ani plezjozaury, ani też pterodaktyle, ponieważ autorzy świętego pisma nie mieli
pojęcia o ich istnieniu, zostali wyróżnieni w rzekomo specjalnym i jednorazowym dziele
stworzenia. Nie znajdziemy tu również wzmianki o torbaczach, ponieważ Australia - kolejny
kandydat, po Mezoameryce, do roli nowego „raju” - nie widniała na żadnej ze znanych wówczas
map. Najważniejszy jest jednak fakt, że w Genesis człowiek nie zyskuje władzy nad
drobnoustrojami i bakteriami, ponieważ istnienie tych koniecznych dla życia na Ziemi, lecz
niebezpiecznych stworzeń nie było znane czy rozumiane. Gdyby natomiast fakt ten był znany lub
rozumiany, z miejsca stałoby się jasne, że te organizmy dysponują „władzą” nad nami i będą tą

władzą dysponować w niekwestionowany sposób tak długo, dopóki duchowni i kler nie przestaną
rozpychać się łokciami i w końcu badania medyczne zyskają swoją szansę. Nawet dzisiaj
równowaga między gatunkiem homo sapiens a niewidzialną „armią mikrobów” Ludwika
Pasteura nie został jeszcze do końca osiągnięta, lecz łańcuch DNA pozwolił nam przynajmniej na
ustalenie sekwencji genomu naszych śmiercionośnych rywali, takich jak choćby wirus ptasiej
grypy, oraz określenie, co jest wspólne im i nam.

Być może najbardziej zniechęcającym zadaniem, przed jakiego obliczem stoimy jako po

części racjonalne zwierzęta o zbyt dużych nadnerczach i zbyt małych płatach czołowych (kory
mózgowej), jest rozważenie naszej względnej rangi w schemacie rzeczy. Nasze miejsce we
wszechświecie jest tak niewyobrażalnie małe, że nie jesteśmy w stanie, dysponując ograniczoną
ilością substancji mózgowej, rozważać na ten temat przez dłuższy czas. Z nie mniejszym trudem
przychodzi nam uświadomienie sobie, że nasza obecność na Ziemi może być wyłącznie dziełem
przypadku. Mogliśmy zdobyć wiedzę o naszym skromnym miejscu na skali, o tym, jak
przedłużyć nasze życie, leczyć się z chorób, uczyć się szacunku i obopólnie korzystnej
współpracy z innymi rasami oraz innymi zwierzętami, a także jak wykorzystywać rakiety nośne
do wynoszenia satelitów telekomunikacyjnych na orbitę. Lecz po tym wszystkim nadchodzi
świadomość naszej zbliżającej się nieuchronnie śmierci, i nawet wiedza o tym, że kiedyś tam
nastąpi wymarcie naszego gatunku oraz kres wszechświata spowodowany gorącem, stanowi
marne pocieszenie. Lecz mimo wszystko nie znajdujemy się w położeniu tych ludzi, którzy
umarli, nie mając nawet szansy opowiedzenia własnej historii, albo którzy umierają dzisiaj, w
tym momencie, po kilku panicznych chwilach bolesnej i budzącej trwogę egzystencji.

W 1909 roku w Górach Skalistych po stronie Kanady przy granicy z Kolumbią Brytyjską

dokonano odkrycia o kardynalnym znaczeniu. Znane jest pod nazwą łupków Burgess i chociaż
jest to naturalna formacja geologiczna, nie ma właściwości magnetycznych. Jest niemal jak
wehikuł czasu, który pozwoli nam odwiedzić przeszłość. Bardzo odległą przeszłość. Ten
wapienny kamieniołom powstał blisko 570 milionów lat temu i pamięta to, co paleontologowie
nazywają „kambryjską eksplozją”. Wtedy właśnie trwała epoka masowego „wymierania” i
wygasania na ewolucyjnym zegarze, a w rezultacie znów pojawiały się epoki, kiedy życie
rozwijało się obficie w przeogromnej mnogości form. (Inteligentny „stwórca” być może zdołałby
dokonać tego bez tych chaotycznych epizodów „egzystencjalnej” hossy oraz bessy).

Większość żyjących współcześnie zwierząt ma swoje korzenie w tym wielkim kambryjskim

„inspekcie”, lecz do roku 1909 nie byliśmy w stanie dostrzec ich w naturalnym dla nich
środowisku. Wcześniej zatem musieliśmy w dużej mierze opierać się na dowodach w formie
kości i skorup, natomiast łupki z Burgess zawierają liczne skamieniałos'ci z zachowaną
„splanchną”, czyli tkankami miękkimi, wliczając w to treść przewodu pokarmowego. Jest to
swego rodzaju kamień z Rosetty, z pomocą którego można rozkodo-wywać rozmaite formy
życia.

Nasz własny solipsyzm, często wyrażany w formie diagramów lub kreskówek, zwykle

przedstawia ewolucję jako coś w rodzaju drabiny czy układu rozwojowego, w którym w
najniższej ramce umieszczone są ryby łapiące dech w pobliżu brzegu, w następnych polach
widzimy zgarbione sylwetki, z przodozgryzem, i w końcu pojawia się człowiek wyprostowany
(homo erectus) z parasolką w dłoni, który woła: „Taxi!”. Nawet ci, którym dane było widzieć
schemat w kształcie zębatej linii fluktuacji między pojawianiem się, destrukcją, ponownym
pojawianiem się i kolejną destrukcją, oraz ci, którzy już przewidzieli nieuchronny koniec
wszechświata, zgodzą się po części, że da się dostrzec uporczywą tendencję do pięcia się w górę.
Nie jest to wcale wielkie zaskoczenie. Stworzenia radzące sobie słabo wymrą lub zostaną
unicestwione przez te, które radzą sobie lepiej. Ukierunkowany rozwój wcale jednak nie

sprzeciwia się idei przypadkowości. Kiedy profesor Stephen Jay Gould, wielki paleontolog, po
raz pierwszy poddał oględzinom łupki z Burgess, doszedł do najbardziej niepokojącego i
jednocześnie intrygującego wniosku. Przebadał skamieniałości oraz ich rozwój z największą
skrupulatnością i zdał sobie sprawę, że gdyby to drzewo dało się ponownie posadzić lub,
używając metafory, gdyby tę zupę raz jeszcze zagotować, prawdopodobnie nie zostałyby
odtworzone te same rezultaty, jakie już „znamy”.

Warto być może wspomnieć, że wniosek ten wcale nie przypadł do gustu profesorowi

Gouldowi, podobnie jak nie podoba się tobie ani mnie. W młodości naukowiec upajał się pewną
odmianą marksizmu i koncepcja „rozwoju” była w jego oczach rzeczywista. Okazał się jednak na
tyle sumiennym i uczciwym badaczem, że nie zaprzeczył dowodom, jakie były oczywiste i
ewidentne. Chociaż niektórzy biologowie zajmujący się ewolucją z chęcią stwierdziliby, że ten
mozolny i bezlitosny proces jest „ukierunkowany” i prowadzi ku naszej inteligentnej stronie
życia, Gould stanowczo się od nich odciął. Gdyby niezliczona wprost liczba procesów
ewolucyjnych rozpoczętych w kambrze mogła zostać zarejestrowana i „odtworzona ponownie”,
tak jak przebiegała, a taśmę można byłoby puszczać od nowa, zdaniem profesora nie ma
pewności, że ewolucja pobiegłaby tym samym torem. Niektóre gałęzie drzewa (choć bardziej
trafną analogię stanowiłyby małe gałązki oraz bardzo gęste krzewy) zakończyłyby wzrost, nie
dochodząc donikąd, jednak uwzględniając kolejny „start”, mogłyby zakwitnąć i wydać owoce;
podobnie zresztą jak te, które wcześniej kwitły obficie i owocowały, a teraz zwiędłyby i
obumarły. Wszyscy doceniamy fakt, że nasza natura oraz egzystencja opiera się na tym, że
jesteśmy kręgowcami. Najstarszą znaną formą kręgowców (po łacinie Vertebratae) odkrytą w
łupkach z Burgess jest stworzenie długości około pięciu centymetrów, o dość eleganckim
wyglądzie, któremu nadano nazwę Pikaia gracilens, z uwagi na nazwę przylegającej do
znaleziska góry oraz na kręty kształt ciała. Pierwotnie stworzenie to zaklasyfikowano, błędnie
zresztą, do robaków (nie należy przy tym zapominać, że nasza wiedza pochodzi w głównej
mierze z ostatnich czasów), jednak jego segmenty, mięśnie oraz elastyczność w osi grzbiet-
brzuch potwierdzają definitywnie, że jest to nasz praprzodek, któremu jednak nie musisz
oddawać czołobitnej czci. Miliony innych form życia wymarły, zanim okres kambru dobiegł
końca, lecz ten niewielki prototyp zdołał przetrwać. Przytoczmy słowa profesora Goulda:

Cofnijmy taśmę czasu do okresu, na jaki datowane są łupki z Burgess, i odtwórzmy ją

ponownie. Jeśli Pikaia nie zdoła przetrwać w powtórce, my również zostaniemy usunięci z
przyszłej historii - wszyscy spośród nas, kręgowców, poczynając od rekina, przez drozda i na
orangutanie kończąc. I nie sądzę, żeby jakikolwiek gracz na wyścigach, znając dzisiejsze dowody
z łupków Burgess, uznał za rozsądne stawianie dużych kwot na przetrwanie rodzaju Pikaia.

A zatem, jeśli życzysz sobie zadać pytanie stawiane od wieków - dlaczego człowiek istnieje?

- znacząca część odpowiedzi, dotykająca tych aspektów sprawy, z którymi nauka jest w stanie się
uporać, musi brzmieć następująco: ponieważ Pikaia przetrwała zdziesiątkowanie form życia,
jakie nastąpiło w okresie Burgess.

W tej odpowiedzi nie odnajdziemy choćby jednego prawa natury.

Nie zawiera również żadnego stwierdzenia na temat dających się przewidzieć szlaków

ewolucji, żadnego wyliczenia prawdopodobieństwa, opierającego się na ogólnych zasadach
anatomii czy ekologii. Przetrwanie gatunku Pikaia gracilens było po prostu „dziełem
przypadku”. Nie uważam, żeby możliwa była jakaś „wyższa” odpowiedź, i nie jestem też w
stanie wyobrazić sobie, żeby mogła istnieć bardziej fascynująca konkluzja. Jesteśmy dziećmi
historii naturalnej i musimy wytyczyć własną ścieżkę w tym najbardziej urozmaiconym i

interesującym spośród wyobrażalnych wszechświatów - który pozostaje obojętny wobec naszych
cierpień i dlatego oferuje nam maksimum wolności oraz swobody, byśmy rozwijali się prężnie
lub ponieśli fiasko w sposób, który będzie rezultatem dokonanego przez nas wyboru.

Dokonanego przez nas „wyboru” - trzeba w tym miejscu dodać koniecznie: w obrębie bardzo

rygorystycznie określonych granic. To chłodny i autentyczny głos zaangażowanego naukowca
oraz humanisty. Mgliście i niewyraźnie wszyscy zdajemy sobie z tego sprawę. Teoria chaosu
zapoznała nas z koncepcją, która głosi, że uderzenie skrzydeł motyla, które powoduje lekkie
zawirowanie powietrza, w łańcuchu zdarzeń kończy się szalejącym tajfunem. Augie March z
powieści Saula Bellowa przenikliwie obserwował efekt szachownicy, komentując to następująco:
„jeśli trzymasz na dole jedną rzecz, trzymasz także na dole tę, która do niej przylega”. Natomiast
zdumiewająca i jednocześnie poszerzająca horyzonty książka Goulda na temat łupków z Burgess
nosi tytuł Wonderful Life (Cudowne życie), mający podwójne znaczenie i nawiązujący do jednego
z najbardziej uwielbianych w Ameryce sentymentalnych filmów. W kulminacyjnym momencie
tego wciągającego, choć tragicznego w wymowie filmu James Stewart żałuje, że w ogóle
przyszedł na świat, lecz wtedy anioł pokazuje mu, jak wyglądałby świat, gdyby jego życzenie
„nieistnienia” zostało spełnione. Widownia, bez szczególnych pretensji intelektualnych, zyskuje
tym samym sposobność, wprawdzie z drugiej ręki, zerknięcia na jeden z wariantów zasady
nieokreśloności Heisenberga. Każda próba zmierzenia czegoś przynosi w rezultacie minimalną
zmianę tego, co jest mierzone. Dopiero ostatnio udało się nam ustalić, że krowa jest bliżej
spokrewniona z wielorybem niż z koniem; z pewnością czekają nas jeszcze inne niespodzianki.
Jeśli nasza obecność tu, w naszej teraźniejszej postaci, jest rzeczywiście dziełem przypadku i
stanowi li tylko zbieg okoliczności, to przynajmniej możemy świadomie przyglądać się dalszej
ewolucji naszego miernego mózgu oraz zdumiewającym postępom medycyny i przedłużaniu
czasu trwania ludzkiego życia dzięki zastosowaniu podstawowych komórek macierzystych oraz
krwinek pobranych z krwi pępowinowej.

Idąc śladami Darwina, Peter i Mary Grant z Uniwersytetu Princeton w ciągu ostatnich

trzydziestu lat mieszkali na wyspach Galapagos. Żyli w spartańskich warunkach na maleńkiej
wysepce Daphne Major, a przy tym obserwowali i dokonywali pomiarów tempa zmian i
dostosowania zięb, ptaków z rodziny ziarnojadów, w miarę jak zmianom ulegało ich środowisko.
Ponad wszelką wątpliwość wykazali, że rozmiary oraz kształt dzioba zięb dostosowywały się do
suszy oraz niedostatku pokarmu przez adaptację do wielkości oraz budowy rozmaitych nasion i
chrząszczy. Liczące trzy miliony lat ptasie stado ulegało przemianom na tej właśnie drodze, a
ponadto, kiedy pojawiały się z powrotem poprzednie charakterystyki nasion i chrząszczy, zmiany
dzioba konsekwentnie za tym podążały. Grantowie prowadzili badania z ogromną
skrupulatnością i na własne oczy widzieli te zmiany „in statu nascendi”. Potem opublikowali
odkrycia oraz wyniki, udostępniając je czytelnikom. Jesteśmy ich dłużnikami. Ich życie nie było
usłane różami, lecz któż wolałby, żeby z własnej woli umartwiali się w jakiejś świętej jaskini
albo na szczycie wyświęconej kolumny?

W 2005 roku zespół badaczy z University of Chicago przeprowadził poważne badania nad

dwoma genami, znanymi jako mikrocefalin oraz ASPM, które po dezaktywacji powodują
mikrocefalię (małogłowie). Noworodki urodzone z tą wrodzoną wadą mają nieproporcjonalnie
mały mózg i korę mózgową, co być może zresztą jest przypadkowym przypomnieniem i
atawizmem z czasów, kiedy ludzki mózg miał znacznie mniejsze rozmiary niż obecnie.
Wcześniej panowała ogólna opinia, że ewolucja człowieka dobiegła kresu przed jakimiś
pięćdziesięcioma lub sześćdziesięcioma tysiącami lat (co na ewolucyjnym zegarze stanowi

zaledwie krótką chwilkę). Jednakże te dwa geny najwyraźniej rozwijały się szybciej w minionych
trzydziestu siedmiu tysiącach lat, co przy okazji implikuje możliwość, że ludzki mózg wciąż
jeszcze się rozwija. W marcu 2006 roku kolejne badania przeprowadzone na tym samym
uniwersytecie ujawniły, że istnieje blisko siedemset miejsc w ludzkim genomie, w których geny
uległy zmianom w drodze naturalnego doboru w ciągu minionych pięciu do piętnastu tysięcy lat.
Niektóre z tych genów są odpowiedzialne za nasze „zmysły smaku i powonienia, układ
trawienny, strukturę kości, kolor skóry oraz funkcjonowanie mózgu”. (Jednym z wielkich
emancypacyjnych rezultatów badań genomu jest wykazanie, że wszelkie różnice „rasowe” czy
też dotyczące koloru skóry są recesywne, powierzchowne i błędnie interpretowane). Nie ulega
wątpliwości, że w czasie między zakończeniem pisania tej książki a jej opublikowaniem
dokonanych zostanie kilka fascynujących i rzucających nowe światło odkryć w tej kwitnącej
obecnie dziedzinie badań. Być może jest jeszcze zbyt wcześnie, by powiedzieć, że zmiany mają
charakter pozytywny albo pną się „w górę”, jednak rozwój człowieka jest procesem, który wciąż
trwa. Można się o tym przekonać, obserwując mechanizmy, za pomocą których pozyskujemy
odporność, a także sposób, w jaki tej odporności się pozbywamy. Badania nad genomem
pozwoliły na zidentyfikowanie grup ludzi pierwotnych z terenów północnej Europy, którzy
udomowili bydło rogate i pozyskali istotny gen „tolerancji na laktozę”, natomiast niektórzy
ludzie, których nowsze korzenie sięgają Afryki (wszyscy pochodzimy z Afryki), wykazują
tendencję do zapadania na anemię sierpowatą (niedokrwistość sierpowata), która choć sama w
sobie jest groźną chorobą, wynika z wcześniejszej mutacji, jaka dawała odporność na malarię.
Wszystko to zostanie z czasem dokładnie wyjaśnione, jeśli tylko wykażemy się odpowiednią
skromnością i cierpliwością, by zrozumieć, jak funkcjonują klocki budulcowe natury oraz
stempel naszego niskiego pochodzenia. Niepotrzebny jest do tego żaden boski plan, nie
wspominając nawet o anielskiej interwencji. Wszystko działa bez tego założenia.

A zatem, chociaż niechętnie wyrażam opinię inną niż ten wielki człowiek, Wolter był po

prostu groteskowy, wysuwając tezę, że gdyby Bóg nie istniał, koniecznie należałoby go
wymyślić. Problem właśnie zaczyna się od ludzkiego wynalazku, jakim jest Bóg. Nasza ewolucja
została zweryfikowana „wstecz”, życie przejściowo wyprzedza tempo wymierania, a obecna
wiedza wreszcie pozwala na spenetrowanie oraz wyjaśnienie obszarów niewiedzy. Religia, i jest
to twierdzenie prawdziwe, wciąż dysponuje potężną, choć kłopotliwą i nieporęczną przewagą,
która wynika z faktu, że pojawiła się „pierwsza”. Jednakowoż, jak stwierdza Sam Harris w
sposób raczej ostentacyjny w książce The End of Faith (Koniec wiary), gdybyśmy utracili całą, z
takim trudem i mozołem zdobytą wiedzę i wszystkie nasze archiwa oraz całą etykę i moralność w
akcie zbiorowej amnezji á la Márquez i zostalibyśmy zmuszeni do rekonstruowania wszystkiego
od nowa, od początku, trudno wyobrazić sobie, w którym momencie potrzebne byłoby nam
przypomnienie sobie lub dodanie otuchy wypływającej z faktu, że Jezus narodził się z dziewicy.

Ludzie religijni, obdarzeni wnikliwym umysłem, również mogą znaleźć odrobinę

pocieszenia. Sceptycyzm oraz odkrycia nauki uwolniły ich od dalszego dźwigania ciężaru, jakim
była konieczność obrony Boga pod postacią niedorzecznego, niezdarnego, szalonego naukowca
ze słomą we włosach, a także od konieczności dalszego udzielania odpowiedzi na pytania o to,
kto sprowadził na Ziemię pałeczki syfilisu, stworzył ludzi chorych na trąd oraz dzieci z
wrodzonym kretynizmem albo wynalazł hiobowe męczarnie. Pobożni chcą uwolnienia od tego
zarzutu. Nie odczuwamy już więcej potrzeby Boga, który wyjaśniłby nam to, co nie jest już
tajemnicą. Teraz, kiedy ich wiara stała się opcjonalna, prywatna i niezwiązana z tematem, ludzie
wierzący i religijni uczynią to, co będzie ich zdaniem stosowne. Nas nie powinno to obchodzić
tak długo, jak długo nie podejmą kolejnej próby wpajania religii innym, sięgając po przymus w
jakiejkolwiek formie.

Rozdział siódmy

Objawienie: koszmar „Starego” Testamentu

Inny mechanizm, za pośrednictwem którego religia zdradza się sama i podejmuje próby

ucieczki od zwykłego polegania na wierze, zamiast zaoferować „dowody” w zrozumiałym sensie,
wiąże się ze sporem o objawienie. W niektórych szczególnych sytuacjach, jak zapewnia Pismo,
wola boska jest podawana do wiadomości przez nawiązanie bezpośredniego kontaktu z
przypadkowo wybranymi istotami ludzkimi, którym rzekomo powierzono łaskawie niezmienne i
absolutne prawa, jakie potem miały zostać przekazane całej, mniej uprzywilejowanej reszcie.

W tym miejscu należy wysunąć kilka bardzo oczywistych wątpliwości i zastrzeżeń. Zacząć

należy od tego, że zgodnie z tradycją takich objawień miało być nawet kilka, w różnym czasie i
w odmiennych miejscach, a ich „odbiorcami” byli bardzo do siebie nieprzystający prorocy lub
„media” wszelkiej maści. W niektórych wypadkach - szczególnie uderzająco w chrześcijaństwie -
pojedyncze objawienie okazuje się najwyraźniej niewystarczające i wymaga potwierdzenia przez
kolejne boskie objawienia, którym towarzyszy obietnica następnych cudownych widzeń i
zapowiedź ostatecznej epifanii. Kiedy indziej natomiast pojawiają się trudności przeciwnej
natury, a boski instruktaż zostaje przekazany tylko raz, po kres czasów, personie wcześniej
nieznanej, której każde słowo od tej pory staje się prawem. Ponieważ wszystkie te objawienia,
spośród których wiele cechuje się beznadziejnym brakiem spójności i logiki, nie mogą być
jednocześnie prawdziwe, wniosek, jaki musi zostać wyciągnięty, uznaje niektóre z nich za
fałszywe i zwodnicze. Można by nawet domniemywać, że tylko jedno z nich jest autentyczne, ale
po pierwsze wydaje się to wątpliwe, a po drugie, implikuje to konieczność wojny religijnej, która
rozstrzygnie o tym, czyje objawienie jest zgodne z prawdą. Kolejna trudność wiąże się z
oczywistą skłonnością Wszechmogącego do objawiania się wyłącznie ludziom niepiśmiennym,
quasi-historycznym, zwłaszcza na obszarze pustyń Bliskiego Wschodu, które z dawien dawna
stanowiły ojczyznę kultu bożków i idoli oraz zabobonów. W licznych miejscach roiło się tam od
proroków, wciąż przemierzających tamtą ziemię.

Synkretyczne tendencje obecne w religiach monoteistycznych oraz wspólne pochodzenie

tych opowieści oznaczają w rezultacie, że obalenie jednej z nich byłoby tożsame z obaleniem
wszystkich. Choć zwalczają się od wieków nawzajem bez pardonu i z nienawiścią, trzy
monoteizmy przyznają się do wspólnego pochodzenia co najmniej w stosunku do Pięcioksięgu
Mojżesza (Pentateuch), ponadto Koran potwierdza, że Żydzi są „ludźmi księgi”, Jezus jest
prorokiem i zrodził się z dziewicy. (Co interesujące, Koran nie obwinia Izraelitów o
zamordowanie Jezusa, jak to się dzieje w jednej z ksiąg chrześcijańskiego Nowego Testamentu,
lecz tylko z tego powodu, że pojawia się tam osobliwe stwierdzenie, jakoby na krzyżu wyzionął
ducha ktoś inny, w miejsce Jezusa).

Opowieść leżąca u podstaw wszystkich tych trzech religii dotyczy domniemanego spotkania

Mojżesza z Bogiem na szczycie góry Synaj. W jego rezultacie doszło do przekazania Dekalogu,
inaczej dziesięciorga przykazań. Opowieść ta jest zawarta w drugiej księdze Mojżesza, zwanej
Księgą Wyjścia \'7bExodus), w rozdziałach 20-40. Największą uwagę skoncentrowano na samym
rozdziale 20, w którym dochodzi do przekazania Dekalogu. Być może nie jest konieczne
podsumowanie i przedstawienie tych przykazań, jednak wysiłek wydaje się wart fatygi.

Zacznę od tego (posługuję się Biblią Króla Jakuba, czyli wersją „autoryzowaną” - jednym z

wielu rywalizujących ze sobą tekstów, przetłumaczonych z mozołem przez licznych
śmiertelników z języka hebrajskiego, greki lub łaciny), że tak zwane przykazania nie pojawiają
się w uładzonej formie listy dziesięciorga nakazów i (lub) zakazów. Pierwsze trzy stanowią
rozmaite warianty jednego i tego samego, w którym Bóg obstaje z uporem przy swojej
supremacji oraz wyłączności, zakazuje oddawania czci idolom oraz zabrania wzywania imienia
swego nadaremnie. Temu przydługawemu, powodującemu suchość w gardle wstępowi
towarzyszą bardzo poważne w treści napomnienia, wliczając w to złowieszcze ostrzeżenia, że
grzechy ojców spadają na ich dzieci „do trzeciego i czwartego pokolenia”. Neguje to moralną i
rozsądną ideę, że dzieci nie ponoszą winy za przestępstwa, których dopuścili się rodzice. Czwarte
przykazanie obstaje z uporem przy oddawaniu czci szabatowi, uznanemu za dzień święty, oraz
zakazuje wszystkim ludziom pobożnym - a także ich niewolnikom i domowej służbie -
wykonywania w tym czasie jakiejkolwiek pracy. Do tego dodano komentarz, jaki pada również w
Księdze Rodzaju (Genesis), że Bóg stworzył ten świat w ciągu sześciu dni, a w siódmym
odpoczywał (co otwiera wolne pole do stawiania pytań, co robił ósmego dnia). Potem narzucane
reguły nabierają bardziej oszczędnego w słowach charakteru. „Czcij ojca twego i matkę twoją”
(nie chodzi tu o jego własne dobro, lecz o to, „abyś długo żył na ziemi, którą Pan, twój Bóg, da
tobie”). Dopiero potem nadchodzą słynne cztery „zakazy”, w których zabrania się zabijania,
cudzołożenia, kradzieży oraz dawania fałszywego świadectwa. Na końcu sformułowany został
zakaz dotyczący zazdrości, zabraniający kierowania tego uczucia na „bliźniego twego”, dom,
służącego, służącą, wołu, osła, żonę oraz inny dobytek.

Chyba trudno byłoby znaleźć bardziej przekonujący dowód na to, że religia jest tworem

człowieka. Mamy tu, po pierwsze, do czynienia z despotycznymi groźbami dotyczącymi respektu
i trwogi, czemu towarzyszą złowróżbne ostrzeżenia o wszechmocy oraz o bezgranicznej zemście,
w rodzaju takich, jakie władca Babilonii czy Asyrii mógłby kazać zredagować swoim skrybom
jako inwokację do proklamacji. Potem pojawia się surowe napomnienie, by ciężko i z mozołem
pracować, odpoczywać zaś jedynie wtedy, kiedy jedynowładca na to zezwoli. Następnie pojawia
się kilka suchych napomnień o treści prawnej, z których jedno jest powszechnie tłumaczone z
błędem, w oryginalnej hebrajskiej wersji tekst ma bowiem brzmienie „nie powinieneś
dokonywać zabójstwa”. Nawet jeśli w żydowskiej tradycji nie darzy się go estymą, z pewnością
obrazą dla mojżeszowego narodu jest przyjęcie założenia, że upadł bardzo nisko moralnie i
uznawał za dopuszczalne zabijanie, cudzołożenie, kradzież i krzywoprzysięstwo. (To samo
podejście, które nie przynosi jednoznacznych rozstrzygnięć, można zastosować w odmienny
sposób, odnosząc się do rzekomych późniejszych kazań Jezusa. Kiedy opowiadał historię
dobrego Samarytanina na drodze do Jerycha, mówił o człowieku kierującym się humanitarnymi
zasadami i wielkodusznością, choć, co nie ulega wątpliwości, człowiek ten nigdy nie słyszał o
chrześcijaństwie, nie wspominając już nawet o postępowaniu zgodnym z okrutnymi i
niemiłosiernymi naukami mojżeszowego Boga, który nigdy nie napomknął nawet o ludzkiej
solidarności czy współczuciu). Żadna społeczność spośród kiedykolwiek odkrytych nie była na
tyle słaba, żeby nie obronić się przed oczywistymi przestępstwami, jakie rzekomo zostały
wymienione na górze Synaj. Na koniec wreszcie, zamiast potępienia nagannego zachowania,
pojawia się dziwacznie sformułowane potępienie nieczystych myśli. Można by stwierdzić, że jest
to również dzieło człowieka dokonane w domniemanym czasie i miejscu, ponieważ do jednego
worka zostaje wrzucona „żona”, jak też inny dobytek, zwierzęcy, ludzki oraz materialny,
należący do bliźniego. Co ważniejsze, pada tu żądanie tego, co niemożliwe i co stanowi
nieodłączny problem wszystkich religijnych edyktów i kanonów. Można kogoś powstrzymać siłą
od niegodziwego postępowania albo zabronić dopuszczania się złych uczynków, jednak
zakazanie ludziom myślenia o nich to już zbyt wiele. Szczególnym absurdem jest nadzieja, że

można zakazać odczuwania zazdrości wobec dobytku innych lub ich życiowego powodzenia -
choćby z tego tylko powodu, że zazdrość i zawiść ponaglają do naśladowania oraz pobudzają
ambicję, a rezultaty takiej postawy są w gruncie rzeczy pozytywne. (Wydaje się niestosowne, że
amerykańscy fundamentaliści, którzy pragną widzieć dziesięcioro przykazań na ścianach
wszystkich szkolnych klas i sal sądowych - to niemal jak kult idola - są do tego stopnia
nastawieni wrogo do ducha kapitalizmu). Gdyby Bóg rzeczywiście chciał uwolnić ludzi od takich
myśli, powinien był poświęcić więcej uwagi w trakcie dzieła stworzenia i wynaleźć inny gatunek.

Wreszcie mamy do czynienia z bardzo istotnym pytaniem dotyczącym tego, o czym

przykazania nie mówią. Czy zbyt nowoczesne byłoby spostrzeżenie, że nie ma w Dekalogu ani
słowa na temat ochrony dzieci przed okrucieństwem i przemocą, nic o gwałcie, nic o
niewolnictwie i nawet zająknięcia o ludobójstwie? Czy zbyt dużego wysiłku „w kontekście”
wymaga dostrzeżenie, że niektóre z tych wymienionych przewin w innych miejscach są wręcz
rekomendowane? W wersecie 2. następnego w kolejności rozdziału Bóg mówi do Mojżesza, żeby
nauczył swoich popleczników, jakie są właściwe zasady kupna i sprzedaży niewolników (a także
jak należy przekłuwać ich uszy za pomocą szydła) oraz jakimi regułami powinni się kierować
przy sprzedaży własnych córek. Potem następuje cytowanie obłędnie szczegółowych zasad
dotyczących wołów, które bodą albo też są traktowane rogami przez inne woły, wliczając w to
wszechobecne wersety hołdujące prawu „życie za życie, oko za oko, ząb za ząb”. Następnie
przez jakiś czas prowadzona jest dysputa na tematy rolnicze, w trakcie której nagle pojawia się
werset: „Nie pozwolisz żyć czarownicy” (Wj 22, 17). Linijka ta przez całe stulecia stanowiła
boską dyspensę daną chrześcijanom na torturowanie i palenie na stosach kobiet, które nie
poddawały się rygorystycznym nakazom wiary. Od czasu do czasu pojawiają się nakazy o
charakterze moralnym (przynajmniej w cudownej wersji króla Jakuba), które są ponadto
sformułowane w sposób zapadający głęboko w pamięć: „Nie łącz się z wielkim tłumem, aby
wyrządzać zło” (Wj 23,2). Taką naukę słyszał Bertrand Russell z ust swojej babci i pozostał
heretykiem przez całe życie. Jednakowoż należy wymruczeć pod nosem kilka pełnych
współczucia słów pod adresem zapomnianych i wymazanych z pamięci, zrównanych z ziemią
mieszkańców kraju Kanaan, a także Chiwwitów oraz Chamatytów, którzy, jak należy zakładać,
stanowili część oryginalnego boskiego dzieła stworzenia, a później zostali bez cienia litości
wypędzeni z własnych domów, by zapewnić miejsce dla niewdzięcznych i buntowniczych dzieci
Izraela. (To rzekome „przymierze” stanowi podstawę do wysunięcia roszczeń do terenów
Palestyny przez dziewiętnastowiecznych irredentystów, co przyczyniło się do wybuchu
niekończącego się konfliktu, który trwa po dziś dzień).

Siedemdziesięciu czterech przedstawicieli starszyzny, w tym Mojżesz i Aaron, zasiadło do

spotkania z Bogiem twarzą w twarz. Kilka kolejnych rozdziałów w najdrobniejszych szczegółach
opisuje pełne przepychu i majestatu ceremoniały ofiarowania oraz błagania, których Pan
oczekuje od swoich świeżo przyhołubionych owieczek; wszystko to jednak kończy się płaczem i
lamentem oraz dodatkowo zawaleniem się scenerii. Mojżesz powraca z prywatnej audiencji na
szczycie góry i odkrywa, że rezultaty bliskiego spotkania (trzeciego stopnia) z Bogiem zostały
zmarnowane, przynajmniej w wypadku Aarona, oraz że dzieci Izraela uczyniły idola z posiadanej
biżuterii i świecidełek. Na ten widok uniesiony gniewem Mojżesz rozbija dwie kamienne tablice
z góry Synaj (które wobec powyższego zdają się jednak dziełem człowieka, nie zaś Boga, i które
zostały potem pośpiesznie odtworzone w jednym z późniejszych rozdziałów) i nakazuje, co
następuje:

„Każdy z was niech przypasze miecz do boku. Przejdźcie tam i z powrotem od jednej bramy

w obozie do drugiej i zabijajcie: kto swego brata, kto swego przyjaciela, kto swego krewnego”.

Synowie Lewiego uczynili według rozkazu Mojżesza, i zabito w tym dniu około trzech

tysięcy mężów.

Niewielka to liczba, jeśli porówna się ją z egipskimi niemowlętami zgładzonymi z woli Boga

po to, by rzeczy mogły się potoczyć zgodnie z boskim planem, jednak sprzyja to wysuwaniu
argumentów na rzecz „antyteizmu”. Rozumiem przez to pogląd, że powinniśmy być zadowoleni,
że żaden z religijnych mitów nie kryje w sobie prawdy ani też jego kontekst nie jest prawdziwy.
Biblia być może, a nawet na pewno, daje moralne przyzwolenia na handel ludźmi, czystki
etniczne, niewolnictwo, na wykupywanie żony oraz masowe masakry i rzezie, lecz my nie mamy
z tym nic wspólnego, ponieważ dopuszczały się tego prymitywne, pozbawione ogłady ssaki z
gatunku homo sapiens.

Nie trzeba przy tym dodawać, że żadne z tych makabrycznych, obłąkańczych wydarzeń

opisanych w Księdze Wyjścia nigdy nie nastąpiło. Izraelscy archeologowie należą do najlepszych
w świecie specjalistów w tej dziedzinie, nawet jeśli ich profesjonalizm bywa czasami skażony
pragnieniem udowodnienia, że „przymierze” między Bogiem a Mojżeszem jest oparte na faktach.
Nie było chyba grupy wykopaliskowej i badawczej, która pracowałaby z większym zapałem i
mozołem czy z większymi oczekiwaniami niż Izraelczycy, którzy przeszukiwali, ziarnko po
ziarnku, piaski półwyspu Synaj oraz krainy Kanaan. Pierwszym z nich był Yigel Yadin, którego
najbardziej znane odkrycia wiążą się z twierdzą Masada i któremu David Ben Gurion powierzył
misję wykopania „tytułu własności”, który potwierdziłby żydowskie roszczenia do Ziemi
Świętej. Jeszcze do niedawna jego ewidentnie podszyte polityką prace wykopaliskowe wiązały
się z pewną dozą niezbyt dużego prawdopodobieństwa odniesienia sukcesu. Potem jednak
podjęto bardziej ukierunkowane prace na znacznie większą skalę, w których uczestniczyli w
głównej mierze Izrael Finkelstein z Instytutu Archeologicznego Uniwersytetu Telawiwskiego
oraz jego kolega Neil Asher Silberman. Ludzie ci traktują „Żydowską Biblię”, czyli Pięcioksiąg
(Pentateuch) jako źródło piękna, a współczesną historię Izraela - jako nieustającą inspirację, w
którym to względzie pozwalam sobie skromnie różnić się opinią. Ich konkluzja ma jednak
charakter ostateczny i budzi tym większe zaufanie, że poszukiwanie obiektywnych dowodów
wzięło górę nad własnymi korzyściami. Nie było ucieczki z Egiptu, nie było wędrówki po
pustyni (nie wspominając już o niewiarygodnych wręcz czterech długich dekadach, o których jest
mowa w Pięcioksięgu Mojżesza). Również dramatyczna walka o ziemię obiecaną to zmyślenie.
Wszystko to zostało „sprokurowane” całkiem prosto, bardzo nieudolnie i nieporadnie w dużo
późniejszym czasie. W żadnej egipskiej kronice nie znajdziemy również wzmianki o tym
epizodzie, nawet pobieżnej. Egipt natomiast stanowił militarną potęgę zarówno w kraju Kanaan,
jak i w całym regionie Nilu od początku okresu historii materialnej. Na dobrą sprawę liczne
dowody wskazują nawet na odwrotny bieg zdarzeń. Wykopaliska archeologiczne potwierdzają
obecność żydowskich osad w Palestynie już od wielu tysięcy lat (można o tym wnioskować na
podstawie, oprócz innych faktów, braku wspominanych już w innym rozdziale świńskich kości
na śmietniskach i w odpadkach). Odkrycia te wykazały również, że istniało „Królestwo Dawida”,
choć bardziej skromne, wszystkie zaś mity związane z postacią Mojżesza można odrzucić, ze
spokojnym sumieniem i bez trudu. Nie uważam, że jest to coś, co zgorzkniali krytycy wiary
nazywają niekiedy wnioskiem „redukcjonistycznym”. Studiowanie archeologii oraz antycznych
tekstów to zarazem ogromna przyjemność i wspaniała sposobność pogłębiania wiedzy. Z drugiej
jednak strony rodzi się przy tym po raz kolejny pytanie o antyteizm. W eseju Die Zukunft einer
Illusion (Przyszłość pewnego złudzenia) Freud dał jasno do zrozumienia, że religia cierpi z

powodu nieuleczalnej dolegliwości. Aż nadto oczywiście jej źródłem jest nieodłączne każdemu
człowiekowi pragnienie ucieczki od lub wyrwania się z objęć śmierci. Taka krytyka myślenia
życzeniowego jest silna i nie do odparcia, ale tak naprawdę nie zajmuje się horrorem,
okrucieństwami i obłąkaniem zawartymi w Starym Testamencie. Kto - oprócz antycznego
kapłana usiłującego egzekwować władzę za pomocą strachu, w sposób wypróbowany i
sprawdzony - chciałby w ogóle, żeby ten beznadziejnie sklecony stek bujd i bajań krył w sobie
choćby ziarno prawdy?

Cóż, chrześcijanie podejmowali tę samą próbę, opartą na „pobożnych życzeniach”,

odnalezienia „dowodu” na długo przed tym, jak syjonistyczna szkoła archeologiczna chwyciła za
szpadle. Święty Paweł w Liście do Galatów przeniósł boską obietnicę przekazaną żydowskim
patriarchom, w ramach nieprzerwanego dziedzictwa, na chrześcijan. W dziewiętnastym wieku i
na początku dwudziestego w Ziemi Świętej trudno było wyrzucić skórkę od pomarańczy, żeby
nie trafić w zagorzałego archeologa. Generał Gordon, biblijny fanatyk, zaszlachtowany później
przez Mahdiego w Chartumie, należał do wykopaliskowej awangardy. William Albright z
Baltimore nieustępliwie i niezmordowanie potwierdzał istnienie miasta Jerycho z Księgi Jozuego
oraz innych mitów. Niektórzy spośród tych kopaczy, nawet uwzględniając prymitywne techniki
stosowane w tamtym czasie, zaliczają się do znaczących postaci i nie są uznawani wyłącznie za
archeologicznych oportunistów. Są traktowani poważnie również w sensie moralnym: francuski
dominikanin i archeolog, Roland de Vaux, postawił wszystko na jedną kartę, wysuwając tezę, że
„jeśli historyczna wiara Izraela nie zostanie potwierdzona historycznymi dowodami, wiara ta
okaże się wiarą błędną i zwodniczą, a tym samym nasza wiara również”. To najbardziej uczciwe i
godne podziwu postawienie sprawy, za które dobry ojciec dziś zasłużył na uznanie.

Na długo przed tym, jak współczesne dociekania, żmudne i mrówcze przekłady oraz

wykopaliska dopomogły w oświeceniu nas, myśląca racjonalnie osoba była w stanie dostrzec, że
„objawienie” na górze Synaj oraz reszta Pięcioksięgu to kiepsko skrojona fikcja, jaka ujrzała
światło dnia długo po przynoszących rozczarowanie wydarzeniach, które są opisane w sposób
nieprzekonujący czy nawet budzący wątpliwości. Inteligentne dzieci w wieku szkolnym, od
czasu wprowadzenia nauki o Biblii do szkół, zapędzają w kozi róg katechetów, zadając im
niewinne pytania, na które nie da się odpowiedzieć. Poglądów samouka Thomasa Paine’a nikt
nigdy nie obalił, odkąd je opublikował, chociaż był poddany ciężkim prześladowaniom ze strony
francuskich jakobinów, nastawionych wrogo wobec religii. Twierdzi on, że:

Księgi te są sfałszowane, a Mojżesz nie jest ich autorem. I co więcej, nie zostały napisane za

czasów Mojżesza, lecz dopiero kilkaset lat później. Stanowią one nieudolną próbę opisania życia
Mojżesza oraz czasów, w jakich zgodnie z domniemaniami miał on żyć.

A także czasów poprzedzających ten okres. Księgi zostały napisane przez ludzi grzeszących

ignorancją i niewiedzą, którzy żyli kilkaset lat po śmierci Mojżesza. Podobnie jak dzisiaj ludzie
piszą dzieje tego, co już się wydarzyło lub tylko rzekomo wydarzyło przed kilkuset laty lub przed
paroma tysiącami lat.

Zacząć należy od tego, że środkowe księgi Pentateuchu (Księga Wyjścia, Kapłańska oraz

Liczb; w Genesis nie ma o nim wzmianki) odnoszą się do Mojżesza w trzeciej osobie, jak w
zdaniu: ,A Jahwe tak powiedział do Mojżesza” (Kpł, 4,1). Można by się spierać, że on sam wolał
o sobie mówić w trzeciej osobie, chociaż dzisiaj taki nawyk kojarzony jest z megalomanią, lecz
takie podejście wystawiłoby na pośmiewisko takie cytaty, jak ten z Księgi Liczb (12,3), w którym

czytamy: „Mojżesz zaś był człowiekiem bardzo skromnym, najskromniejszym ze wszystkich
ludzi, jacy żyli na ziemi”. Pominąwszy absurdalność twierdzenia o skromności, która zapewnia
supremację nad pozostałymi cechami, musimy mieć w pamięci bezwzględnie autorytarny i często
opływający krwią wizerunek Mojżesza, na jaki natrafiamy niemal w każdym rozdziale, co
świadczy o jego postawie i zachowaniach. W ten sposób stajemy przed wyborem między
szaleńczym solipsyzmem a skrajnie fałszywą skromnością.

Być może jednak sam Mojżesz zostałby uwolniony od obu tych zarzutów, ponieważ z

ledwością podołał paroksyzmom opisanym w Księdze Powtórzonego Prawa (Deuteronomium).
W tej księdze mamy najpierw wprowadzenie do tematu, potem wstęp dotyczący samego
Mojżesza w mowie zależnej, następnie powrót do narracji autora, kimkolwiek by on nie był,
potem znów przechodzimy do przemowy Mojżesza i na koniec do relacji o jego śmierci,
pochówku oraz wielkości i majestacie jego osoby. (Należy założyć z góry, że relacji o ceremonii
pogrzebowej nie spisał człowiek, którego chowano do grobu, chociaż dylemat ten nie przyszedł
do głowy osobie, która „redagowała” ten tekst.)

Ktokolwiek pisał tę relację, czynił to wiele lat później, co nie ulega w najmniejszym stopniu

wątpliwości. Słyszymy, że Mojżesz dożył wieku stu i dziesięciu lat [W polskiej Biblii Tysiąclecia
podany jest wiek stu dwudziestu lat - przyp. tłum.], a „wzrok jego nie był przyćmiony i siły go nie
opuściły” (Pwt 34,7). Wszedł na szczyt góry Nebo, z którego roztaczała się szeroka panorama na
ziemię obiecaną, na której jego stopa nie miała już stanąć. Prorok umarł niedługo potem, gdy
nagle zaniemógł w krainie Moabu, gdzie też został pochowany. Nikt nie wie, jak głosi autor,
„ażpo dziś dzień”, gdzie znajduje się grobowiec Mojżesza. Pada też dodatkowe stwierdzenie, że
„nie powstał więcej w Izraelu prorok podobny do Mojżesza”. Te dwa sformułowania nie mają
sensu, jeśli nie zostały zapisane po znacznym upływie czasu. Oczekuje się więc od nas, że damy
wiarę temu, że jakiś niesprecyzowany „ktoś” pochował Mojżesza. Jeśli był to sam Mojżesz, tym
razem w trzeciej osobie, jest to znów wysoce niewiarygodne. Jeśli natomiast to Bóg we własnej
osobie celebrował uroczystości pogrzebowe, to nie ma żadnego sposobu, by wiedział o tym autor
Księgi Powtórzonego Prawa. I rzeczywiście, autor wydaje się szczególnie zdawkowy i
lakoniczny, gdy chodzi o szczegóły tego zdarzenia, czego można byłoby się spodziewać, jeśli
rekonstruował coś, co zostało w połowie zapomniane. Ta sama teza jest oczywiście słuszna w
wypadku niezliczonych innych anachronizmów, kiedy Mojżesz mówi o wydarzeniach
(spożywanie „manny” w kraju Kanaan; pojmanie „olbrzyma” Og, króla krainy Bashan), które
być może nigdy nawet nie nastąpiły. O ich historycznym charakterze zaczęto mówić dopiero po
upływie setek lat po jego śmierci.

Wysokie prawdopodobieństwo słuszności tej interpretacji jest dodatkowo wzmocnione

treścią rozdziałów czwartego i piątego Księgi Powtórzonego Prawa, w których Mojżesz
gromadzi swoich zwolenników i przekazuje im po raz kolejny boże przykazania. (Co zresztą aż
tak bardzo nie dziwi: Pięcioksiąg zawiera dwie niespójne relacje na temat stworzenia świata,
dwie zróżnicowane genealogie potomków Adama oraz dwie wersje opowieści o potopie). W
jednym z tych rozdziałów Mojżesz mówi o sobie długo i wyczerpująco, w drugim natomiast
posługuje się mową zależną. W rozdziale czwartym zakaz oddawania bałwochwalczego hołdu
bożkom jest poszerzony o każde „podobieństwo” lub „podobiznę” pod jakąkolwiek postacią, czy
to ludzką, czy zwierzęcą, bez względu na cel. W rozdziale piątym zaś treść zapisana na dwóch
kamiennych tablicach zostaje powtórzona z grubsza w ten sam sposób co w Księdze Wyjścia,
lecz z jedną istotną różnicą. Tym razem autor zapomina, że szabat jest dniem świętym, ponieważ
Bóg stworzył świat w ciągu sześciu dni i odpoczywał dnia siódmego. Nagle szabat stał się święty,
ponieważ Bóg wyprowadził swój naród z Egiptu.

W następnej kolejności musimy przejść do spraw, które prawdopodobnie nie zaistniały i

który to fakt przyjmujemy z zadowoleniem. W Księdze Powtórzonego Prawa Mojżesz wydaje
nakaz, by rodzice kamienowali dzieci za nieposłuszeństwo (co, jak się wydaje, stanowi
pogwałcenie co najmniej jednego z przykazań) i ustawicznie powtarza obłąkańcze wypowiedzi
(„Nikt, kto ma zgniecione jądra lub odcięty członek, nie wejdzie do zgromadzenia Pana” - Pwt
23,2). W Księdze Liczb przemawia do swoich dowódców po zakończonej bitwie i gani ich srogo
za oszczędzenie tak wielu cywilów.

Zabijcie więc spośród dzieci wszystkich chłopców, a spośród kobiet te, które już obcowały z

mężczyzną. Jedynie wszystkie dziewczęta, które jeszcze nie obcowały z mężczyzną, zostawcie
dla siebie przy życiu.

(Lb 31,17-18)

Nie jest to z pewnością najbardziej potworne wezwanie do ludobójstwa, jakie spotykamy na

kartach Starego Testamentu (izraelscy rabini po dziś dzień prowadzą poważne debaty, czy żądza
eksterminacji Amalekitów nie jest przypadkiem zaszyfrowanym nakazem wytępienia narodu
palestyńskiego), lecz zawiera on w sobie pierwiastek lubieżności (pożądliwości), który daje aż
nadto jasno do zrozumienia, jaka nagroda czeka żołnierzy oprawców. Przynajmniej taki jest mój
pogląd, podobnie zresztą jak Thomasa Paine’a, który napisał, co sądzi o złośliwych naroślach
zawartych w świętych księgach, nie po to, żeby obalać religię, lecz z zamiarem potwierdzania
głoszonych przez siebie zasad deizmu. Stwierdził on, że było to „wezwanie do zarzynania
chłopców, masakrowania matek oraz deprawowania córek”, czym sprowokował ostre ataki na
własną osobę ze strony wówczas świątobliwej postaci biskupa z Llan-daff. Zawzięty biskup z
Walii z oburzeniem twierdził, że z kontekstu wcale nie wynikało w oczywisty sposób, że młode
kobiety miały zostać zachowane przy życiu, by służyć zaspokojeniu niemoralnych żądz i chuci,
lecz miały świadczyć darmową pracę. Dawanie odporu tak tępej niewinności mogłoby się
wydawać działaniem pozbawionym sensu, gdybyśmy nie mieli tu do czynienia z wyrafinowaną
bezdusznością poważanego kościelnego hierarchy wobec tragicznego losu chłopców oraz ich
matek.

Można by przejść przez Stary Testament księga po księdze, zatrzymując się to tu, by

zauważyć lapidarne zdanie („To człowiek się rodzi, by jęczeć”, jak głosi Księga Hioba 5,7, „jak
iskra, by unieść się w górę”), to tam, by dostrzec wyrafinowaną myśl, lecz za każdym razem
natrafi się na te same trudności. Biblijne postaci osiągają matuzalemowy wiek, a mimo to wciąż
płodzą dzieci. Marni zjadacze chleba podejmują walkę w pojedynkę albo toczą spory oko w oko
z Bogiem lub jego emisariuszami, poddając jednocześnie w wątpliwość boską wszechmoc czy
nawet boski zdrowy rozsądek, a ziemia zawsze spływa krwią niewinnych. Co więcej, kontekst
jest natarczywie ograniczony i lokalny. Żaden z tych prowincjuszy ani też ich bóstwo nie mają
jakiegokolwiek pojęcia o świecie poza pustynią, stadami owieczek bożych i trzody oraz regułach
pozwalających utrzymać się przy życiu ludom koczowniczym. Coś takiego można wybaczyć
prowincjonalnym kmiotkom, to oczywiste, ale cóż począć z ich nadprzyrodzonym
przewodnikiem i jednocześnie pełnym gniewu tyranem? Być może powstał w ich wyobraźni,
choć jego oblicze nie zostało wyryte na kamieniu?

Rozdział ósmy

Zło „Nowego” Testamentu większe niż zawarte w „Starym”

Oddawanie się ponownej lekturze Starego Testamentu czasami bywa nużące, lecz zawsze jest

konieczne, ponieważ w miarę czynionych postępów zaczynają pojawiać się złowieszcze
przeczucia. Abraham - kolejny przodek wszystkich monoteizmów - wykazuje gotowość do
złożenia ludzkiej ofiary z pierworodnego syna. Pojawia się też pogłoska, że „oto Panna pocznie i
porodzi syna” (Iz 7,14). Stopniowo oba te mity zachodzą na siebie. Trzeba koniecznie mieć to na
uwadze, przechodząc do Nowego Testamentu, ponieważ jeśli sięgniesz po którąś z czterech
Ewangelii i zaczniesz czytać je w przypadkowej kolejności, nie upłynie dużo czasu, gdy
przekonasz się, że takie to a takie działanie lub słowa przypisywane Jezusowi pojawiają się po to,
by spełnione zostało pradawne proroctwo. Mówiąc, dajmy na to, o przybyciu Jezusa do
Jerozolimy na osiołku, Mateusz pisze w rozdziale 21, werset 4: „Stało się to, żeby się spełniło
słowo Proroka”. Odnosi się to zapewne do Księgi Zachariasza (9,9), w którym to miejscu mowa
jest o tym, że Mesjasz przybędzie, jadąc na osiołku. Żydzi wciąż czekają na to przybycie,
natomiast chrześcijanie twierdzą, że fakt ten już nastąpił. Jeśli wydaje się raczej osobliwe, że
działanie zostało świadomie podjęte po to tylko, by proroctwo zostało spełnione, to dzieje się tak
dlatego, że jest to osobliwe. Z konieczności, podobnie jak w wypadku Starego Testamentu, Nowy
jest również dziełem kiepskiego cieśli, zespolonym w całość długo po rzekomych wydarzeniach,
całkowicie improwizowaną próbą poskładania rzeczy w logiczną i spójną całość. By ująć to
zwięźle, po raz kolejny odwołam się do pisarza o bardziej lotnym piórze niż moje i zacytuję, co
H.L. Mencken napisał w Treatise on the Gods (Traktat o bogach).

Oczywistym faktem jest, że Nowy Testament w formie, w jakiej go znamy, stanowi bezładny

zbiór mniej lub bardziej niespójnych dokumentów, z których część prawdopodobnie pochodzi z
dawnych czasów, lecz inne mają charakter ewidentnie apokryficzny, a przy większości z nich,
zarówno przy tych dobrych, jak i złych, można znaleźć niebudzące żadnych wątpliwości ślady
majstrowania i fałszowania.

Zarówno Paine, jak i Mencken, którzy z całkiem odmiennych powodów pochylili się z

mozołem nad lekturą tych tekstów, stanowili wzorzec dla późniejszych biblijnych badaczy, przy
czym pierwszy z wymienionych podjął się misji wykazania, że teksty te są wciąż ważne i
wiążące. Spór ten jednak toczy się ponad głowami tych, którym „dobra księga” jest najbardziej
potrzebna. (Można tu wspomnieć o gubernatorze stanu Teksas, który zapytany, czy Biblia może
być również nauczana w języku hiszpańskim, odpowiedział: „Skoro angielski był dostatecznie
dobry dla Jezusa, w takim razie jest dostatecznie dobry dla mnie”. I słusznie prostaczkowie noszą
swoje miano).

W 2004 roku film w konwencji opery mydlanej, poświęcony śmierci Jezusa, został

wyprodukowany przez australijskiego faszystę i egzaltowanego aktora nazwiskiem Mel Gibson.
Pan Gibson należy do szalonej i schizmatycznej sekty, którą tworzą w głównej mierze on oraz
jego jeszcze bardziej barbarzyński ojciec. Aktor i reżyser stwierdził, że przykro mu, że jego

własna kochana żona znajdzie się w piekle, ponieważ nie przyjęła właściwych sakramentów. (Tę
ponurą wróżbę Gibson ze spokojem określa jako „boski wyrok”). Doktryna jego własnej sekty
jest zdecydowanie antysemicka, a wspomniany film usiłuje za wszelką cenę obarczyć Żydów
winą za ukrzyżowanie Chrystusa. Mimo oczywistego dogmatyzmu, który doprowadził do fali
krytyki ze strony bardziej przenikliwych chrześcijan, Pasja została oportunistycznie
wykorzystana przez liczne „mainstreamowe” kościoły jako instrument, za pomocą którego
przyciągano wiernych do kinowych kas. W trakcie jednej z ekumenicznych imprez
promocyjnych, sponsorowanych przez siebie, pan Gibson bronił filmowej bzdury - która przy
okazji stanowi przykład sadomasochistycznego erotyzmu, a główną rolę obsadzono aktorskim
beztalenciem, które rzekomo urodziło się w Islandii czy też w stanie Minnesota - określając
kinowy obraz jako wizję opartą na relacjach „naocznych świadków”. W tamtym czasie uważałem
za dziwaczne to, że wielomilionowy szlagier mógł tak otwarcie opierać się na oczywiście
zafałszowanej tezie, lecz wyglądało na to, że nikt nie zamierzał z tego powodu wyrywać sobie
włosów z głowy. Nawet żydowskie autorytety w dużym stopniu zachowały milczenie. Potem
jednak postanowiono ostudzić ten stary spór, który przez stulecia prowadził do pogromów w
okresie Wielkiej Nocy, dokonywanych na „Żydach, zabójcach Chrystusa”. (Dopiero dwie dekady
po drugiej wojnie światowej Watykan formalnie wycofał oskarżenie o „bogobójstwie”,
skierowane pod adresem całego narodu żydowskiego). Prawda natomiast jest taka, że Żydzi
poczytywali sobie za chlubę ukrzyżowanie Jezusa. Majmonides opisywał karę, jaka spotkała
obrzydliwego heretyka z Nazaretu, upierającego się, że imię Jezusa nigdy nie powinno być
wypowiadane bez towarzyszącego mu przekleństwa, jako jedno z największych osiągnięć
żydowskiej starszyzny. Oznajmił też, że jego karą będzie gotowanie się w ekskrementach przez
całą wieczność. Jakaż to dobroć emanuje z katolika Majmonidesa.

Jednakże popełnił ten sam błąd, który popełniają chrześcijanie, przyjmując założenie, że

cztery Ewangelie w jakimkolwiek stopniu stanowią zapis historycznych wydarzeń. Ich liczni
autorzy - z których żaden nie opublikował niczego przed upływem wielu dziesięcioleci po
Ukrzyżowaniu - nie jest w stanie dojść do jednoznacznej konkluzji w którejkolwiek z ważnych
kwestii. Mateusz i Łukasz nie są w stanie zgodzić się w kwestii narodzin dziewicy Maryi czy też
w kwestii genealogii Jezusa. Otwarcie przedstawiają sprzeczne wersje „ucieczki do Egiptu”.
Mateusz podaje, że Józef natychmiast podjął ucieczkę, „otrzymawszy [...] we śnie nakaz” (Mt
2,22), natomiast Łukasz utrzymuje, że cała trójka pozostała w Betlejem do czasu, gdy Maria
poddała się „oczyszczeniu według Prawa Mojżeszowego” (Łk 2,22), co zajęło im czterdzieści
dni, a potem wyruszyli z powrotem do Nazaretu, przez Jerozolimę. (Nawiasem mówiąc, jeżeli
wypad do Egiptu miał na celu ukrycie dziecka przed herodowym dzieciobójstwem i ma coś
wspólnego z prawdą, to Hollywood oraz bardzo liczni chrześcijańscy ikonografowie oszukali
nas. Bardzo trudno byłoby zabrać dziecko o blond włosach i niebieskich oczach do delty Nilu bez
przyciągania uwagi).

Ewangelia według Łukasza stwierdza, że cudowne narodziny nastąpiły w roku, kiedy cesarz

Oktawian August zarządził spis ludności w celu nałożę -nia podatków, a działo się to w czasie,
gdy Judeą rządził Herod, Kwiryniusz zaś był namiestnikiem w Syrii. Jest to najbardziej
sprecyzowana data, jaką podał którykolwiek z biblijnych autorów. Jednakowoż Herod zmarł
cztery lata „przed Chrystusem”, natomiast za jego rządów namiestnikiem w Syrii nie był
Kwiryniusz. Żaden z rzymskich historyków nie wzmiankuje również o spisie ludności
zarządzonym przez Augusta, chociaż żydowski kronikarz Józef Flawiusz wspomina, że taki spis
przeprowadzono, jednak bez obowiązku uciążliwego dla ludzi powrotu do miejsc ich urodzenia,
lecz i ten miał się odbyć sześć lat po narodzinach Chrystusa. Wszystko to zatem jest zupełnie
poprzekręcane i stanowi opartą na ustnych relacjach rekonstrukcję podjętą po upływie znacznego

czasu po zajściu „faktów”. Autorzy nie byli w stanie zgodzić się również co do aspektów
mitycznych: toczą żarliwy spór na temat Kazania na górze Synaj, namaszczenia Jezusa, zdrady
Judasza oraz tak zapadającego w pamięć „wyparcia się” przez Piotra. Co jednak najbardziej
zdumiewa, to fakt, że nie są w stanie uzgodnić wspólnej wersji dotyczącej Ukrzyżowania oraz
Zmartwychwstania. A zatem jedynym krokiem, jaki możemy podjąć, jest odrzucenie twierdzeń,
że wszystkie cztery Ewangelie zostały napisane z boskiej inspiracji. Księga, na której wszystkie
cztery Ewangelie najprawdopodobniej się opierały, nazywana przez naukowców Źródłem Q,
została utracona na zawsze, co wydaje się znaczącym niedopatrzeniem ze strony Boga, który
twierdził, że sam „natchnął autorów do jej napisania”.

Przed sześćdziesięcioma laty w miejscowości Nag Hammadi w Egipcie odnaleziono

prawdziwy skarb w postaci zapomnianych „Ewangelii”, zlokalizowany w pobliżu bardzo starej
osady koptyjskich chrześcijan. Zwoje te były datowane na ten sam okres i miały podobne
pochodzenie co wiele z późniejszych kanonicznych „autoryzowanych” Ewangelii, a przez długi
czas określane były zbiorową nazwą „gnostyczne”. Miano to nadał im niejaki Ireneusz, jeden z
wczesnych ojców Kościoła, który objął je zakazem, uznając za teksty heretyckie. Obejmowały
one „Ewangelie” oraz dokumenty narracyjne dotyczące postaci marginalnych, lecz istotnych,
jakie zostały zaakceptowane przez „Nowy” Testament, między innymi „niewiernego” Tomasza i
Marii Magdaleny. Obecnie zaliczana jest do nich Ewangelia Judasza, o której istnieniu było
wiadomo od setek lat, lecz dopiero niedawno ujrzała świat i została opublikowana wiosną 2006
roku przez National Geographic Society.

Księga ta to w głównej mierze spirytualistyczne brednie, czego zresztą można było się

spodziewać, lecz przedstawia ona również taką wersję „zda-rżeń”, która jest po części bardziej
wiarygodna niż oficjalne teksty. Z jednej strony utrzymuje ona, podobnie jak inne pokrewne jej
teksty, że Boga ze „Starego” Testamentu należy unikać, gdyż jest koszmarnym wcieleniem zła.
(To właśnie pozwala łatwo zrozumieć, dlaczego lektura tej księgi była z takim uporem i zapałem
zakazywana, a sam tekst pozbawiany wszelkiej czci i wiary: ortodoksyjne chrześcijaństwo
byłoby niczym bez potwierdzenia i uzupełnienia opowieści o elementach zła). Judasz uczestniczy
w ostatniej wieczerzy paschalnej, tak jak w innych Ewangeliach, jednak potem znika z
oficjalnych tekstów. Kiedy Jezus pojawia się i wyraża żal, że jego uczniowie wiedzą tak mało o
tym, jak wielka jest stawka, jego niewierny wyznawca oznajmia śmiało, że sądzi, że wie, na
czym polega problem: „Wiem, kim jesteś i skąd przybyłeś”, przemawia do nauczyciela.
„Pochodzisz z nieśmiertelnego świata Barbelo”. Owo „Barbelo” nie jest Bogiem, lecz miejscem
w niebiosach, krainą położoną za gwiazdami. Jezus pochodzi z tamtej niebieskiej sfery, lecz nie
jest synem mojżeszowego Boga. Wręcz przeciwnie, jest wcieleniem Seta, trzeciego i mało
znanego syna Adama. Jezus pojawił się tu, by pokazać potomkom Seta drogę do domu. Widząc,
że Judasz przynajmniej po części jest zwolennikiem tego kultu, Jezus odprowadza go na stronę i
przydziela mu specjalną misję, by dopomógł mu pozbyć się cielesnej powłoki i w ten sposób
umożliwił powrót ku niebiosom. Obiecuje mu również pokazać gwiazdy i dzięki temu pozwolić
mu na podążanie za sobą.

Wprawdzie jest to obłąkane science fiction, jednak ma nieskończenie więcej sensu niż ciągłe

okładania klątwą Judasza za to, co musiał zrobić, jak każdy w tej pedantycznie zaaranżowanej
kronice przepowiedzianej śmierci. Ma to również nieskończenie więcej sensu niż oskarżanie
Żydów przez całą wieczność. Od bardzo długiego czasu toczyły się zażarte dysputy i spory na
temat tego, która z Ewangelii powinna być uznana za zainspirowaną przez Boga. Jedni
opowiadali się za tą, inni za tamtą wersją, a wielu ludzi straciło życie w mękach podczas tortur,
wysuwając konkretne propozycje. Nikt nie odważył się jednak stwierdzić, że wszystkie te księgi
zostały napisane ręką człowieka długo po tym, jak domniemany dramat się rozegrał, natomiast

Apokalipsa św. Jana wydaje się wciśnięta do kanonu z uwagi na imię (raczej pospolite) autora.
Lecz, jak ujął to Jorge Luis Borges, gdyby wtedy zwyciężyli aleksandryjscy gnostycy, to po
wiekach Dante przedstawiłby hipnotycznie piękny obraz cudów w „Barbelo”. Ten koncept
mógłbym nazwać „łupkami Borgesa”. Energia oraz wyobraźnia konieczne do wizualizacji
przekroju poprzecznego ewolucyjnych gałęzi i krzewów, z niezwykłą, lecz realną możliwością
pojawienia się innych pni bądź linii (albo też melodie lub poematy), zdominowały labirynt.
Wspaniałe freski na sufitach, strzeliste wieże oraz hymny, jakie mógłby też dodać, dodałyby im
świętości. Dla tych, którzy by zwątpili w prawdę Barbelo, istniałyby przewidziane wymyślne
tortury - zaczynając od paznokci, idąc dalej w pełen inwencji sposób ku jądrom, waginie, oczom
i na końcu ku wnętrznościom. Odrzucenie wiary w Barbelo byłoby jednoznaczne z niezawodnym
znakiem, że ktoś jest zupełnie pozbawiony zasad moralnych.

Najbardziej trafny argument, jaki znam, dotyczący wysoce wątpliwego istnienia Jezusa, jest

przedstawiany następująco: jego niepiśmienni uczniowie nie pozostawili nam żadnych zapisów i
w żaden też sposób nie mogli być „chrześcijanami”, ponieważ nie byli w stanie przeczytać
później powstałych ksiąg, w których chrześcijanie głosili własną wiarę, i w żadnym też razie nie
mogli mieć też pojęcia o tym, że ktokolwiek zamierzał zbudować Kościół na prawdach
objawionych głoszonych przez ich nauczyciela. (W później skleconych Ewangeliach w praktyce
trudno natrafić na jakąkolwiek wzmiankę, która sugerowałaby, jakoby Jezus zamierzał być
twórcą Kościoła)

Mimo wszystko pogmatwane i pomieszane proroctwa „Starego” Testamentu wskazują na

fakt, że Mesjasz miał się narodzić w mieście Dawida, którym to miastem w rzeczywistości
wydaje się Betlejem. Rodzice Jezusa pochodzili jednak najwidoczniej z miasta Nazaret, jeśli
więc mieli dziecko, najprawdopodobniej urodziło się właśnie w tym mieście. Stąd bierze się
ogromna liczba zafałszowań - dotyczących Augusta Oktawiana, Heroda, Kwiryniusza, co ma
służyć wymyślonemu spisowi ludności oraz przeniesieniu sceny Bożego Narodzenia do Betlejem
(co do którego, swoją drogą, nie ma nawet wzmianki o „stajence”). Po cóż jednak wszystko to
czynić, skoro o wiele łatwiej jest wymyślić, że urodził się po prostu w Betlejem, bez żadnych
dodatkowych kombinacji. Już same próby naginania i zafałszowania tej opowieści mogą
stanowić zaprzeczenie dowodu na to, że ktoś, kogo później uznano za postać ważną i znaczącą,
rzeczywiście się urodził. Zatem spoglądając wstecz oraz po to, by wypełnić proroctwa, dowody
należało do pewnego stopnia naciągnąć i przerobić. Podjęta przeze mnie próba podejścia do tego
tematu uczciwie i otwarcie zostaje podważona w rezultacie lektury Ewangelii według Jana, który
z kolei wydaje się sugerować, że Jezus ani nie urodził się w Betlejem, ani też nie był potomkiem
króla Dawida. Jeśli apostołowie nie wiedzą bądź też nie są w stanie zgodzić się ze sobą, jakiż
sens ma podjęta przeze mnie analiza? W każdym razie, jeśli jego królewskie pochodzenie jest
czymś, co ma przynosić chwałę i zapewniać dopasowanie do proroctwa, dlaczegóż w innych
miejscach pojawiają się uporczywe zapewnienia o jego niskim urodzeniu? Niemal we wszystkich
religiach, zaczynając od buddyzmu, a kończąc na islamie, spotykamy albo nisko urodzonych
proroków, albo książęta, którzy przychodzą z misją bratania się z biednymi. Czyż nie jest to
populizm w czystej postaci? Trudno się zatem dziwić, że różne religie decydują się w głównej
mierze na skierowanie przesłania w pierwszym rzędzie do większości, jaką stanowią ludzie
biedni, pozbawieni edukacji, których najłatwiej jest omamić.

Sprzeczności oraz nieścisłości Nowego Testamentu stały się przedmiotem wielu ksiąg

zapisanych przez wybitnych uczonych, lecz nigdy nie zostały wyjaśnione przez chrześcijańskie
autorytety, poza odwoływaniem się do niejasnych określeń typu „metafora” albo „element wiary
w Chrystusa”. Ta słabość wynika z faktu, że do niedawna chrześcijanie byli po prostu paleni na
stosach lub uciszani na zawsze, jeśli tylko odważyli się zadawać niewygodne pytania. Ewangelie

są użyteczne, ale tylko jeśli służą do ponownego zademonstrowania tego samego punktu
widzenia, jaki prezentowały rzesze ich poprzedników, co wskazuje na to, że religia jest tworem
człowieka. „Podczas gdy Prawo zostało nadane przez Mojżesza”, głosi święty Jan, „łaska i
prawda przyszły przez Jezusa Chrystusa” (J 1,17). Święty Mateusz usiłuje uzyskać podobny
efekt, opierając wszystko na wersecie czy dwóch wersetach z proroctwa Izajasza, który mówi do
króla Achaza niemal osiemset lat przed nieokreśloną precyzyjnie datą narodzin Jezusa, że „Pan
sam da wam znak: oto Panna pocznie i porodzi Syna” (Iz 7,14). To pobudziło w Achazie wiarę,
że odniesie zwycięstwo nad wrogami (choć w rezultacie, nawet jeśli stwierdza to tekst
historyczny, wcale tak się nie stało). Obraz został zmieniony w jeszcze większym stopniu, gdyż
wiemy, że słowo przetłumaczone jako „dziewica”, mianowicie almah, oznacza wyłącznie „młodą
kobietę”. W każdym razie partenogeneza nie jest możliwa w wypadku ssaków gatunku homo
sapiens, i nawet jeśli w prawie tym poczyniony został wyjątek w jednym tylko wypadku, nie
dowodzi to wcale, że niemowlę, które w rezultacie zostało powite, dysponuje boską mocą. A
zatem jak zwykle religia znów budzi podejrzenia, usiłując udowodnić zbyt dużo. Kierując się
odwrotną analogią, Kazanie na Górze stanowi replikę mowy Mojżesza na górze Synaj, a
niewymieniony z imienia uczeń staje po stronie Żydów, podążających za Mojżeszem wszędzie
tam, dokąd on się uda, a zatem proroctwo jest spełnione w oczach każdego, kto nie zauważa bądź
też nie przejmuje się faktem, że opowieść ta została „zmajstrowana w późniejszym czasie”, jak
dzisiaj to określamy. W krótkim ustępie w jednej tylko Ewangelii (który wychwycił szczujący i
podżegający przeciw Żydom Mel Gibson) rabini wtórują słowom Boga na górze Synaj i
rzeczywiście wołają, by wina za krew Jezusa spłynęła na wszystkie ich następne pokolenia.
Żądanie to, nawet jeśli zostało sformułowane, znajduje się poza dostępnym im prawem oraz poza
ich władzą.

Jednak wypadek narodzenia z dziewicy jest najłatwiejszym z możliwych do wychwycenia

dowodem potwierdzającym fakt, że to ludzie byli zaangażowani w tworzenie legendy. Jezus
wyrażał się z pełnym patosem o swoim niebiańskim ojcu, nigdy jednak nie wspominał o tym, że
jego matka była dziewicą. Poza tym po wielokroć odnosił się do niej grubiańsko i bez szacunku,
kiedy ona pojawiała się na scenie, jak czyniły to żydowskie matki, by zapytać lub zobaczyć, jak
mu się wiedzie. Wydaje się również, że matka Jezusa nie jest w stanie przypomnieć sobie
nawiedzenia przez Archanioła Gabriela czy też przez rzeszę aniołów, którzy w obu wpadkach
zwiastowali jej, że zostanie matką Boga. We wszystkich relacjach każdy czyn jej syna budzi w
niej całkowite zaskoczenie, a nawet szok. Cóż on czyni, rozmawiając z rabinami w świątyni, cóż
mówi, kiedy szorstko upomina ją, że wykonuje polecenie ojca? Można byłoby spodziewać się
nieco lepszej matczynej pamięci, zwłaszcza u osoby, która na własnej skórze przeżyła niezwykłe
doświadczenie, stając się jedyną spośród wszystkich niewiast, jaka stwierdziła, że jest
brzemienna, nie stając się wcześniej przedmiotem typowych zabiegów warunkujących taki stan.
Łukasz nawet posuwa się do komentarza w jednym miejscu, gdy mówi o „rodzicach Jezusa”,
kiedy odnosi się wyłącznie do Józefa i Marii w trakcie ich wizyty w świątyni w celu
oczyszczenia. Zostają wtedy powitani przez starca imieniem Symeon, który wygłasza cudowne
Nunc dimitis (to jeszcze jedna z moich ulubionych starych modlitw), w której być może
pobrzmiewa celowe echo chwili, kiedy Mojżesz spogląda na ziemię obiecaną, będąc już w
bardzo podeszłym wieku.

Dalej mamy jeszcze osobliwą rzecz w postaci licznego potomstwa Marii. Mateusz informuje

nas (13,55-57), że Jezus miał czterech braci [W Biblii Tysiąclecia wymienieni są trzej „bracia”]
oraz kilka sióstr. W Ewangelii Jakuba, która nie należy do kanonu, ale też nie jest odrzucona,
napotykamy relacje brata Jezusa o tym samym imieniu (Jakub), który najwyraźniej był bardzo
aktywny w kręgach religijnych w tym samym okresie. Można by się spierać, czy Maria „poczęła”

jako virgo intacta i urodziła dziecko, co uczyniło ja poniekąd w mniejszym stopniu nietkniętą.
Jakim jednak sposobem w dalszym ciągu wydawała na świat potomstwo, spłodzone przez jej
męża Józefa, który istniał wyłącznie w relacjach mówionych? Tak duża święta rodzina
powodowała, że „naoczni świadkowie” o tym wspominali.

W celu rozwiązania tego raczej wstydliwego i niemal związanego ze sferą życia płciowego

tematu ponownie zastosowano majsterkowanie wsteczne. Tym razem odbyło się to o wiele
później niż paniczne próby wczesnych kościelnych synodów, kiedy zdecydowano, które z
Ewangelii miały być synoptyczne, a które „apokryficzne”. Postanowiono też, że Maria, o której
narodzinach nie ma absolutnie żadnej wzmianki w którejkolwiek ze świętych ksiąg, musiała
zostać wcześniej „niepokalanie poczęta”, co automatycznie uczyniło z niej niewiastę bez
brzemienia grzechu pierworodnego. Idąc dalej, postanowiono - ponieważ grzech wymusza
śmierć, ona zaś nie mogła zgrzeszyć - że nie mogła umrzeć. Stąd też pojawił się dogmat o
„Wniebowzięciu”, według którego w rezultacie rozrzedzenia powietrza Maria unosiła się do
nieba, unikając w ten sposób złożenia w grobie. Interesujące będzie zwrócenie uwagi na daty,
kiedy te na swój sposób genialne i wspaniałomyślne edykty zostały wydane. Doktryna o
Niepokalanym Poczęciu została opracowana i ogłoszona w Rzymie w 1852 roku, z kolei dogmat
o Wniebowzięciu ujrzał światło dnia dopiero w 1951 roku (sic!). Twierdzenie, że coś zostało
stworzone przez człowieka, nie zawsze oznacza, że jest to pozbawione sprytu czy mądrości. Te
heroiczne próby uratowania wiarygodności zasługują na pewne uznanie, nawet gdy się widzi, jak
przeciekający statek ginie bez śladu. Z drugiej strony, chociaż te poczyniania Kościoła są pełne
„inspiracji”, zapewne kamieniem obrazy dla bóstwa byłyby twierdzenia, że tego autoramentu
inspiracja w jakimkolwiek wymiarze miałaby boski charakter.

Podobnie jak Stary Testament roi się od snów i astrologicznych opowieści (Słońce

zatrzymuje się, żeby Jozue mógł dokończyć masakrę w miejscu, które nigdy nie zostało
zlokalizowane), tak chrześcijańska Biblia pełna też jest przepowiedni związanych z gwiazdami
(najbardziej znana jest ta o gwieździe nad Betlejem) oraz przepowiedni szamanów i wróżbitów.
Wiele z wypowiedzi oraz czynów Jezusa ma niewinny charakter, szczególnie zaś
„błogosławieństwa”, które wyrażają tak pełne fantazji myślenie życzeniowe, odwołując się do
metafor pod postacią potulnych baranków i rozjemców czyniących pokój. Jednak liczne z nich są
niezrozumiałe i obrazują wiarę w magię, kilka z nich to absurdy, poza tym prezentowane jest
prymitywne podejście do uprawy roli (dotyczy to wszelkich wzmianek na temat orki i siewu, a
także wszystkich aluzji nawiązujących do gorczycy oraz drzewa figowego), ponadto wiele z nich,
patrząc bez pryzmatu metafory, ma jawnie niemoralny charakter. Dla przykładu przyrównanie
człowieka do lilii sugeruje - oprócz wielu innych zakazów i nakazów - że posiadanie takich
atrybutów i wartości, jak gospodarność, innowacyjność, życie rodzinne i tak dalej, stanowi
zwykłe marnotrawstwo czasu. („Nie troszczcie się więc zbytnio o jutro” - Mt 6,34). Z tego
właśnie powodu niektóre Ewangelie, zarówno synoptyczne, jak i apokryficzne, zawierają relacje
o ludziach (wliczając w to członków ich rodzin), którzy przyznają się do chwil zwątpienia w
jasność umysłu Jezusa. Byli też i tacy, którzy zauważali w nim silne żydowskie cechy
sekciarskie. W Ewangelii Mateusza (15,21-28) czytamy o jego pogardzie wobec kobiety z kraju
Kanaan, która zwróciła się do niego z błaganiem, by wypędził z niej szatana. On zaś
odpowiedział jej w szorstkich słowach, że nie zamierza marnować sił i energii na kogoś, kto nie
jest z plemienia mojżeszowego. (Jego uczniowie oraz upór kobiety zdołali go w końcu ugiąć i
przekonać do przeprowadzenia egzorcyzmów i wypędzenia złego ducha). Moim zdaniem
idiosynkratyczne opowieści pokroju tu przedstawionej stanowią jeszcze jeden ukryty powód, by

dojść do wniosku, że taka postać mogła w określonym czasie rzeczywiście istnieć. W tamtej
epoce Palestynę przemierzały liczne rzesze nawiedzonych proroków, ten jednak konkretny, jak
należy domniemywać, wyznawał wiarę w samego siebie, przynajmniej przez jakiś czas, uznając
się za Boga lub boskiego syna. A to stanowiło kolosalną różnicę. Wystarczy poczynić dwa
założenia: że wierzył w to oraz że ponadto obiecał swoim wyznawcom ujawnienie swojego
królestwa, zanim nadejdzie kres ich życia, a wtedy wszystkie jego gnostyczne uwagi i
komentarze nabierają pewnego sensu. Ten aspekt niedościgle szczerze poruszył C.S. Lewis (który
ostatnio ponownie został odkryty jako najbardziej popularny chrześcijański apologeta) w dziele
O wierze i moralności chrześcijańskiej (Mere Christianity). Mówi w nim również o wyrażanym
przez Chrystusa pragnieniu wzięcia grzechów na siebie.

Zatem, jest to zaiste do tego stopnia niedorzeczne, że aż groteskowe, chyba że mówiący te

słowa jest Bogiem. Wszyscy potrafimy zrozumieć, że ludzie wybaczają sobie nawzajem.
Nadepnąłeś mi na nogę, a ja wybaczam tobie; ukradłeś mi pieniądze, a ja również wybaczam
tobie. Cóż jednak mamy uczynić wobec człowieka, który nie został ani obrabowany, ani też
podeptany, ale oznajmia, że wybaczył ci deptanie po palcach innych ludzi, kradzież pieniędzy
innym ludziom. Niemądra głupota jest najbardziej dobrotliwym określeniem, jakim powinniśmy
opisać jego zachowanie, lecz przecież tak właśnie postępował Jezus. Mówił ludziom, że ich
grzechy są im odpuszczone, i nigdy nie rozmawiał z tymi wszystkimi ludźmi, którym grzechy
innych wyrządziły niewątpliwie krzywdę.

W tym postępowaniu nie wahał się, jak gdyby to Jego te grzechy raniły, jak gdyby był osobą

w głównej mierze obrażaną przez złe postępki innych. Postawa ta ma sens wyłącznie wtedy, gdy
On był Bogiem, którego prawa były łamane i którego miłość rani każdy popełniany grzech. W
ustach każdego, kto nie jest Bogiem, słowa te wzbudziłyby coś, co mogę uznać wyłącznie za
głupotę i zarozumiałość niemające sobie równych w dziejach.

Warto zauważyć, że Lewis przyjmuje założenie o braku mocnych dowodów na to, że Jezus

był rzeczywiście „postacią historyczną”, lecz pomińmy ten fakt. Zasługuje on na pochwałę za
zaaprobowanie logiki i etycznego wydźwięku tego, co stwierdził. Dla tych, którzy podają w
wątpliwość to, że Jezus był wielkim moralnym nauczycielem, nie będąc jednocześnie istotą
boską (tak się składa, że tego zdania był też deista Thomas Jefferson), Lewis ma przygotowaną
na podorędziu zjadliwą ripostę.

To jest jedna rzecz, której nie musimy mówić. Człowiek, który był zaledwie człowiekiem i

głosił takie prawdy jak Jezus, nie mógłby zostać uznany za wielkiego moralnego nauczyciela.
Byłby raczej szaleńcem - porównywalnym z kimś, kto twierdzi, dajmy na to, że jest jajem
ugotowanym bez skorupki - lub w przeciwnym razie Szatanem z piekła rodem. Ty sam musisz
dokonać wyboru.

Albo ten człowiek był i jest Synem Bożym, albo też obłąkańcem lub czymś jeszcze gorszym.

Możesz zrugać Go, uznając za głupca, możesz Go opluwać lub zabić Go jako demona. Ale też
możesz paść Mu do stóp i nazwać Go Panem i Bogiem. Nie wdawajmy się jednak w
protekcjonalne i bezsensowne dywagacje, jakoby był On wielkim nauczycielem ludzkości. Nie
odsłonił przed nami tego przymiotu. Nie miał tego zamiaru.

Nie wybrałem tu byle kogo. Lewis jest najsilniejszą bronią propagandową chrześcijaństwa w

naszych czasach. Nie akceptuję też wcale jego raczej dzikich nadprzyrodzonych kategorii, jak
szatany czy demony. W najmniejszym nawet stopniu nie aprobuję zastosowanej przez niego
argumentacji, która jest do tego stopnia pełna patosu, że nie warto jej komentować, i w której
sięgnięto po dwie fałszywe alternatywy jako wyłączne antytezy. Potem zostają one wykorzystane
do sformułowania błędnego wniosku, który nie poraża wyrafinowaniem. („Teraz wydaje mi się
oczywiste, że nie był ani szaleńcem, ani też Szatanem. Idąc konsekwentnie tym tokiem
rozumowania, bez względu na to, jak dziwne, budzące trwogę bądź nieprawdopodobne by się to
wydawało, muszę zaaprobować pogląd, że On był i jest Bogiem”).

Jednakowoż doceniam jego uczciwość oraz pewną dozę odwagi. Albo Ewangelie są w

pewnym sensie prawdą co do joty, albo też cała ich treść to w istocie rzeczy fałszerstwo, i to na
dodatek niemoralne. Cóż można stwierdzić z pewnością, opierając się na dowodach, jakich same
dostarczają, że Ewangelie bez najmniejszego choćby cienia wątpliwości nie są literalną prawdą.
Oznacza to zatem, że liczne spośród „powiedzeń” oraz nauk Jezusa są opowieściami opartymi na
pogłoskach, który to fakt pomaga wytłumaczyć ich niespójną i pomieszaną naturę. Najbardziej
jaskrawym przykładem jest, przynajmniej w retrospekcji i z punktu widzenia ludzi wierzących,
troska o bliskie już jego powtórne nadejście oraz całkowita z jego strony obojętność wobec dzieła
budowy jakiegokolwiek, choćby nawet tymczasowego Kościoła. Logia, czyli przemowy, były
nieustannie powtarzane przez biskupów we wczesnej fazie rozwoju Kościoła, którzy żałowali, że
nie było im dane, niestety, żyć w czasach Jezusa, co skwapliwie potwierdzały relacje osób
trzecich. Pozwolę sobie przedstawić przyciągający uwagę przykład. Wiele lat po tym, jak C.S.
Lewis odszedł z ziemskiego padołu po obiecaną nagrodę, bardzo poważny młody człowiek
nazwiskiem Barton Ehrmann przystąpił do weryfikowania własnych fundamentalistycznych
zapatrywań. Władał biegle greką i językiem hebrajskim (obecnie prowadzi katedrę
religioznawstwa) i doszedł do takiego stadium, w którym już dłużej nie był w stanie pogodzić
wiary z naukową wiedzą. Ze zdumieniem odkrył, że niektóre z najlepiej znanych przypowieści
Jezusa zostały dopisane do kanonu długo po czasie, kiedy ich rzekomy autor chodził po ziemi.
Poza tym potwierdził się fakt, że rzeczywiście dotyczyło to najbardziej znanych jego
przypowieści.

Taką opowieścią jest też sławetna przypowieść o kobiecie przyłapanej na cudzołóstwie (J

8,3-11). Któż nie słyszał lub nie czytał ustępu, w którym żydowscy faryzeusze, biegli w
kazuistyce, przyprowadzili tę nieszczęsną kobietę przed oblicze Jezusa i zażądali od niego, żeby
zadeklarował, czy zgadza się z prawem mojżeszowym, które nakazuje ukamienować winną?
Jeśliby się nie zgadzał, złamałby prawo. Gdyby natomiast to prawo zaaprobował, jego kazania
straciłyby wszelki sens. Łatwo też wyobrazić sobie obłudny zapał, z jakim kapłani
ukamienowaliby nieszczęsną niewiastę. Jezus odpowiada jednak ze spokojem (uprzednio
napisawszy coś palcem na ziemi) - „Kto z was jest bez grzechu, niech pierwszy rzuci kamień” - a
słowa te weszły na stałe do naszej literatury oraz naszej świadomości.

Epizod ten jest nawet przedmiotem celebry na celuloidowej taśmie. Pojawia się jako

retrospekcja we wspomnianej już farsie Mela Gibsona oraz w cudownej scenie w ekranizacji
Doktora Żywago Davida Leana, kiedy Lara w krytycznej sytuacji udaje się do kapłana i słyszy
pytanie, co Jezus powiedział upadłej kobiecie. „Idź, a od tej chwili już nie grzesz”, pada w
odpowiedzi. „Czy nie grzeszyła, moje dziecko?”, zapytał żarliwie duchowny. „Tego nie wiem,
ojcze”. „Nikt nie wie”, odparł kapłan, co w tych okolicznościach nie przyniosło żadnej pociechy.

I rzeczywiście, tego nie wie nikt. Na długo przed lekturą książki Ehrmana sam zadawałem

sobie kilka pytań. Jeśli Nowy Testament ma rzekomo dowodzić istnienia Mojżesza, dlaczego

okrutne prawa zawarte w Pięcioksięgu są podważane? Oko za oko, ząb za ząb oraz zabijanie
czarownic może wydawać się barbarzyńskie i głupie, lecz jeśli tylko ci, którzy nie zgrzeszyli,
dysponują prawem do wymierzania kary, to w jaki sposób społeczność daleka od idealnego
wzorca zdoła ścigać i karać przestępców? Wszyscy zatem powinniśmy być hipokrytami. Poza
tym jakim autorytetem dysponuje Jezus, by „wybaczać”? Jak należy przypuszczać, co najmniej
jedna (zdradzona) żona i jeden (zdradzony) mąż gdzieś w tym mieście poczuli się oszukani oraz
rozgoryczeni. Czyż chrześcijaństwo zezwala na jawną seksualną rozwiązłość i swobodę? Jeśli
tak, religia ta była od tamtej pory błędnie interpretowana. Jakie słowa zostały napisane na
piasku? I znów, nikt tego nie wie. Co więcej, opowieść mówi nam, że po tym, jak faryzeusze i
tłum gapiów rozeszli się, na miejscu nie pozostał nikt poza Jezusem i kobietą. W takim wypadku,
kto jest narratorem, który na własne uszy usłyszał, co Jezus do niej powiedział? Mimo
wszystkich faktów, które przedstawiłem powyżej, wciąż uważam tę przypowieść za mądrą i
pouczającą.

Profesor Ehrman idzie dalej. Stawia kilka bardziej oczywistych pytań. Skoro kobieta została

„pochwycona na cudzołóstwie”, czyli innymi słowy in flagrante delicto, gdzież podział się jej
męski partner? Prawo mojżeszowe, jak czytamy w Księdze Kapłańskiej (Leviticus), orzekało
jednoznacznie, że oboje winni podlegają karze ukamienowania. Nagle uświadomiłem sobie, że
sedno uroku tej przypowieści sprowadza się do samotnej, przerażonej dziewczyny, wyszydzanej i
wleczonej przez tłum wygłodniałych seksualnie fanatyków, która w końcu napotyka przyjazną
twarz. Jeśli chodzi o słowa zapisane na piasku, Ehrman wspomina o starej tradycji, według której
Jezus zapisał znane grzechy obecnych, tym samym wywołując u nich rumieńce na twarzach,
zawstydzając ich i w końcu zmuszając do pospiesznego rozejścia się. Ten pomysł uważam za
iście cudowny, nawet jeśli miałoby to oznaczać z jego strony pewien pierwiastek doczesnej
ciekawości i rozwiązłości (oraz zdolności przewidywania), co jemu samemu mogło sprawiać
problemy.

Jak przyznaje Ehrman, wszystko to zostaje przyćmione przez pewien szokujący fakt:

Opowieści tej nie znajdziemy w najstarszych i najlepiej zachowanych manuskryptach

Ewangelii Jana - jej pisarski styl bardzo odbiega o tego, co znajdujemy w reszcie tekstu Jana
(wliczając w to opowieści umieszczone bezpośrednio przed oraz po niej). Fragment ten zawiera
wiele słów i zdań, które bardzo odbiegają od Ewangelii. Wniosek wydaje się nieunikniony: ustęp
ten nie wchodził w skład pierwotnego tekstu Ewangelii Jana.

Po raz kolejny dobrałem źródło, opierając się na „dowodach, wbrew interesom”. Innymi

słowy, sięgnąłem po poglądy osoby, której pierwotna intelektualna i naukowa podróż w żadnej
mierze nie miała stanowić wyzwania dla Pisma Świętego. Teza o spójności Biblii, jej
autentyczności czy też „inspiracji” już jakiś czas temu legła w gruzach, a zapożyczenia i luki
stają się coraz bardziej oczywiste w miarę postępów badań. Wniosek - żadnego „objawienia” w
tych tekstach nie odnajdziemy. Zatem niech adwokaci oraz zwolennicy re-ligii opierają się
wyłącznie na wierze. Pozwólmy im zdobyć się na dostatecznie dużą dozę odwagi, by przyznali,
że to właśnie czynią.

Rozdział dziewiąty

Koran jako jednoczesne zapożyczenie z mitów żydowskich i chrześcijańskich

Czyny oraz „wypowiedzi” Mojżesza, Abrahama czy Jezusa są zarazem bezpodstawne, jak i

niespójne, a często także niemoralne. Należy do nich podchodzić w tym samym duchu
dociekliwości jak do tego, co wielu uważa za ostatnie objawienie: proroka Mahometa oraz jego
Koranu lub „recytacji”. Tu również anioł (lub archanioł) Gabriel wypełnia misję, dyktuje wersety
osobie słabo wyuczonej lub bez wykształcenia. I znów spotykamy tu opowieści podobne do tych
o potopie i Arce Noego, a także zakaz bałwochwalstwa i oddawania czci idolowi. Tu również
Żydzi pierwsi otrzymują boski przekaz, pierwsi go wysłuchują, a potem znów odrzucają. I
ponownie mamy tu szeroki komentarz do wątpliwych anegdot, które dotyczą jakoby
rzeczywistych uczynków i słów Proroka, tym razem znanych jako hadisy.

Islam jest jednocześnie najbardziej i najmniej interesującym spośród światowych

monoteizmów. Opiera się na prymitywnych, żydowskich i chrześcijańskich, wcześniejszych
źródłach, wybierając tu jakiś ustęp, tam jakiś werset, a jeśli tamte nie przechodzą obiektywnej
weryfikacji, Koran także częściowo spotyka ten los. Relacja stanowiąca podwaliny po części
dzieje się w obrębie zdumiewająco małego obszaru i dotyczy faktów związanych ze skrajnie
nużącymi sporami i kłótniami. Żadnego z oryginalnych manuskryptów, w ich własnej formie, nie
można zestawić z którymkolwiek z tekstów hebrajskich, greckich czy też łacińskich. Niemal cała
tradycja jest ustna i niemal wszystko to powstało w języku arabskim. I rzeczywiście, wiele
autorytetów zgadza się co do tego, że Koran jest zrozumiały tylko w tym języku, który sam w
sobie jest też pełen niezliczonych idiomatycznych i regionalnych naleciałości. W ten sposób
zostajemy na jego powierzchni z absurdalnym i potencjalnie niebezpiecznym wnioskiem, że Bóg
władał tylko jednym językiem. Przede mną leży książka Introducing Muhammad
(Przedstawiając Mahometa), napisana przez dwóch niezwykle obłudnych brytyjskich
muzułmanów, którzy mają nadzieję, że zdołali przedstawić światu Zachodu przyjazną wersję
islamu. Autorzy formułują też kilka wysoce niepochlebnych uwag na temat przekładu pióra J.N.
Dawooda, który ukazał się nakładem wydawnictwa Penguin, dzięki czemu odczuwam
zadowolenie, że zawsze posługiwałem się wersją Pickthalla, lecz w żaden sposób nie podważa to
mojego przekonania, że gdybym chciał się nawrócić, musiałbym opanować do perfekcji nowy
język. W moim ojczystym kraju, czego jestem ze smutkiem świadom, istnieje wspaniała
poetycka tradycja, zupełnie dla mnie niedostępna, ponieważ nigdy nie poznam przepięknego
języka gaelickiego. Nawet jeśli Bóg jest albo był Arabem (co jest założeniem mało
prawdopodobnym), jak mógłby się spodziewać, że „objawi” sam siebie człowiekowi
niepiśmiennemu, który z kolei nie będzie w stanie nawet żywić nadziei, że przekaże boskie słowa
bez przekłamań (nie wspominając już o ich boskiej niezmienności)?

Być może aspekt ten wydaje się błahy, lecz w rzeczywistości taki nie jest. Z punktu widzenia

muzułmanów boskie objawienie przekazane osobie o skrajnej prostocie i niepiśmiennej ma w
sobie podobną wartość, jak skromna postać dziewicy Maryi dla chrześcijan. Można tu odnaleźć
ten sam użyteczny walor, że jest to całkowicie nieweryfikowalne oraz niedające się zafałszować.
Ponieważ Maria musiała, jak należy zakładać, rozmawiać po aramejsku i po arabsku w wersji
Mahometa, zakładam, że można uznać za pewnik, że Bóg w rzeczywistości był poliglotą i mógł
mówić w każdym języku, jaki sobie wybrał. (W obu wypadkach wybrał na emisariusza i posłańca

swojego przesłania archanioła Gabriela). Wciąż jednak pozostaje znaczący fakt, że wszystkie
religie stanowczo podejmują próbę przełożenia świętych tekstów na języki „ludzi niższego
stanu”, jak ujął to Cranmer w swoim modlitewniku. Zapewne nie doszłoby do protestanckiej
reformacji, gdyby nie toczyła się wcześniej zażarta walka o Biblię w jej wersji zwanej „wulgatą”
i gdyby nie złamano w ten sposób monopolu duchownych. Pobożni ludzie pokroju Wycliffe’a,
Coverdale’a oraz Tyndale a spłonęli żywcem na stosie za podjęcie wczesnych prób przekładów.
Kościół katolicki nigdy nie podniósł się już po odrzuceniu pełnego mistyki łacińskiego rytuału, a
główny prąd protestantyzmu znacząco ucierpiał po tym, jak Biblię przełożono na język bardziej
potoczny i codzienny. Niektóre z mistycznych żydowskich sekt wciąż uparcie trwają przy wersji
hebrajskiej i uprawiają kabalistyczne gry słowne, nawet z uwzględnieniem spacji między
literami, jednak większość Żydów w miarę upływu czasu porzuciła rzekomo niezmienne dawne
rytuały. Klątwa i urok klasy klerykalnej zostały złamane. Jedynie w islamie nie było reformacji i
po dziś dzień każdej wersji Koranu przetłumaczonej na język narodowy musi towarzyszyć
wydrukowana równoległa wersja w języku arabskim. To natomiast budzi podejrzenia nawet w
najbardziej prostych umysłach.

Późniejsze muzułmańskie konkwisty, wywierające duże wrażenie, zarówno pod względem

tempa, zasięgu, jak i zdecydowania, przydały znaczenia idei, że arabskie intonowanie wersetów
mogło mieć z tym coś wspólnego. Jeśli jednak założymy, że jest to jedynie zwykłe ziemskie
zwycięstwo, to wówczas dojdziemy do wniosku, że ociekający krwią współplemieńcy Jozuego
czy też chrześcijańscy krzyżowcy lub konkwistadorzy również nimi byli. Poza tym można
wysunąć kolejne zastrzeżenie. Wszystkie religie skwapliwie uciszały bądź też pozbawiały głów
tych, którzy ośmielali się wyrażać wątpliwości (osobiście uważam tę powracającą tendencję
bardziej za oznakę słabości systemów religijnych niż ich siły). Jednakowoż upłynęło już sporo
czasu, odkąd judaizm i chrześcijaństwo uciekały się do tortur i cenzury. Islam nie tylko rozpoczął
obrzucanie klątwą wszystkich wątpiących, obiecując im wieczysty ogień, ale wciąż jeszcze rości
sobie prawo do głoszenia tej prawdy, w niemal wszystkich swoich dominiach, i wciąż twierdzi,
że te same dominia mogą i muszą być poszerzane za pomocą oręża. Nigdy też nie podjęto próby
podania w wątpliwość czy też zgłębienia twierdzeń islamu, na którą odpowiedzią nie byłyby
skrajnie brutalne i natychmiastowe represje. Warunkowo zatem zyskuje się prawo do wysunięcia
wniosku, że pozorna jedność i pewność tej wiary stanowi maskę dla bardzo głębokiej i
prawdopodobnie uzasadnionej niepewności. Co oczywiste, zawsze istniały krwawe spory i
waśnie między różnymi szkołami islamu, w rezultacie czego dochodziło do ściśle
wewnątrzmuzułmańskich oskarżeń o herezję i bezbożność, a także do brutalnych aktów gwałtu i
przemocy.

Czyniłem wszystko, co w mojej mocy, ay pojąć tę religię, która jest dla mnie równie obca,

jak dla wielu milionów tych, którzy zawsze wątpili, że Bóg zaufał osobie niepiśmiennej (z
udziałem pośrednika), wzywając ją okrzykiem: „Czytaj”. Jak już stwierdziłem, dawno temu
zostałem właścicielem egzemplarza przekładu Koranu pióra Marmadukea Pickthalla, który
zyskał certyfikat od wysokich ulemów, autorytetów religijnych islamu, stwierdzający, że jest to
najbliższa oryginałowi wersja z możliwych przekładów na angielski. Byłem też na niezliczonych
zgromadzeniach, począwszy od piątkowych modłów w Teheranie, przez meczety w Damaszku,
Jerozolimie oraz Dauha, w Istambule oraz w Waszyngtonie D.C. Mogę też poświadczyć, że
recytacja w języku arabskim rzeczywiście ma w sobie moc generowania uczucia boskiej
rozkoszy, ale także szału wśród tych, którzy słuchają. (Uczestniczyłem też w modłach w Malezji,
Indonezji oraz w Bośni, gdzie istnieje resentyment między muzułmanami, którzy nie mówią po
arabsku. Przywilej ten, dany Arabom, a także arabskim ruchom politycznym oraz reżimom,
dotyczy religii, która rzekomo jest uniwersalna). W moim domu gościłem również Sayeda

Hosseina Chomeiniego, wnuka ajatollaha i duchownego ze świętego miasta Kom, któremu
nabożnie podałem własny egzemplarz Koranu. Ucałował księgę, mówił o niej długo i z
rewerencją, a na koniec dla mojej wiedzy napisał od prawej do lewej kilka wersetów, które jego
zdaniem świadczyły o tym, że jego dziadek był w błędzie, roszcząc sobie prawo do religijnej
władzy na tym świecie, a także obalały żądania dziadka, by Salman Rushdie zapłacił głową.
Kimże jestem, by rozsądzać w tej dyspucie? Jednakże idea, że te same teksty mogą generować
rozmaite nakazy w interpretacji różnych ludzi, jest mi dobrze znana również z innych
przykładów. Nie ma potrzeby przeceniać trudności zrozumienia rzekomych przemyśleń islamu.
Jeśli pojmie się błędne założenia którejkolwiek z „objawionej” religii, wtedy rozumie się je
wszystkie.

Raz tylko w ciągu dwudziestu pięciu lat często gorących i żarliwych sporów w Waszyngtonie

D.C. znalazłem się w zagrożeniu użycia siły ze strony adwersarza. Było to, kiedy gościłem na
kolacji z przedstawicielami sztabu oraz poplecznikami ekipy Billa Clintona w Białym Domu.
Jeden z obecnych, dobrze znany demokrata zajmujący się sondażami oraz gromadzeniem
funduszy, zapytał o moją podróż na Bliski Wschód. Chciał poznać moją opinię na temat tego,
dlaczego muzułmanie byli tak porywczymi i przeklętymi fundamentalistami. Jak zwykle
zaprezentowałem cały repertuar wyjaśnień, dodając, że często zapomina się o fakcie, że islam
jest stosunkowo młodą religią i wciąż jeszcze obecna jest w nim gorączka związana z dążeniem
do okrzepnięcia i zyskania pewności siebie. Muzułmanie nie borykali się z kryzysem
wątpliwości, jaki ogarnął chrześcijaństwo na Zachodzie. Dodałem też, dla przykładu, że podczas
gdy jest bardzo mało lub prawie zupełnie brakuje dowodów na egzystencję Jezusa, osoba proroka
Mahometa jest dla kontrastu postacią potwierdzoną przez źródła historyczne. Kolor twarzy
mężczyzny zmienił się szybciej, niż kiedykolwiek u kogokolwiek mogłem to zaobserwować.
Najpierw piskliwie wykrzyczał, że Jezus Chrystus oznacza więcej dla większej liczby ludzi, niż
kiedykolwiek zdołam sobie wyobrazić. Następnie wyraził obrzydzenie, nie mogąc znaleźć
właściwych słów, z powodu tego, że mówiłem tak subiektywnie, potem cofnął stopę do tyłu i
szykował się do wymierzenia mi kopniaka. Tylko jego skromność - i, jak domniemywam, także
jego chrześcijaństwo - powstrzymały jego but przed wylądowaniem na mojej goleni. Potem
ponaglił żonę, by wraz z nim opuściła przyjęcie.

Teraz czuję, że winien jestem mu przeprosiny lub przynajmniej częściowe oddanie racji.

Chociaż wiemy o tym, że osoba Mahometa niemal z pewnością istniała w dość ograniczonym
marginesie czasu i przestrzeni, mamy ten sam problem jak w przypadku wszystkich
wcześniejszych religii. Relacje dotyczące jego czynów i słów zostały zebrane wiele lat później i
są beznadziejnie zafałszowane, dając w rezultacie niespójną całość, w wyniku partykularnych
interesów, pogłosek, a także nieznajomości pisma.

Opowieść jest dostatecznie dobrze znana, nawet jeśli dla ciebie jest nowością. Część

mieszkańców Mekki w siódmym stuleciu wciąż hołdowała tradycji Abrahama i dawała nawet
wiarę temu, że ich świątynia Al-Kaba została zbudowana przez Abrahama. Sama świątynia,
której większość pierwotnego wyposażenia została zniszczona przez późniejszych
fundamentalistów - przede wszystkim przez wahabitów - podobno została sprofanowana w
rezultacie bałwochwalstwa (oddawania czci idolom). Mohamet, syn Abdullaha, był jednym z
tych Hunafa, którzy „odwrócili się”, by szukać duchowej pociechy gdzie indziej. (Księga
Izajasza nakazuje również prawdziwym wyznawcom „odejście” od bezbożnych i odrębny
żywot). Odpoczywając na pustyni w jaskini na górze Hira podczas upalnego miesiąca ramadan,
„zasnął lub był w transie” (cytuję słowa z przekładu Pickthalla), kiedy usłyszał głos nakazujący
mu czytać. Dwukrotnie powtórzył, że nie potrafi czytać, lecz po raz trzeci usłyszał polecenie, by
to uczynił. W końcu zadał pytanie, co ma czytać, wtedy usłyszał kolejne polecenie w imieniu

pana, który „stworzył człowieka z grudki krwi”. Gdy anioł Gabriel (który sam podał swoje imię)
powiedział już Mahometowi, że jest posłańcem Allacha, oddalił się, a Mahomet zwierzył się
swojej żonie Khadijah. Po ich powrocie do Mekki żona zabrała go na spotkanie z jej kuzynem,
starszym człowiekiem imieniem Waraqa ibn Naufal, „który znał pisma Izraelitów i chrześcijan”.
Brodaty weteran oznajmił, że boski posłaniec, który już kiedyś złożył wizytę Mojżeszowi, teraz
pojawił się na górze Hira. Od tego momentu Mahomet przyjął najskromniejszy tytuł „Niewolnika
Allacha”, przy czym to drugie słowo w języku arabskim oznacza po prostu „boga”. Jedynymi
ludźmi, którzy początkowo w ogóle zainteresowali się głoszonymi przez Mahometa prawdami,
byli chciwi strażnicy świątyni w Mekce, którzy dostrzegli w tym zagrożenie własnych interesów
związanych z pielgrzymami, a także pracowici żydzi z Yathrib, miasta oddalonego o dwieście
mil, którzy od jakiegoś czasu przepowiadali nadejście mesjasza. Pierwsza z tych grup okazała
wobec niego wrogość, druga natomiast sympatię, i w rezultacie Mahomet odbył podróż, zwaną
hejira, do Yathrib, które to miasto znane jest obecnie pod nazwą Medyna. Data ucieczki jest
uznawana za rozpoczęcie ery muzułmańskiej. Jednak podobnie jak w wypadku przybycia
Nazarejczyka do żydowskiej Palestyny, które rozpoczęło się od wielu radośnie witanych
niebiańskich wróżb, tutaj koniec był nieciekawy, ponieważ arabscy Żydzi uświadomili sobie, że
znów spotkało ich rozczarowanie, chyba że, co gorsza, mieli do czynienia z kolejnym oszustem.

Zdaniem Karen Armstrong, jednej z najbardziej wyrozumiałych, choć nieapologetycznych

badaczek islamu, Arabowie w tamtej epoce czuli się dotknięci tym, że historia o nich zapomniała.
Bóg objawił się chrześcijanom oraz Żydom, „lecz nie posłał Arabom żadnego proroka ani
żadnego pisma w ich własnej mowie”. A zatem, chociaż znawczyni islamu nie sugeruje tego
jasno, czas na takie objawienie dawno minął. Potem, gdy już doznał objawienia, Mahomet nie
zamierzał wystawić się na krytykę wyznawców starszej wiary, na krytykę z drugiej ręki. Relacje
na temat jego życiorysu w siódmym wieku, podobnie jak księgi Starego Testamentu, szybko stały
się opowieścią o zażartych waśniach i sporach między kilkoma setkami lub czasem kilkoma
tysiącami prostych i niewykształconych wieśniaków czy też mieszkańców miast, kiedy to palec
boży rozstrzygał i ustanawiał rezultaty tych prowincjonalnych kłótni i sporów. Podobnie jak w
wypadku pierwotnych masakr, jakie dokonywały się na półwyspie Synaj oraz w kraju Kanaan,
których zresztą również nie potwierdzają żadne niezależne źródła historyczne, miliony ludzi stały
się zakładnikami tych okropnych waśni o rzekomo opatrznościowym przesłaniu.

Pojawia się też kwestia, czy islam jest w ogóle odrębną religią. Początkowo zaspokojał

potrzebę Arabów posiadania odrębnego i specjalnego wyznania i zawsze jest identyfikowany z
ich językiem oraz z ich późniejszymi, robiącymi wrażenie podbojami, które choć nie osiągnęły
tak wielkiej skali, jak w wypadku młodego Aleksandra Macedońskiego, z pewnością zawierały w
sobie pierwiastek boskiej woli, do czasu gdy dobiegły kresu, docierając do Bałkanów i Morza
Śródziemnego. Lecz islam, kiedy podda się go wnikliwej analizie, okazuje się niczym więcej jak
raczej dość oczywistym i kiepsko zredagowanym zestawem plagiatów i zapożyczeń, który pełną
garścią korzystał z wcześniejszych ksiąg i tradycji, kiedy tylko zachodziła taka konieczność. A
zatem „nie narodziwszy się w jaskrawym świetle historii”, jak ujął to wspaniałomyślnie Ernest
Renan, islam, jeśli chodzi o jego pochodzenie, jest równie podejrzany i niejasny jak te religie, z
których czerpał zapożyczenia. Rezultatem są absolutne dogmaty, jakie zawiera, wzywające
wiernych do leżenia plackiem na ziemi lub „poddania się”, przekazywane jako maksymy dla
wyznawców. Na dodatek wymagał też szacunku i respektu ze strony niewiernych. W jego
naukach nie ma nic - absolutnie nic - co choćby odrobinę usprawiedliwiało taką arogancję i tupet.

Prorok zmarł w 632 roku według naszego szacunkowego kalendarza. Pierwsza relacja o jego

życiu została spisana sto dwadzieścia lat później przez Ibn Ishaka, choć oryginał tej kroniki
zaginął i pojawił się jako podstawa innej kroniki, autorstwa Ibn Hishama, który zmarł w 834

roku. Wiemy o tych pogłoskach i niejasnościach, należy jednak stwierdzić, że nie istnieje pewna
relacja o tym, w jaki sposób wyznawcy Proroka skompilowali Koran czy też w jaki sposób różne
jego wypowiedzi, „niektóre z nich zapisane ręką osobistych sekretarzy”, zostały skodyfikowane.
Ten znany problem uległ w dalszym stopniu komplikacji - nawet w większym stopniu, niż w
wypadku chrześcijan - z powodu kwestii sukcesji. W odróżnieniu od Jezusa, który
najprawdopodobniej postanowił, że wkrótce ponownie pojawi się na ziemi, i który (bez obrazy
dla absurdalnych wymysłów Dana Browna) nie pozostawił znanych potomków, Mahomet był
wodzem oraz politykiem, chociaż w innym sensie niż Aleksander Macedoński, był także
płodnym ojcem. Nie pozostawił jednak instrukcji, kto miał przejąć po nim schedę. Spory w
kwestii przywództwa rozpoczęły się niemal natychmiast po jego śmierci i w ten sposób w islamie
doszło do pierwszego wielkiego rozłamu na sunnitów i szyitów - jeszcze zanim religia okrzepła
na dobre. Nie musimy stawać po niczyjej stronie w tej schizmie poza poczynieniem
spostrzeżenia, że przynamniej jedna z tych szkół interpretacji musi być błędna. Początkowa
identyfikacja islamu z ziemskimi kalifatami, co było dziełem kłótliwych i swarliwych rywali o
wspomnianą schedę, już na samym początku dostarczyła dowodu, że była to religia stworzona
przez człowieka.

Niektóre autorytety islamu utrzymują, że w trakcie pierwszego kalifatu Abu Bakra,

natychmiast po śmierci Mahometa, pojawiła się obawa, że słowa przekazane w tradycji ustnej
mogą ulec zapomnieniu. Tak wielu muzułmańskich żołnierzy zginęło w trakcie wojen i bitew, że
liczba tych, w których pamięci przechowywano treść Koranu, zrobiła się alarmująco mała.
Dlatego też postanowiono zebrać wszystkich świadków wraz z „arkuszami papieru, płytami
kamiennymi, liśćmi palmowymi, kośćmi łopatek, żebrami oraz kawałkami skóry”, na których
zapisano powiedzenia. Przekazano ich Zaidowi ibn Thabitowi, jednemu z byłych sekretarzy
proroka, by ten stworzył autoryzowaną kompilację. Kiedy zostało to dokonane, wierni zyskali
wreszcie uwiarygodnioną wersję słów Mahometa.

Jeśli to prawda, znaczyłoby to, że Koran powstał wkrótce po tym, jak Mahomet zakończył

doczesny żywot, jednak szybko się przekonujemy, że nie ma co do tego pewności, ani też
zgodności co do prawdziwego charakteru tej wersji. Zdaniem niektórych to Ali - czwarty, a nie
pierwszy kalif, a przy okazji twórca szyizmu, wpadł na ten pomysł. Wielu innych - większość
sunnicka - zapewnia, że to kalif Uthman, który rządził w latach 644-656, podjął ostatecznie tę
decyzję. Gdy od swoich dowódców dowiedział się o toczonych przez żołnierzy z różnych
prowincji zażartych sporach z powodu odmiennych wersji cytatów z Koranu, Uthman zalecił
Zaidowi ibn Habitowi zebranie różnych tekstów, ujednolicenie ich i w końcu zredagowanie
jednej ostatecznej wersji. Kiedy zadanie to zostało wykonane, Uthman rozkazał dostarczenie
wzorcowych egzemplarzy do Kufy, Basry, Damaszku i innych miejsc, a pierwsza kopia została
zatrzymana w Medynie. Uthman zatem odegrał kanoniczną rolę, taką, jaka w standaryzacji,
oczyszczaniu i cenzurowaniu Biblii chrześcijan przypadła Ireneuszowi oraz biskupowi
Atanazemu z Aleksandrii. Lista obecności została więc odczytana, niektóre teksty uznano za
święte i pozbawione błędów, natomiast inne stały się „apokryfami”. Jednak Uthman prześcignął
Atanazego, wydając rozkaz zniszczenia wszystkich wcześniejszych i rywalizujących ze sobą
edycji Koranu.

Nawet zakładając zgodność tej wersji z prawdą, co oznaczałoby brak szansy na to, że uczeni

kiedykolwiek rozstrzygnęli czy nawet przedyskutowali, co naprawdę działo się w czasach
Mahometa, próba załagodzenia sporów i waśni podjęta przez Uthmana okazała się daremna.
Język arabski pisany ma dwie cechy, które sprawiają, że trudno jest się go nauczyć. Są w nim
stosowane kropki dla odróżnienia spółgłosek takich jak „b” oraz „t”, ponadto w swojej
oryginalniej formie nie miał symbolu oznaczającego krótkie samogłoski, co z kolei umożliwiało

interpretowanie zapisu za pomocą różnych myślników i przecinków. Wobec tego, w następstwie
tych dwóch cech języka pisanego, nawet wersja Uthmana pozwala na różne interpretacje. Pismo
arabskie zostało poddane standaryzacji dopiero pod koniec dziewiątego stulecia, a tymczasem
Koran pozbawiony kropek i przy zastosowaniu różnych spółgłosek generował ostre różnice
interpretacyjne, co zresztą trwa po dziś dzień. Być może sytuacja ta nie miałaby znaczenia w
wypadku, dajmy na to, Iliady, lecz należy pamiętać, że jest tu mowa o niepodlegającym zmianom
(i ostatecznym) słowie Boga. I co oczywiste, występuje tu też powiązanie między jaskrawą
słabością tej tezy oraz całkowicie fanatyczną pewnością, z jaką dogmaty te rozgłaszano. By
podać jeden chociaż przykład, który trudno nazwać nieistotnym - arabskie słowa zapisane na
zewnętrznych ścianach Kopuły - Skały na Skale w Jerozolimie są inne niż jakakolwiek wersja,
która pojawia się w Koranie.

Sytuacja okazuje się jeszcze bardziej niepewna i godna ubolewania, kiedy przejdziemy do

hadisów, czyli drugorzędnej literatury przekazywanej pierwotnie w tradycji ustnej, która rzekomo
zawiera dowody oraz opisy czynów Mahometa, a także opowieści o redagowaniu Koranu oraz
porzekadła „towarzyszy Proroka”. Każdy hadis, by został uznany za autentyczny, musiał być
poparty istnieniem isnad, czyli łańcucha rzekomo wiarygodnych świadków. Wielu muzułmanów
opiera podejście do codziennego życia na przypowieściach zawartych w tych krótkich tekstach.
Na przykład pogląd o nieczystości psów jest całkowicie oparty na tym, że podobno Mahomet tak
właśnie uważał. Moją ulubioną opowieścią jest ta, która idzie jakby w przeciwnym kierunku:
Prorok przyznał, że prędzej odciąłby rękaw surduta, niż zakłócił sen kota pogrążonego w
drzemce. (Koty w krajach islamskich uniknęły godnego politowania losu, jaki zapewnili im
chrześcijanie, często uznając je za szatańskich towarzyszy czarownic). Jak można by się
spodziewać, sześć autoryzowanych zbiorów hadisów, które na dobrą sprawę obejmują pogłoski
oparte na pogłoskach, zgromadzone na długich i krętych łańcuchach isnadów („A usłyszał od B,
który dowiedział się od C, który zdobył tę wiedzę od D”), zostały zebrane razem setki lat po
wydarzeniach, które jakoby opisywały. Jeden z najsławniejszych spośród sześciu kompilatorów,
Al-Buchari, zmarł 238 lat po śmierci Mahometa. Al-Buchari jest uważany przez muzułmanów za
autora niezwykle wiarygodnego oraz uczciwego i wydaje się, że zasłużył na tę reputację, spośród
bowiem trzystu tysięcy relacji świadków, jakie zdobył w ciągu życia poświęconego realizacji tego
projektu, wykluczył dwieście tysięcy z nich, uznając je za całkowicie pozbawione wiarygodnego
potwierdzenia. Dalsza procedura odrzucania wątpliwej tradycji i budzących wątpliwości isnadów
ograniczyła ogólną liczbę hadisów do dziesięciu tysięcy. Jeśli chcesz, możesz dać wiarę temu, że
z tej przeogromnej masy zeznań świadków będących analfabetami i dysponujących zawodną
pamięcią pobożny Al-Buchari ponad dwa stulecia później zdołał wybrać jedynie czyste i
niesprofanowane wypowiedzi, które przeszły przez żmudną i skrupulatną procedurę
weryfikacyjną.

Niektóre z tych aspirujących do autentyczności wersów dało się przesiać i odcedzić łatwiej

niż inne. Węgierski uczony, Ignaz Goldziher, by przytoczyć ostatnie badania przeprowadzone
przez Rezę Aslana, był wśród w pierwszych, którzy wykazali, że wiele z hadisów nie było
niczym więcej niż „wersetami z Tory i Ewangelii, fragmentami wypowiedzi rabinów, antycznymi
perskimi maksymami, wyjątkami z greckiej filozofii, hinduskimi przysłowiami i nawet niemal
dosłownymi cytatami z Kazań Pana”. Duże fragmenty bardziej lub mniej dosłownych cytatów z
Biblii można znaleźć w hadisach, wliczając w to przypowieść o robotnikach wynajętych w
ostatniej chwili oraz nakaz: „Niech nie wie lewa ręka twoja, co czyni prawa” (Mt 6,3), ten ostatni
przykład oznacza, że fragment bezcelowej pseudogłębi znajduje się w dwóch odrębnych pismach
uznanych za objawione. Aslan zwraca też uwagę, że pod koniec dziewiątego stulecia, kiedy
muzułmańscy prawnicy przystępowali do formułowania i kodyfikowania prawa islamu w trakcie

procesu zwanego ijtihad, byli zmuszeni do rozdzielenia licznych hadisów na następujące
kategorie: kłamstwa wypowiedziane dla materialnego zysku oraz kłamstwa dla korzyści
ideologicznych. Całkiem słusznie islam skutecznie wyrzeka się idei, że jest nową wiarą, nie
wspominając już o unieważnieniu wcześniejszych religii, i wykorzystuje proroctwa ze Starego
Testamentu oraz Ewangelii zawarte w Nowym Testamencie jako niewyczerpaną podporę lub
fundamenty, na których się podpiera lub z których obficie czerpie. W zamian za tę zapożyczoną
skromność wszystkim, do czego nawołuje, jest wezwanie do zaakceptowania tego jako
objawienia, absolutnego i ostatecznego.

Jak można by się spodziewać, Koran zawiera liczne wewnętrzne sprzeczności. Często cytuje

się słowa: „Nie ma przymusu w religii”, i zapewnienia, że wyznawcy innych religii są ludźmi
„księgi” lub wyznawcami wcześniejszych objawień. Idea „tolerancji” ze strony muzułmanów jest
w moich oczach odpychająca, podobnie zresztą jak protekcjonalizm w wydaniu katolików czy
protestantów, którzy zgodzili się tolerować nawzajem czy też rozszerzyć „tolerancję” na Żydów.
Świat chrześcijański był pod tym względem obrzydliwy. Przez bardzo długi czas wielu Żydów
wolało życie w imperium ottomańskim i poddanie się specjalnym podatkom oraz innym tego
typu wyróżnieniom. Jednakowoż obecne w Koranie odniesienia do łagodnej tolerancji islamu są
wątpliwe, ponieważ ci sami ludzie oraz „ wyznawcy” mogą być „skłonni do czynienia zła”.
Wystarczy tylko krótkie zapoznanie się z treścią Koranu i ha-disów, by odkryć inne nakazy, jak
choćby następujące:

Nikt, kto umiera i doświadcza dobra od Allacha (w przyszłym życiu), nie zechce powrócić na

ten świat, nawet jeśli otrzymałby w darze cały świat i wszystko, co w nim jest, poza
męczennikiem, który, dostrzegając wyższość męczeństwa, chciałby powrócić na ten świat i
ponownie oddać ducha. [Hadis 4:53]

Zaprawdę Allach nie wybacza tym, którzy służą innym bogom; Wybaczy on jednak

wszystko, komu zechce wybaczyć grzechy.

Kto zaś ustanawia równych Allachowi, ten rzeczywiście popełnia bardzo duży grzech. [Sura

4:47]

Pierwszy z powyższych pełnych przemocy cytatów (z przeogromnego tezaurusa

nieprzyjemnych) wybrałem, ponieważ doskonale neguje to, co miał powiedzieć Sokrates,
zgodnie z relacją zawartą w platońskiej Obronie Sokratesa (a do czego sam zmierzam). Drugi
cytat wybrałem z tego powodu, że stanowi on tak bardzo oczywiste i nikczemne zapożyczenie z
dziesięciorga przykazań.

Prawdopodobieństwo, że któraś z tych wymyślonych przez człowieka maksym jest „wolna

od błędów”, nie wspominając już o jej „absolutnym” charakterze, można odrzucić konsekwentnie
nie tylko na skutek ich niezliczonych sprzeczności oraz niespójności, lecz w rezultacie słynnych,
zawartych w Koranie, rzekomo „szatańskich wersetów”, które to Salman Rushdie wybrał sobie
na literacki projekt. W tym wielokrotnie dyskutowanym kontekście Mahomet usiłuje dojść do
zgody z niektórymi przywódcami wyznań politeistycznych w Mekce i w rezultacie doznaje
„objawienia”, które pozwala im koniec końców wyznawać dalej wiarę w stare lokalne bóstwa.
Później Prorok przyłapuje się na tym, że nie miał racji i że w chwili nieuwagi został „opętany”
przez diabła, który z jakichś względów postanowił osłabić jego nawyk do zwalczania
monoteizmu na własnym gruncie. (Mahomet wierzył żarliwie nie tylko w Szatana, ale także w
pomniejsze pustynne demony, zwane inaczej po arabsku dijnns.) Niektóre z jego żon zauważyły,

że Prorok czasami doznawał „objawień”, które, jak się okazywało, służyły jego doczesnym
potrzebom, i z tego powodu nawet mu dokuczały. Później dowiadujemy się, choć nie z ust
autorytetu, któremu trzeba wierzyć - że kiedy doświadcza objawień na arenie publicznej, czasami
chwytają go boleści, a w uszach słyszy nieznośne dzwonienie. Na czoło występuje mu pot nawet
w najchłodniejsze dni. Niektórzy z bezdusznych chrześcijańskich krytyków sugerowali, że
cierpiał on na epilepsję (chociaż nie zdołali dostrzec podobnych symptomów padaczki u Pawła w
drodze do Damaszku), lecz nie ma potrzeby, żebyśmy spekulowali w tym kierunku. Wystarczy
jedynie ująć inaczej nieuniknione pytanie postawione przez Davida Hume’a. Co jest bardziej
prawdopodobne - to, że człowiek powinien być wykorzystany jako emisariusz Boga, by
przekazać bliźnim jego objawienia, czy też to, że powinien głosić już wcześniej istniejące
przesłania i wierzyć, że będzie to czynił z boskiego nadania? Co zaś dotyczy boleści i szumu w
głowie, czy też potu na skroniach, należy jedynie wyrazić ubolewanie, że bezpośrednia
komunikacja z Bogiem nie jest doświadczeniem przesyconym spokojem, pięknem oraz świetlaną
poświatą.

Fizyczne istnienie Mahometa, choć tak słabo potwierdzone w hadisach, jest jednocześnie

źródłem siły i słabości islamu. Sprowadzają one jego żywot do ram doczesnego świata i
dostarczają wiarygodnego opisu jego fizycznej, ludzkiej postaci. Sprawiają, że cała opowieść
nabiera charakteru przyziemnego, materialnego i nawet nieco odpychającego. Możemy się
wzdragać, że ten ssak z gatunku homo sapiens zaręczył się z dziewięcioletnią dziewczynką i
wykazywał żywotne zainteresowanie przyjemnościami zastawionego stołu czy też podziałem
łupów po tak licznych bitwach i po niezliczonych masakrach. Ponad wszystko - i tu trafiamy na
pułapkę, której chrześcijaństwo w dużej mierze uniknęło przez przydawanie swojemu prorokowi
ludzkiego ciała, lecz ponadludzkiej natury - został on pobłogosławiony liczną proge-niturą i w
ten sposób pokolenia religijnych potomków z konieczności stały się zakładnikami jego fizycznej
natury. Nic nie jest bardziej ludzkie i bardziej niedoskonałe niż zasada dynastyczności lub
dziedziczenia, a islam od samego początku targany był waśniami i sporami między książętami i
pretendentami do władzy, z których wszyscy powoływali się na krople autentycznej krwi Proroka
płynącej w ich żyłach. Gdyby wszystkie te roszczenia dotyczące bezpośredniego pochodzenia od
założyciela religii dodać do siebie, sądząc po liczbie relikwii w formie drzazg i gwoździ z krzyża,
na którym zamęczono Jezusa, najprawdopodobniej powstałby krzyż długości tysiąca stóp.
Podobnie jak w wypadku łańcucha isnadów, bezpośrednie więzy krwi z Prorokiem można było
udowodnić, jeśli wiedziało się przypadkiem, ile trzeba zapłacić odpowiedniemu lokalnemu
imamowi.

W ten sam sposób muzułmanie oddają pewien hołd tym samym „szatańskim wersetom” i

podążają pogańską politeistyczną ścieżką, jaka została wytyczona na długo przed narodzinami
ich Proroka. Każdego roku w trakcie hadżdżu, czyli dorocznej pielgrzymki, można zobaczyć, jak
obchodzą świątynię - Al-Kaba, mającą formę prostopadłościennej bryły, usytuowaną w centrum
Mekki, pilnując skrupulatnie, by uczynić to siedmiokrotnie („idąc za kierunkiem, w jakim słońce
okrąża ziemię”, jak ujęła to osobliwie Karen Armstrong, niewątpliwie uwzględniając
wielokulturowość), zanim złożą pocałunek na czarnym kamieniu wmurowanym w ścianę Al-
Kaby. Ten kamień, będący prawdopodobnie meteorytem, który bez wątpienia wywarł wielkie
wrażenie na prostaczkach, kiedy po raz pierwszy spadł na ziemię („bogowie muszą być szaleni:
nie, to uczynienie z tego boga musi być szaleństwem”), stanowi przystanek na drodze do innych
preislamskich błagalnych modłów, w trakcie których należy rzucać kamienie z hardością i
podniesionym czołem w skałę, która uosabia Złego. Ofiary ze zwierząt uzupełniają ten
wizerunek. I jak wiele innych, chociaż nie wszystkie główne święte miejsca islamu, Mekka jest
zamknięta dla niewiernych, co zresztą poniekąd sprzeciwia się dogmatowi o uniwersalnym

charakterze tej religii.

Według często spotykanej tezy, islam tym różni się od innych monoteizmów, że nie przeżył

„reformacji”. Jest to zarazem twierdzenie słuszne i niesłuszne. Istnieją wersje islamu - z których
najbardziej charakterystyczny jest sufizm, tak bardzo darzony nienawiścią przez pobożnych
muzułmanów - które różnią się bardziej w sferze duchowej niż literalnej i które zapożyczyły
pewne elementy z innych religii. I ponieważ islam uniknął błędu wykreowania absolutnej władzy
(papiestwo) zdolnej do wydawania wiążących edyktów, rozprzestrzeniania sprzecznych ze sobą
praw (fatwy wydawane przez skonfliktowane ze sobą religijne autorytety), jego wyznawcy nie
mogą otrzymać polecenia, by przestali wierzyć w to, co kiedyś uznawali za dogmat. Być może
jest to pożyteczne, lecz faktem pozostaje, że podstawowa teza islamu - która nie ulega zmianom i
ma ostateczny charakter - jest jednocześnie absurdalna i niepod-dająca się zmianom. Liczne
zwalczające się i wyznające odmienne warianty sekty, począwszy od Ismailitów (siedmiowcy) po
Ahmadijja, wszystkie co do jednej zgadzają się w tym kardynalnym i niezbywalnym dogmacie.

„Reformacja” oznaczała w wypadku żydów i chrześcijan słabą wolę ponownego

przeanalizowania Pisma Świętego, jak gdyby (co zaproponował ze swojej strony tak odważnie
Salman Rushdie) było to coś, co może być przedmiotem literackiej i tekstowej analizy. Liczba
potencjalnych „Biblii” jest obecnie, jak się przyznaje, ogromna; poza tym wiemy na przykład, że
uroczyste chrześcijańskie określenie „Jehowa” jest po prostu rezultatem błędnego
przetłumaczenia pustych miejsc między literami hebrajskiego słowa „Yhwh”. Lecz, jak dotąd,
przez badaczy zajmujących się Koranem nie zostały podjęte badania porównawcze. Nie podjęto
też poważnej próby skatalogowania niezgodności między różnymi edycjami i rękopisami. Nawet
pobieżne wysiłki w tym kierunku napotykały natychmiast szał i wściekłość o podłożu
inkwizytorskim. W tej sytuacji krytyczne w tym zakresie jest dzieło Christopha Luxenburga The
Syriac-Aramaic Version of the Koran (Syryjsko-aramejska wersja Koranu), opublikowane w
Berlinie w 2000 roku. Luxenburg bez cienia emocji odrzuca tezę o dziele w jednym tylko języku
i twierdzi, że Koran staje się o wiele lepiej zrozumiały, kiedy przyjmie się założenie, że jego
oryginalna część została zapisana w języku syryjsko-aramejskim, nie zaś w arabskim.
(Najbardziej znany przykład dotyczy opisu nagrody, jaką „męczennicy” otrzymają w raju: kiedy
przetłumaczy się i przeredaguje ten opis, można uzyskać słodkie białe rodzynki zamiast dziewic).
Jest to ten sam region, ten sam język, z którego wyłoniła się większość tekstów, jakie legły u
podstaw judaizmu i chrześcijaństwa. Nie może być zatem wątpliwości, że swobodne i
nieskrępowane badania pozwolą w rezultacie poradzić sobie z dużą częścią obskurantyzmu.
Jednak dokładnie i precyzyjnie w tym miejscu, w którym islam powinien nawiązywać do swoich
poprzedników - sam z nich czerpie i zapożycza - pojawia się „miękki consensus" między niemal
wszystkimi tymi religiami, który, z uwagi na rzekomy obowiązek szacunku, jaki jesteśmy
obowiązani okazywać ludziom religijnym i bogobojnym, pozwala islamowi unieść głowę i
twierdzić, że jego dogmaty są oparte na prawdzie. Raz jeszcze wiara dopomaga w tłumieniu
swobodnych dociekań i blokuje emancypację, jaka mogłaby być wynikiem tych dociekań.

Rozdział dziesiąty

Jarmarczność cudów oraz upadek piekła

Córki arcykapłana Aniusa przemieniały wszystko, co zechciały, w pszenicę, wino oraz oliwę.

Athalidę, córkę Merkurego, kilka razy wskrzeszano. Eskulapus przywrócił do życia Hippolitusa.
Herkules wyrwał Alcistę z objęć śmierci. Herkules powrócił po dwóch tygodniach ze świata
podziemi. Rodzicielka Romulusa i Remusa była boginią i westalką. Palladion spadł z niebios do
miasta Troja. Włosy Bereniki stały się gwiezdną konstelacją. [...] Podaj mi przykład choć jednego
człowieka, który nie dokonałby niewiarygodnego cudu, zwłaszcza w czasach, kiedy niewielu
tylko władało sztuką czytania i pisania.

Wolter, Miracles and Idolatry

Pewna stara bajka opowiada o napuszonym samochwale i fanfaronie, który nieustannie

powtarzał opowieść o ogromnym susie, jakiego dokonał, będąc na wyspie Rodos. Wydawało się
jednakowoż, że podczas tego niezwykle heroicznego i długiego skoku nie towarzyszyli mu żadni
naoczni świadkowie. Chociaż gawędziarz samochwała nigdy nie miał dość swojej opowieści, nie
dało się powiedzieć tego samego o jego słuchaczach. W końcu, kiedy ponownie zaczerpnął tchu,
by raz jeszcze opowiedzieć historię kolosalnego wyczynu, jeden z obecnych uciszył go, wołając:
„Hic Rhodus, hic salta?' („Tu jest Rodos, skacz tutaj!”).

Tak jak prorocy, wieszcze oraz wielcy teologowie w większości chyba już wymarli, wiek

cudów najwyraźniej również odszedł do przeszłości. Gdyby ludzie religijni i pobożni wykazali
się mądrością albo gdyby zaufali własnym przekonaniom, powinni z radością powitać zmierzch
epoki oszustw i zmyśleń. Jednak wiara, po raz kolejny, dyskredytuje się sama, udowadniając, że
nie wystarcza do zaspokojenia potrzeb wierzących. Łatwowiernym zawsze trzeba zapewnić
przeżycie rzeczywistych wydarzeń, żeby wzbudzić w nich podziw. Bez trudu możemy to
dostrzec, kiedy weźmiemy pod lupę szamanów, magików oraz wróżbitów z wcześniejszych nieco
oraz dawnych już i odległych w czasie kultur. Nie ulega wątpliwości, że bystrym rozumem
obdarzony był ktoś, kto pierwszy nauczył się przewidywać zaćmienia i wykorzystywał tę wiedzę
o zachowaniu ciał niebieskich w celu wywarcia wrażenia lub nawet zastraszenia bliźnich czy
pobratymców. Dawni królowie Kambodży wyliczali dzień, w którym rzeki Mekong i Bassac
zaczynały znienacka wychodzić z brzegów i łączyły swoje koryta, a później pod ogromnym
ciśnieniem wody zdawały się zawracać nurt i płynąć z powrotem do jeziora Tonie Sap. Niedługo
potem odbywała się ceremonia, na której pojawiał się pomazany przez boga władca i wydawał
nurtowi rozkaz zawrócenia i podjęcia normalnego biegu. Mojżesz, stojąc na brzegu Morza
Czerwonego, mógłby, patrząc na to, jedynie rozdziawić usta w podziwie. (W bardziej
współczesnych czasach showman i król Kambodży, Sihanouk, wykorzystywał ten cud natury z
całkiem dobrym skutkiem).

Uwzględniając wszystko to, zaskakuje fakt, jak mikre i maciupkie wydają się dzisiaj niektóre

z „nadprzyrodzonych” cudów. Jak w wypadku seansów spirytystycznych, które cynicznie oferują
bajdurzenie z zaświatów jako pocieszenie dla krewnych osób zmarłych, nigdy nie zostało
powiedziane ani też nie wydarzyło się nic, co byłoby naprawdę interesujące. Oczywista riposta
typu „konie nie potrafią latać” byłaby nieuprzejmością wobec opowieści o „nocnym locie”
Mahometa do Jerozolimy (niektórzy wciąż się zarzekają, że widzieli odcisk kopyta jego rumaka

imieniem Borak na bocznej ścianie meczetu Al-Aksa). Jeszcze bardziej istotne będzie
spostrzeżenie, że ludzie, od czasu podjęcia pierwszych, długich i wyczerpujących podróży po
powierzchni ziemskiego globu, spoglądając na świat całymi dniami z perspektywy oślego lub
mulego zadka, fantazjowali na temat możliwości przyspieszenia tej mozolnej i powolnej,
wędrówki. Znane z ludycznej tradycji buty siedmiomilowe potrafią szczęśliwemu posiadaczowi
znakomicie przyspieszyć pokonywanie dystansu, lecz jest to wyłącznie majstrowanie przy
problemie. Prawdziwe marzenie, od tysięcy lat, wiązało się z zazdrością wobec ptaków
(upierzeni potomkowie dinozaurów, jak teraz już to wiemy) oraz pragnieniem unoszenia się w
bezkresnych przestworzach. Rydwany na niebiosach, aniołowie unoszący się swobodnie wraz z
prądami konwekcyjnymi... nietrudno jednak dopatrzyć się korzeni tego marzenia. Przecież już
Prorok przemawiał do tęsknoty włościan, którzy pragnęli, by ich bydlątka miały skrzydła i by
mogli je dosiąść. Uwzględniając zdobycie nieskończonej mocy, można by pomyśleć o
wyczarowaniu bardziej uderzającego do wyobraźni lub mniej prostackiego cudu. Również
lewitowanie odgrywa dużą rolę w chrześcijańskich fantazjach, co potwierdzają opowieści o
Wniebowzięciu i Wniebowstąpieniu. W tamtej epoce niebo traktowano jak wielką misę, a zwykłe
zjawiska atmosferyczne stanowiły zapowiedź czegoś lub interwencję boską. Uwzględniając do
tego stopnia ograniczone poglądy na temat kosmosu, najbardziej nawet trywialne zdarzenia
mogły zyskiwać otoczkę cudu, z kolei zjawiska, które nas do głębi zdumiewają - jak Słońce,
które przestaje się przemieszczać - mogą uchodzić jedynie za lokalne fenomeny.

Zakładając, że cud jest korzystną zmianą w naturalnym porządku rzeczy, ostatnie słowo na

ten temat napisał David Hume, który obdarzył nas wolną wolą w tej mierze. Cud jest
zaburzeniem lub przerwaniem spodziewanego bądź ustalonego biegu zdarzeń. Teza ta może
dotyczyć wszelkiej rzeczy, począwszy od Słońca wschodzącego na zachodzie, po zwierzę, które
nagle zaczyna deklamować romantyczny wiersz. Bardzo dobrze zatem, wolna wola wiąże się
również z podejmowaniem decyzji. Jeśli twoim zdaniem jesteś świadkiem cudownego zdarzenia,
istnieją dwie opcje. Pierwsza z nich głosi, że działanie prawa natury zostało zawieszone (z
korzyścią dla ciebie). Według drugiej natomiast niewłaściwie oceniasz rzeczywistość albo uległeś
złudzeniu. W takiej sytuacji prawdopodobieństwo drugiej ewentualności należy przeciwstawić
prawdopodobieństwu pierwszej opcji.

Jeśli tylko usłyszysz z drugiej lub trzeciej ręki relację o cudzie, stosowny rachunek

prawdopodobieństwa powinien zostać przeprowadzony, zanim podejmiesz decyzję, czy obdarzyć
zaufaniem świadka, który utrzymuje, że widział coś, czego ty nie widziałeś. Jeśli natomiast od
„widzenia” oddzielają cię całe pokolenia, a ponadto nie istnieje niezależne (obiektywne)
potwierdzenie, wtedy takie prawdopodobieństwo musi zostać skorygowane w jeszcze bardziej
drastycznym stopniu. I znów możemy przywołać dobrego znajomego Williama Ockhama, który
ostrzegał nas przed niepotrzebnym rozmnażaniem bytów. A zatem, niech mi wolno będzie podać
jeden przykład z antyku i jeden z czasów współczesnych. Pierwszy dotyczy cielesnego
zmartwychwstania, drugi - UFO.

Cuda znacząco osłabły, jeśli chodzi o ich nadprzyrodzony oddźwięk, w stosunku do

antycznych czasów. Co więcej, te, jakich byliśmy świadkami w nowszych czasach, nabrały nieco
tandetnego charakteru. Sławetne, powtarzające się rok po roku przechodzenie zakrzepłej krwi św.
Januarego w Neapolu w stan ciekły, dla przykładu, jest zjawiskiem, jakie z łatwością może (i
rzeczywiście tak się stało) powtórzyć każdy biegły w swojej sztuce prestidigitator. Wielcy
świeccy „iluzjoniści”, jak Harry Houdini i James Randi, bez specjalnego trudu zademonstrowali,
że lewitowanie, przechodzenie przez ogień, odkrywanie pokładów wody za pomocą różdżki oraz
zginanie łyżeczek na odległość bez trudu można przeprowadzić w warunkach laboratoryjnych,
chcąc tym samym wystawić na światło dnia oszustwa i ochronić przed nimi ludzi naiwnych i

nieroztropnych. Cuda w każdym razie nie potwierdzają objawionych praw religii, która się nimi
posługuje. Aaron rzekomo zwyciężył z magami faraona, kiedy stanęli do otwartej rywalizacji,
wszelako nie odmówił im jednak umiejętności czynienia cudów. Jednakowoż od dłuższego czasu
nie mamy do czynienia ze zmartwychwstaniem, a żaden szaman, który rzekomo dokonał tej
sztuki, nie chce zaprezentować tego wyczynu powtórnie, stając do otwartej rywalizacji. W tej
sytuacji musimy postawić pytanie samym sobie. Czy sztuka wstawania z umarłych zaginęła? Czy
może opieramy się na wątpliwych źródłach?

Nowy Testament sam w sobie jest źródłem skrajnie mało wiarygodnym. (Jednym z bardziej

zdumiewających odkryć profesora Bartona Ehrmana jest stwierdzenie faktu, że relacja o
zmartwychwstaniu Jezusa zawarta w Ewangelii Jana została dodana po wielu latach). Zgodnie
jednak z Nowym Testamentem, taka rzecz może się wydarzyć niemal najzupełniej banalnie.
Jezus zdołał dokonać tego dwa razy w wypadku dwóch różnych osób, przywracając do życia
Łazarza oraz córkę Jaira, nikt jednak nie uznał za warte zachodu porozmawianie ze
wskrzeszonymi, by wypytać ich o szczegóły tego nadzwyczajnego doświadczenia. Nikt też nie
zapisał w kronikach, czy oboje oni „umarli” ponownie, czy też nie. Jeśli stali się nieśmiertelni,
zapewne dołączyli do „Żyda Tułacza”, którego chrześcijaństwo skazało na wieczną tułaczkę, po
tym jak spotkał Jezusa na Via Dolorosa. Ten niewdzięczny los stał się udziałem zwykłego
zjadacza chleba tylko po to, by spełniło się proroctwo, że Jezus przyjdzie powtórnie za życia
ostatniego człowieka, który widział go stąpającego po tej ziemi za pierwszym razem. Tego
samego dnia, kiedy Jezus spotkał nieszczęsnego włóczęgę, sam został wydany na okrutną śmierć,
w którym to czasie, zgodnie z zapisem w Ewangelii Mateusza (27,52-53): „Groby się otworzyły i
wiele ciał Świętych, którzy umarli, powstało. I wyszedłszy z grobów, weszli do Miasta Świętego
i ukazali się wielu”. Wydaje się to niespójne, ponieważ ciała, jak należy domniemywać, powstały
w momencie śmierci na krzyżu oraz w trakcie Zmartwychwstania, lecz jest opisywane w tym
samym rzeczowym tonie, co relacja o trzęsieniu ziemi, rozerwaniu zasłony w świątyni,
oddzielającej miejsce święte od najświętszego (to dwa inne wydarzenia, które nigdy nie
przyciągnęły uwagi żadnego historyka), oraz nabożne słowa rzymskiego setnika.

Ta rzekoma częstość powstawania z umarłych może tylko podminować unikalny charakter

tego jedynego, dzięki któremu grzechy rodzaju ludzkiego zostały odkupione. Nie ma religii ani
wcześniejszej, ani też takiej, która pojawiła się później, poczynając od kultu Ozyrysa, przez
wszelkiej maści wampiryzmy, po kult voodoo, która nie opierałaby się na niezachwianej wierze
w „nieśmiertelnych”. Po dziś dzień chrześcijanie toczą spory, czy w dzień Sądu Ostatecznego
powstaniesz z grobu, zyskując tę samą doczesną powłokę, która wcześniej umarła, czy też
zostaniesz wyposażony w jakąś inną cielesną (bądź niecielesną) postać. Póki co, polegając na
analizie twierdzeń ludzi religijnych i pobożnych, można stwierdzić, że zmartwychwstanie nie
potwierdza prawdziwości doktryny umarłego człowieka, ani jego pochodzenia, ani też
prawdopodobieństwa jeszcze jednego powrotu w powłoce cielesnej lub jakiejkolwiek innej,
rozpoznawalnej formie. I znów starano się „udowodnić” zbyt wiele na raz. Postępowanie
człowieka, który pragnie z własnej woli umrzeć za bliźnich, jest powszechnie uznawane za
szlachetne. Dodatkowe twierdzenie, że tak naprawdę człowiek ten jednak nie umarł, rzuca na to
poświęcenie cień cwaniactwa oraz podejrzenie zwodzenia. (Zatem ci, którzy mówią: „Chrystus
umarł za moje grzechy”, choć w rzeczywistości on jednak nie „umarł”, wypowiadają zdanie,
które jest w gruncie rzeczy nieprawdziwe). Nie dysponując wiarygodnymi czy podtrzymującymi
konsekwentnie zeznania świadkami w okresie potrzebnym do potwierdzenia tak niezwykłego
dogmatu, w końcu zyskujemy prawo do twierdzenia o posiadaniu prawa, jeśli nawet nie
obowiązku, by szanować samych siebie na tyle, aby odmówić wiary w ten dogmat. To znaczy do
czasu, kiedy pojawią się nadprzyrodzone dowody, co jednak nigdy nie nastąpiło. Niezwykłe

dogmaty wymagają równie niezwykłych dowodów.

Sporą cześć życia spędziłem jako korespondent i dawno temu wyrobiłem w sobie nawyk

czytania relacji z pierwszej ręki na temat tych samych wydarzeń, których byłem świadkiem,
opisanych przez ludzi, których w innych wypadkach obdarzałem zaufaniem, a których
perspektywa odbiegała od mojej. (Kiedy pracowałem przy Fleet Street jako korespondent,
czytywałem czasami już wydrukowane relacje, podpisane moim własnym nazwiskiem, których
nie byłem w stanie rozpoznać po ich ostatecznej obróbce przez redaktorów). Przeprowadziłem
wywiady z niektórymi spośród setek tysięcy ludzi, którzy utrzymują, że doświadczyli bliskiego
spotkania ze statkiem kosmicznym lub z załogą tego statku przybyłego z innej galaktyki.
Niektóre z tych relacji są do tego stopnia barwne i szczegółowe (oraz porównywalne z
zeznaniami innych osób, które nie mogły mieć dostępu do innych relacji), że kilku cieszących się
szacunkiem i poważaniem uczonych wysunęło propozycję, by wyjść z założenia, że ludzie ci
mówią prawdę. Jednak mamy tu oczywiste przesłanki Ockhama, które rozstrzygają o całkowitej
nietrafności takiego podejścia. Jeśli ogromna liczba „spotkań” oraz uprowadzeń kryje w sobie
choćby ziarno prawdy, nasuwa się oczywisty wniosek, że ich przyjaciele z innych wymiarów
wcale nie mają zamiaru ukrywać w tajemnicy własnego istnienia. W takim więc razie dlaczego
nigdy nie ustawią się grzecznie przez chwilę do pamiątkowej fotografii? Nigdy, jak dotąd, nie
przedstawiono rolki filmu z takimi zdjęciami, nie wspominając już nawet o bryłce metalu
nieistniejącego na niebieskiej planecie czy o próbce pozaziemskiej tkanki. Natomiast rysunki
prezentujące przybyszy z uporem trzymają się kształtów antropomorficznych, jakie znamy z
komiksów science fiction. Ponieważ podróż z Alfa Centauri (preferowane pochodzenie
przybyszy) wymagałaby nagięcia kilku praw fizyki, nawet najmniejsza cząstka materii byłaby
niezwykle przydatna i miałaby zaiste, dosłownie, siłę zdolną wstrząsnąć ziemskim globem.
Zamiast tego nie mamy jednak nic. To znaczy nic poza narastaniem nowej ogromnej fali
przesądów, opartych na wierze w teksty okultystyczne oraz okruchy wiedzy, które są
udostępnione tylko nielicznym uprzywilejowanym. Cóż, widziałem, jak coś takiego działo się już
wcześniej. Jedyną odpowiedzialną decyzją jest zawieszenie wszelkich ocen i osądów do czasu,
kiedy wyznawcy zaprezentują coś, co nie będzie dziecinnie śmieszne.

Przejdźmy do teraźniejszości, gdzie spotykamy posążki dziewicy lub świętych, które ronią

łzy lub krwawią. Nawet gdybym mógł przedstawić ci ludzi, którzy potrafią wywoływać
identyczne efekty w wolnym czasie, posługując się świńskim sadłem lub innymi materiałami,
wciąż zadawałbym sobie pytanie, dlaczegóż to bóstwo miałoby odczuwać satysfakcję,
wywołując tak marny i kiczowaty efekt. Tak się składa, że jestem jednym z niewielu ludzi,
którym dane było uczestniczyć w weryfikowaniu „spraw” w procesie beatyfikacyjnym, jakim to
określeniem posługuje się Kościół rzymskokatolicki. W czerwcu 2001 roku zostałem zaproszony
przez Watykan do złożenia zeznań w trakcie przesłuchań związanych z beatyfikacją Agnes
Bojahiu, ambitnej zakonnicy z Albanii, która stała się znana na całym świece pod nom de guerre
„Matka Teresa”. Chociaż ówczesny papież rozwiązał słynną instytucję advocatus diaboli
(adwokata diabła), by ułatwić procedurę potwierdzania i kanonizowania ogromnej liczby nowych
„świętych”, kościół wciąż był zobowiązany do wysłuchania zeznań krytyków, zatem znalazłem
się w roli reprezentanta diabła, w rzeczy samej, pro bono.

Już wcześniej zdołałem dopomóc w zdemaskowaniu „cudów” związanych z działalnością tej

kobiety. Człowiek, dzięki któremu zdobyła początkowy rozgłos, był wybitnym, choć raczej
niegrzeszącym bystrością umysłu, brytyjskim ewangelistą (później nawróconym na katolicyzm),
nazwiskiem Malcolm Muggeridge. To jego dokumentalny film nakręcony dla stacji BBC,
zatytułowany Something Beautiful for God, wypromował logo „Matka Teresa” w 1969 roku.
Zdjęcia do tego filmu kręcił człowiek o nazwisku Ken Macmillan, który zdobył nagrodę za pracę

przy wielkim serialu Kennetha Clarka Cywilizacja, poświęconym historii sztuki. Operator
doskonale rozumiał siłę koloru i światła. Poniżej przedstawiam historię opowiedzianą przez
Muggeridge’a w książce, jaka ukazała się wraz z filmem.

Dom Umierających [Matki Teresy] jest słabo oświetlony, gdyż małe okna biegną u góry

ścian. Ken [Macmillan] utrzymywał z uporem, że robienie zdjęć w środku było całkowicie
niemożliwe. Mieliśmy ze sobą tylko słabą lampę, a zatem można było zapomnieć o dostatecznym
oświetleniu pomieszczeń w czasie, który mieliśmy do dyspozycji. Zdecydowaliśmy, że Ken
powinien spróbować, jednak na wszelki wypadek nakręcił również trochę ujęć na podwórzu,
gdzie kilku spośród pensjonariuszy siedziało w słońcu. Po wywołaniu filmu okazało się, że sceny
nakręcone we wnętrzu skąpane były w jakimś cudownym, miękkim świetle, natomiast ujęcia z
podwórza były raczej przyćmione i rozmazane... Osobiście jestem całkowicie przekonany, że ta
poświata, jakiej nie dało się uzyskać za pomocą techniki, jest w rzeczywistości tak zwanym
Dobrym Światłem, do którego odnosi się kardynał Newman w swoim dobrze znanym,
przepięknym hymnie.

W podsumowaniu napisał:

Na tym dokładnie polega istota cudu - ujawnienie wewnętrznej realności powierzchownego

tworu Boga. Osobiście jestem do głębi przekonany, że Ken zdołał zarejestrować na taśmie
filmowej pierwszy fotograficzny cud... Obawiam się tylko, że mówiłem i pisałem o tym tak dużo,
że zacząłem być nudny.

Z pewnością nie mylił się w ostatnim zdaniu. Do czasu, kiedy skończył kręcić film, uczynił z

Matki Teresy postać słynną na cały świat. Moim zadaniem było zweryfikowanie i potem
sporządzenie dokumentu z bezpośredniego zeznania Kena Macmillana, operatora i autora zdjęć.
Oto treść tego dokumentu:

W trakcie kręcenia zdjęć do Something Beautifulfor God zdarzył się epizod, kiedy to

zaprowadzono nas do budynku, który Matka Teresa nazywała Domem Umierających. Peter
Chaber, reżyser, stwierdził: „Ach, jest tu bardzo ciemno. Czy sądzisz, że uda się nam coś
nakręcić?”. Dopiero co odebraliśmy przesyłkę z BBC z kilkoma nowymi taśmami filmowymi
produkcji firmy Kodak, których nie mieliśmy czasu przetestować przed wyjazdem, zatem
powiedziałem do Petera: „Cóż, nie zaszkodzi spróbować”. Zatem nakręciliśmy zdjęcia. Kiedy
powróciliśmy po miesiącu, może dwóch, siedzieliśmy w sali projekcyjnej Ealing Studios,
przeglądając pierwszą kopię, i w końcu dotarliśmy do ujęć wykonanych w Domu Umierających.
I tu czekała nas niespodzianka. Dało się dostrzec każdy detal. Powiedziałem wtedy: „To
zdumiewające. To niesamowite”. Zamierzałem wtedy nawet wykrzyknąć po trzykroć wiwat na
cześć Kodaka. Nie zdążyłem jednak nawet otworzyć ust, ponieważ Malcolm, który siedział w
pierwszym rzędzie, zerwał się z miejsca, obrócił do nas i oznajmił: „To boska poświata! To za
sprawą Matki Teresy. Chłopie, przekonasz się, że to jest boska poświata”. Trzy lub cztery dni
później zacząłem, zaskoczony, odbierać telefony od dziennikarzy z londyńskich gazet, którzy

mówili rzeczy w rodzaju: „Słyszeliśmy, że właśnie wrócił pan z Indii wraz z Malcolmem
Muggeridge’em i że był pan świadkiem cudu”.

A zatem gwiazda się narodziła... Z tego powodu oraz wobec innych wyrażanych przeze mnie

krytycznych opinii Watykan zaprosił mnie do zamkniętego pomieszczenia, w którym znajdowała
się Biblia, magnetofon, monsigniore, diakon oraz ksiądz. Zapytano mnie, czy jestem w stanie
rzucić nieco światła, patrząc z własnej perspektywy, na osobę „Służki Boskiej, Matki Teresy”.
Lecz chociaż można było odnieść wrażenie, że przepytywali mnie w dobrej wierze, ich koledzy
po drugiej stronie świata potwierdzali konieczny „cud”, który pozwoliłby posunąć do przodu
sprawę beatyfikacji (preludium do kanonizacji). Matka Teresa umarła w 1997 roku. W pierwszą
rocznicę jej śmierci dwie mniszki z wioski Raigunj w Bengalu oświadczyły, że zawiesiły
aluminiowy medalik po zmarłej (medalik, który miał styczność z ciałem zmarłej zakonnicy) na
brzuchu kobiety nazwiskiem Monica Besra. Kobieta ta, która miała jakoby cierpieć z powodu
dużego guza macicy, w rezultacie została później wyleczona z nowotworu. Należy ponadto
dodać, że Monica jest katolickim imieniem żeńskim, rzadko spotykanym w Bengalu, zatem
przypuszczenie, że obie mniszki oraz pacjentka były już wcześniej zagorzałymi fankami Matki
Teresy, nie jest pozbawione racji. Z pewnością jednak nie da się powiedzieć tego samego o
doktorze Manju Murshedzie, dyrektorze miejscowego szpitala, ani o doktorze T.K. Biswasie oraz
jego koledze po fachu, specjalizującym się w ginekologii, doktorze Ranjaanie Mustafim.
Wszyscy trzej oświadczyli, że pani Besra cierpiała na gruźlicę oraz przerost jajników. Oba
schorzenia poddawały się leczeniu z dobrym skutkiem. Dr Murshed reagował ze szczególnym
rozdrażnieniem na liczne telefony, jakie otrzymywał od „Misjonarek Miłosierdzia”, zakonu
Matki Teresy, które wywierały na nim presję, by potwierdził publicznie cudowny charakter
wyleczenia. Sama pacjentka nie robiła specjalnego wrażenia jako bohaterka wywiadów, mówiła
bardzo szybko, ponieważ, jak przyznała, „inaczej zapomniałaby”, i prosiła o niezadawanie pytań,
gdyż znów musiałaby „uczyć się na pamięć”. Jej mąż, człowiek nazwiskiem Selku Murmu,
przerwał po jakimś czasie milczenie i oświadczył, że jego żona była poddana zwyczajnej,
fachowej procedurze medycznej.

Każdy dyrektor szpitala w każdym kraju przyzna, że pacjenci czasami powracają do zdrowia

w zdumiewający sposób (podobnie zresztą jak pozornie zdrowi ludzie nagle zapadają na ciężką i
nieuleczalną chorobę). Ci, którzy pragną potwierdzenia cudów, mogą zechcieć twierdzić, że tego
rodzaju ozdrowienia nie mają „naturalnego” wytłumaczenia. W żadnym razie nie oznacza to
jednak, że istnieje „nadnaturalne”. W tym wypadku - w powrocie pani Besry do zdrowia - nie
było nic nawet odrobinę zaskakującego. Niektóre ze znanych chorób można leczyć dobrze
znanymi metodami. Twierdzenia o niezwykłym charakterze uzdrowienia nie zostały poparte
nawet prozaicznymi dowodami. A mimo to już wkrótce w Rzymie nadejdzie dzień, kiedy w
trakcie uroczystej ceremonii z udziałem rzesz wiernych Matka Teresa zostanie ogłoszona świętą,
jako jedna z tych, której wstawiennictwo może poprawić osiągnięcia medycyny na całym
świecie. Jest to nie tylko skandal sam w sobie, ale też w rezultacie odsunie się w czasie dzień,
kiedy wieśniacy w Indiach przestaną obdarzać zaufaniem szarlatanów i fakirów. Innymi słowy,
wielu ludzi umrze niepotrzebnie w następstwie tego oszustwa i zasługującego na pogardę „cudu”.
Jeśli ma to być najlepsza rzecz, na jaką stać Kościół w czasach, kiedy jego twierdzenia podlegają
weryfikacji lekarzy oraz dziennikarzy, nietrudno wyobrazić sobie, co zostało sfałszowane w
minionych epokach niewiedzy i strachu, kiedy duchowni natrafiali na mniejsze pokłady
sceptycyzmu lub sprzeciwu.

Po raz kolejny brzytwa Ockhama tnie sterylnie i zdecydowanie. Kiedy są proponowane dwa

wyjaśnienia, jedno z nich musi zostać odrzucone - to, które tłumaczy najmniej lub nie tłumaczy
w ogóle niczego, albo też nasuwa więcej pytań, niż udziela odpowiedzi.

To samo dotyczy sytuacji, kiedy prawa natury zostają pozornie zawieszone w sposób, jaki

nie oferuje radości lub oczywistego pocieszenia. Naturalne katastrofy nie są w rzeczywistości
złamaniem praw przyrody, lecz raczej stanowią część nieuniknionych fluktuacji w ich obrębie.
Od zawsze jednak wykorzystywano je do zastraszania naiwnych i łatwowiernych mocą boskiego
gniewu. Wcześni chrześcijanie zamieszkiwali obszary Azji Mniejszej, gdzie trzęsienia ziemi
zdarzały się i wciąż się zdarzają dość często. Gromadzili się oni w ogromne rzesze, kiedy w
gruzach legały pogańskie świątynie; potem przekonywano ich do nawrócenia, kiedy ziemia nie
drżała. Ogromny wybuch wulkanu Krakatau pod koniec dziewiętnastego stulecia sprowokował
ogromną falę przechodzenia na islam wśród przerażonej ludności Indonezji. Wszystkie święte
księgi mówią z ekscytacją o potopach, huraganach, piorunach oraz innych zwiastunach katastrof.
Po potwornym tsunami, jakie nawiedziło Azję w 2005 roku, oraz po powodzi w Nowym Orleanie
w 2006 roku całkiem poważni i świetnie wykształceni ludzie, jak arcybiskup Canterbury, zeszli
intelektualnie do poziomu wprawionych w osłupienie wieśniaków, kiedy publicznie ogłaszali, jak
należy interpretować zamiary rozgniewanego Boga. Lecz jeśli przyjmie się proste założenie,
oparte na absolutnie pewnej wiedzy, że żyjemy na planecie, która nieustannie się wychładza, ma
stopione jądro, fałduje się i pęka w obrębie zewnętrznej skorupy, cechuje się burzliwymi
zjawiskami atmosferycznymi, to nie ma żadnej potrzeby, by odczuwać jakikolwiek tego rodzaju
niepokój. Wszystko zostało już wytłumaczone. Nie jestem w stanie pojąć, dlaczego ludzie
religijni i pobożni z taką niechęcią to przyznają. W ten sposób uwolniliby się od zadawanych
nadaremnie pytań o to, dlaczego Bóg pozwala na tak wielkie cierpienia. Najwidoczniej jednak
ten dyskomfort jest małą ceną, jaką płacą za utrzymywanie przy życiu mitu o boskiej interwencji.

Podejrzenie, że katastrofa może być również karą, wciąż jest przydatne, pozwala bowiem na

niekończące się spekulacje. Po klęsce w Nowym Orleanie, który ucierpiał w rezultacie
połączenia dwóch czynników - położenia poniżej poziomu morza oraz zaniedbania ze strony
administracji Busha - od pewnego wyższego rangą rabina w Izraelu dowiedziałem się, że była to
zemsta za ewakuowanie żydowskich osadników ze Strefy Gazy, z kolei burmistrz Nowego
Orleanu (który nie sprawował swojego urzędu z powalającą skutecznością) wyjawił mi, że był to
wyrok boski za inwazję na Irak. Możesz zatem wymienić faworyzowany przez siebie grzech, jak
uczynili to „wielebni” Pat Robertson i Jerry Falwell po ofierze, jaką był atak na World Trade
Center. W tym wypadku sprawczej przyczyny należało się doszukiwać i odnajdować ją w
poddaniu się Ameryki zalewowi homoseksualizmu oraz liberalnemu prawu do aborcji. (Antyczni
Egipcjanie, a przynajmniej część z nich, wierzyli, że sodomia leżała u źródeł trzęsień ziemi.
Spodziewam się, że ta interpretacja zostanie wskrzeszona z nową siłą, kiedy uskok San Andreas
znowu zadrży, powodując w rezultacie trzęsienie ziemi takie jak to, które dotknęło San Francisco
w 1906 roku). Kiedy w końcu osiadł kurz i pył na gruzach w Strefie Zero, okazało się, że dwa
zmiażdżone dźwigary wciąż sterczały ku górze, tworząc kształt krzyża, co stało się przyczynkiem
do licznych komentarzy o boskiej interwencji. Ponieważ każdy obiekt architektoniczny zawsze
ma w swojej konstrukcji dźwigary, dziwną rzeczą byłoby, gdyby takich pozostałości w gruzach
nie było. Przyznaję, że sam byłbym pod wrażeniem, gdyby wśród zgliszczy uformowała się
gwiazda Dawida lub zwykła gwiazda albo półksiężyc, lecz nigdy nigdzie nie pojawiły się relacje
o tego rodzaju artefaktach, nawet w miejscach, gdzie takie symbole wywarłyby na ludziach duże
wrażenie. Pamiętaj też, że cuda zdarzają się z woli istoty, która jest wszechpotężna i jednocześnie
wszechwiedząca, a także wszechobecna. Można więc żywić nadzieję na bardziej spektakularne
przedstawienia niż te, jakie pojawiały się do tej pory.

Rzekomy „dowód” wiary w rzeczywistości przyczynia się do jej osłabienia w większym

stopniu, niż gdyby traktowany był odrębnie, bez kojarzenia z religią, jako zjawisko obiektywne i
niezależne. To, co da się udowodnić bez dowodu, można również obalić bez dowodzenia. Jest to
tym bardziej prawdziwe, kiedy „dowód” w końcu zaprezentowany okazuje się tak bardzo
tandetny oraz wyrachowany.

„Spór o autorytet” to najsłabszy ze wszystkich sporów. Jest słaby, kiedy argumenty padają z

drugiej lub trzeciej ręki („Dobra Księga tak mówi”), i staje się jeszcze słabszy, kiedy argumenty
padają z pierwszej ręki, o czym wie każde dziecko, które słyszało z ust rodziców frazę:
„ponieważ ja tak mówię” (oraz o czym wie każdy rodzic, który słyszał sam siebie
wypowiadającego słowa, jakie kiedyś sam uznawał za tak bardzo nieprzekonujące). Niemniej
jednak konieczny jest „skok” innego rodzaju, by znaleźć się w sytuacji, która dostarczy
pewności, że każda religia jest tworem zwyczajnych ssaków i nie kryją się w niej żadne sekrety
czy tajemnice. Za zasłoną czarnoksiężnika z krainy Oz nie kryje się nic poza blefem. Czy to
może być prawda? Jako jeden z tych, którzy zawsze byli pod wrażeniem brzemienia historii i
kultury, nie przestaję zadawać sobie tego pytania. Czy wszystko to działo się na próżno i
nadaremnie: wielka walka teologów i uczonych, wspaniałe wysiłki malarzy, architektów i
muzyków, by stworzyć coś nieprzemijającego i cudownego, co świadczyłoby o glorii i majestacie
Boga?

W żadnym razie. Nie ma dla mnie znaczenia, czy Homer był jedną osobą, czy też wieloma

osobami. Albo czy Szekspir był w duchu katolikiem, czy też zakonspirowanym agnostykiem. Nie
powinienem odnosić wrażenia, że mój świat runął w gruzach, gdyby największy w literaturze
autor tworzący komedie i tragedie, piszący o miłości i moralności, okazał się earlem Oksfordu,
chociaż muszę dodać, że wyłączne autorstwo jest dla mnie ważne, i pogrążyłbym się w smutku i
czuł się przegrany, dowiedziawszy się, że Bacon był figurantem. Szekspir dysponuje o wiele
większą siłą moralną niż Talmud czy Koran, czy jakikolwiek podszyty strachem kodeks
plemienny z epoki żelaza. Jednak ze szczegółowej historii religii można się dowiedzieć bardzo
dużo i często można się znaleźć ponad wybitnymi pisarzami i myślicielami, którzy w niejednym
wypadku stanowili intelektualny, a czasami także moralny wzorzec. Wielu spośród nich, we
własnej epoce, demaskowało przebranie bałwochwalstwa i pogaństwa, często też ryzykując
męczeństwem, gdy wchodzili w spory ze swoimi współwyznawcami. Nadszedł jednak teraz taki
moment w historii, kiedy nawet pigmej taki jak ja może wysuwać tezę, że wie więcej - co nie jest
koniecznie jego zasługą - i widzi, że ostateczne zerwanie kostiumu już się dokonało. Takie
dziedziny wiedzy, jak krytyczna analiza tekstów, archeologia, fizyka i biologia molekularna,
wykazały fałsz religijnych mitów oraz ich antropomorficzne korzenie. Z powodzeniem
przyczyniły się również do sformułowania lepszych i bardziej światłych wyjaśnień i tłumaczeń.
Utratę wiary potrafią zrekompensować nowsze i bardziej wyrafinowane cuda, jakie mamy przed
sobą, a także zanurzenie się w bliskich cudom dziełach Homera, Szekspira, Miltona, Tołstoja i
Prousta, z których wszystkie są również „dziełem człowieka” (chociaż czasem nachodzą nas
wątpliwości, jak choćby w wypadku Mozarta). Mogę to stwierdzić jako jeden z tych, którego
własna świecka wiara zachwiała się i została odrzucona, zresztą nie bez bólu.

Kiedy byłem marksistą, nie traktowałem własnych poglądów jak wiary, lecz byłem

przekonany, że pewien rodzaj ujednoliconej teorii pola może zostać odkryty. Koncepcja
historycznego i dialektycznego materializmu nie była absolutem i nie miała w sobie pierwiastka
nadprzyrodzonego, nosiła jednak pierwiastek mesjanistyczny związany z ideą nadejścia
rozstrzygającego momentu. Z pewnością też ten prąd myślowy miał swoich męczenników,
świętych oraz doktrynerów i (po jakimś czasie) obrzucające się wzajemnie klątwami papiestwo.

Były w nim schizmy, inkwizycja oraz polowania na heretyków. Byłem członkiem dysydenckiej
sekty, która darzyła podziwem Różę Luksemburg oraz Lwa Trockiego, i z pełnym przekonaniem
mogę stwierdzić, że mieliśmy naszych proroków. Róża Luksemburg wydawała się nam niemal
połączeniem Kasandry i Jeremiasza, kiedy grzmiała o następstwach pierwszej wojny światowej.
Wielka trzytomowa biografia Lwa Trockiego, pióra Izaaka Deutschera, w rzeczywistości nosiła
tytuł Prorok (w trzech etapach jego życia, z bronią u boku, bez broni oraz jako wygnańca). Jako
młody człowiek Deutscher uczył się na rabina i został znakomitym znawcą Talmudu - podobnie
zresztą jak Trocki. Oto słowa Trockiego - przewidujące istnienie gnostycz-nej Ewangelii Judasza
- na temat sposobu, w jaki Stalin przejął władzę nad partią bolszewików:

Spośród dwunastu apostołów tylko Judasz okazał się zdrajcą. Gdyby jednak posiadł władzę,

mógłby uznać za winnych zdrady pozostałych jedenastu apostołów, a także uczniów
pomniejszych, których liczbę Łukasz szacował na blisko siedemdziesiąt.

W chłodnych słowach Deutschera odnajdujemy analogię do tego, co wydarzyło się, kiedy

pronazistowskie środowiska Norwegii zmusiły rząd do odmówienia Trockiemu prawa do azylu i
ponownie go deportowały, zmuszając do dalszej tułaczki po świecie, aż w końcu spotkała go
śmierć. Stary człowiek spotkał się wtedy z ministrem spraw zagranicznych Norwegii i innymi
osobami.

Trocki podniósł głos, żeby dało się go słyszeć w salach i na korytarzach ministerstwa: „To

pierwszy akt kapitulacji wobec nazizmu w waszym ojczystym kraju. Kiedyś za to zapłacicie.
Sądzicie, że jesteście wolni i możecie bezkarnie robić z politycznymi uchodźcami to, co się wam
żywnie podoba. Lecz bliski już jest dzień - zapamiętajcie to! - bliski jest dzień, kiedy naziści
wypędzą was z ojczystego kraju, wszystkich was..." Trygve Lie wzruszył jedynie ramionami na
tę osobliwą, proroczą wypowiedź. Lecz po upływie niespełna czterech lat ten sam rząd
rzeczywiście salwował się ucieczką z Norwegii przed niemiecką inwazją. Kiedy ministrowie oraz
będący już w podeszłym wieku król Haakon stali na brzegu, skupieni razem, czekając na statek,
który zabierze ich do Anglii, przypomnieli sobie z trwogą słowa Trockiego, które stały się
prawdą niczym klątwa proroka.

Trocki dysponował zmysłem krytycznym opierającym się na filozofii materialistycznej, co

warunkowało pewien dar przewidywania, nie zawsze, co oczywiste, w niektórych wypadkach
robił to jednak naprawdę przekonująco.

Poza tym z pewnością dysponował - co zademonstrował w emocjonalnym eseju Literatura i

rewolucja. - niedającym się ugasić pragnieniem, właściwym dla ludzi biednych i uciskanych,
wyniesienia się ponad świat materialny sensu stricte oraz osiągnięcia stanu transcendentnego.
Przez sporą część własnej egzystencji podzielałem tę ideę i na dobrą sprawę tak do końca jej nie
porzuciłem. Nadszedł jednak czas, kiedy nie mogłem chronić i w rzeczy samej nie chciałem
chronić samego siebie przed szturmem rzeczywistości. Marksizm, jak wtedy przyznałem, miał
okresy intelektualnej, filozoficznej oraz etycznej chwały, lecz czasy te odeszły już do przeszłości.
Coś z tego heroicznego okresu być może zdołało przetrwać, lecz należało spojrzeć w twarz
faktom: nie było już przewodnika, który prowadziłby ku przyszłości. Ponadto sama koncepcja

Rozdział jedenasty

„Stempel niskiego pochodzenia”: skorumpowane początki religii

Tam, gdzie w grę wchodzą sprawy religii, ludzie dopuszczają się wszelkiej możliwej

nieuczciwości oraz intelektualnych występków.

Zygmunt Freud, Przyszłość pewnego złudzenia

Różne formy religijnego kultu, które dominowały w świecie rzymskim, uznawane były przez

ludzi za w równym stopniu prawdziwe, przez filozofów za w równym stopniu fałszywe, przez
urzędników natomiast za w równym stopniu użyteczne.

Edward Gibbon, Zmierzch cesarstwa rzymskiego

Stare i popularne powiedzenie z Chicago głosi, że jeśli pragniesz zachować szacunek dla

miejskiego radnego albo nie chcesz stracić apetytu na parówki, powinieneś dopilnować, by nie
być obecnym w trakcie przygotowań do posiedzenia rady ani - w drugim wypadku - przy
produkcji tych parówek. Jak stwierdził Engels, to anatomia człowieka stanowi klucz do anatomii
małp człekokształtnych. A zatem, jeśli przypatrzymy się procesowi formowania religii, możemy
pokusić się o poczynienie pewnych założeń co do pochodzenia tych systemów wiary, które
ukształtowały się, jeszcze zanim większość przedstawicieli rodzaju ludzkiego opanowała
umiejętność czytania. Spośród szerokiej palety religii otwarcie „przyrządzanych jak parówki”,
postanowiłem wybrać „kult cargo” z obszaru Melanezji, zielonos'wiątkową supergwiazdę Marjoe
oraz Kościół Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich, powszechnie znany jako ruch
mormonów.

W ciągu minionych wieków ludzie z pewnością po wielokroć zadawali sobie pytanie: „Jeśli

istnieje drugie życie, lecz nie ma Boga, co wtedy?”. A co, jeśli istnieje Bóg, lecz nie ma życia po
śmierci? O ile wiem, najbardziej światłym pisarzem, jaki odważył się zabrać głos w tej kwestii,
był Thomas Hobbes w mistrzowskim dziele z 1651 roku, zatytułowanym Lewiatan. Usilnie
zalecam ci lekturę części III, rozdział 38, oraz części IV, rozdział 44, ponieważ stopień
opanowania przez Hobbesa zarówno Pisma Świętego, jak i języka angielskiego zapiera dech w
piersiach. Przypomina on nam również, jak niebezpieczne jest i zawsze było już samo myślenie o
tych sprawach. Jego pełen werwy, podszyty ironią, kpiarski styl jest także elo-kwentny.
Nawiązując do pozbawionej sensu opowieści o „upadku” Adama (pierwszy w historii przykład
kogoś, kto został stworzony jako istota wolna, potem zaś dał sobie nałożyć kaganiec
niemożliwych do przestrzegania zakazów i nakazów), Hobbes wyraził opinię - nie zapominając
ze strachu dodać komentarza, że uczynił tak „z pokorą wobec tego i wszystkich innych pytań,
których rozstrzygnięcie zależy od Pisma” - że jeśli Adam został skazany na śmierć za grzechy,
jego śmierć musiała zostać odroczona w czasie, ponieważ zdołał jeszcze wydać na świat liczne
potomstwo, zanim rzeczywiście wydał ostatnie tchnienie.

Zasiawszy wywrotową myśl - zabranianie Adamowi spożywania owoców z jednego drzewa

pod rygorem śmierci, a z drugiego pod groźbą wiecznego życia, jest absurdem i sprzecznością
samą w sobie - Hobbes został zmuszony do przywołania w wyobraźni alternatywnych świętych
pism i nawet alternatywnych piekieł i alternatywnych niebios. Wychodził z założenia, że ludzie
mogą odmówić posłuszeństwa wobec władzy innych ludzi, gdyby odczuwali większą trwogę
przed karą boską niż przed śmiercią w męczarniach tu, na ziemi. Przyjął to rozwiązanie, ludzie
bowiem zawsze dysponują wolną wolą, która pozwala im wykreować religię, jaka im odpowiada,
zaspokaja ich potrzeby lub pochlebia im. Samuel Butler zaadaptował tę ideę w powieści
Erewhon Revisited. W oryginalnym dziele Erewhon pan Higgs składa wizytę w odległej krainie, z
której w końcu udaje mu się uciec balonem. Powracając po dwóch dziesięcioleciach, odkrywa, że
w trakcie swojej nieobecności stał się bogiem ochrzczonym imieniem „Dziecko Słońca”,
czczonym od dnia, kiedy uniósł się ku niebu. Dwaj wysocy rangą kapłani są gotowi celebrować
wniebowzięcie, a kiedy Higgs grozi im zdemaskowaniem i wyjawieniem, że jest zwykłym
śmiertelnikiem, słyszy w odpowiedzi słowa: „Nie wolno panu tego zrobić, ponieważ wszelkie
zasady moralne w tym kraju opierają się na tym micie. Jeśli kiedykolwiek dowiedzą się, że pan
nie wzniósł się do nieba, staną się nikczemni i niegodziwi”.

W 1964 roku na ekrany wszedł sławetny dokumentalny film zatytułowany Mondo Cane

(Pieski świat), w którym reżyserzy przedstawili wiele okrucieństw popełnianych przez ludzi oraz
złudzeń, jakimi żywi się syn człowieczy. Była to pierwsza sposobność, przy której mieliśmy
okazję obejrzeć powstawanie nowej religii, na oczach widzów, przed obiektywem kamery.
Mieszkańcy wysp Pacyfiku byli wprawdzie przez całe wieki oddzieleni od bardziej ekonomicznie
rozwiniętego świata, lecz kiedy dotarł do nich zgubny wpływ, wielu spośród nich wykazało dość
sprytu i przenikliwości, by w lot pochwycić istotę zdarzeń. Oto pojawiły się wielkie okręty pod
pełnymi żaglami, przywożąc skarby i broń, oraz sprzęty, których przeznaczenia nawet nie byli w
stanie pojąć. Niektórzy z bardziej ciemnych i zabobonnych wyspiarzy uczynili to, co czyni wielu
ludzi, kiedy staje twarzą w twarz z nowym zjawiskiem, i usiłowali wytłumaczyć te wydarzenia,
prowadząc dyskusję, jaka umożliwiała im ich zrozumienie (podobnie zresztą do Azteków, którzy
w Mezoameryce, widząc po raz pierwszy hiszpańskich żołnierzy na koniach, doszli do
przekonania, że mają za wrogów centaury). Te biedne dusze doszły do przekonania, że przybysze
z Zachodu byli ich od dawna opłakiwanymi przodkami, którzy wreszcie powrócili zza grobu, z
obfitością wszelakich dóbr. Iluzja ta nie zdołała przetrwać w konfrontacji z kolonistami, lecz
później w kilku miejscach zaobserwowano, że co bardziej bystrzy z mieszkańców wysp wpadli
na lepszy pomysł. Koloniści przystąpili do budowania przystani oraz pomostów, dzięki czemu do
wybrzeży przybijało więcej statków, przywożąc więcej towarów. Na zasadzie analogii oraz
mimetyzmu tubylcy zaczęli budować nabrzeża własnym sumptem, spodziewając się, że
przyciągnie to kolejne statki. Oczekiwania te okazały się wprawdzie daremne, jednak w
znaczącym stopniu spowolniły postępy prac chrześcijańskich misjonarzy. Kiedy się pojawili,
zapytano ich, gdzież są spodziewane dary (wkrótce też krzewiciele nowej wiary zaczęli
przywozić ze sobą bogate zapasy świecidełek oraz ozdóbek).

W dwudziestym stuleciu „kulty cargo” pojawiły się w jeszcze bardziej poruszającej i

imponującej formie. Jednostki sił zbrojnych Stanów Zjednoczonych, które rozlokowywano na
wyspach na Oceanie Spokojnym w celu budowy prowizorycznych lotnisk na potrzeby wojny z
Japonią, stały się obiektem niewolniczego wręcz naśladownictwa. Miejscowi zapaleńcy porzucili
traktowane dość powierzchownie, jak się okazało, chrześcijańskie obrządki i całą energię
poświęcili budowaniu pasów startowych, jakie, z ich perspektywy patrząc, miały przyciągać
kolejne samoloty wyładowane konsumpcyjnymi dobrami. Tubylcy konstruowali nawet
bambusowe imitacje radiowych anten. Znosili drewno na stosy i rozpalali ogniska, symulując
lotniskowe latarnie, którymi Amerykanie naprowadzali lądujące nocą samoloty Takie działania

mają miejsce po dziś dzień, co chyba stanowi najsmutniejszą schedę po Mondo Cane. Na wyspie
Tana żołnierz armii amerykańskiej został uznany za odkupiciela. John Frum, bo takie nosił
rzekomo nazwisko, również wydaje się wymysłem. Lecz nawet po tym, jak ostatni z żołnierzy
pełniących tam służbę odleciał lub odpłynął po 1945 roku, kolejne nadejście zbawiciela Fruma,
prędzej czy później, jest tematem kazań i proroczych zapowiedzi, a jedna z dorocznych
religijnych ceremonii wciąż nosi jego imię. Na innej wyspie o nazwie Nowa Brytania,
wchodzącej w skład Papui-Nowej Gwinei, kult ma podobny charakter, w jeszcze bardziej
uderzający sposób. Opiera się on na dziesięciorgu przykazaniach („Dziesięcioro praw”), jest też
trójca, której jeden byt przebywa w niebie, a inny na ziemi. Istnieje też rytualny system składania
czci i hołdu w nadziei przebłagania tych bóstw i zyskania ich przychylności. Jeśli obrządek jest
celebrowany z dostateczną dozą czystych intencji i religijnej gorliwości, rozpoczyna się okres
dobrobytu. Ta promienna przyszłość jest nazywana, co należy przyznać ze smutkiem, „Okresem
Korporacji” i przyczynia się do rozkwitu i rozwoju Nowej Brytanii, jak gdyby był to
międzynarodowy koncern.

Niektórzy ludzie mogą poczuć się dotknięci nawet samą sugestią porównania

przedstawionego powyżej, lecz czyż święte księgi oficjalnych religii monoteistycznych wręcz nie
są przesycone materialną żądzą oraz uwielbieniem i zachwytem - niemal bałwochwalczym -
wobec bogactw zgromadzonych przez Salomona, dobrze utrzymanych stad żywego inwentarza,
należących do ludzi pobożnych, wobec nagród, jakie przyobiecano w raju dobrym muzułmanom,
nie wspominając nawet słowem o wielu, wielu kuszących opowieściach, których tematem są
grabieże, plądrowanie oraz podział łupów. Jezus, i jest to prawda, nie wykazuje zainteresowania
osobistymi zyskami, lecz sam głosi nowinę o skarbach w niebie i nawet o „rezydencjach”, żeby
tylko zapewnić sobie wyznawców i popleczników. Czy, idąc dalej tym tokiem rozumowania, nie
jest prawdą, że wszystkie religie od zarania wieków wykazywały żywotne zainteresowanie
gromadzeniem dóbr materialnych w doczesnym świecie?

Żądza pieniędzy oraz materialnego dobrobytu stanowi jedynie podtekst ogłupiającej historii

Marjoe Gortnera, „dziecięcego fenomenu” amerykańskiego Kościoła ewangelickiego.
Ochrzczony groteskowym imieniem „Marjoe” (kretyńskie połączenie imion Maria i Józef) przez
rodziców, młody panicz Gortner stanął na ambonie, mając zaledwie cztery lata, odziany w
odrażający strój „małego lorda Fauntleroya”, i musiał mówić (co mu zresztą kazano), że czuje w
sobie boskie powołanie do głoszenia kazań. Kiedy marudził lub płakał, matka wsuwała mu głowę
pod kran lub dociskała poduszkę do jego twarzy, zawsze jednak skrupulatnie dbając o to, żeby
nie pozostawić (jak sam później relacjonował) najmniejszych śladów fizycznego przymusu.
Wytresowany niczym cyrkowa foka, już wkrótce przyciągnął uwagę widzów, a w wieku sześciu
lat oficjalnie celebrował uroczystości zawierania związków małżeńskich przez osoby dorosłe.
Jego sława rozszerzała się, rzesze pragnęły na własne oczy zobaczyć cudowne dziecko. Według
własnych szacunków zdołał zgromadzić trzy miliony dolarów uzbierane z „datków”, z których
nawet jeden cent nie został, rzecz jasna, wydany na jego dalszą edukację i zapewnienie jego
przyszłości. Gdy miał siedemnaście lat, podniósł bunt przeciwko okrutnym i cynicznym
rodzicom i „zniknął z oczu”, wchodząc w środowisko kalifornijskiej kontrkultury na początku
szóstej dekady dwudziestego stulecia.

W nieśmiertelnym bożonarodzeniowym muzycznym przedstawieniu dla dzieci Piotruś Pan

natrafiamy na kulminacyjny moment, kiedy mała wróżka Dzwoneczek wydaje się bliska śmierci.
Jaskrawa poświata, uosabiająca anielską istotę, zaczyna powoli przygasać i jest tylko jedna
sposobność wyjścia z tej beznadziejnej, zdawałoby się, sytuacji. Jeden z aktorów wychodzi przed
dom i zwraca się do dzieci z pytaniem: „Czy wierzycie w bajki?”. Kiedy małoletnia widownia z
niezachwianą pewnością siebie odpowiada „TAK!”, wtedy gasnące światełko znów rozpala się

pełnym blaskiem. Któż jest w stanie się temu oprzeć? Nikt nie chce odebrać dzieciom wiary w
magię i czary - później i tak przeżyją bez liku rozczarowań i zawodów - nikt też nie czeka przy
wyjściu i nie nagabuje ich napastliwie o wrzucanie do skarbonek w kształcie świnki ofiary na
rzecz Kościoła Zbawienia Dzwoneczka. Proceder, w którym wykorzystywano Marjoego, ma
intelektualną treść sceny z konającym Dzwoneczkiem, perfidnie połączoną z zasadami
etycznymi, jakimi kierował się Kapitan Hak.

Mniej więcej dekadę później Gortner zemścił się w sposób dający chyba największą

satysfakcję za ukradzione i jałowe dzieciństwo, kiedy postanowił na oczach opinii publicznej
ujawnić wszystko, chcąc tym samym zadośćuczynić oszustwu, jakie wciąż leżało mu ciężarem na
sumieniu. Zaprosił ekipę filmową, by szła za nim krok w krok, kiedy rzekomo „powrócił” do
głoszenia dobrej nowiny, i zadał sobie trud wyjaśnienia, jakie tajniki kryły się za wszystkimi
sztuczkami i trikami. W taki oto sposób budzisz wzruszenie matek (był przecież ślicznym
chłopczykiem), nakłaniając je do dzielenia się zgromadzonymi oszczędnościami. A tak oto się
przemawia, jak gdyby wstąpił w ciebie sam Jezus. Jeśli narysujesz na czole atramentem
sympatycznym znak krzyża, zamieni się nagle w widoczne znamię, kiedy zaczniesz się pocić. Po
takie triki się sięga, wyruszając na łowy. Spełnił wszystkie obietnice i relacjonował realizatorom
filmu z wyprzedzeniem, co może i będzie robił, potem stawał przed publicznością i odgrywał
swoją rolę z absolutną wiarygodnością. Ludzie płakali rzewnymi łzami i wiwatowali, wpadali w
spazmy i w ekstazę, wykrzykując imię Zbawiciela. Cyniczni, pozbawieni skrupułów, zwyrodniali
starcy i staruchy czekali na właściwy psychologicznie moment, kiedy wysuwali żądanie
składania pieniężnych datków, a potem nie kryjąc radosnej łapczywości, rachowali wpływy,
zanim jeszcze farsa pod tytułem „msza święta” dobiegła końca. Od czasu do czasu można było
dostrzec twarz dziecka, małego dziecka, zaciągniętego do namiotu i spoglądającego z
nieszczęsną miną i żalem w sercu na rodziców, którzy kajali się i wyznawali skruchę, by w końcu
wyłożyć na tacę ciężko zarobione grosze. Wiadomo było, że cały amerykański ewangelizm
toczyło robactwo tego rodzaju obłudy. Bezduszne oszustwo, w którym występowały postaci
drugoplanowe z Opowieści handlarza odpustów Chaucera, z tomu Opowieści kanterberyjskie.
(Wy, durnie i przygłupy, trwajcie w wierze, my natomiast zgarniamy kasę). Tak właśnie, a nie
inaczej miały się sprawy, kiedy w Rzymie jawnie handlowano odpustami oraz kiedy gwóźdź lub
szczapa z Krzyża Pańskiego zyskiwały zawrotne ceny na pchlim targowisku chrześcijaństwa.
Jednak spoglądanie na przestępstwo zdemaskowane przez kogoś, kto był jednocześnie ofiarą i
czerpał z niego korzyści, jest przeżyciem szokującym nawet dla tak zatwardziałego niedowiarka
jak ja. Gdy się zdobędzie tego rodzaju wiedzę, skąd wziąć siły na przebaczenie? Film Marjoe
zdobył Oscara w 1972 roku i w najmniejszym stopniu nie przyczynił się do zmiany istniejącego
stanu rzeczy. Młyny telewizyjnych kaznodziejów wciąż mielą tę samą mąkę, biedni nieustannie
dokładają do bogatych, zupełnie tak, jak gdyby mieniące się bogactwem i przepychem świątynie
i pałace w Las Vegas zostały zbudowane z pieniędzy tych, którzy wygrali, nie zaś tych, którzy
przegrali.

W urzekającej powieści The Child in Time (Dziecko w czasie) łan McEwan prezentuje

samotnego bohatera, będącego jednocześnie narratorem, który w rezultacie przeżytej tragedii
został doprowadzony do stanu niemal kompletnej bezczynności. Całe dnie praktycznie mijają mu
na oglądaniu telewizji. Gdy obserwuje, jak jego bliźni pozwalają sobie - dobrowolnie - na bycie
poniżanymi i manipulowanymi, wymyśla określenie, jakie odnosi się do tych, którzy odnajdują
rozkosz w oglądaniu tego rodzaju programów. Dochodzi do przekonania, że jest to „pornografia
demokratów”. Nie jest snobizmem dostrzeżenie sposobu, w jaki ludzie okazują własną naiwność
oraz stadne instynkty, a także własne życzenie lub być może własną potrzebę, by być
łatwowiernymi i traktowanymi jak głupcy. To problem sięgający zarania dziejów. Łatwowierność

może być formą niewinności, a nawet zawierać w sobie pierwiastek szkodliwości równy zeru,
lecz jednocześnie stanowi ustawiczne zaproszenie dla ludzi nikczemnych i niegodziwych, a także
sprytnych i przebiegłych, do tego, by wykorzystywać braci i siostry. Tak też przeistacza się w
jedną z wielkich człowieczych przywar. Nie istnieje uczciwa relacja na temat powstawania i
trwania religii ani społecznego odbioru cudów i objawień, jeśli nie zawiera nawiązania do tego
niewygodnego faktu.

Jeśli wyznawcy proroka Mahometa żywili nadzieję, że nie będzie już przyszłych „objawień”

po niepokalanym poczęciu Koranu, nie uwzględnili faktu pojawienia się twórcy religii, jaka jest
wyznaniem obecnie najszybciej rozwijającym się na świecie. Nie przewidzieli również (jakżeż
mogli, skoro byli jedynie marnymi ssakami z gatunku homo sapiens?), że prorok tego
śmiesznego kultu przyswoi sobie dokładnie ich model. Kościół Jezusa Chrystusa Świętych w
Dniach Ostatnich - znany jako wspólnota mormonów - został założony przez utalentowanego
oportunistę, który wbrew zredagowanemu przez siebie tekstowi, jawnego plagiatu sformułowań
chrześcijańskich, ogłosił: „Stanę się dla tego pokolenia nowym Mahometem” i na wojujące
slogany zaadaptował słowa, które jego zdaniem pochodziły z Koranu: „Albo Al-Koran, albo
miecz”. Był zbyt słabo wykształcony, by wiedzieć, że gdy używa się słowa al, zbędny staje się
kolejny rodzajnik określony. On jednak przypominał Mahometa przez to, że był jedynie zdolny
do zapożyczeń z pism świętych innych ludów.

W marcu 1826 roku sąd w Bainbridge w stanie Nowy Jork uznał dwudziestojednoletniego

wówczas mężczyznę za „osobę wszczynającą awantury oraz za oszusta”. To powinno być
wszystko, co wiadomo na temat Josepha Smitha, który w trakcie procesu przyznał się do
oszukiwania obywateli, gdy organizował szaleńcze wyprawy poszukiwaczy złota oraz
utrzymywał, jakoby dysponował mrocznymi czy też „neoromantycznymi” mocami. Jednakowoż
po upływie czterech lat znów trafił na łamy lokalnych gazet (wszystkie te dzienniki można
przeczytać jeszcze dziś) jako odkrywca Księgi Mormona (Book of Mormon). Dysponował
dwoma potężnymi atutami na lokalnym terenie, których nie posiada większość oszustów i
szarlatanów. Po pierwsze, działał w tym samym dewocyjnie pobożnym okręgu, który wydał na
świat Shakera, wspomnianego już wcześniej George’a Millera, tego, który po wiele-kroć
przepowiadał nadejście końca świata, oraz kilku innych samozwańczych amerykańskich
proroków. Ta lokalna tendencja zyskała tak duży rozgłos, że region ten zaczęto nazywać
„Dystryktem Nawiedzonych”, uwzględniając fakt, że kiedy jedna religijna moda ustępowała, w
jej miejsce pojawiała się następna. Po drugie, człowiek ten funkcjonował na terenie, który w
odróżnieniu od szerokich połaci Ameryki Północnej nosił ślady dawnej historii.

Wymarła i wycięta w pień indiańska cywilizacja pozostawiła po sobie znaczną liczbę

nagrobnych kurhanów, które przypadkowo i po amatorsku bezczeszczono, odnajdując w nich nie
tylko kości, lecz również całkiem zaawansowane pod względem obróbki technologicznej
artefakty z kamienia, miedzi oraz kutego srebra. W promieniu dwunastu mil od kiepsko
prosperującej farmy, którą rodzina Smithów nazywała domem, było osiem takich miejsc. Istniały
też dwie równie głupie szkoły czy frakcje, które z ogromną fascynacją zajęły się tymi sprawami.
Szeregi pierwszej rekrutowały się spośród poszukiwaczy złota oraz poszukiwaczy skarbów,
którzy z pomocą „magicznych” różdżek czy kryształów lub wypchanych ropuch podejmowali
próby odnalezienia mamony. Drugą natomiast tworzyli ci, którzy żywili nadzieję na odnalezienie
miejsca spoczynku zaginionego ludu Izraela. Smith wykazał się sprytem - był członkiem obu
tych grup, ponadto łączył w sobie zachłanność z powierzchowną li tylko wiedzą antropologiczną.

Prawdziwa historia tego oszustwa wprawia w zakłopotanie, gdy się o niej czyta, i jest niemal

żenująco łatwa do zdemaskowania. (Najcelniej została opowiedziana przez dra Fawna Brodiego,
którego opublikowana w 1945 roku książka Żaden człowiek nie zna mojej historii [No Man
Knows My Histo-ry] była podjętą w dobrej wierze próbą możliwie najbardziej wyrozumiałej
interpretacji tamtych „zdarzeń”). Ujmując krótko i treściwie, Joseph Smith ogłosił, że miał
widzenie (trzykrotnie, jak to jest w zwyczaju), w którym zobaczył anioła imieniem Moroni. Ów
anioł przekazał mu wiadomość o księdze „zapisanej na złotych płytkach”, w której wyjaśniono
pochodzenie życia na kontynencie północnoamerykańskim, a także ogłaszono prawdziwą dobrą
nowinę. Co więcej, istniały też podobno dwa magiczne kamienie, o nazwach Urim i Thummin,
dzięki którym sam zdołał przetłumaczyć treść wspomnianej księgi. W dniu 21 września 1827
roku, po wielu trudach i znojach, przyniósł do domu wykopane z ziemi znalezisko, czyli stało się
to jakieś osiemnaście miesięcy po ogłoszeniu wyroku skazującego za oszustwa. Od tamtego
momentu zaczął sporządzać przekład.

Powstałe w rezultacie „księgi” okazały się zapisem wypowiedzi dawnych proroków,

poczynając od Nefiego, syna Lefiego, który zbiegł z Jerozolimy około 600 roku p.n.e. i dotarł do
Ameryki. Jego własnym oraz jego licznego potomstwa późniejszym wędrówkom towarzyszyły
niezliczone bitwy, klątwy oraz nieszczęścia. Jakim sposobem księgi ujawniły taką, a nie inną
treść? Smith nie pokazał nikomu złotych płytek, twierdząc, że każdy, kto je zobaczy, padnie
martwy na miejscu. Poruszył też problem, który jest dobrze znany badaczom islamu. Okazał się
niezwykle wygadanym i sprawnym dyskutantem oraz gawędziarzem, co potwierdzają liczne
źródła. Był jednak analfabetą, przynajmniej w takim sensie, że potrafił trochę czytać, lecz
umiejętność pisania była mu obca. Koniecznie zatem potrzebował skryby, który uwieczniłby na
papierze jego natchnione słowa. Tym skrybą została jego pierwsza żona, Emma, a potem, kiedy
pojawiła się potrzeba dodatkowych rąk, obowiązku tego podjął się jego sąsiad, Martin Harris.
Kiedy usłyszał, jak Smith recytuje słowa z Księgi Izajasza, rozdział 29, wersety 11-12, odnoszące
się do powtórzonego wezwania: „Czytaj”, Harris zaciągnął kredyt hipoteczny pod zastaw swojej
farmy, by dopomóc w zbożnym dziele i przeniósł się do Smithów. Siedział za prześcieradłem
zawieszonym w poprzek kuchni, intonując pieśni zza zasłony. Został też ostrzeżony, że próba
rzucenia spojrzenia na złote płytki czy nawet na proroka zakończy się jego natychmiastowym i
nagłym zgonem.

Pani Harris nie uległa w najmniejszym stopniu religijnej ekstazie i wpadła we wściekłość z

powodu nieodpowiedzialności małżonka. Wykradła pierwszych sto szesnaście stron i zażądała od
Smitha, żeby odtworzył ich treść, co, jak zakładała powinien uczynić bez trudu - skoro posiadł
moc wieszczenia boskiej woli. (Zdeterminowane kobiety jej pokroju zdecydowanie zbyt rzadko
pojawiają się w historii religii). Po kilku bardzo trudnych tygodniach genialny Smith wyszedł z
kolejnym objawieniem. Nie był w stanie odtworzyć oryginału, który teraz prawdopodobnie
znalazł się w rękach Szatana i mogły znaleźć się w nim „szatańskie wersety”. Jednak wszystko
przewidujący Pan tymczasem przygotował kilka mniejszych złotych tabliczek - tabliczek Nefiego
- które zawierały bardzo podobną opowieść. Przystąpiono do mozolnej i żmudnej pracy nad
wznowionym przekładem, a co jakiś czas po drugiej stronie kotary zasiadał jakiś nowy skryba,
gdy zachodziła taka potrzeba. Kiedy przekład dokończono, wszystkie złote płytki zostały
odtransportowane do nieba, gdzie, jak można domniemywać, są przechowywane do dzisiaj.

Zwolennicy mormonów utrzymują niekiedy, podobnie zresztą jak czynią to muzułmanie, że

nie może być w tym żadnego szalbierstwa, tak wyrafinowane oszustwo przekraczałoby bowiem
siły i możliwości jednego człowieka, biednego i na dodatek półanalfabety. Po swojej stronie mają
też dwa przydatne argumenty. Jeśli Mahomet był kiedykolwiek publicznie oskarżony o oszustwo
oraz podejmowanie praktyki nekromancji, w żadnych źródłach nie zachowała się relacja, która
potwierdzałaby taki fakt, w dodatku arabski jest językiem dość trudnym dla osób

przyswajających sobie go jako język obcy. Wiemy jednak, że Koran został skompilowany na
podstawie wcześniejszych świętych ksiąg i przekazów, a w wypadku Smitha rzecz ma się
podobnie. Jest to proste, chociaż żmudne i mozolne zadanie, które polega na odkryciu, że
dwadzieścia pięć tysięcy słów Księgi Mormona stanowi bezpośrednie zapożyczenie ze Starego
Testamentu. W głównej mierze zapożyczenia można znaleźć w rozdziałach Izajasza,
udostępnionych na stronach pracy Ethana Smitha View of the Hebrew: The Ten Tribes of Izrael in
America. To cieszące się w tamtym okresie popularnością dzieło autorstwa pobożnego dziwaka, z
uporem broniącego tezy, że Indianie Ameryki wywodzili się z Bliskiego Wschodu, natchnęło, jak
się wydaje, innego Smitha do, w pierwszym rzędzie, poszukiwania złota. Kolejne dwa tysiące
słów Księgi Mormona to zapożyczenie z Nowego Testamentu. Spośród trzystu pięćdziesięciu
„imion” zawartych w księdze ponad setka pochodzi bezpośrednio z Biblii, a kolejne sto to
również plagiatorskie zapożyczenia. (Wielki Mark Twain użył w tym kontekście słynnego
określenia „chloroform w druku”, lecz ja zarzuciłbym mu zbyt łagodne potraktowanie obiektu
kpiny, książka ta bowiem tak naprawdę zawiera „Księgę Eteru”). Słowa „i nadeszło, by się stać”
można odnaleźć co najmniej dwa tysiące razy, co, jak trzeba przyznać, działa usypiająco.
Ostatnio przeprowadzone badania wykazały, że każdy inny pojedynczy „dokument” mormonów
jest w najlepszym wypadku mierną kompilacją, w najgorszym zaś beznadziejnym plagiatem, do
którego to stwierdzenia poczuwała się zobowiązana doktor Brodie, kiedy wydawała ponownie
swoje wybitne i uzupełnione dzieło w 1973 roku.

Podobnie jak Mahomet, Smith potrafił głosić boskie objawienie, a treść często odpowiadała

jego indywidualnym potrzebom (szczególnie, podobnie jak Mahomet, kiedy pragnął poznać
nową dziewczynę i pojąć ją za kolejną żonę). W rezultacie przeliczył się z własnymi siłami i
zakończył żywot w sposób nagły, uprzednio obłożywszy klątwą niemal wszystkich
nieszczęsnych ludzi, którzy byli jego pierwszymi uczniami i których zastraszano, zmuszając do
spisywania dyktanda objawionych prawd. Mimo to historia ta wciąż budzi absorbujące pytania o
to, co się dzieje, kiedy jawne szalbierstwo przekształca się na naszych oczach w religię.

Profesor Daniel Dennett oraz jego zwolennicy ściągnęli na siebie sporą dozę krytyki za

wyjaśnienie religii za pomocą „wiedzy naturalnej”. Mniejsza o byt nadprzyrodzony, argumentuje
Dennet, możemy go póki co odrzucić, przyjmując założenie, że zawsze znajdą się tacy, dla
których „wiara w wiarę” jest rzeczą dobrą samą w sobie. Zjawiska można wyjaśniać, sięgając po
kryteria biologiczne. Czy w czasach pierwotnych nie było możliwe, żeby ci, którzy uwierzyli w
siłę leczniczą szamana, posiedli w rezultacie wyższe przymioty moralne i tym samym w
niewielkim stopniu, choć znaczącym, wzrastała ich szansa na rzeczywiste wyleczenie? Ta myśl
odrzuca „cuda” oraz inne brednie i nonsensy. Wydaje się możliwe, przechodząc na obszar
psychologii, że ludzie radzą sobie lepiej, jeśli wierzą w coś, zamiast nie wierzyć w nic, bez
względu na to, jak nieprawdziwą może okazać się ta wiara.

Pewien aspekt tego problemu zawsze będzie przedmiotem dyskusji między antropologami

oraz przedstawicielami innych dyscyplin naukowych, lecz mnie interesuje jeden konkretny
problem. Czy kaznodzieje i prorocy również wierzą, czy też tylko „wierzą w wiarę”? Czy
kiedykolwiek nachodzi ich w duchu refleksja, że jest to zbyt łatwe? I czy wtedy przystępują do
racjonalizacji sztuczki, oznajmiając, że albo: (a) jeśli ci nędznicy nie słuchali mnie, to tym gorzej
dla nich, albo: (b) gdy nie przynosi to im żadnego pożytku, to w takim razie nie jest im to w
stanie znacząco zaszkodzić? Sir James Frazer w swojej słynnej analizie religii i magii Złota gałąź
(The Golden Bough) sugeruje, że początkującemu szamanowi będzie się wiodło lepiej, jeśli nie
będzie wtajemniczał w sekrety magii reszty społeczności, pozostającej w niewiedzy. Z jednej
strony, jeśli będzie traktował magię zbyt dosłownie, zwiększa się prawdopodobieństwo, że
popełni błąd, jaki zakończy jego karierę. Dużo lepiej więc jest przyjąć postawę cynika i po

wielokroć przećwiczyć magiczną sztuczkę, przekonując samego siebie, że w końcu wszyscy na
tym wychodzą lepiej. Smith wydaje się kimś pokroju nędznego cynika, w tym sensie, że nigdy
nie był szczęśliwszy niż w chwilach, kiedy wykorzystywał „objawienia” do roszczenia sobie
najwyższej władzy lub usprawiedliwiania idei, że boże stado winno scedować na niego posiadany
dobytek albo podsyłać mu do łóżka każdą kobietę, jaką pragnął posiąść. Tego rodzaju guru i
szamani kultów wszelakiej maści rodzą się na ziemskim padole każdego dnia. Smith z całą
pewnością sądził, że bez najmniejszego trudu będzie pozyskiwał naiwnych nieszczęśników
pokroju Martina Harrisa, którzy dadzą wiarę każdemu jego słowu, głównie dlatego, że kierowało
nimi nieodparte pragnienie, by chociaż raz spojrzeć na złotą skarbnicę wiedzy rodem z nieba.
Czy istniał jednak moment, w którym on sam uwierzył, że takie właśnie było jego przeznaczenie,
i był nawet gotów umrzeć, by to udowodnić? Doświadczenia związane ze studiami nad religią
sugerują mi, że mimo niewątpliwego posługiwania się przez tego typu ludzi wielkimi
szalbierstwami lub małymi przekrętami, jest to pytanie, które wciąż pozostaje kwestią
fascynującą i po części otwartą.

W miejscowości Palmyra w stanie Nowy Jork w tamtym czasie istniały całe tuziny kiepsko

wyedukowanych, pozbawionych skrupułów fanatyków pokroju Smitha, lecz tylko jeden z nich
„zerwał się do lotu”. Stało się tak prawdopodobnie z dwóch powodów. Po pierwsze, na podstawie
wszystkich relacji, w tym również jego przeciwników, Smith posiadał ogromny i wrodzony urok
osobisty oraz autorytet, a także potrafił płynnie mówić. Cechy te Mark Weber uznał za
„charyzmatyczne” atrybuty przywódcy. Po drugie, w tamtych latach istniały całe rzesze ludzi
spragnionych ziemi, żyjących nadzieją na nowy początek daleko na zachodzie. Rzesze te
stanowiły potężną i ukrytą siłę, jaka podążyła za poglądami nowego proroka (nie wspominając
już nawet o nowym świętym piśmie), który był w stanie wywróżyć nową „Ziemię Obiecaną”.
Wędrówki mormonów do stanów Missouri, Illinois i Utah oraz masakry, jakich doświadczyli i
jakich sami się dopuszczali, stały się krwią i ciałem dla idei o męczeństwie i exodusie - podobnie
jak pojęcie „Gentile”, którym to z pogardą określali niewiernych. To wielki historyczny epos (w
odróżnieniu od samej genezy, opartej na prostackim zmyśleniu), którego dzieje wymagają
szacunku. Jednak wizerunek ten psują dwie plamy, jakich nie da się usunąć. Pierwsza z nich
dotyczyły jaskrawego braku oryginalności oraz prymitywnego charakteru leżącego u podstaw
jego „objawienia”, które było w oportunistyczny sposób improwizowane przez Smitha, a później
również przez jego sukcesorów. Drugą z tych plam jest natomiast odrażający i prymitywny
rasizm. Chrześcijańscy kaznodzieje usprawiedliwiali niewolnictwo aż po lata wojny secesyjnej w
Ameryce, a także i później, podpierając się rzekomym biblijnym nakazem, według którego
spośród trójki synów Noego (Sem, Cham oraz Jafet) Cham został przeklęty i zdegradowany do
pozycji niewolnika. Joseph Smith rozwinął dalej tę ohydną opowieść, pomstując w „Księdze
Abrahama” na wywodzące się z Egiptu ludy o śniadej cerze, które rzekomo miały wziąć na siebie
tę klątwę. Tworem jego bujnej wyobraźni jest również bitwa pod „Cumorą”, w miejscu
ulokowanym dla wygody w rejonie, gdzie sam przyszedł na świat. „Nefici” - których opisał jako
ludzi „przystojnych” o jasnej cerze - toczyli bój z „Lamanitami”, których potomkowie zostali
ukarani czarnym pigmentem za odwrócenie się od Boga. Kiedy w Ameryce narastał konflikt w
kwestii niewolnictwa, Smith oraz jego uczniowie, o jeszcze bardziej wątpliwej moralności,
głosili kazania skierowane przeciw abolicjonistom w stanie Missouri na kilkanaście lat przez
wybuchem wojny secesyjnej. Deklarowali uroczyście, że w niebie istniało trzecie stronnictwo w
trakcie walki Boga z Lucyferem. Jak tłumaczyli, grupa ta usiłowała zachować neutralne pozycje.
Jednakże po klęsce Lucyfera zostali zmuszeni do zejścia na ziemski padół, by „wziąć na siebie
ciała przeklętego ludu Kanaanu, a także rasy czarnej, czyli ludów Afryki”. Zatem kiedy doktor
Brodie napisała swoje dzieło, żaden czarnoskóry Amerykanin nie miał najmniejszej możliwości

zająć nawet niskiej pozycji diakona, nie wspominając o funkcji kapłana, w Kościele mormonów.
Potomkowie Chama nie mieli też prawa uczestniczyć w świętych rytuałach celebrowanych w
świątyni.

Jeśli fakty potwierdzają tezę o antropomorficznym pochodzeniu religii, należy zaliczyć do

nich sposób, w jaki starsi wspólnoty mormonów rozwiązali tę trudność. Stojąc w obliczu
oczywistych prawd zawartych w jednej ze świętych ksiąg, a także wobec coraz większej pogardy
i izolacji, jakie zaczęły ich otaczać, postąpili w taki sam sposób, jak uczynili to w sytuacji, kiedy
ich zamiłowanie do wielożeństwa spowodowało nałożenie federalnej kary na umiłowany przez
Boga stan Utah. Doświadczyli wtedy kolejnego „objawienia” i mniej więcej w tym samym
czasie, kiedy ogłoszono Civil Rights Act w 1965 roku, oni z bożej łaski dowiedzieli się, że
również bliźni o czarnym kolorze skóry byli, koniec końców, ludźmi.

Trzeba koniecznie stwierdzić, odnosząc się do „Świętych w Dniach Ostatnich” (te zmyślone

słowa zostały dodane w 1833 roku do pierwotnej nazwy „Kościół Jezusa Chrystusa”), że stawili
uczciwie czoła jednemu z wielkich problemów religii objawionych. Kłopot ten wiąże się z
kwestią, co należy uczynić z tymi, którzy urodzili się przed „objawieniem” lub umarli, nie
zyskawszy okazji zapoznania się z prawdą objawioną. Chrześcijanie zazwyczaj rozwiązywali ten
problem, głosząc, że Jezus zstąpił do piekieł po ukrzyżowaniu, gdzie, jak sądzono, zbawił lub
nawrócił umarłych. W Piekle Dantego (część Boskiej Komedii) znajdziemy rzeczywiście pewien
ustęp, w którym Jezus nadchodzi, by uratować dusze wielkich ludzi pokroju Arystotelesa, którzy,
jak należy domniemywać, przez wieki całe smażyli się w piekielnym ogniu do czasu, kiedy
Zbawiciel przyszedł im w sukurs. (W innej, mniej ekumenicznej scenie z tego samego dzieła,
wnętrzności proroka Mahometa są wypruwane ze szczegółami, jakie przyprawiają o mdłości).
Mormoni udoskonalili to raczej dość przestarzałe rozwiązanie, sięgając po narzędzie w
ogromnym stopniu pozbawione polotu. Zgromadzili ogromną genealogiczną bazę danych w
swojej skarbnicy w stanie Utah i wciąż zajmują się umieszczaniem w niej nazwisk wszystkich
ludzi, których akty urodzenia, zawarcia związku małżeńskiego oraz zgonu zostały wystawione,
odkąd zaczęto gromadzić dane. Jest to bardzo pożyteczne, jeśli pragnie się poznać drzewo
genealogiczne własnej rodziny, o ile nie ma się nic przeciwko temu, by przodkowie stali się
mormonami. Każdego tygodnia w trakcie specjalnej uroczystości celebrowanej w świątyniach
mormonów spotykają się wierni i na własne uszy słyszą kolejne nazwiska umarłych, którzy
„modlą się” za ich Kościół. Ten retrospektywny obrządek chrztu umarłych jest w moich oczach
nieszkodliwy, ale organizacja American Jewish Committee rozsierdziła się na dobre,
dowiedziawszy się o fakcie wejścia przez mormonów w posiadanie akt nazistowskiej operacji
pod kryptonimem „Ostateczne rozwiązanie” oraz chrzczenia przez nich tych, których teraz z ręką
na sercu można było nazwać „utraconym plemieniem”: Żydów zamordowanych w Europie.
Mimo oczywistej nieskuteczności, te działania wydają się rzeczywiście w złym guście. Jestem po
stronie Amerykańskiego Komitetu Żydów, niemniej jednak sądzę, że wyznawcom pana Smitha
należy pogratulować znalezienia najbardziej prostego technologicznie rozwiązania problemu, jaki
na dobrą sprawę pozostał nierozwikłany od czasu, kiedy człowiek po raz pierwszy wymyślił
religię.

Rozdział dwunasty

Epilog: Jak religie dobiegają kresu

Zarówno użyteczne, jak i pouczające może być spojrzenie na to, jak dobiegają kresu religie

lub ruchy religijne. Na przykład nie ma już pośród nas millerytów. Nie usłyszymy już również,
oprócz jakichś szczątkowych i nostalgicznych wypadków, o greckim Panie czy egipskim
Ozyrysie, a także jakimkolwiek z tysięcy bogów i bożków, którzy niegdyś absolutnie i całkowicie
panowali nad ludźmi. Muszę się jednak przyznać do pewnej sympatii, nieskutecznie przeze mnie
tłumionej, do osoby Sabataja Cwi, który wywarł na ludziach największe wrażenie spośród
wszystkich „fałszywych mesjaszy”. W połowie siedemnastego wieku poderwał on wszystkie
społeczności żydowskie w basenie Morza Śródziemnego i Lewantu (a nawet tak daleko, jak w
Polsce, Hamburgu czy Amsterdamie, które to miasto odrzuciło Spinozę) i głosił, że jest
wybrańcem, który poprowadzi wszystkich uchodźców z powrotem do Ziemi Świętej i rozpocznie
erę powszechnego pokoju. Kluczem do jego sukcesu było studium kabały - ostatnio modnej i
rozpowszechnionej przez pewną kobietę showbiznesu, znaną, co osobliwe, pod imieniem
Madonna - a na jego powitanie wyległy tłumy rozhiste-ryzowanych synów Izraela, od rodzinnej
Smyrny przez Saloniki, Konstantynopol aż po Aleppo. (Rabini Jerozolimy, pamiętający kłopoty
związane z wcześniejszymi domniemanymi mesjaszami, zachowali bardziej sceptyczną
postawę). Posługując się kabalistyczną sztuczką, dzięki której po rozszyfrowaniu hebrajskiego
anagramu jego imię przybrało brzmienie „Mosiach” lub „Mesjasz”, prawdopodobnie przekonał
sam siebie, a na pewno przekonał wielu innych, że to on był tym oczekiwanym i jedynym. Jak
ujął to jeden z jego uczniów:

Prorok Natan przepowiedział, a Sabataj Cwi ogłosił, że ktokolwiek nie naprawi swoich dróg,

ten nie ujrzy pocieszenia Syjonu i Jerozolimy, a zostanie potępiony wstydem i wieczną pogardą.

I była skrucha, taka, jakiej nie widziano od poczęcia świata aż do dnia dzisiejszego.

Nie była to prymitywna, „millerowska” panika. Uczeni i wykształceni ludzie debatowali

namiętnie, w konsekwencji czego mamy dziś bardzo dobry zapis wydarzeń. Wszystkie elementy
prawdziwej (i fałszywej) przepowiedni były obecne. Zwolennicy Sabataj a wskazywali na
odpowiednika Jana Chrzciciela, charyzmatycznego rabina zwanego Natanem z Gazy. Wrogowie
Sabataja opisywali go jako epileptyka i heretyka, oskarżali go również o łamanie prawa. W
zamian za to zostali ukamienowani przez stronników nowego mesjasza. Różne synody i
kongregacje mówiły to samo lub zwracały się przeciwko sobie. Podczas podróży do
Konstantynopola, gdzie Sabataj miał zamiar ogłosić się mesjaszem, jego statek był miotany przez
sztorm, ten jednak zganił wody, kiedy zaś został uwięziony przez Turków, jego cela była
iluminowana świętymi płomieniami i przesycona słodkimi zapachami (lub też nie, odwołując się
do wielu rozbieżnych źródeł). W odpowiedzi na burzliwą dysputę chrześcijańską zwolennicy
rabina Natana i Sabataja utrzymywali, że bez wiary, wiedzy i znajomości Tory dobre uczynki
były nadaremne i niczemu nie służyły. Ich przeciwnicy twierdzili, że najważniejsze są jednak
Tora i dobre uczynki. Sytuacja była tak dramatyczna, że nawet uparcie trwający w opozycji do

Sabataja rabini Jerozolimy w pewnym momencie poprosili o informacje, czy roszczącemu sobie
prawa do bycia mesjaszem, witanemu entuzjastycznie przez Żydów człowiekowi towarzyszyły
jakieś dające się zweryfikować cuda lub znaki. Mężczyźni i kobiety sprzedawali cały swój
dobytek i przygotowywali się, by podążać za nim do ziemi obiecanej.

Władze imperium ottomańskiego w tamtym czasie miały dużo doświadczeń w radzeniu sobie

z niezadowoleniem wśród mniejszości religijnych (właśnie były w trakcie odbijania Krety z rąk
Wenecjan) i zachowywały się z dużo większą powściągliwością, niż prawdopodobnie uczyniliby
to Rzymianie. Rozumieli, że gdyby Sabataj oznajmił, że jest królem nad królami, a nawet gdyby
tylko ogłosił swoje panowanie nad dużym obszarem ich prowincji w Palestynie, to wtedy stałby
się konkurentem już nie tylko religijnym, ale i świeckim. Kiedy jednak przybył do
Konstantynopola, po prostu wsadzili go więzienia. Ulemowie, muzułmańscy uczeni i duchowni,
również byli roztropni. Odradzili zatem egzekucję tej osoby powodującej społeczny ferment, by
jej rozentuzjazmowani wyznawcy „nie ogłosili nowej religii”.

Scenariusz był niemal gotowy, kiedy to do pałacu wielkiego wezyra w Adrianopolu udał się

były uczeń Sabataja, Nehemiah Kohen, i zadenuncjował swojego byłego mistrza jako człowieka
praktykującego niemoralność i herezję. Sabataj został wezwany do pałacu wezyra, pozwolono
mu również przejść z więzienia na czele śpiewającej hymny procesji. Został także bez ogródek
zapytany, czy przypadkiem nie zgodziłby się na rozprawę przed sądem bożym. Łucznicy w roli
sędziów użyliby go jako tarczy; jeśli niebo zmieniłoby bieg strzał, to wtedy uznano by go za
autentycznego mesjasza. W wypadku odmowy czekało go wbicie na pal. Jeśli życzyłby sobie
sam dokonać wyboru i ogłosiłby się prawdziwym muzułmaninem, wtedy pozwolono by mu żyć.
Sabataj Cwi uczynił to, co uczyniłby na jego miejscu prawie każdy przeciętny ssak z gatunku
homo sapiens. Złożył oświadczenie wiary w jednego Boga i jego proroka. W nagrodę otrzymał
synekurę. Później został deportowany do prawie Judenrein (wolnej od Żydów) części imperium,
na granicy Albanii z Czarnogórą, i tam wyzionął ducha, prawdopodobnie w dzień święta Jom
Kippur (Dzień Pojednania) w 1676 roku, dokładnie w godzinie wieczornej modlitwy, o której to
porze również Mojżesz miał wydać ostatnie tchnienie. Jego grób, choć intensywnie poszukiwany,
nigdy nie został ostatecznie zlokalizowany.

Zrozpaczeni wyznawcy i poplecznicy natychmiast podzielili się na kilka frakcji i sekt.

Znaleźli się tacy, którzy odrzucili informacje o jego nawróceniu na islam czy też apostazji. Inni
sądzili, że został muzułmaninem tylko dlatego, by stać się jeszcze wspanialszym mesjaszem. Byli
też tacy, zdaniem których Cwi jedynie zastosował kamuflaż. Oczywiście znaleźli się także ludzie,
którzy byli pewni, że po prostu wzleciał ku niebiosom. Jego wierni uczniowie w końcu przyjęli
doktrynę „okultacji”, która, co dla ciebie zapewne niespodzianką nie będzie, zakłada wiarę w to,
że mesjasz, dla nas niewidoczny, nie jest „martwy”, lecz po prostu oczekuje na moment, w
którym ludzkość będzie gotowa na jego cudowny powrót. („Okultacja” jest też terminem
używanym przez pobożnych szyitów, za pomocą którego opisują obecny długotrwały stan
Dwunastego Imama, czyli Mahdiego jako pięcioletniego dziecka, które w roku 873 pozornie
zniknęło sprzed oczu ludzi i pozostaje niewidzialne).

Tak więc religia Sabataja Cwi dobiegła kresu, choć wciąż dogorywa w małej, synkretycznej

sekcie w Turcji znanej jako Dónme, która pod maską islamskiego obrządku skrywa wierność
żydowskiej tradycji. Jednak gdyby założyciela skazano na śmierć, zapewne słyszelibyśmy do
dziś o jego religii, o wyrafinowanych wzajemnych klątwach i ekskomunikach, ukamienowaniach
oraz schizmach, w które prędzej czy później zaangażowaliby się wyznawcy. Najbardziej
zbliżonym wypadkiem w naszych czasach jest sekta chasydzka znana jako chabadyzm lub
lubawicz, ruch niegdyś prowadzony (czy też jak twierdzą niektórzy, nadal kierowany) przez
Menachema Schneersona. Śmierć tego człowieka na Brooklynie w 1994 roku miała stanowić

Rozdział trzynasty

Czy religia sprawia, że ludzie postępują lepiej?

Nieco ponad wiek po tym, jak Joseph Smith stał się ofiarą przemocy i manii, którą sam

wcześniej dopomógł wyzwolić, w Stanach Zjednoczonych Ameryki podniósł się inny proroczy
głos. Młody czarnoskóry pastor, doktor Martin Luther King, zaczął wygłaszać kazania, w których
twierdził, że jego bracia i siostry - potomkowie tej samej niewoli, którą Joseph Smith i wszystkie
inne chrześcijańskie Kościoły z taką gorliwością aprobowały - powinni być ludźmi wolnymi.
Nawet ateista mojego pokroju absolutnie nie będzie w stanie czytać jego kazań czy też oglądać
nagranych przemówień bez głębokiego wzruszenia, które czasami sprawia, że z oczu ciekną nam
szczere i prawdziwe łzy. List z więzienia Birmingham pastora Kinga, napisany jako replika
zaadresowana do grupy białych chrześcijańskich duchownych, którzy nakłaniali go do
zachowania powściągliwości oraz „cierpliwości” - innymi słowy, wskazywali mu, gdzie jest jego
miejsce - stanowi wzorcową polemikę. Lodowato uprzejma, a jednocześnie pełna błyskotliwych
myśli, wciąż tchnie przekonaniem, że wołająca o pomstę do nieba (nomen omen)
niesprawiedliwość rasizmu nie może już być dłużej w żadnej mierze tolerowana.

Wspaniała trzytomowa biografia Martina Luthera Kinga, pióra Taylora Brancha, nosi kolejno

tytuły: Rozdzielenie wód, Słup ognia, U granic Kana-anu. Retoryka, z jaką King zwracał się do
swoich wyznawców, miała na celu przypomnienie tej konkretnie historii, którą oni wszyscy znali
najlepiej - tej, która zaczyna się w momencie, gdy Mojżesz po raz pierwszy mówi do faraona:
„Wypuść lud mój” (Wj 5,1). W kolejnych wygłaszanych przez siebie kazaniach inspirował
uciskanych, wzywał oprawców do poprawy i zawstydzał ich.

Stopniowo zażenowani religijni przywódcy kraju przechodzili na jego stronę. Rabbi

Abraham Heschel zadał publicznie pytanie: „Gdzie dzis' w Ameryce słyszymy głos, który brzmi,
jak głos proroków Izraela? Martin Luther King stanowi znak, że Bóg nie opuścił Stanów
Zjednoczonych Ameryki”.

Najbardziej niesamowity, jeśli prześledzimy dokładnie opowieści Mojżesza, był fakt, że

kazanie to King wygłosił w trakcie ostatniego wieczoru swojego życia. Jego długotrwałe wysiłki
zmierzające do przekonania opinii publicznej oraz zmiany postawy zajmowanej z uporem przez
administrację Kennedy’ego i Johnsona dobiegły niemal końca. Był wtedy w Memphis, w stanie
Tennessee, gdzie wspierał długotrwały i dramatyczny strajk pracowników zakładu oczyszczania
miasta, którzy na plakietkach mieli wypisane proste słowa: „Jestem Człowiekiem” (I Am a Man).
Na ambonie w Mason Temple Church przypomniał w żywych słowach długotrwałą walkę
ostatnich kilku lat, potem nagle powiedział: „Lecz teraz nie ma to już dla mnie znaczenia”.
Zapadło milczenie, aż do momentu, kiedy podjął dalej przemowę. „Ponieważ byłem na szczycie
góry. I jest mi wszystko jedno. Tak jak każdy, chciałbym żyć długo. Długie życie jest tym, na co
zasługujemy, lecz teraz wcale mi na tym nie zależy. Po prostu pragnę wykonać wolę Boga. On
zaś pozwolił mi wejść na górę i spojrzeć dookoła. I ujrzałem, ziemię obiecaną. Nie dostanę się
tam z wami, lecz chcę, żebyście wiedzieli, dziś wieczorem, że my, jako lud, dotrzemy do ziemi
obiecanej!”. Nikt, kto był obecny tamtego wieczoru, nie zapomni tych słów. Nigdy. Ośmielam się
również stwierdzić to samo w stosunku do każdego, kto zobaczy film, który na szczęście
nakręcono w tamtym transcendentnym momencie. Innym bliskim temu doświadczeniem z
drugiej ręki, będzie wysłuchanie, jak śpiewała Nina Simone w tym samym koszmarnym

tygodniu. The King of Love Is Dead (Król miłości nie żyje). W całym tym dramacie połączone
zostały elementy z pobytu Mojżesza na szczycie góry Nebo oraz katuszy Jezusa w ogrodzie
Getsemani (Ogrójcu). Niczego nie zmienia informacja, że było to jedno z jego ulubionych kazań
i że wygłaszał je wcześniej kilkakrotnie i sięgał po nie, kiedy wymagały tego okoliczności.

Jednak przykłady, po które sięgnął King do ksiąg Mojżesza, były, na całe szczęście dla nas

wszystkich, metaforami i alegoriami. Najbardziej żarliwe kazanie postulowało zaniechanie
przemocy. W jego wersji tej opowieści nie mamy do czynienia z okrutnym karami ani z
ludobójczymi rzeziami. Nie ma też tu bezwzględnych kar, takich jak choćby kamienowanie
dzieci czy palenie czarownic na stosie. Jego prześladowanym i obdarzanym pogardą braciom i
siostrom nie obiecano ziemi należącej do innych, nie podżegano ich też do grabieży i
mordowania innych plemion. W obliczu niekończących się prowokacji i brutalności King prosił
usilnie swoich popleczników, by stali się tymi, którymi od jakiegoś czasu byli już naprawdę.
Moralnymi nauczycielami Ameryki, a także świata poza jej brzegami. W rezultacie można by
rzec, że wybaczył z wyprzedzeniem swoim mordercom: jeden szczegół, który sprawił, że jego
ostatnie publicznie wypowiedziane słowa stały się wolne od skazy i idealne, a także stanowiły
proroczą deklarację. Jednakże różnica między nim a „prorokami Izraela” nie mogłaby być
bardziej zauważalna. Jeśli lud podniósł się z kolan Matki Ziemi i usłyszał opowieść Ksenofonta
Wyprawa Cyrusa (Anabaza) oraz relację o długiej, wyczerpującej i niebezpiecznej podróży
Greków, do chwili gdy z radością dostrzegli morze, ta opowieść stanowi również alegorię. I tak
rzeczywiście było, chociaż „Dobra Księga” stanowiła jedynie punkt odniesienia, wspólny dla
wszystkich.

Chrześcijański reformizm rozwinął się pierwotnie na fundamencie zdolności jego

zwolenników do wyszukiwania kontrastów między Starym a Nowym Testamentem. Sklecone
nieporęcznie i byle jak starożytne księgi żydowskie prezentowały Boga łatwo wpadającego w
gniew, nieprzejednanego, żądnego krwi oraz o ograniczonych horyzontach, który
prawdopodobnie budził większą trwogę, kiedy był w dobrym nastroju (klasyczne atrybuty
dyktatora), podczas gdy również sklecone byle jak księgi powstałe w ostatnich dwóch
tysiącleciach zawierały odrobinę nadziei, a także odniesienia do potulności, przebaczenia,
baranków, owczych stad i tak dalej. Różnica jest bardziej pozorna niż rzeczywista, ponieważ
jedynie w relacjach Jezusa, które znamy z drugiej ręki, znajdujemy wzmiankę o piekle oraz o
wiekuistym potępieniu. Bóg Mojżesza bez pardonu wzywał do wyżynania innych plemion, a
także zsyłał plagi, lecz kiedy groby się zamknęły nad ofiarami, zapomniał już o nich, chyba że
wcześniej rzucił klątwę na ich przyszłe pokolenia. Nie tylko do nadejścia Księcia Pokoju
słyszymy o potwornej idei dalszej kary i torturowania umarłych. Początkowo zapowiedziany w
proroczej wizji Jana Chrzciciela Syn Boży jest przedstawiony jako ten, który, jeśli jego łagodne
słowa nie zostaną uznane za objawione, skarze tych, którzy za nim nie podążą na wiekuisty ogień
i katusze. Od tej pory sadyści w sutannach i habitach opierali się na tych tekstach. Tego rodzaju
frazy słyszymy też z ust natchnionych głosicieli islamu. W żadnym jednak punkcie wypowiedzi
Martina Luthera Kinga, któremu kiedyś zrobiono fotografię w pewnej księgarni, jak ze spokojem
czekał na lekarza, podczas gdy w jego piersi tkwił nóż wbity ręką rasistowskiego maniaka, nie
ma nawet wzmianki, że ci, którzy zadawali mu cierpienia i pogardzali nim, mieliby być zagrożeni
jakąkolwiek zemstą czy karą na tym świecie, czy też po śmierci, poza konsekwencjami własnego
bezmyślnego egoizmu czy głupoty. Ten apel sformułował w nawet bardziej uprzejmej formie, niż
w mojej skromnej opinii, zasługiwali na to ci, do których kierował te słowa. W sensie realnym, w
przeciwieństwie do nominalnego, nie był zatem w żadnej mierze chrześcijaninem.

W najmniejszym jednak stopniu nie obniża to jego pozycji jako wielkiego kaznodziei, w

każdym bądź razie nie bardziej niż fakt, że był ssakiem z gatunku homo sapiens tak jak reszta z

nas. Nie obniża jej też fakt, że prawdopodobnie jego dysertacja doktorska była plagiatem, on zaś
wykazywał notoryczną słabość do gorzałki oraz do kobiet znacznie młodszych niż jego własna
żona. Pozostałą część ostatniego wieczoru spędził na rozpustnej orgii, za co wcale go nie
obwiniam. (Takie historie, które rzecz jasna wprawiają w zażenowanie ludzi religijnych, są raczej
pocieszające w tym sensie, że ukazują, iż wysokie przymioty moralne charakteru nie stanowią
koniecznego warunku dla wielkich osiągnięć moralnych). Lecz jeśli ten przykład ma być
wykorzystany, co często się zdarza, do wykazania, że religia potrafi wznosić i wyzwalać, warto
rozważyć to w szerszym kontekście.

Biorąc za przykład pamiętną historię czarnej Ameryki, powinniśmy w pierwszej kolejności

przyznać, że niewolnicy nie zostali pochwyceni przez jakiegoś faraona, lecz przez kilka
chrześcijańskich państw i społeczności, które przez wiele, wiele lat funkcjonowały w ramach
trójstronnego „handlu” między zachodnim wybrzeżem Afryki, wschodnimi wybrzeżami Ameryki
Północnej oraz kilkoma stolicami Europy. Ten ogromny i potworny proceder miał
błogosławieństwo wszelkich Kościołów i przez długi czas nie wzbudzał absolutnie żadnych
oporów natury religijnej. (Również handel niewolnikami w basenie Morza Śródziemnego i w
Afryce Północnej cieszył się jawnym i oficjalnym poparciem wyznawców islamu i w jego imię
był przeprowadzany). W osiemnastym stuleciu kilku dysydentów z grona mennonitów i kwakrów
w Ameryce zaczęło wzywać do abolicji (zniesienie niewolnictwa), podobnie jak czyniło to kilku
wolnomyślicieli pokroju Thomasa Paine’a. Z kolei Thomas Jefferson, rozważając kwestię, w jaki
sposób niewolnictwo korumpowało i wywoływało brutalne cechy panów, a jednocześnie
wyczerpywało i narażało na tortury niewolników, napisał: „W rzeczy samej, drżę z trwogi o mój
kraj, kiedy uzmysłowię sobie, że Bóg jest sprawiedliwy”. Było to stwierdzenie w równym
stopniu niespójne, co pamiętne. Uwzględniając cud Boga, który był również sprawiedliwy, na
dłuższą metę nie było czego się obawiać, w każdym razie Wszechmogący zdobył się na
tolerowanie tej sytuacji, gdy liczne pokolenia rodziły się i umierały pod batogiem aż do czasów,
kiedy niewolnictwo stało się procederem mniej opłacalnym i nawet brytyjskie imperium zaczęło
się z tego wycofywać.

Był to bodziec, który ożywił prądy abolicjonistyczne. Czasami przyjmowały one formę

chrześcijańską, czego najbardziej znanym przykładem jest William Lloyd Garrison, wielki
mówca oraz założyciel magazynu „Libe-rator”. Pan Garrison był uroczym człowiekiem pod
każdym względem, lecz być może na całe szczęście jego wczesne religijne apele nie zostały
wcielone w życie. Swoje pierwotne poglądy opierał na niebezpiecznym wersecie z księgi
Izajasza, wzywającym wiernych: „wyjdźcie spośród nich i odłączcie się od nich” (2 Kor 6,17)
(swoją drogą, jest to także teologiczna podstawa do fundamentalistycznego i dogmatycznego
prezbiterianizmu w Irlandii Północnej, ruchu kierowanego przez lana Paisleya). Garrison był
zdania, że Unia oraz konstytucja Stanów Zjednoczonych była „przymierzem ze śmiercią” oraz że
jedno i drugie powinno zostać unicestwione. Na dobrą sprawę był tym, który wzywał do secesji,
zanim uczynili to konfederaci. (W późniejszym okresie Garrison odkrył prace Thomasa Paine’a i
stał się w mniejszym stopniu kaznodzieją, a w większym skutecznym abolicjonistą, a także
jednym z pierwszych propagatorów emancypacji kobiet). Jednak to zbiegły niewolnik Frederick
Douglas, autor wzruszającej i wstrząsającej Autobiografii, zrezygnował z apokaliptycznego
języka i żądał w zamian, by Stany Zjednoczone dotrzymały uniwersalistycznych obietnic
zawartych w Deklaracji Praw Człowieka oraz w konstytucji. Dzielny jak lew John Brown, który
również początkowo zaczynał jako bezwzględny i budzący grozę kalwinista, czynił to samo. W
późniejszej fazie życia czerpał z dzieł Paine’a i uznał wolnomyślicieli za swoją niewielką, lecz
zmieniającą epoki armię, a nawet zredagował i opublikował drukiem nową „Deklarację”,
wzorowaną na tej z 1776 roku, optującą za prawami niewolników. W praktyce deklaracja ta miała

znacznie bardziej rewolucyjny charakter, a także wysuwała bardziej realistyczne żądania,
wykuwając tym samym podwaliny pod - co przyznał Lincoln - Proklamację Emancypacji.
Douglas w kontekście religii wypowiadał się raczej niejednoznacznie, zauważając w
Autobiografii, że najbardziej pobożni chrześcijanie stawali się jednocześnie najbardziej
okrutnymi i zapiekłymi właścicielami niewolników. Oczywistą prawdą, którą podkreślał, kiedy
rzeczywiście doszło do secesji, był fakt, że Konfederacja przyjęła łacińskie motto Deo Vindice,
czyli, ujmując to innymi słowy, „Bóg jest po naszej stronie”. Lincoln w swoim drugim wysoce
ambiwalentnym przemówieniu inauguracyjnym zwrócił uwagę, że obie strony sporu wysuwają to
samo twierdzenie, przynajmniej z ambon, i obie w równym stopniu były oddane recytowaniu na
głos pełnych ufności cytatów z Pisma Świętego.

Sam Lincoln raczej niechętnie chciał uchodzić za autorytet w tej kwestii. W rzeczywistości,

w którymś momencie stwierdził, co zresztą przeszło do historii, że tego rodzaju inwokacje
odwołujące się do boskiego bytu były błędem, ponieważ w gruncie rzeczy chodziło o to, by to
ludzie byli po stronie Boga. Naciskany na natychmiastowe wydanie Proklamacji Emancypacji w
trakcie jednego ze zgromadzeń chrześcijan w Chicago, wciąż dostrzegał obie strony sporu, które
wspierane były przez wiarę. Stwierdził wtedy: „nie są to jednak dni cudów i zakładam, że można
uznać za pewnik, że nie jestem tym, któremu dane będzie doznać osobistego objawienia”. Był to
całkiem zgrabny unik, jednak kiedy w końcu zdecydował się opublikować Proklamację,
poinformował pozostałych, wciąż jeszcze wahających się, że obiecał sobie uczynić to, o ile Bóg
da zwycięstwo oddziałom Unii w bitwie pod Antietam. Tamtego dnia amerykańska ziemia
pochłonęła więcej ofiar niż kiedykolwiek w historii Stanów Zjednoczonych. Możliwe jest zatem,
że Lincoln chciał usankcjonować i usprawiedliwić tę przerażającą masakrę i rzeź. Byłaby to
zapewne szlachetna rzecz, gdyby nie refleksja, stosując tę samą logikę, że gdyby rezultat tej rzezi
był nieco inny, opóźniłoby to kwestię uwolnienia niewolników! Sam też przyznał, że „żołnierze
rebeliantów modlą się z dużo większą żarliwością, jak się obawiam, niż nasze oddziały i
oczekują od Boga, że stanie po ich stronie. Jeden z naszych żołnierzy, wzięty do niewoli,
stwierdził, że nic tak bardzo nie zachwiało w nim wiary, jak ewidentna szczerość tych, których
zobaczył pogrążonych w modlitwie”. Drobny kaprys wojennej fortuny na korzyść szarych
mundurów pod Antietam i prezydent mógł się obawiać, że Bóg zarzucił całkowicie sprawę
zniesienia niewolnictwa.

Nie znamy prywatnych poglądów religijnych Lincolna. Z chęcią odwoływał się do Boga

Wszechmogącego, lecz nigdy nie przystąpił do żadnego Kościoła, a wcześniejszemu jego
ubieganiu się o prezydenturę stanowczo sprzeciwiało się duchowieństwo. Jeden z jego przyjaciół,
Herndon, wiedział, że późniejszy prezydent czytywał żarliwie dzieła Paine’a i Volneya, a także
innych wolnomyślicieli, i wyraził też opinię, że w duchu Lincoln był zdecydowanym ateistą. To
jednak wydaje się mało prawdopodobne. Raczej nietrafne byłoby jednak uznanie go za
chrześcijanina. Wiele dowodów zdaje się wskazywać na fakt, że był targanym wątpliwościami
sceptykiem ze skłonnością do deizmu. Bez względu na to, jaka była prawda, można co najwyżej
stwierdzić, że religia bardzo zaciążyła na kwestii abolicji, dopiero bowiem po upływie wielu
setek lat, gdy rozwiązanie kwestii pojawiało się i odsuwało w czasie do momentu, kiedy
partykularne interesy doprowadziły do potwornej wojny, wreszcie zdołano po części
przynajmniej zadośćuczynić szkodom i nieszczęściom, jakie ten haniebny proceder w pierwszym
rzędzie spowodował.

To samo można powiedzieć o epoce Martina Luthera Kinga. Południowe Kościoły powróciły

do starej retoryki po okresie rekonstrukcji i pobłogosławiły nowe instytucje segregacji rasowej
oraz dyskryminacji. Dopiero po drugiej wojnie światowej oraz gdy ruszył pełną parą proces
dekolonizacji i wprowadzania praw człowieka znów się rozległy wołania o emancypację. W

rezultacie w drugiej połowie dwudziestego stulecia po raz kolejny padły niewzruszone
zapewnienia (na amerykańskiej ziemi), że potomkowie Noego, różniący się między sobą, nie
powinni się ze sobą mieszać, gdyż taka była wola Boga. Ta barbarzyńska głupota przekładała się
na konsekwencje w świecie rzeczywistym. Swego czasu senator Eugene McCarthy, już w
podeszłym wieku, powiedział mi, że naciskał kiedyś na senatora Pata Robertsona - ojca obecnego
proroka telewizyjnego - o wsparcie dla w gruncie rzeczy niezbyt radykalnej ustawy popierającej
prawa człowieka. „Bardzo chciałbym pomóc kolorowym”, padło w odpowiedzi, „ale Biblia głosi,
że nie mogę tego uczynić”. Sama definicja „Południa” opierała się na jego białym i
chrześcijańskim charakterze. I to właśnie dało Martinowi Lutherowi Kingowi moralną siłę, gdyż
mógł gromić w kazaniach chrześcijańską ultraprawicę. Jednak nigdy nie wziąłby na swoje barki
ciężkiego brzemienia, gdyby tam religijność nie była tak głęboko zakorzeniona. Jak pokazuje
jego biograf, Taylor Branch, wielu ludzi z kręgów bardzo bliskich Kingowi oraz otaczających go
osób było świeckimi komunistami i socjalistami, którzy użyźniali grunt, po jakim później przez
kilka dziesięcioleci kroczyły ruchy walczące o prawa obywatelskie, i pomagały też szkolić
odważnych mężnych wolontariuszy, takich jak Rosa Parks, stosując strategię masowego
obywatelskiego nieposłuszeństwa. Te właśnie „ateistyczne” powiązania wykorzystywano
przeciwko Kingowi przez cały czas, zwłaszcza miotając na niego gromy z ambony. I
rzeczywiście jednym z rezultatów jego kampanii było wywołanie „gwałtownej reakcji” białych
prawicowych odłamów chrześcijaństwa, które wciąż jeszcze mają tak silne wpływy poniżej linii
Masona-Dixona.

Kiedy imiennik doktora Kinga przybijał swoje tezy na drzwiach katedry w Wittenberdze w

1517 roku, ogłosił mężnie: „Oto tu stoję i nie mogę uczynić inaczej” i wyznaczył wzorzec
intelektualnej i moralnej odwagi. Jednak Marcin Luter, który rozpoczynał religijne życie
przerażony śmiertelnie gromem, jaki uderzył tuż obok niego, stał na pozycjach dogmatycznych i
optował za prześladowaniami, wzywając do mordowania Żydów, wykrzykując herezje o
demonach i wzywając niemieckich książąt do krwawego tłumienia chłopskich rewolt. Kiedy
doktor King stanął na stopniach pomnika Lincolna i zmienił historię, również zajął pozycję, którą
przeznaczenie mu narzuciło. Uczynił to jednak jako głęboki humanista i nikt nie jest w stanie
posłużyć się jego nazwiskiem w celu usprawiedliwienia prześladowań czy okrucieństwa. Stan ten
trwa po dziś dzień, a jego dziedzictwo niewiele ma wspólnego z deklarowaną teologią. Nie
potrzeba było żadnej nadprzyrodzonej siły, by podjąć walkę z rasizmem.

Ktokolwiek więc, kto posługuje się schedą po Kingu z zamiarem usprawiedliwienia roli

religii w życiu publicznym, musi zaakceptować wszystkie wiążące się z tym następstwa, jakie to
implikuje. Nawet krótkie spojrzenie na całość sprawy pokazuje, że amerykańscy
wolnomyśliciele, agnostycy i ateiści jak jeden mąż prezentują się zdecydowanie najlepiej.

Prawdopodobieństwo, że osoba świecka lub wyznająca wolnomyślicielskie poglądy

potępiłaby całą tę niesprawiedliwość, jest bardzo wysokie, z kolei szansa, że czyjś religijny
światopogląd sprowokowałby daną osobę do zajęcia stanowiska sprzeciwiającego się
niewolnictwu i rasizmowi, jest statystycznie bardzo niska. Natomiast prawdopodobieństwo, że
czyjś religijny pogląd na świat przyczyni się do obstawania tej osoby za utrzymaniem
niewolnictwa i za rasizmem, jest statystycznie skrajnie wysokie. Ten ostatni fakt pomaga nam
zrozumieć, dlaczego zwycięstwo w tej tak przecież z natury sprawiedliwej sprawie nadeszło z
takim opóźnieniem.

O ile mi wiadomo, nie ma na świecie kraju, w którym wciąż jeszcze panuje niewolnictwo,

gdzie jego usprawiedliwienie nie wiązałoby się z Koranem. To z kolei kieruje naszą uwagę na
ripostę, jaką w pierwszych dniach republiki otrzymali Thomas Jefferson i John Adams. Ci dwaj
właściciele niewolników wezwali ambasadora Trypolisu w Londynie do udzielenia odpowiedzi,

jakie prawo miał on oraz jego barbarzyńscy mocodawcy, by więzić, a następnie sprzedawać
amerykańskie załogi i pasażerów, pochwyconych na statkach korzystających z Cieśniny
Gibraltarskiej. (Szacuje się obecnie, że w okresie od 1530 do 1780 roku zostało w ten sposób
uprowadzonych ponad milion dwieście pięćdziesiąt tysięcy Europejczyków). Oto fragment
relacji Jeffersona złożonej Kongresowi:

Ambasador odpowiedział nam, że działania te opierały się na Prawie Proroka, które zostało

zapisane w ich Koranie i które głosiło, że wszystkie narody, jakie nie poddały się ich
zwierzchności, uznaje się za grzeszników. Stąd wypływało ich prawo i obowiązek
wypowiedzenia im wojny, a kiedy tylko byli w stanie, czynili niewolników ze wszystkich,
których pochwycili jako więźniów.

Ambasador Abdrahaman wspomniał też o wymaganej wysokości okupu, a także o cenie za

ochronę przed uprowadzeniem i na koniec wymienił również kwotę własnej prowizji za udział w
negocjacjach. (Religia raz jeszcze zdradziła swoją pragmatykę wyraźnie opierającą się na
człowieczych przymiotach). Tak się złożyło, że miał całkowitą rację, gdy mówił na temat
Koranu. W ósmej surze, ogłoszonej w Medynie, dłuższy fragment dotyczy sprawiedliwych łupów
wojny oraz mówi dalej o „mękach i torturach w ogniu” już po śmierci, czekających wszystkich
tych, którzy zostali pokonani przez wiernych. Dokładnie ta sama sura została wykorzystana przez
Saddama Husajna do usprawiedliwienia masowych zbrodni oraz przesiedleń ludności
zamieszkującej Kurdystan.

Inny wielki historyczny epizod - wyzwolenie się Indii spod kolonialnej władzy - jest często

przedstawiany tak, jak gdyby stanowił połączony rezultat religijnej wiary oraz etycznych
przekonań. Podobnie jak w wypadku heroicznych bojów toczonych przez Martina Luthera Kinga,
prawdziwa historia wydaje się przeczyć tak postawionej tezie.

W rezultacie krytycznego osłabienia brytyjskiego imperium po pierwszej wojnie światowej

oraz po osławionej masakrze indyjskich protestantów w mieście Amritsar w kwietniu 1919 roku
stało się oczywiste, nawet dla władców kontynentu, że rządy Londynu skończą się, i to raczej
wcześniej niż później.

Kwestią do rozstrzygnięcia nie było już „czy”, lecz „kiedy”. Gdyby tak nie było, akcja

obywatelskiego nieposłuszeństwa nie miałaby szans na powodzenie. Zatem Mohandas K. Gandhi
(nazywany niekiedy „Mahatma”, w uznaniu wysokiej pozycji wśród hinduskiej starszyzny) w
pewnym sensie wyważał otwarte drzwi. Nie stanowi to w żadnym przypadku ujmy, lecz to
właśnie z powodu jego religijnych przekonań jego dziedzictwo ma raczej wątpliwy niż
nieskazitelnie czysty charakter. Ujmując rzecz krótko: pragnął on, by Indie powróciły do fazy
zdominowanej przez wieś społeczności, do prymitywnej „duchowości”, uczynił też znacznie
trudniejszym podzielenie się władzą z muzułmanami i, jak się okazało, co należy zresztą uznać
za hipokryzję, był gotów sięgnąć po przemoc, kiedy jego zdaniem było to korzystne.

Cała kwestia indyjskiej niepodległości spleciona była nierozerwalnie z problemem jedności.

Czy wcześniejsza brytyjska kolonia odrodzi się jako ten sam kraj w tych samych granicach i
terytorialnej integralności i wciąż będzie nosiła nazwę Indii? Na to pytanie niektóre frakcje
nieprzejednanych muzułmanów odpowiedziały: „nie”. Pod brytyjską władzą wyznawcy islamu
cieszyli się pewną ochroną, jako bardzo liczna mniejszość, by nie powiedzieć, że byli

uprzywilejowani, i nie zamierzali teraz zamienić tego stanu rzeczy i stać się dużą mniejszością w
państwie zdominowanym przez Hindusów. Natomiast oczywisty fakt, że główna siła dążąca do
niepodległości - Partia Kongresowa - została zdominowana przez ostentacyjnego Hindusa, w
znacznym stopniu utrudnił pojednanie. Można by argumentować, i w rzeczy samej zamierzam to
stwierdzić, że nieustępliwość muzułmanów również odegrała rolę destrukcyjną, jednakże zadanie
przekonania zwykłych muzułmanów, by opuścili Kongres i przyłączyli się do rozłamowej Ligi
Muzułmańskiej, stało się znacznie łatwiejsze w rezultacie nieustannej gadaniny Gandhiego o
hinduizmie oraz długich ostentacyjnych godzin spędzanych przez niego na kultowych praktykach
oraz na zajmowaniu się kołowrotkiem.

Ten kołowrotek - który wciąż jeszcze stanowi godło na indyjskiej fladze - był symbolem

odrzucenia przez Gandhiego współczesności. Mahatma ubierał się w szaty, które sam utkał, nosił
sandały i kostur, wypowiadał się z wrogością na temat maszyn, postępu technicznego i
technologicznego. Natomiast wychwalał pod niebiosa indyjską wieś, gdzie od tysiącleci ten sam
rytm chowu zwierząt i zbioru płodów rolnych kształtował życie ludzi. Miliony ludzi umarłyby z
głodu, gdyby jego idee wprowadzono w życie i gdyby wciąż jeszcze czczono krowy (sprytnie
nazwane przez kapłanów „świętymi”, żeby ubodzy i prości ludzie ich nie zabijali i nie zjadali
podstawowego źródła utrzymania w trakcie klęski suszy i głodu). Gandhi zasługuje na uznanie z
uwagi na krytykę nieludzkiego systemu kast w Indiach, w którym niższe warstwy społeczne były
skazane na ostracyzm i pogardę, tak bezwzględną i okrutną, że niekiedy gorszą od niewolnictwa.
Jednak dokładnie w momencie, kiedy Indie najbardziej potrzebowały przywódcy świeckiego,
pojawił się fakir i guru. Sytuacja osiągnęła niepożądany punkt kulminacyjny w 1941 roku, kiedy
Cesarska Armia Japonii podbiła Malaje oraz Birmę i stanęła u granic Indii. W przekonaniu
(błędnym), że oznaczało to kres władzy Brytyjczyków, Gandhi wybrał ten moment do
zbojkotowania procesu politycznych negocjacji i ogłoszenia sławnego wezwania, by Brytyjczycy
„opuścili Indie”. Dodał do tego, że powinni opuścić ten kraj „w imię Boga lub anarchii”, co w
konkretnych okolicznościach oznaczało w dużym stopniu jedno i to samo. Ci, którzy z
naiwnością przypisywali Gandhiemu zamiłowanie do niezachwianego moralnego pacyfizmu,
mogą teraz zapytać, czy nie zamierzał przypadkiem wpuścić do kraju japońskich imperialistów,
by walczyli w jego sprawie.

Wśród wielu negatywnych konsekwencji decyzji podjętej przez Gan-dhiego i Kongres o

wycofaniu się z negocjacji było też umożliwienie zwolennikom Ligi Muzułmańskiej pozostanie
na stanowiskach ministerialnych, które wcześniej zajmowali, i w ten sposób znaczne
wzmocnienie ich pozycji przetargowej, kiedy już niedługo potem nadeszła niepodległość. Ich
uporu, że odzyskanie suwerenności musiało odbyć się z jednoczesnym okaleczeniem i amputacją,
a zachodni Pendżab oraz wschodni Bengal miały zostać odrąbane od ojczystej ziemi, nie można
było już pokonać. Potworne konsekwencje tego stanu rzeczy trwają po dziś dzień. W 1971 roku
w Bangladeszu doszło do krwawej rzezi między różnymi odłamami muzułmanów, powstała także
agresywna Hinduska Partia Nacjonalistyczna, natomiast konfrontacja w Kaszmirze nieustannie
stanowi najbardziej prawdopodobne zarzewie konfliktu termojądrowego.

Zawsze jednak istniała alternatywa w postaci świeckiej opcji, prezentowanej przez

polityków, takich jak Nehru i Rajagopalachari, którzy wymogli na Brytyjczykach obietnicę
natychmiastowego przyznania niepodległości po zakończeniu wojny, w zamian za wspólny
sojusz z udziałem Indii i Wielkiej Brytanii wymierzony przeciw faszyzmowi. Koniec końców to
Nehru, nie zaś Gandhi, wprowadził kraj w niepodległość, nawet za koszmarną cenę podziału.
Przez całe dekady istniało też solidne braterstwo między brytyjskimi a indyjskimi politykami o
poglądach świeckich i lewicowych, które torowało drogę i w końcu odniosło zwycięstwo w
sprawie wyzwolenia Indii spod kolonialnego jarzma. Nigdy też nie istniała potrzeba pojawienia

się obskuranckiej religijnej postaci, która rzuciła cień własnego ego na ten proces, jednocześnie
go wyhamowując i deformując. Cała ta sprawa dobiegłaby końca bez tego założenia. Można by
życzyć sobie, żeby Martin Luther King wciąż żył i swoją obecnością oraz mądrością wpływał na
amerykańską politykę. Co do Mahatmy, który został zamordowany przez członka fanatycznej
hinduskiej sekty za to, że nie był dostatecznie pobożny, można by sobie życzyć, żeby żył po to
tylko, aby na własne oczy się przekonał, jakie wyrządził szkody (i można odetchnąć z ulgą, że
jednak nie dożył wprowadzenia w życie niedorzecznego programu z kołowrotkiem jako
symbolem).

Argument, że wiara i religia czynią ludzi lepszymi albo też próbują ich ucywilizować, należy

do tych, które ludzie wysuwają, kiedy już wyczerpali wszystko, co mieli przygotowane w
zanadrzu. Bardzo dobrze, zdają się mówić, przestajemy upierać się przy objawionej prawdzie
Księgi Wyjścia (dajmy na to) lub rezygnujemy z dogmatu o narodzinach Jezusa z dziewicy albo
nawet o Zmartwychwstaniu czy też o „nocnym locie” Mahometa z Mekki do Jerozolimy. Gdzież
jednak byliby ludzie, gdyby nie wiara? Czyż nie oddaliby się nieokiełznanej samowoli, anarchii i
egoizmowi? Czyż nie jest prawdą, jak ujął to G.K. Chesterton, że gdyby ludzie przestali wierzyć
w Boga, nie wierzyliby również w nic, ale za to wierzyliby w cokolwiek?

Pierwszą rzeczą, jaką należy stwierdzić, jest to, że cnotliwe zachowanie osoby religijnej nie

jest w żadnym razie dowodem - w rzeczy samej, nie jest nawet argumentem - potwierdzającym
prawdziwość wyznawanej wiary. Dla dobra tej dyskusji przyjmijmy, że mógłbym postępować
bardziej miłosiernie, gdybym wierzył, że boski Budda przyszedł na świat przez szczelinę w boku
ciała matki. Lecz czyż w takim razie moje miłosierdzie nie stanowiłoby impulsu uzależnionego
od czegoś bardzo wątpliwego i naciąganego? Podążając tym samym tokiem myślenia, nie
oświadczam, że buddyzm zostałby całkowicie zdyskredytowany, gdybym przyłapał buddyjskiego
mnicha na wykradaniu ofiar złożonych w jego świątyni przez prostych ludzi. Spośród tysiąca
możliwych wyznań religijnych na obszarze pustyń, jakie istniały, podobnie jak spośród milionów
gatunków, które też kiedyś egzystowały, jedna gałąź zdołała zakorzenić się i rozwinąć.
Przechodząc przez żydowskie mutacje do formy chrześcijańskiej została w końcu zaadaptowana,
z powodów politycznych, przez cesarza Konstantyna i uczyniona oficjalną religią, przyjmując -
koniec końców - skodyfikowaną i wymuszoną formę, wyprowadzoną z licznych chaotycznych i
często sprzecznych ze sobą tekstów i ksiąg. Jeśli chodzi o islam, stał się on ideologią niezwykle
udanych i skutecznych podbojów, został zaadaptowany przez będące u władzy dynastie,
skodyfikowany i ujednolicony, a następnie propagowany jako prawo w danym kraju. Jedno lub
dwa inne rozstrzygnięcia militarnych starć - jak choćby w wypadku Lincolna i bitwy pod
Antietam - a my ludzie Zachodu nie stalibyśmy się zakładnikami wiejskich dysput, jakie odbyły
się w Judei i Arabii jeszcze przed sporządzeniem świętych tekstów. Równie dobrze moglibyśmy
być wyznawcami innej religii - być może hinduizmu lub religii Azteków albo konfucjanizmu. W
tym wypadku powinniśmy sobie zdać sprawę, że tak czy inaczej religia pomaga nauczyć dzieci
różnicy między dobrem a złem. Innymi słowy, wiara w Boga jest jednym ze sposobów wyrażenia
„woli” wiary w cokolwiek. Natomiast odrzucenie wiary w żaden sposób nie stanowi wyznania,
że nie wierzy się w nic.

Pewnego razu oglądałem debatę będącego już w podeszłym wieku profesora A.J. Ayera,

autora wybitnego dzieła Language, Truth and Logic (Język, prawda i Logika), znamienitego
humanisty, z biskupem o nazwisku Butler. Dyskusję prowadził filozof Bryan Magee. Wymiana
zdań przebiegała uprzejmie do momentu, kiedy biskup, słysząc, jak Ayer zapewnił, że nie widzi
żadnego dowodu na istnienie jakiegokolwiek boga, przerwał i powiedział: „W takim razie nie

widzę żadnego powodu, dla którego nie prowadzi pan życia w nieokiełznanym rozpasaniu i
niemoralności”.

W tym momencie „Freddie”, pod którym to imieniem znali go przyjaciele, porzucił na

moment właściwe sobie układne i nienaganne dobre maniery i wykrzyknął: „Muszę stwierdzić,
że uważam te słowa za potworną, choć misterną insynuację”. Przyznać trzeba, że Freddie z
pewnością złamał większość przykazań dotyczących kodeksu zachowań seksualnych w wersji
przedstawionej w zarysie na górze Synaj. Poniekąd nawet z tego słynął, zresztą całkiem
zasłużenie. Lecz z drugiej strony był doskonałym nauczycielem, kochającym rodzicem oraz
człowiekiem, który poświęcił wiele czasu walce o prawa człowieka oraz wolność wypowiedzi.
Zatem stwierdzenie, że prowadził żywot niemoralny, z pewnością należy uznać za karykaturę
prawdy.

Spośród licznych pisarzy stanowiących przykład tej samej postawy na inny sposób wybrałem

Evelyna Waugha, postać będącą tego samego wyznania co biskup Butler. Prozaik ten dokładał
wszelkich starań, by w swoich beletrystycznych dziełach przedstawić argumenty potwierdzające
działanie boskiej opatrzności. W powieści Znowu w Brideshead czyni bardzo wnikliwe
spostrzeżenia. Dwójka głównych bohaterów, Sebastian Flyte i Charles Ryder, z których pierwszy
jest dziedzicem starego rodu szlacheckiego wyznania katolickiego, przyjmuje wizytę ojca
Phippsa, który wyznaje pogląd, że wszyscy młodzi mężczyźni koniecznie muszą pasjonować się
grą w krykieta. Kiedy zostaje wyprowadzony z błędu, spogląda na Charlesa „z wyrazem twarzy,
jaki widywałem u ludzi pobożnych, kiedy niewinni dziwili się, że ci, którzy wystawiają się na
zagrożenia świata, w tak niewielkim stopniu korzystają z uciech tego świata”.

Zatem przeprowadzam powtórną analizę pytania postawionego przez biskupa Butlera. Czy w

rzeczywistości nie mówił Ayerowi, na swój własny, naiwny sposób, że gdyby on osobiście
uwolnił się od ograniczeń doktryny, to sam prowadziłby „żywot moralnie nieokiełznany i
rozpasany”? Trzeba mieć oczywiście nadzieję, że odpowiedź jest negatywna. Jednak istnieją
liczne empiryczne dowody potwierdzające tę sugestię. Kiedy duchowni schodzą na złą drogę, to
rzeczywiście schodzą na bardzo złą drogę i popełniają przestępstwa, wobec których przeciętny
grzesznik robi się blady jak ściana. Ktoś zapewne zechciałby sprowadzić to do seksualnych
obciążeń i tłumionych żądz, zamiast do głoszonej religijnej doktryny, w takiej sytuacji jednak
głoszona doktryna religijna staje się seksualnym obciążeniem i tłumionymi żądzami... Wobec
powyższego skojarzenie jest nieuniknione, a litania przaśnych dowcipów, opowiadanych przez
świeckich członków religijnych zgromadzeń, sięga czasów powstania pierwszych religii.

Prywatne życie Waugha jest znacznie bardziej splamione występkami wobec czystości i

niewinności w porównaniu z egzystencją Ayera (z tą różnicą, że ten pierwszy czerpał z tego
mniej radości i uciechy niż drugi z wymienionych), a w konsekwencji był on również często
nagabywany o to, w jaki sposób godził prywatne prowadzenie się z poglądami wyrażanymi na
arenie publicznej. Odpowiedź, jakiej udzielał, stała się sławna. Prosił swoich przyjaciół, żeby
wyobrazili sobie, o ile gorzej jeszcze by się prowadził, gdyby nie był katolikiem. Dla osoby,
która wierzyła w grzech pierworodny, takie podejście może wydać się odwróceniem sytuacji,
jednak bliższe przyjrzenie się doczesnej egzystencji Waugha wykazuje, że jej najbardziej
grzeszne epizody były rezultatem jego religijnych zapatrywań. Zapomnijmy o godnych
pożałowania pijackich ekscesach oraz aktach małżeńskiej niewierności. Pewnego razu przesłał
telegram z okazji zaślubin do rozwiedzionej i zawierającej ponowny związek małżeński
przyjaciółki, w którym oznajmił, że jej poślubna noc powiększy samotność Kalwarii oraz
zwiększy ilość śliny na twarzy Chrystusa. Popierał faszystowskie ruchy w Hiszpanii oraz
Chorwacji, a także poronioną inwazję Mussoliniego na Abisynię, ponieważ wszystkie one
cieszyły się poparciem Watykanu. W 1944 roku napisał nawet, że w tamtej chwili jedynie Trzecia

Rzesza odgradzała Europę od barbarzyństwa. Tego rodzaju deformacje postaci jednego z moich
ulubionych autorów nie zrodziły się wbrew wyznawanej wierze, lecz jako jej owoce. Nie ulega
wątpliwości, że zdobywał się na prywatne akty miłosierdzia, żalu za grzechy i skruchy, ale te
mogłyby równie dobrze być dziełem osoby niewyznającej żadnej religii. By nie szukać dalej niż
w Stanach Zjednoczonych: wielki pułkownik Robert Ingersoll, jeden z głównych adwokatów
odrzucenia wszelkiej wiary, aż do samej śmierci w 1899 roku doprowadzał do szału adwersarzy,
był bowiem osobą o ogromnej wielkoduszności, kochającym i wiernym małżonkiem,
szarmanckim oficerem oraz posiadaczem przymiotów, jakie Thomas Edison z dającą się
wybaczyć, usprawiedliwioną przesadą nazwał „wszystkimi atrybutami doskonałego człowieka”.

Ostatnio, przechodząc do mojego życia, odbierałem niezliczone telefony, w których padały

słowa o treści obscenicznej i pełne gróźb, wypowiadane przez muzułmanów, obiecujących
solennie wyrządzenie krzywdy mojej rodzinie z tego powodu, że nie poparłem kampanii
kłamstw, nienawiści oraz przemocy, skierowanej przeciw demokratycznej Danii. Kiedy jednak
moja małżonka przez roztargnienie zostawiła dużą kwotę na tylnym siedzeniu taksówki,
kierowca, Sudańczyk z pochodzenia, zadał sobie naprawdę wiele trudu i naraził się na koszty,
żeby odnaleźć właścicielkę pieniędzy. Potem przyjechał do mojego domu i oddał całą sumę, co
do grosza. Kiedy popełniłem grubiań-ski błąd, oferując mu dziesięć procent znaleźnego, oznajmił
ze spokojem, lecz stanowczo, że nie oczekuje rekompensaty za uczynek, który w jego oczach jest
po prostu powinnością muzułmanina. Który z tych dwóch wizerunków wiary należy uznać za
wzorcowy?

Pytania tego do pewnego stopnia nie da się rozstrzygnąć. Wolałbym, rzecz jasna, mieć na

półkach dzieła Evelyna Waugha, takie, jakimi są, lecz należy zakładać, że powieści nie można
mieć w kolekcji bez wiedzy o rozterkach i błędach autora. Jeśli wszyscy muzułmanie
postępowaliby w taki sposób, jak ten człowiek, który wydał więcej niż tygodniowe zarobki, by
zrobić to, co uważał za uczciwe, pozostałbym całkowicie obojętny na złowróżbne nawoływania
Koranu. Jeśli poddam weryfikacji własne życie, szukając przykładów dobrego i godnego
zachowania, nie jestem wcale przytłoczony ich obfitością. Pewnego razu, przebywając w
Sarajewie, trzęsąc się ze strachu, zdjąłem z siebie kamizelkę kuloodporną i dałem ją jeszcze
bardziej przerażonej kobiecie, której pomagałem przedostać się w bezpieczne miejsce (nie byłem,
swoją drogą, jedynym ateistą, który siedział wtedy w strzeleckim okopie). Czułem w tamtej
chwili, że było to minimum tego, co mogłem dla niej uczynić, i jednocześnie maksimum. Ci,
którzy strzelali do nas z armat oraz snajperskich karabinów, byli serbskimi chrześcijanami,
podobnie zresztą jak ta kobieta.

Pod koniec 2005 roku znalazłem się w Ugandzie i przebywałem w ośrodku rehabilitacyjnym

dla dzieci uprowadzonych i wykorzystywanych do niewolniczej pracy na terenach zamieszkałych
przez plemię Acholi, po północnej stronie Nilu. Ze wszystkich stron otaczali mnie apatyczni,
nieobecni duchem mali chłopcy (i kilka dziewczynek) o sercach zamienionych w głazy. Ich losy
były w przygnębiającym stopniu podobne. Porwano ich w wieku od ośmiu do trzynastu lat, ze
szkoły lub z domu. Dopuszczali się tego członkowie paramilitarnych bojówek o kamiennych
twarzach, którzy sami byli uprowadzonymi kiedyś w ten sposób dziećmi. Prowadzono ich do
buszu, gdzie przechodzili przymusową „inicjację” zazwyczaj w jednej (czasem w obu) z dwóch
form. Albo musieli uczestniczyć w morderstwie, by sami poczuli się „zabrudzeni” oraz wplątani
w zbrodnię, albo też byli poddawani długotrwałej i okrutnej chłoście, przy czym często liczba
razów batem przekraczała trzysta. („Dzieci, które poznały smak okrucieństwa”, jak stwierdził
jeden z przedstawicieli starszyzny plemienia Acholi, „wiedzą bardzo dobrze, jak zadawać ból i
cierpienie”). Niedola, jaka była udziałem tych nieszczęśników przemienionych w zombi,
przekraczała nieomal wyobraźnię. Wioski zrównywano z ziemią, a w rezultacie tworzyły się

nieprzebrane rzesze uchodźców, na masową skalę popełniano tak szkaradne zbrodnie, jak
okaleczanie ciała, wypruwanie wnętrzności oraz (co było już szczególną perfidią) porywano
dzieci, chcąc tym samym powstrzymać ofiary przed sięganiem po brutalne środki odwetu, chyba
że ginął lub zostawał ranny ktoś z ich „rodu”.

Oddziały milicji nosiły nazwę „Armia Pańskiego Oporu” (ang. Lords Resistance Army,

LRA), a jej przywódcą był Joseph Kony, w dzieciństwie gorliwy ministrant, który zapragnął, by
na tych obszarach władzę objęło dziesięcioro przykazań. Dokonywał aktów chrztu oliwą i wodą,
celebrował żarliwie ceremoniały wymierzania kary oraz oczyszczenia, a także zapewniał swoich
popleczników o nieśmiertelności. Głosił fanatyczne kazania propagujące chrześcijaństwo. Tak się
złożyło, że ośrodek rehabilitacyjny, w którym się znalazłem, był prowadzony przez
fundamentalistyczną organizację chrześcijańską. Przebywając w buszu i na własne oczy
oglądając rezultaty działań LRA, podjąłem rozmowę z człowiekiem, który usiłował jakoś
zrekompensować szkody. Skąd wie, zapytałem, który z nich był najgorliwszym wyznawcą
wiary? Każda placówka, prowadzona zarówno przez organizację świecką, jak i przez państwową
instytucję, mogła z równym skutkiem robić to samo - dostarczając protez i sztucznych kończyn,
zapewniając schronienie oraz udzielając „duchowego wsparcia” - lecz by zostać kimś takim jak
Joseph Kony, konieczna była autentyczna wiara.

Ku mojemu zdziwieniu, człowiek ten nie zignorował tak postawionego pytania. Prawdą było,

odparł, że autorytet Kony'ego wynikał po części z pochodzenia z chrześcijańskiej rodziny
duchownych. Nie odbiegał od prawdy także fakt, że ludzie skłonni byli dawać wiarę w posiadaną
przez niego zdolność czynienia cudów, przez wezwania do świata duchów oraz obietnice dawane
akolitom zapewniającym im nieśmiertelność. Nawet niektórzy spośród tych, którzy zbiegli z
szeregów milicji, wciąż pod przysięgą potwierdzają, że na własne oczy widzieli cuda
dokonywane przez tego człowieka. Wszystkim, co pozostało misjonarzowi, były próby
zaprezentowania tym ludziom innego oblicza chrześcijaństwa.

Byłem pod wrażeniem szczerości okazanej przez tego człowieka. Było też kilka innych

działań obronnych, które mógł zaoferować. Joseph Kony z pewnością bardzo oddalił się od
„głównego nurtu” chrześcijaństwa. Z jednej strony jego mocodawcy, którzy dostarczali mu broń,
byli cynicznymi muzułmanami zasiadającymi w rządzie Ugandy, który z kolei popierał grupy
rebeliantów działające na terenie Sudanu. W nagrodę za to poparcie, z którym się nie krył, Kony
na pewnym etapie zaczął potępiać hodowanie trzody chlewnej i spożywanie wieprzowiny, co
wskazuje, że w ten sposób wyrażał wdzięczność swoim szefom, chyba że na starość stał się
ortodoksyjnym żydem. Ci sudańscy mordercy z kolei prowadzą wojnę, której celem jest
eksterminacja, nie tylko przeciwko chrześcijanom oraz wyznawcom religii animistycznych w
południowym Sudanie, ale jednocześnie przeciwko muzułmanom innych narodowości niż
arabska w prowincji Darfur. Islam oficjalnie nie czyni różnicy między rasami i narodami, lecz
rzeźnicy w prowincji Darfur są Arabami wyznającymi islam, a ich ofiarami są afrykańscy
wyznawcy wiary w tego samego Allacha. Lord’s Resistance Army nie jest niczym innym jak
chrześcijańskimi Czerwonymi Khmerami, odgrywającymi spektakl towarzyszący ludobójstwu na
znacznie większą skalę.

Jeszcze bardziej drastycznego przykładu dostarcza Rwanda, która w 1992 roku dała światu

nowy synonim ludobójstwa oraz sadyzmu. Ta była kolonia belgijska jest najbardziej
schrystianizowanym krajem Afryki, który może pochwalić się najwyższym procentowym
wskaźnikiem liczby sakralnych budowli w przeliczeniu na głowę statystycznego mieszkańca.
Sześćdziesiąt pięć procent ludności Rwandy jest wyznania rzymskokatolickiego, a kolejne
piętnaście reprezentuje różne odłamy protestantyzmu. Wyrażenie „na głowę” nabrało
makabrycznego sensu w 1992 roku, kiedy na dany sygnał rasistowska milicja „Moc Hutu”,

podżegana przez państwową administrację i kościelną hierarchię, uderzyła na sąsiadów z
plemienia Tutsi, wyrzynając ich bez pardonu w masowych rzeziach.

Nie był to wcale atawistyczny napad żądzy krwi, lecz z wyrachowaniem przećwiczona

afrykańska wersja „ostatecznego rozwiązania”, przygotowywana od pewnego czasu. Pierwsze
ostrzegawcze sygnały pojawiły się w 1987 roku, kiedy to katolicki wizjoner o oszukańczym,
stylizowanym na ludyczne, imieniu „Mały Otoczak” zaczął słyszeć głosy oraz doznawać wizji z
udziałem Dziewicy Maryi. Owe głosy i wizje ociekały wręcz krwią, przepowiadając rzezie i
masakry, nawet apokalipsę, ale też - jakby w ramach zadośćuczynienia - ponowne nadejście
Jezusa Chrystusa w dzień Wielkiej Nocy 1992 roku. Objawienia Matki Boskiej na szczycie góry
Kibeho zostały poddane weryfikacji przez struktury Kościoła katolickiego i uznane oficjalnie za
wiarygodne. Małżonka prezydenta Ruandy, Agathe Habyarimana, również doznała
transcendentnych wizji i nawiązała bliskie kontakty z biskupem Kigali, stolicy państwa.
Człowiek ten, monsignor Vincent Nsengiyumva, okazał się równocześnie członkiem komitetu
centralnego rządzącej partii prezydenta Ha-byarimany, Narodowego Rewolucyjnego Ruchu dla
Rozwoju (ang. National Revolutionary Movement for Development, NRMD). To polityczne
ugrupowanie, wraz z innymi organami państwa, szczyciło się atakami na kobiety, które zostały
przez jej członków autorytarnie uznana za „nierządnice”, oraz podżeganiem katolickich
aktywistów do demolowania sklepów, w których sprzedawano środki antykoncepcyjne. Z
biegiem czasu zaczęły rozchodzić się pogłoski o bliskim już spełnieniu się proroctwa oraz o tym,
że „karaluchy” - mniejszość Tutsi - już wkrótce spotka los, na jaki dawno zasłużyli.

Kiedy w końcu nadszedł apokaliptyczny rok 1994 i rozpoczęły się zawczasu zaplanowane i

skoordynowane rzezie i masakry, wielu przerażonych Tutsi oraz opozycjonistów z plemienia
Hutu wykazało się takim brakiem przezorności, że usiłowało znaleźć schronienie w kościołach.
Takie zachowania ułatwiły znacznie życie interhamve, rządowym i paramilitarnym szwadronom
śmierci, których członkowie wiedzieli, gdzie szukać swych ofiar, księża i zakonnice zaś ochoczo
wskazywali lokalizację kościelnych kryjówek. (Z tej właśnie przyczyny liczne masowe groby,
które zdołano sfotografować, znajdują się na poświęconej ziemi. Z tego samego powodu pewna
liczba duchownych oraz zakonnic stanęła przed sądem w toczących się obecnie w Rwandzie
procesach o ludobójstwo). Cieszący się złą sławą ojciec Wenceslas Munyshayaka, dla przykładu,
czołowa postać w katedrze Świętej Rodziny w stołecznym Kigali, został przeszmuglowany poza
granice kraju z pomocą francuskich duchownych, lecz mimo to zdołano go oskarżyć o zbrodnię
ludobójstwa, gdyż to on dostarczał bojówkarzom interhamve listę z nazwiskami cywilów. Jest też
winny zgwałcenia wielu młodych kobiet-uchodźców. Z całą pewnością nie jest jedynym
człowiekiem w sutannie, którego obciążają podobne zarzuty. Na wypadek, gdyby ktoś uznał, że
był on jedynie „czerwonym” księdzem, dysponujemy zeznaniami obciążającymi innego
ruandyjskiego hierarchę, biskupa Gikongoro lub inaczej monsignore Augustyna Misago. Poniżej
przedstawiam szczegółową relację na temat jednego z tych potwornych wydarzeń.

Biskupa Misago często opisywano jak sympatyka milicji „Moc Hutu”. Został publicznie

oskarżony o niedopuszczenie Tutsi do miejsc ucieczki i schronienia. Krytykował też innych
duchownych za udzielanie wsparcia „karaluchom”. Zwrócił się z prośbą do watykańskiego
emisariusza, który odwiedził Ruandę w czerwcu 1994 roku, by poinformował papieża o potrzebie
„znalezienia miejsca dla duchownych z plemienia Tutsi, ponieważ naród ruandyjski nie życzy
sobie już dłużej ich duszpasterskiej posługi”. Co więcej, w dniu 4 maja bieżącego roku, tuż przed
ostatnim objawieniem maryjnym na górze Kibeho, biskup pojawił się tam osobiście wraz z
oddziałem policji i powiedział grupie dziewięćdziesięciorga dzieci Tutsi, które szykowano do
masakry, żeby się nie obawiały, ponieważ policja je ochroni. Trzy dni później policjanci
dopomagali w rzezi osiemdziesiorga dwojga dzieci.

Dzieci, „które szykowano do masakry”... Być może przypominasz sobie potępienie tej

zbrodni, której nie da się zatrzeć w pamięci, jakie padło z ust papieża, oraz współudział w niej
Kościoła, którego był zwierzchnikiem? Albo sobie nie przypominasz, ponieważ w rzeczywistości
nigdy takie słowa nie padły. Paul Rusesabagina, bohater Hotelu Ruanda, ma natomiast w pamięci
ojca Wenceslasa Munyeshyaka, który rodzoną matkę z plemienia Tutsi nazywał „karaluchem”.
Lecz to nie przeszkodziło mu, zanim został aresztowany we Francji, w podjęciu „duszpasterskiej
posługi” za zgodą francuskich władz kościelnych. Jeśli chodzi o biskupa Misago, w
Ministerstwie Sprawiedliwości Ruandy już po zakończeniu wojny domowej znaleźli się ludzie,
którym nie zabrakło odwagi, by postawić purpurara w stan oskarżenia. Jednakże, jak ujął to jeden
z urzędników ministerstwa: „Watykan dysponuje zbyt dużą siłą i jest zbyt negatywnie nastawiony
do przeprosin, żebyśmy byli w stanie osądzić i skazać biskupa. Czy nie słyszeliście o dogmacie
papieskiej nieomylności?”.

Taka sytuacja czyni co najmniej niemożliwym wysunięcie argumentu, że za sprawą religii

ludzie postępują z większą dobrocią lub w sposób bardziej cywilizowany. Im przestępca jest
bardziej niegodziwy, tym bardziej pobożny i rozmodlony się okazuje. Można tu dodać, że
niektórzy z najbardziej oddanych ludzi działających w organizacjach charytatywnych i niosących
pomoc humanitarną są również ludźmi wierzącymi (chociaż tak się składa, że najlepsi, jakich
udało mi się poznać, są ateistami, którzy nie głoszą żadnej wiary). Jednakże
prawdopodobieństwo, że osoba, która popełniła przestępstwo, „wyznaje jakąś wiarę”, jest bliskie
stu procentom, natomiast szansa, że osoba religijna i wierząca kieruje się w uczynkach zasadami
humanitaryzmu i skromności, jest zbliżone do szans wypadnięcia orła lub reszki przy rzucie
monetą. Jeśli cofniemy się z tym wnioskowaniem w głąb dziejów, to prawdopodobieństwo
zrówna się poziomem niemal z szansami sprawdzenia się astrologicznego horoskopu opartego na
znakach zodiaku. Dzieje się tak dlatego, że systemy religijne nigdy nie były w stanie
wykiełkować, nie mówiąc już nawet o ich rozkwicie, bez pojawienia się ludzi głęboko
fanatycznych, pokroju Mojżesza, Mahometa czy Josepha Kony’ego. Natomiast miłosierdzie i
działalność humanitarna, chociaż przemawiają do ludzi pobożnych o wrażliwych sercach, są
dziedzictwem modernizmu oraz oświecenia. Wcześniej religię propagowano nie za pomocą
pozytywnych wzorców, lecz jako środek wspierający dawne metody stosowane w ramach świętej
wojny oraz imperialistycznych podbojów.

Byłem raczej powściągliwym adoratorem papieża Jana Pawła II, który według wszelkich

standardów człowieczeństwa był postacią mężną i rozważną, potrafiącą okazać odwagę zarówno
moralną, jak i fizyczną. Jako młody człowiek w ojczystym kraju działał w antyhitlerowskim
ruchu oporu, w późniejszym życiu uczynił bardzo dużo dla wyswobodzenia ojczyzny spod
sowieckiego jarzma. Jego pontyfikat był na swój sposób szokująco konserwatywny i autorytarny,
ale też znalazła się w nim otwartość na wiedzę oraz naukowe dociekania (poza wypadkami, kiedy
była mowa o AIDS oraz wirusie HIV). Nawet w kwestii dogmatycznego stanowiska dotyczącego
aborcji zezwolono na pewne ustępstwa w tak zwanej etyce życia, gdzie na przykład pojawiały się
nauki, według których zastosowanie kary zasadniczej było w niemal wszystkich wypadkach
niesłuszne. Jana Pawła II, już po jego śmierci, chwalono między innymi za liczne słowa
przeprosin, jakie wyszły z jego ust. Nie padły one jednak, chociaż powinny, w kwestii miliona
łudzi wyciętych w pień w Ruandzie. Z drugiej jednak strony wypowiedziane zostały słowa żalu i
ubolewania kierowane do Żydów za całe wieki chrześcijańskiego antysemityzmu, padły też
słowa przeprosin wobec świata islamu za wyprawy krzyżowe, wyrazy skruchy wobec
prawosławnych za liczne prześladowania, jakich dopuszczała się względem nich Stolica
Apostolska. Padły też, chociaż ogólnikowe, wyrazy żalu za działalność inkwizycji. Można zatem
odnieść wrażenie, że Kościół w przeszłości w głównej mierze błądził lub często nawet

Rozdział czternasty

„Wschodnie” rozwiązanie nie istnieje

Kryzys zorganizowanych form religii na Zachodzie oraz niezliczone szlaki, po których

krocząca religijna moralność na dobrą sprawę upadła znacznie poniżej średniej przyjętej dla
rodzaju ludzkiego, zawsze powodowały, że niespokojni „poszukiwacze” wyruszali śladem
bardziej łagodnych rozwiązań na wschód od Suezu. Mówiąc prawdę, sam również dołączyłem do
tych potencjalnych adeptów i akolitów, przywdziewając pomarańczową szatę i wstępując do
aśramy sławetnego guru w mieście Poona, położonym w pięknej wyżynnej okolicy niedaleko
Bombaju. Zdecydowałem się na los sannayas, by dopomóc w realizacji filmu dokumentalnego
dla telewizji BBC, zatem być może poddasz w wątpliwość mój obiektywizm, jednak w tamtym
czasie BBC stanowiła wzorzec uczciwości, moim zadaniem zaś było wchłonąć najwięcej, jak
tylko zdołam. (Zapewne będę zdolny stawić czoła książce The Varieties of Religious Experience
Williama Jamesa, uwzględniając fakt, że w trakcie doczesnej egzystencji byłem anglikaninem,
wychowanym w szkole metodystów, potem stałem się człowiekiem Kościoła greckokatolickiego
w rezultacie małżeństwa, następnie zostałem uznany za inkarnację boską przez wyznawców Sai
Baba, a kiedy, na koniec, ponownie stawałem na małżeńskim kobiercu, ceremonię celebrował
rabin).

Guru, o którym mowa, nazywał się Bhagwan Sri Rajneesh. „Bhagwan” oznacza po prostu

bóg lub boski, z kolei „Sri” to święty. Był człowiekiem o wielkich natchnionych oczach oraz
uroczym uśmiechu, a także naturalnym, chociaż nieco przaśnym poczuciu humoru. Jego syczący
głos, zazwyczaj dobiegający za pośrednictwem wzmacniacza o niedużej mocy w trakcie
porannych dharshan, cechował się niewielkimi właściwościami hipnotyzującymi. Czasem
wykorzystywał to, łagodząc równie hipnotyczną banalność prowadzonych przez siebie dysput.
Być może miałeś okazję przeczytać wspaniały dwunastotomowy cykl powieściowy Anthony'ego
Powella A Dance to the Music of Time (Taniec do muzyki czasu). W tym dziele tajemniczy
jasnowidz nazwiskiem doktor Trelawney utrzymuje razem grupę oświeconych wyznawców
mimo rozmaitych i nieuniknionych problemów oraz komplikacji. Ci uczniowie rozpoznają się
nawzajem nie przez odrębność noszonej szaty, lecz wymieniając między sobą hasło i odzew. W
trakcie spotkania jeden z nich musi na przykład zaintonować: „Esencją wszystkiego jest bóstwo
prawdy”. Odpowiedni odzew brzmi następująco: „Wizja wizji leczy ślepotę wzroku”. W ten
sposób dochodzi do nawiązania duchowej więzi. Klęcząc (trzeba było siedzieć ze
skrzyżowanymi nogami) przed Bhagwanem, nie słyszałem niczego, co byłoby głębsze niż to, co
powyżej. Większy nacisk był tu kładziony na miłość w jej eterycznym sensie, niż występowało to
w kręgach doktora Trelawneya, z pewnością większy nacisk kładziono też na seks w jego
bezpośrednim sensie. Jednak ogólnie nauki te były raczej nieszkodliwe. Albo byłyby takimi,
gdyby nie tabliczka przed wejściem do namiotu modłów Bhagwana. Ten niewielki szyld zawsze
wzbudzał moją irytację. Miał on treść: „Buty oraz umysły muszą zostać przed wejściem”. I
rzeczywiście, obok wejścia znajdowała się sterta butów i sandałów, ja natomiast w
transcendentnym nastroju wyobrażałem sobie całą furę porzuconych i niepotrzebnych
osobowości, które dryfowały wokół tego całkowicie pozbawionego sensu motta. Podjąłem nawet
próbę parodii koanu buddyzmu zen: „Co stanowi odzwierciedlenie odrzuconego umysłu?”.

Co zaś dotyczy wniebowziętych ze szczęścia przybyszów i turystów, świątynia prezentowała

inny aspekt duchowego przybytku, gdzie każdy mógł bełkotać na temat zaświatów, przebywając
w egzotycznym i luksusowym otoczeniu. Jednak w obrębie tego świętego miejsca, jak wkrótce
zdołałem odkryć, działy się rzeczy znacznie bardziej ponure i złowróżbne. Do miasta Poona
przybywało wiele osób z urazami psychicznymi i pogrążonych w rozpaczy, szukając tutaj rady i
duchowego wsparcia. Niektórzy z nich dysponowali „sporym majątkiem” (wśród klientów i
pielgrzymów był człowiek spokrewniony z brytyjską rodziną królewską). Na początek żądano od
nich, co jest niezwykle charakterystyczne dla wielu innych religii, by rozstali się z wszelkimi
przedmiotami stanowiącymi ich materialną i doczesną własność. Dowód skuteczności tego
zalecenia można było zobaczyć w postaci flotylli aut osobowych marki Rolls-Royce, jaką
zawiadywał Bhagwan, a chodziła pogłoska, że była to największa tego rodzaju kolekcja na
świecie. Po stosunkowo energicznym oskubaniu adepci byli odsyłani na sesje grupowe, gdzie
zaczynały się rzeczy naprawdę groźne.

Film Aśrama Wolfganga Dobrowolnego, nakręcony ukrytą kamerą przez jednego z byłych

wyznawców i zaadaptowany później w moim dokumentalnym obrazie, pokazuje „radosne”
pojęcie kundalini w zupełnie nowym świetle. W jednej ze scen młoda kobieta zostaje rozebrana
do naga i otoczona przez mężczyzn, którzy na nią warczą, zwracając uwagę na wszystkie jej
fizyczne i psychiczne wady i braki do momentu, kiedy upokorzona zalewa się łzami. W tym
momencie kobieta jest przytulana i obejmowana, słyszy też słowa pociechy i dowiaduje się, że
została przyjęta do „rodziny”. Szlochając, z masochistyczną ulgą pokornie staje się członkiem
sekty. (Nie było do końca jasne, co musiała zrobić, by odzyskać odzież, ale słyszałem dość
przekonującą i ohydną relację na ten temat).

W trakcie innych sesji z udziałem mężczyzn dochodziło nawet do złamań kości i utraty

życia. Pewien niemiecki książę z domu Windsorów nigdy już więcej nie był widziany wśród
żywych. Jego ciało niezwłocznie poddano kremacji, nie zajmując się tak prozaiczną rzeczą jak
autopsja.

Powiedziano słowami pełnymi szacunku i respektu, że „ciało Bhagwana cierpi na kilka

alergii”. Niedługo po moim pobycie opuścił on aśramę i prawdopodobnie zdecydował, że nie
zamierza już więcej wykorzystywać doczesnej powłoki. Co natomiast stało się z kolekcją rolls-
royce’ów, tego nie zdołałem się dowiedzieć nigdy, jednak jego akolici otrzymali najwyraźniej
jakieś przesłanie, by ponownie zebrać się w niewielkim miasteczku Antelope w stanie Oregon w
pierwszych miesiącach 1983 roku. Uczynili to, chociaż tym razem w sposób mniej pacyfistyczny
i zrelaksowany. Miejscowi mieszkańcy byli zbulwersowani faktem, że w okolicy zbudowano
nagle chroniony kompleks, a ochroniarzami w nim byli ludzie w pomarańczowych szatach, na
których twarzach nie widniały uśmiechy. Najwyraźniej została podjęta próba stworzenia
„przestrzeni” dla nowej świątyni. Doszło też do dziwacznego epizodu: znaleziono trującą
substancję rozsypaną wśród artykułów spożywczych w supermarkecie w Antelope. W końcu
komuna rozpadła się i rozsypała wśród wzajemnych oskarżeń, ja natomiast od czasu do czasu
napotykam na uciekinierów od Bhagwana, spoglądających pustymi oczyma, którzy zaliczyli u
niego długą i prowadzącą na manowce naukę. (On sam natomiast pojawił się w nowej inkarnacji
jako „Osho”, na którego cześć zaczęto wydawać kolorowy, głupawy magazyn, jaki ukazywał się
jeszcze kilka lat temu. Najprawdopodobniej resztki zwolenników Bhagwany gdzieś zdołały
przetrwać). Powiedziałbym, że mieszkańców miasteczka Antelope w stanie Oregon ominęła
okazja, i to o mały włos, zyskania podobnej sławy, co mieszkańców Jonestown.

Elsueńo de la razón produce monstruos. „Gdy rozum śpi”, jak trafnie powiedziano, „budzą

się upiory”. Nieśmiertelny Francisco de Goya zostawił nam akwafortę o tym tytule, stanowiącą
jedno z dzieł cyklu Los Caprichos (Kaprysy), gdzie człowieka pogrążonego bezbronnie we śnie
dręczą w koszmarze nietoperze, sowy oraz inne zmory ciemności. Jednak niezwykła liczba ludzi

zdaje się wierzyć, że umysł oraz zdolność racjonalnego myślenia - jedyna rzecz, jaka odróżnia
nas od zwierzęcych krewniaków - jest czymś, czemu nie należy ufać, a nawet, o ile to możliwe,
należy jedno i drugie tłumić. Badania nad nirwaną oraz analiza intelektu wciąż trwają. Kiedy zaś
podejmowana jest taka próba, w rzeczywistym świecie powstaje w rezultacie efekt Kool-Aid.

„Proszę jeden ze wszystkim. [Lub: „Uczyń mnie jednością ze wszystkim” - ang. „Make me

one with everything”]. W taki sposób buddysta zwraca się z pokorną prośba do sprzedawcy hot
dogów. Kiedy buddysta wręcza banknot dwudziestodolarowy sprzedawcy, w zamian za bułkę z
wkładką, czeka długo na resztę. W końcu, gdy prosi o nią, uzyskuje odpowiedź: „Resztę
znajdziesz w sobie” [Lub: „Zmiana wychodzi wyłącznie z wnętrza” - ang. „Change comesonly
from within”]. Wszelka tego rodzaju retoryka jest zbyt łatwa do sparodiowania, podobnie zresztą
ma się rzecz z misyjnym chrześcijaństwem. Kiedyś złożyłem wizytę w starej anglikańskiej
katedrze w Kalkucie i znalazłem się u stóp pomnika biskupa Reginalda Hebera, który wypełnił
Księgę Hymnów Kościoła anglikańskiego wierszami, jak ten zacytowany poniżej.

Po cóż to tropikalna bryza

Wieje łagodnie nad Cejlonem,

Gdzie każdy widok oko cieszy

A tylko człowiek zda się nikczemny.

Po cóż to z czułą dobrocią

Bóg rozdaje liczne dary,

Gdy poganin w ślepocie swej

Wciąż kłania się drzewom i kamieniom.

Po części w reakcji na protekcjonalizm dawnych kolonialnych głupków, takich jak ten, wielu

mieszkańców Zachodu przybywa tu, by zapoznać się bliżej z jakoby bardziej kuszącymi
religiami Orientu. I rzeczywiście, Sri Lanka (współczesna nazwa pięknej wyspy Cejlon) jest
miejscem pełnym wielkiego uroku. Mieszkańcy słyną z dobroci i wspaniałomyślności, jak więc
biskup Heber śmiał wobec nich użyć epitetu „nikczemni”? Sri Lanka jest jednak również krajem
obecnie niemal całkowicie zrujnowanym i zniszczonym w rezultacie przemocy i represji, a
zwalczającymi się siłami są głównie buddyści oraz wyznawcy hinduizmu. Problem zaczyna się
już od nazwy państwa: „Lanka” to w języku singaleskim określenie wyspy, przedrostek „Sri”
oznacza zaś po prostu „święty”, w buddyjskim sensie tego słowa. Postkolonialna zmiana nazwy
oznaczała, że Tamilowie, którzy są w głównej mierze wyznawcami hinduizmu, poczuli się z
miejsca wykluczeni. (Oni natomiast wolą nazywać swoją ojczyznę krainą „Eelam”). Nie minęło
dużo czasu, gdy te etniczne różnice, wzmocnione przez religię, doprowadziły do rozłamów w
społeczeństwie.

Chociaż osobiście jestem zdania, że ludność tamilska ma uzasadnione powody do pretensji

wobec władz centralnych, to nie można jednak wybaczyć dowództwu ich partyzantki wytyczenia
pionierskiego szlaku, jeszcze na długo przed Hezbollahem i al Kaidą, w stosowaniu potwornej
taktyki samobójczych zamachów. Ta barbarzyńska metoda - którą posłużono się również do
wykonania zamachu na wybranego demokratycznie prezydenta Indii - nie tłumaczy pogromów
Tamilów, którymi kierowali buddyści, ani też zabójstwa dokonanego rękami buddyjskiego
kapłana, który zamordował pierwszego wybranego prezydenta niezależnej Sri Lanki.

Niewykluczone, że niektórzy z was, czytając te strony, będą zszokowani, dowiedziawszy się

o istnieniu morderców i sadystów wśród hindusów i buddystów. Być może wyobrażaliście sobie
pogrążonych w medytacjach ludzi Wschodu oddanych diecie wegetariańskiej i technikom
medytacji, uznając ich za odpornych na tego rodzaju pokusy. Można nawet wysunąć argumenty,
że buddyzm nie jest w naszym rozumieniu tego słowa „religią”. Niemniej jednak Oświecony
rzekomo pozostawił na Sri Lance swój ząb, ja zaś uczestniczyłem pewnego razu w ceremonii, w
trakcie której kapłani wystawili na widok publiczny tę relikwię, zamkniętą w złotej kasecie.
Biskup Heber nie wspominał o kości w swoim głupawym hymnie (chociaż byłby to dobry rym
do kamienia [Angielskie stone - kamień i bone - kość]. Być może było tak dlatego, że
chrześcijanie zawsze się gromadzili i składali pokłony kościom rzekomych świętych oraz
przechowywali je w makabrycznych relikwiarzach wystawionych w kościołach i katedrach.
Jakkolwiek by było, wobec modlitewnych próśb kierowanych do relikwii w formie zęba nie
ogarnia mnie w żadnym razie uczucie niebiańskiego pokoju i duchowego błogostanu. Wręcz
przeciwnie, zdałem sobie sprawę, że gdybym był Tamilem, szanse poćwiartowania mojej
doczesnej powłoki byłyby całkiem wysokie.

Gatunek homo sapiens należy do królestwa zwierząt i wcale się tak bardzo nie wyróżnia w

jego obrębie. Płonne też i daremne są wyobrażenia, że podróż do Tybetu pozwoli odkryć zupełnie
inną harmonię z naturą czy z wiecznością. Dalajlama, dla przykładu, jest postacią całkowicie i
bez trudu poznawalną dla osoby o świeckim światopoglądzie. W ten sam sposób, jak
średniowieczni książęta, wysuwa roszczenia dotyczące wyzwolenia Tybetu spod chińskiej
hegemonii - „perfekcyjnie dobre” żądanie, jeśli wolno mi sięgnąć po potoczną angielszczyznę -
ale też uznaje sam siebie za dziedzicznego władcę z nadania niebios. Sprytnie pomyślane!
Opozycyjne sekty w łonie jego religii są obiektem prześladowań; jego jednoosobowa władza w
położonej na terenie Indii enklawie ma charakter absolutny. Wygłasza absurdalne oświadczenia
na temat seksu i diety, a podczas podróży do Hollywood, gdzie gromadzi fundusze, namaszcza,
niczym świętych, znaczących darczyńców, jak Steven Seagal czy Richard Gere. (W rzeczy samej
pan Gere był niemal poruszony do łez, kiedy pan Seagal uzyskał status tulku, czyli osoby wysoce
oświeconej. Zapewne porażka na obszarze duchowej licytacji musiała wywołać rozdrażnienie).
Muszę przyznać, że obecny „dalaj”, czyli najwyższy lama, jest człowiekiem obdarzonym
charyzmą i nietuzinkową osobowością, podobnie zresztą jak zgodzę się, że obecnie panująca
królowa Anglii jest postacią o bez porównania większej prawości niż większość jej przodków.
Fakt ten jednak ma się nijak do krytyki monarchii dziedzicznej, a pierwsi cudzoziemscy
przybysze w Tybecie byli do głębi wstrząśnięci stopniem feudalnej dominacji, wymyślnymi i
okrutnymi karami, które utrzymywały miejscową społeczność w systemie archaicznego
poddaństwa wobec pasożytującej zakonnej elity.

W jaki sposób można bez trudu udowodnić, że wiara „Wschodu” jest tożsama z niedającymi

się zweryfikować założeniami religii „Zachodu”? Poniżej przedstawiam stanowcze oświadczenie
Gudo, cieszącego się sławą i es-tymą japońskiego buddysty, który chodził po tej ziemi w
pierwszej połowie dwudziestego stulecia.

Jako propagator buddyzmu nauczałem, że „wszystkie wrażliwe i czujące istoty posiadają

naturę Buddy” oraz że „w obrębie dhar-my wszyscy są równi, nikt nie jest wyższy ani niższy”.
Co więcej, nauczałem, że „wszystkie wrażliwe i czujące istoty są moimi dziećmi”. Uznając te
złote słowa za podwaliny mojej wiary, odkryłem, że pozostają one w całkowitej zgodności z
zasadami socjalizmu. Zatem zostałem wyznawcą socjalizmu.

I znów mamy do czynienia z tym samym. Pozbawione podstaw założenie, że jakaś

niezdefiniowana zewnętrzna „siła” stanowi odrębny byt, do tego dochodzi niewyraźna, lecz
groźna sugestia, że każdy, kto się z tym nie zgadza, do pewnego stopnia sprzeciwia się boskiej
czy nadprzyrodzonej woli. Zaczerpnąłem ten ustęp z książki Briana Victorii Zen na wojnie, w
której opisany został mechanizm, pozwalający japońskim buddystom dojść do przekonania, że
Gudo miał rację co do ogólnych pryncypiów, lecz mylił się w szczegółach. Ludzie są
rzeczywiście traktowani jak dzieci, co zresztą występuje we wszystkich religiach, lecz w
rzeczywistości ustrojem, jakiego Budda i dharma pragnął dla nich, okazał się faszyzm, nie
socjalizm.

Brian Victoria jest adeptem buddyzmu i twierdzi - co pozostawiam bez komentarza - że jest

również kapłanem. Z pewnością podchodzi do swojej wiary z powagą i wie bardzo dużo na temat
Japonii oraz Japończyków. Jego dociekania na ten temat wykazały, że buddyzm Kraju Kwitnącej
Wiśni stał się lojalnym sługą - a nawet adwokatem - imperializmu oraz masowych zbrodni.
Przyczyną tego stanu rzeczy nie był pierwiastek japoński, lecz sama istota buddyzmu. W 1938
roku przywódcy sekty Nichiren założyli ugrupowanie, jakie miało lansować „imperialny
buddyzm”. Oto fragmenty ich deklaracji:

Buddyzm imperialny posługuje się cudowną prawdą sutry Lotosu w celu ukazania

majestatycznej esencji narodowej polityki. Wysławianie prawdziwego ducha buddyzmu
mahajany polega na nauczaniu, które z nabożną czcią wspiera dzieło cesarza. To właśnie wielki
założyciel naszej sekty, święty Nichiren, miał na myśli, kiedy nawiązywał do boskiej jedności
Suwerena i Buddy. [...] Z tego powodu głównym obiektem adoracji w buddyzmie imperialnym
nie jest Budda Sakjamuni, jaki objawił się w Indiach, lecz jego wysokość cesarz, którego
rodowód liczy ponad dziesięć tysięcy pokoleń.

Tego rodzaju patetyczne uniesienia - bez względu na stopień ich niegodzi-wości - niemal

wymykają się wszelkiej krytyce. Jak większość wyznań wiary, składają się li tylko z założeń,
których trzeba dowieść. Zatem za niepopartym dowodami twierdzeniem padają słowa „z tego
powodu”, pozorując tym samym przeprowadzenie logicznego dowodu, potwierdzającego
głoszoną tezę. (Wszystkie oświadczenia Dalajlamy, który nie jest przecież zwolennikiem
imperialistycznych rzezi, ale który udziela głośnego poparcia indyjskiemu rządowi w sprawie
prób z bronią nuklearną, również zawierają w sobie ten sam błąd wnioskowania). Naukowcy
używają konkretnego określenia w stosunku do hipotez, które są całkowicie nieprzydatne nawet
do uczenia się na błędach. Nazywają je „nawet nie błędnymi”. Większość tak zwanych dysput
duchowych i transcendentnych ma taki właśnie charakter.

Zwrócisz ponadto uwagę, spoglądając na tę szkołę buddyzmu, że istnieją też inne szkoły

buddyzmu, w nie mniejszym stopniu „kontemplacyjne”, które jednak są błędne. Taki właśnie
fakt, wytwór ludzkich rąk i umysłu, skazany na schizmę, jest czymś, czego powinien spodziewać
się antropolog religii. Na jakiej jednak podstawie wyznawca Buddy Sakjamuniego może
argumentować, że jego japońscy współwyznawcy są w błędzie? Z pewnością nie sięgając po
racje rozumu czy dowody, jakie są rzeczą całkiem obcą tym, którzy szermują „cudowną prawdą
sutry Lotosu”.

Sprawy znacznie się pogorszyły, kiedy japońscy generałowie zmobilizowali zombie

posłusznych religii zen do całkowitego posłuszeństwa wobec siebie. Kontynentalne Chiny stały

się polem walki na śmierć i życie, wszystkie zaś większe japońskie sekty zjednoczyły się,
wydając wspólne oświadczenie.

Odnosząc się z szacunkiem do cesarskiej polityki ochrony Orientu, celem imperialnej Japonii

jest niesienie humanitarnej pomocy miliardowi ludzi o kolorowej skórze. [...] Wierzymy, że
nadeszła pora, by wprowadzić wielkie zmiany w biegu historii ludzkości, które do tej pory
koncentrowały się na rasie białej.

Słowa te powielają stanowisko przyjęte przez shinto - inny system quasi-religijny, cieszący

się poparciem państwa - według którego japońscy żołnierze oddawali rzeczywiście życie za
niepodległość Azji. Każdego roku dochodzi do sławetnych sporów w kwestii, czy cywilni oraz
duchowi przywódcy powinni odwiedzać świątynię Yakasuni, która oficjalnie nobilituje armię
Hirohito. Każdego roku miliony Chińczyków, Koreańczyków i Birmańczyków protestują przeciw
tezie, jakoby Japonia w Oriencie była wrogiem imperializmu. W rzeczywistości Japończycy
stworzyli nowszą i bardziej perfidną jego formę, a świątynia Yakasuni jest miejscem budzącym
wstręt i odrazę. Interesujące jest jednak spostrzeżenie, że buddyści Kraju Kwitnącej Wiśni z
tamtych lat uznawali obecność swojego kraju w faszystowsko-nazistowskim sojuszu państw osi
za manifestację teologii. Lub jak przedstawili to wspólnie przywódcy buddystów:

W celu zaprowadzenia wieczystego pokoju w Azji Wschodniej, co budzi wielką życzliwość

oraz przychylność buddyzmu, niekiedy akceptujemy bieg zdarzeń, kiedy indziej go wymuszamy.
Obecnie nie mamy innego wyboru, jak sięgnąć po szlachetny przymus „zabijania jednostki, by
przeżyć mogło wielu” (issatsu tasho). Stan taki buddyzm mahajana akceptuje wyłącznie w
przypadkach największej wagi i rangi.

Żaden propagator „świętej wojny” czy „krucjaty” nie ująłby tego lepiej. Kąsek „wieczysty

pokój” jest szczególnie wyborny. Pod koniec krwawego konfliktu, jaki zainicjowała Japonia, to
mnisi buddyjscy i shinto rekrutowali oraz szkolili pilotów bombowców - samobójców,
sławetnych kamikaze („boski wiatr”) - fanatycy, którzy zapewniali pilotów, że cesarz jest
„Świętym Królem, Obracającym Złote Koło”, jednym z czterech wcieleń idealnego buddyjskiego
monarchy, i że jest Tahagata, czyli „istotą w pełni oświeconą” w świecie materialnym. Ponieważ
„buddyzm zen traktuje życie i śmierć z równą obojętnością”, dlaczegóż by nie mieli porzucać
troski o ten świat. Niechże więc okażą czołobitny hołd, leżąc u stóp dyktatora ludobójcy.

Ta makabryczna historia podbudowuje również moje ogólne podejście do „wiary” jako

zagrożenia. Powinienem mieć możliwość przeprowadzania dociekań i badań na moim terenie, a
buddysta - używać kołowrotka u siebie. Jednak pogarda dla intelektu dziwnym sposobem nie ma
w tym wypadku charakteru pasywnego. Możliwa jest jedna z dwóch opcji. Ci, którzy są naiwni i
łatwowierni jak baranki, stają się łatwą zdobyczą dla tych, którzy wykazują mniej skrupułów i
którzy starają się „prowadzić” lub „inspirować” tych pierwszych. Opcja druga zakłada, że ci,
których naiwność doprowadziła do stagnacji ich własną społeczność, być może będą poszukiwali
rozwiązania opartego nie na szczerym rachunku sumienia, lecz na obwinianiu innych za własne
zacofanie. Oba te warianty wystąpiły w najbardziej wyświęconej „duchowo” społeczności
spośród wszystkich.

Rozdział piętnasty

Religia jako grzech pierworodny

W rzeczywistości jest kilka kwestii, w których religia jest nie tylko moralnie wątpliwa, ale

wprost i bez ogródek niemoralna. Tych błędów i wykroczeń nie da się odnaleźć w zachowaniu
wiernych (które czasem bywa godne naśladowania), ale w podstawowych nakazach. Możemy do
nich zaliczyć:

przedstawianie fałszywego obrazu świata niewinnym i naiwnym wyznawcom,

doktrynę krwawej ofiary,

doktrynę pokuty,

doktrynę wiecznej nagrody i (lub) kary,

stawianie niewykonalnych zadań i reguł.

Pierwszy punkt został już omówiony. Od dawna wiadomo, że wszystkie mity o stworzeniu

świata kultywowane przez różne ludy i narody są fałszywe i całkiem niedawno zostały zastąpione
niewątpliwie lepszymi i doskonalszymi wyjaśnieniami. Do listy przeprosin religia powinna dodać
słowa skruchy i pokory za narzucanie wiedzy z pergaminów oraz przekazywanych w tradycji
ustnej mitów stworzonych przez ludzi ich niczego niepodejrze-wającym bliźnim, a także za tak
długie zwlekanie z przyznaniem się do tego. Wyraźnie da się wyczuć niechęć do przyjęcia
takiego stanu rzeczy, gdyż może to doprowadzić do zniszczenia całego religijnego
światopoglądu, jednak im dłużej taki gest jest odsuwany w czasie, tym bardziej haniebne staje się
wypieranie prawdy.

Krwawa ofiara

Przed pojawieniem się monoteizmu ołtarze prymitywnych społeczeństw ociekały krwią, w

większości wypadków ludzką, a niekiedy była to krew niewiniątek. Taka żądza, przynajmniej w
formie zwierzęcej, wciąż nam towarzyszy. Pobożni żydzi aktualnie próbują wyhodować
nieskazitelnie czystą „czerwoną jałówkę”, wspomnianą w Księdze Liczb, w rozdziale 19, która
zabita zgodnie z drobiazgowo opisanym i skrupulatnym rytuałem, ma przynieść w rezultacie
powrót do składania zwierzęcych ofiar w Trzeciej Świątyni, przyspieszyć koniec czasów i
nadejście mesjasza. Może się to wydać tylko absurdem, lecz zespół podobnie nastawionych
chrześcijańskich farmerów-maniaków z Nebraski próbuje pomóc swoim fundamentalistycznym
kolegom, angażując nowoczesne metody hodowli (pożyczone lub wykradzione nowoczesnej
nauce), by wyprodukować idealne zwierzę, któremu nadali nazwę „Czerwony Angus” [Krowa
rasy Aberdeen Angus].Tymczasem w Izraelu żydowscy biblijni fanatycy próbują wychować
ludzkie dziecko w aseptycznym „pęcherzu”, które nie miałoby styczności z zanieczyszczonym
środowiskiem i które po osiągnięciu odpowiedniego wieku dostanie przywilej poderżnięcia
gardła tej jałówce. W założeniu ma się to dokonać na Wzgórzu Świątynnym, które

nieszczęśliwym zbiegiem okoliczności jest równocześnie miejscem świętym dla muzułmanów.
Jakoby również tam Abraham szykował się do złożenia ofiary z własnego dziecka. Inne
sakramentalne wybebeszanie i podrzynanie gardeł, szczególnie jagniąt, dzieje się każdego roku w
chrześcijańskim i muzułmańskim świecie w trakcie uroczystych obchodów Wielkanocy czy
święta Eid.

To drugie, które oddaje honor i cześć gotowości Abrahama do złożenia ofiary z własnego

syna, wspólne dla wszystkich trzech religii monoteistycznych, jest spadkiem po pradawnych
przodkach. Nie ma żadnych okoliczności łagodzących dla wyraźnego przekazu tej makabrycznej
opowieści. Preludium zawiera serię potworności i urojeń, od uwiedzenia Lota przez obie jego
córki, po małżeństwo Abrahama z przyrodnią siostrą, spłodzenie Izaaka z Sarą, gdy Abraham
miał sto lat, a także opisy wielu innych mniej lub bardziej wiarygodnych przestępstw i
występków. Prawdopodobnie nękany wyrzutami sumienia, lecz niezachwianie wierzący w boską
inspirację, Abraham godzi się zabić syna. Przygotował chrust na stos, położył na nim związanego
chłopca (w ten sposób pokazując, że znał procedurę) i uniósł nóż, by zabić dziecko jak ofiarne
zwierzę. W ostatnim zaiste momencie jego ręka została wstrzymana, lecz tak się składa, że nie
przez Boga, tylko przez anioła. Abraham wysłuchuje słów pochwały za niezachwianą gotowość
zamordowania niewiniątka za cenę odkupienia własnych przestępstw i zbrodni. W nagrodę za
bezgraniczne posłuszeństwo uzyskuje obietnicę licznego potomstwa, jakie będzie płodził aż do
późnej starości.

Niedługo po tym (choć opowieści w Genesis nie traktują zbyt precyzyjne kwestii czasu) jego

żona Sara umiera w wieku stu dwudziestu siedmiu lat, a jej wierny mąż znajduje dla niej miejsce
pochówku w jaskini usytuowanej w mieście Hebron. Osiągnąwszy wiek stu siedemdziesięciu
pięciu lat i dochowawszy się jeszcze kolejnych sześciorga dzieci, Abraham zostaje pochowany w
tej samej grocie. Po dziś dzień ludzie pobożni i religijni zabijają siebie nawzajem i swoje dzieci,
by zdobyć prawa do wyłącznej własności tej dziury we wzgórzu, niemal niemożliwej do
zidentyfikowania i odnalezienia.

Podczas arabskiej rewolty w 1929 roku doszło do straszliwej masakry żydowskich

mieszkańców Hebronu. Zamordowano sześćdziesięciu siedmiu Żydów. Wielu z nich było
członkami sekty Chabad-Lubawicz, którzy postrzegają wszystkich nie-Żydów jako niższe rasy i
którzy przenieśli się do Hebronu, kierując się wiarą w mit opisany w Księdze Rodzaju, co jednak
nie usprawiedliwia pogromu. Aż do 1967 roku miasto pozostawało poza granicami Izraela -
wtedy to izraelscy żołnierze zajęli je z wielkimi fanfarami i Hebron stał się częścią okupowanych
terytoriów na Zachodnim Brzegu. Żydowscy osadnicy „wrócili” pod dowództwem wyjątkowo
agresywnego i odrażającego rabina Moshe Levingera, by zbudować poza miastem obwarowane
osiedle o nazwie Kiryat Arba, a wewnątrz miejskich murów kilka mniejszych. Muzułmanie,
stanowiący większość mieszkańców, trwali uparcie przy zdaniu, że chwalebny Abraham
rzeczywiście zamierzał zamordować własnego syna, lecz odnosili to wyłącznie do swojej religii,
nie żydowskiej. Tak właśnie rozumiana jest „uległość” islamu. Kiedy odwiedziłem to miejsce,
zobaczyłem, że domniemana „Jaskinia Patriarchów”, czy też „Grota Machpela”, ma oddzielne
wejścia i oddzielne miejsca oddawania czci dla dwóch religii, wojujących o prawo do
celebrowania tej okropności w swoim imieniu.

Krótko przed moim przybyciem doszło do straszliwego zdarzenia. Izraelski fanatyk, doktor

Baruch Goldstein, przybył do jaskini i wyjąwszy automatyczną broń, na którą miał pozwolenie,
wystrzelał cały magazynek w zgromadzenie muzułmańskie. Zanim został obezwładniony i
zatłuczony na śmierć, zabił dwudziestu siedmiu i ranił ogromną liczbę wiernych. Okazało się, że
wielu ludzi wiedziało już wcześniej, że doktor Goldstein był niebezpieczny. Służąc jako lekarz w
izraelskiej armii, głosił, że będzie leczył tylko żydowskich pacjentów, nie dotknie zaś izraelskich

Arabów, szczególnie podczas szabatu. Tak się składa, że po prostu był w ten sposób posłuszny
prawu pism rabinicz-nych, co potwierdziło wiele izraelskich instytucji religijnych. Tak więc
mamy przykład nieludzkiego zabójcy, który sumiennie i dosłownie przestrzegał boskich
instrukcji. Co bardziej ortodoksyjni żydzi wznosili później sanktuaria na jego cześć, natomiast ci
z rabinów, którzy potępili jego działania, nie zawsze czynili to jednoznacznie i stanowczo.
Klątwa Abrahama wciąż zatruwa Hebron, ale religijny nakaz ofiary z krwi zatruwa całą naszą
cywilizację.

Pokuta

Wcześniejsze ofiary z ludzi, jak choćby ceremoniały azteckie oraz innych dawnych kultur, od

których się odżegnujemy, były w czasach antycznych popularne i przybierały formę błagalnych
mordów. Sądzono, że ofiarowanie dziewicy, niemowlęcia czy więźnia załagodzi gniew bogów. I
znów mamy do czynienia z niezbyt dobrą reklamą moralnych przymiotów religii. „Śmierć
męczeńska”, czy też umyślne i świadome poświęcenie samego siebie, może być postrzegane w
nieco innym świetle, chociaż praktykowany przez hindusów obyczaj sati, czyli żarliwie
rekomendowane „samobójstwo” wdów, został w Indiach zakazany przez Brytyjczyków zarówno
z racji czysto chrześcijańskich, jak i dla dobra imperium. Tego rodzaju „męczennicy”, którzy
szczerze pragną zabijać innych równie mocno jak siebie w akcie religijnej egzaltacji, są wciąż
postrzegani nieco inaczej: islam opowiada się rzekomo przeciwko samobójstwu jako takiemu,
lecz wciąż chyba nie może się zdecydować, czy potępiać, czy też pochwalać taki akt zuchwałego,
lecz barbarzyńskiego shahid.

Mimo wszystko idea pokuty za cudze grzechy, w formie, jaka sprawiała tyle kłopotów nawet

C.S. Lewisowi, jest dalszym udoskonaleniem zabobonu sięgającego czasów starożytnych.
Ponownie mamy tu ojca demonstrującego miłość, który wystawia swojego syna na męczeńską
śmierć, jednak tym razem ojciec nie stara się zaimponować Bogu. On sam jest Bogiem i pragnie
zaimponować ludziom. Zadaj sobie pytanie: do jakiego stopnia moralna jest treść następnych
zdań? Opowiedziano mi o ludzkiej ofierze, którą złożono dwa tysiące lat temu. Nie pragnąłem tej
ofiary. Jej okoliczności były tak potworne, że gdybym był przy niej obecny i posiadał
jakiekolwiek wpływy, byłbym zobowiązany do próby jej powstrzymania. W rezultacie tego
zabójstwa wszelkie grzechy, jakich się dopuściłem, są mi odpuszczone, wskutek czego mogę
żywić nadzieję na życie wieczne.

Przymknijmy na chwilę oczy na niezliczone niespójności i sprzeczności w relacjach tych,

którzy opowiadają nam o tym zdarzeniu, i przyjmijmy założenie, że opowieść jest w gruncie
rzeczy prawdziwa. Jakie są jej dalsze implikacje? Wcale nie tak bardzo uspokajające, jak wydaje
się na pierwszy rzut oka. Na początek, by zaczerpnąć korzyści z tej wspaniałej oferty, muszę
zaakceptować fakt, że ponoszę odpowiedzialność za wychłostanie, szyderstwa i ukrzyżowanie, w
którym nie miałem żadnego udziału ani prawa głosu, oraz że za każdym razem, gdy zrzekam się
tej odpowiedzialności albo gdy grzeszę mową lub uczynkiem, pogłębiam tylko Mękę Pańską.
Ponadto wymaga się ode mnie, bym wierzył, że te cierpienia i katusze były niezbędne do
odkupienia wcześniejszego grzechu, do którego również się nie przyczyniłem, grzechu Adama.
Na nic zda się sprzeciwianie się faktowi, że Adam został stworzony pełen niezadowolenia i
nienasyconej ciekawości, której zaspokojenie zostało mu potem zakazane. Wszystko to działo się
na długo przed narodzeniem Jezusa. W ten sposób mój grzech jest uznawany za „pierworodny”,
przed którym nie sposób uciec. Jednakże wciąż dysponuję wolną i nieprzymuszoną wolą, dzięki
której mogę odrzucić ofertę odkupienia za cudze grzechy. Czy więc powinienem dokonać tego
wyboru, stojąc w obliczu wiekuistych tortur, o wiele bardziej okrutnych niż to, co Jezus

wycierpiał na górze Kalwarii, lub też to, co zagrażało ludziom, którzy pierwsi usłyszeli
dziesięcioro przykazań?

Siedzenia toku opowieści wcale nie ułatwia nieunikniona, jak by nie było, świadomość, że

Jezus zarówno pragnął, jak i musiał umrzeć. Przybył do Jerozolimy w święto Paschy po to, by
tak właśnie się stało, natomiast wszyscy, którzy uczestniczyli w tym zabójstwie, nieświadomie
wykonywali wolę boską i wypełniali pradawne proroctwa. (Wobec braku wersji gnostyckiej
ogromne wątpliwości budzi fakt, że Judasza, który rzekomo dopuścił się całkiem dziwacznego i
zbędnego czynu, rozpoznając mistrza bardzo dobrze znanego tym, którzy zamierzali go pojmać,
spotkało później tak srogie i bezwarunkowe potępienie. Bez niego przecież nie byłoby
„Wielkiego Piątku”, jak naiwnie mawiają chrześcijanie, kiedy nie są w mściwym nastroju).

Istnieje też zarzut (jaki znajdujemy w jednej tylko spośród czterech Ewangelii), że Żydzi,

którzy skazali Jezusa, wznosili modły, by jego krew pozostała „na ich głowach” także w
przyszłych pokoleniach. Problem ten dotyczy nie tylko Żydów czy tych katolików, którzy
pochylają się z troską nad dziejami antysemityzmu w chrześcijańskim wydaniu, wychodząc z
założenia, że żydowski Sanhedryn rzeczywiście wyraził takie życzenie, jak zdaniem
Majmonidesa rzeczywiście było, i że powinien był to uczynić. Lecz jakim prawem wezwanie to
miałoby być wiążące dla przyszłych pokoleń? Pamiętajmy, że Watykan nie potwierdził, że. jacyś
Żydzi zamordowali Chrystusa. Stwierdzono jedynie, że to Żydzi wydali rozkaz uśmiercenia go i
że naród izraelski jako całość ma być obarczony zbiorową odpowiedzialnością. Wydaje się zatem
osobliwe, że Kościół nie zdobył się na odrzucenie oskarżenia, które w uogólnionym kontekście
obwiniało Żydów o „bogobójstwo” aż do niedawna. Łatwo jest odnaleźć jednak przyczyny tej
niechęci. Jeśli raz się przyzna, że potomkowie Izraela nie ponoszą winy, wtedy z ogromnym
trudem wysuwa się argumenty, że wszyscy inni, których tam nie było, również byli w to
zamieszani. Gdy w suknie zerwie się włókno, rozdarciem grozi cała sztuka materiału (którą to
metaforę można odnieść do niesławnego całunu turyńskiego, utkanego rękami człowieka).
Nadanie winie zbiorowego atrybutu, ujmując krótko, jest niemoralne samo w sobie, co zresztą
religia niejeden raz przyznała, kiedy sytuacja przymuszała ją do tego.

Opowieść o ogrodzie Getsemani (Ogrójcu), zawarta w Ewangeliach, bardzo mnie zajmowała,

kiedy byłem dzieckiem, z uwagi na „przerwę” w biegu wydarzeń. Ludzkie biadolenie wzbudzało
we mnie wątpliwości, czy taki scenariusz mógł w ogóle być prawdziwy. Jezus na koniec zadaje
pytanie: „Czy muszę przez to przechodzić?”. To pytanie, które robi wrażenie i nie da się go
zapomnieć, ja zaś już dawno temu zdecydowałem, że z ochotą i radością postawiłbym na szali
własną duszę, że jedyna właściwa odpowiedź brzmi: „nie”. Nie możemy przecież, jak czynili to
bogobojni chłopi w dawnych wiekach, żywić nadziei na przerzucenie wszelkich naszych win na
kozła i potem wypędzić Bogu ducha winne zwierzę na pustynię. Używany przez nas na co dzień
idiom implikuje w sobie sporą dawkę pogardy w stosunku do „kozła ofiarnego”. Religia
natomiast jest w dużej mierze opowieścią o kozłach ofiarnych. Mogę spłacić twoje długi, miłości
moja, jeśli okazałaś się nieroztropna. Gdybym zaś był bohaterem pokroju Sidneya Cartona z
powieści Karola Dickensa Opowieść o dwóch miastach (A Tale ofTwo Cities), mógłbym nawet
odsiedzieć za ciebie wyrok więzienia bądź też stanąć zamiast ciebie na szafocie. Żaden człowiek
nie okazał większej miłości. Nie jestem jednak w stanie uwolnić cię od twojej odpowiedzialności.
Niemoralne z mojej strony byłoby, gdybym ci to zaproponował, i równie nieetyczne byłoby,
gdybyś tę propozycję przyjął. Jeśli tego rodzaju propozycja została złożona w innych czasach
oraz w innym świecie w wyniku medytacji pośredników, czemu towarzyszyły zachęty, cała
sprawa traci wzniosły i szlachetny charakter i ulega deprecjacji do myślenia życzeniowego lub,
co gorsza, staje się połączeniem szantażu i przekupstwa.

Ostateczną degenerację tegoż do postaci marnego handlu obwieścił z nieprzyjemną

ostentacją Blaise Pascal, którego teologia niemal zyskuje epitet brudnej. Jego sławetny „zakład”
ujmuje to w formie swoistego targu. Co masz do stracenia? Jeśli wierzysz w Boga, a Bóg
rzeczywiście istnieje, wygrywasz. Jeśli natomiast wierzysz w jego istnienie i popełniasz błąd -
cóż z tego? Napisałem kiedyś odpowiedź na ten przebiegle sformułowany przykład
bukmacherskiego rzemiosła, która obejmowała dwie opcje. Pierwszą z nich była wersja
hipotetycznej odpowiedzi udzielonej przez Bertranda Russella na także hipotetyczne pytanie:
„Co byś powiedział, gdybyś umarł i stanął twarzą w twarz z twoim Stwórcą?”. Jak brzmiała
odpowiedź? „Powiedziałbym: »Och, Boże, nie dostarczyłeś nam wystarczających dowodów«”. A
oto moja odpowiedź: „Niezmierzony Panie, na podstawie niektórych, choć nie wszystkich,
spośród wielu przypisywanych Tobie sądów, domniemywam, że przedkładasz uczciwą i
zdeterminowaną niewiarę w miejsce pełnej hipokryzji i partykularnych interesów, egzaltowanej
wiary czy okadzonych dymem ołtarzy, na których składane są krwawe ofiary”. Jednak nie
liczyłbym na to.

Pascal przypomina mi hipokrytów i szalbierców, od których aż się roi, gdy chodzi o

racjonalizację nakazów żydowskiego Talmudu. Nie wykonuj żadnej pracy w szabat, lecz zapłać
innym za jej wykonanie. W ten sposób stosujesz się do litery prawa. Któż dokonuje rozliczenia?
Dalajlama uczy nas, że wolno nam odwiedzać niewiastę wykonującą najstarszy proceder świata,
o ile płaci jej ktoś inny. Szyiccy muzułmanie oferują „tymczasowe małżeństwo”, sprzedając
mężczyznom zezwolenie na wzięcie żony na godzinę lub dwie, ze złożeniem rytualnych przysiąg
i późniejszym rozwodem, kiedy już będzie po wszystkim. Połowa wspaniałych budowli Rzymu
nie powstałaby nigdy, gdyby handel odpustami nie był tak bardzo dochodowy. Nawet Bazylika
św. Piotra została sfinansowana dzięki specjalnej, jednorazowej ofercie tego rodzaju. Obecnie
urzędujący papież, wcześniej kardynał Joseph Ratzin-ger, przyciągał rzesze katolickiej młodzieży
na religijny zlot, oferując „odpuszczenie grzechów” tym, którzy wezmą udział w imprezie.

Patetyczny, moralny spektakl nie byłby konieczny, gdyby pierwotne zasady okazały się

możliwe do przestrzegania. Jednakże do totalitarnych edyktów, jakie zaczynają się objawieniem
władzy absolutnej, dodatkowo wspieranej strachem i trwogą, opartej na grzechu, jaki został
popełniony przed wiekami, zostały dołożone regulacje, które często są jednocześnie niemoralne i
nierealne. Podstawowa zasada totalitaryzmu polega na tworzeniu praw, których nie da się w
praktyce przestrzegać. Będąca ich rezultatem tyrania staje się jeszcze bardziej dokuczliwa, kiedy
zostaje dodatkowo wzmocniona pojawieniem się uprzywilejowanej kasty lub grupy społecznej,
wykazującej niepohamowany i gorliwy zapał w tropieniu odstępstw i wykroczeń. Większa część
ludzkości na przestrzeni dziejów cierpiała pod jarzmem takiej czy innej otępiającej dyktatury, a
spore odłamy wciąż jeszcze muszą znosić to jarzmo. Pozwól, że przedstawię poniżej kilka
przykładów praw i reguł, których przestrzeganie jest przymusowe, lecz których przestrzegać się
nie da.

Przykazania z góry Synaj, zakazujące ludziom nawet myślenia o spoglądaniu z zazdrością na

dobra zgromadzone przez innych, to pierwszy wypadek. W Nowym Testamencie znajdujemy
jego echo w formie nakazu, który głosi, że mężczyzna spoglądający na niewiastę w niewłaściwy
sposób na dobrą sprawę dopuszcza się cudzołóstwa. Regule tej niemal dorównuje obecny
muzułmański i dawny chrześcijański zakaz pożyczania pieniędzy na procent. Wszystkie te prawa,
choć różniące się treścią, stanowią próbę nałożenia nierealnych rygorów na ludzką
przedsiębiorczość. Można do nich podchodzić na dwa sposoby. Pierwszy z nich polega na
ustawicznym biczowaniu i umartwianiu ciała, czemu towarzyszą nieustanne zmagania z
„nieczystymi” myślami, które pojawiają się z chwilą napomknięcia o nich lub choćby tylko ich
przywołania w wyobraźni. Stąd właśnie wypływa histeryczne przyznawanie się do winy,
fałszywe przyrzekanie poprawy oraz głośne i gwałtowne wskazywanie na inne grzeszne i

niepoprawne dusze. Drugie podejście polega na zorganizowanej hipokryzji, w której zakazane
pokarmy są ponownie chrzczone pod inną nazwą, w której datki na rzecz religijnych struktur
pozwalają na zyskanie odrobiny swobody bądź też w której ostentacyjna ortodoksja pozwala
zyskać na czasie lub pieniądze mogą być wpłacane na jakiś cel i potem przeznaczane na inny
zbożny zamiar - przy czym, przypuszczalnie, niewielka część jest obracana bez lichwiarskiego
procentu. Możemy to zdefiniować jako duchową bananową republikę. Liczne teokracje,
począwszy od średniowiecznego Rzymu po współczesną wahabicką Arabię Saudyjską, w istocie
rzeczy funkcjonowały jako duchowe państwa policyjne oraz duchowe republiki bananowe
jednocześnie.

Wątpliwości dotyczą nawet niektórych spośród najszlachetniejszych oraz niektórych spośród

najbardziej niegodziwych zasad. Przykazanie: „Będziesz miłował biźniego swego” (Mt 5,43) ma
charakter łagodny, lecz jednocześnie poważny - stanowi przypomnienie o naszych obowiązkach
wobec innych. Natomiast nakaz: „Miłuj swego bliźniego jak siebie samego” (Mt 19,19) ma
formę zbyt ekstremalną i zbyt uciążliwą, by dał się przestrzegać, podobnie zresztą jak ma się
rzecz z trudnym do zinterpretowania zaleceniem miłowania bliźnich „tak jak Ja was
umiłowałem” (J 15,12). Ludzie nie są skonstruowani w taki sposób, by troszczyć się o innych z
taką samą zapobiegliwością jak o samych siebie. Jest to po prostu niewykonalne (co każdy
inteligentny „stwórca” pojąłby w lot po bliższym przyjrzeniu się stworzonemu przez siebie
dziełu). Wymaganie od ludzi, by stali się nadludźmi, pod rygorem tortur lub kary śmierci, jest
równoznaczne z wymaganiem ohydnego samoponiżania, które towarzyszy powtarzającym się i
nieuniknionym porażkom na polu przestrzegania praw i reguł. Jak wobec tego ocenić radosny
uśmiech na twarzach tych, którzy przyjmują datki jako zadośćuczynienie maluczkich? Złota
zasada, niekiedy niepotrzebnie utożsamiana z mitem o rabinie Hilelu Starszym, zwanym
Babilońskim, nakazuje nam po prostu traktować innych tak, jakbyśmy chcieli, żeby inni
traktowali nas. Ta trzeźwa i racjonalna reguła, którą można wpajać dzieciom, cechuje ją bowiem
nieodrodne poczucie sprawiedliwości (które jest znacznie wcześniejsze od „błogosławieństw” i
przypowieści Jezusa), pozostaje w etycznym zasięgu każdego ateisty i nie wymaga sięgania po
masochizm i histerię ani też po sadyzm i histerię, kiedy dochodzi do jej złamania. Człowiek uczy
się jej stopniowo, a proces ten jest jak część boleśnie powolnej ewolucji naszego gatunku. Kiedy
już zostanie przyswojona, nigdy więcej się nie zatrze w świadomości. Wystarczy zwykłe
sumienie, bez jakiejkolwiek niebiańskiej otoczki kryjącej się za nim.

Jeśli chodzi o najbardziej niegodziwe zasady, wystarczy tylko przywołać raz jeszcze spór o

dzieło stworzenia. Ludzie pragną żyć w coraz większym dostatku i dobrobycie, i chociaż mogą z
własnej i nieprzymuszonej woli pożyczać lub nawet ofiarowywać pieniądze przyjaciołom czy
rodzinie w potrzebie, nie prosząc o nic w zamian poza zwrotem tej kwoty bądź też poza jej
wspaniałomyślnym przyjęciem, to z zasady nie będą pożyczać pieniędzy osobom obcym bez
naliczenia stosownych odsetek. Przypadkowym zbiegiem okoliczności chciwość i zachłanność
stanowią motor gospodarczego rozwoju. Żadnemu z adeptów nauk ekonomicznych, poczynając
od Davida Ricarda, przez Karola Marksa po Adama Smitha, fakt ten nie uszedł uwagi. „Nie od
dobrotliwości” piekarza, jak zauważył w typowo szkocki, przenikliwy sposób Smith, zależy to,
że oczekujemy naszego chleba powszedniego, lecz od jego partykularnego interesu, by chleb
upiec i potem sprzedać z zyskiem. W końcu, każdy może wybrać postawę altruistyczną, bez
względu na to, co miałoby to znaczyć, jednak z definicji nie można nikogo zmusić do altruizmu.
Być może bylibyśmy lepszymi ssakami, gdybyśmy nie zostali „stworzeni” w ten sposób, ale z
pewnością nie może być nic głupszego niż „stwórca”, który zakazuje posługiwania się dokładnie
tym instynktem, który sam stworzył.

„Wolna wola”, odpowiedzą kazuiści. Nie musisz przecież stosować się do prawa

zakazującego zabijać czy kraść. Dobrze, ktoś może być tak zaprogramowany genetycznie, że jest
w nim określona doza agresji, nienawiści i chciwości, a mimo to osiągnie taki poziom etycznego
rozwoju, że będzie wystrzegał się ulegania złym namowom i zachętom. Gdybyśmy za każdym
razem poddawali się naszym najgorszym instynktom, powstanie i rozwój cywilizacji byłyby
niemożliwe, nie powstałyby też teksty, w których ten spór jest kontynuowany. Jednakowoż nikt
nie zaprzeczy, że ludzka istota, zarówno moralnie podniesiona, jak i ta upadła, zawsze ma dłoń w
pobliżu genitaliów. Pozycja przydatna, co nie ulega wątpliwości, w odpieraniu ataków
pierwotnych agresorów, z chwilą kiedy nasi praprzodkowie zdecydowali się podjąć ryzyko
przyjęcia postawy wyprostowanej i odsłonięcia brzucha, co jest jednocześnie przywilejem oraz
prowokacją, jakiej to sposobności nie dano większości czworonogów (spośród których nieliczne
potrafią sobie to kompensować, sięgając paszczą do tych samych miejsc, do jakich my sięgamy
placami i dłońmi). A teraz odpowiedzmy na pytanie: kto wpadł na pomysł, że jest to właściwa
pozycja, skoro współdziałanie genitaliów i kończyn górnych jest zakazane, nawet w myślach?
Ujmując rzecz bez ogródek, kto wydał nakaz, że musisz dotykać (w sytuacjach niezwiązanych z
seksem i prokreacją), lecz jednocześnie, że nie wolno ci dotykać? Można odnieść wrażenie, że
nie kryje się za tym żaden autorytet spośród tych występujących w objawionych tekstach, jednak
niemal wszystkie religie uczyniły z tego zakaz o charakterze niemal absolutnym.

Można by napisać całą książkę poświęconą wyłącznie groteskowej historii religii i seksu oraz

świątobliwej trwodze przed aktem prokreacji, a także o powiązanych z tym impulsach i
potrzebach, począwszy od wytrysku nasienia, a na wypływie menstruacyjnej krwi kończąc.
Jednak chcąc wygodnie skondensować całą tę fascynującą historię, wystarczy postawić jedno
jedyne prowokujące pytanie.

Rozdział szesnasty

Czy religia zezwala na maltretowanie dzieci

Powiedz mi szczerze, proszę cię - odpowiedz mi. Wyobraź sobie, że budujesz gmach

ludzkiego przeznaczenia, mając na celu na samym końcu zapewnienie szczęścia ludziom, danie
im wreszcie spokoju i odpoczynku. Ale w tym celu musisz, co jest nieuniknione i konieczne,
poddać torturom jedną maleńką istotę, to samo dziecko, które biło cię w piersi małą piąstką, a ty
wzniesiesz ten gmach na jego nieodwzajemnionych łzach - czy zgodziłbyś się być architektem
pod takim warunkiem? Wyznaj mi prawdę.

Iwan do Aloszy w Braciach Karamazow

Jeśli zastanawiamy się, czy religia uczyniła „więcej dobra czy zła” - pominąwszy fakt, czy w

ogóle uzyskalibyśmy jakieś przesłanki co do prawdy bądź autentyczności - stoimy przed kwestią
o nieogarniętych rozmiarach. Skąd i jak możemy wiedzieć, życie ilu dzieci zostało w
nieodwracalny sposób okaleczone, psychicznie oraz fizycznie, w rezultacie przymusowego
wpajania religii? Jest to niemal równie trudne do oceny, jak określenie liczby duchowych i
religijnych snów oraz wizji, które stały się „prawdą” i które, jeśli mają choć w najmniejszym
stopniu rościć sobie prawo do obiektywnej wartości, musiałyby być zmierzone i zestawione z
tymi wszystkimi, które nie zostały zarejestrowane bądź też nie zachowały się w pamięci.
Możemy jednak przyjąć za pewnik, że religia zawsze pełna była nadziei na objęcie nauczaniem
nieuformowanych i pozbawionych obrony młodych umysłów oraz że wykorzystywała ten
przywilej na ogromną skalę, zawierając w tym celu sojusze z władzami świeckimi doczesnego
świata.

Jednym z najwspanialszych przykładów moralnego terroryzmu w naszej literaturze jest

kazanie wygłoszone przez ojca Amalia w powieści Jamesa Joyce’a Portret artysty z czasów
młodości (Portrait of the artist as a young man). Odpychający stary duchowny przygotowuje
Stefana Dedalusa oraz innych podległych sobie „wychowanków” do rekolekcji ku czci świętego
Franciszka Ksawerego (człowieka, który wprowadził inkwizycję do Azji i którego kości wciąż
jeszcze są darzone czcią przez tych, którzy z własnego wyboru czołobitnie składają hołd
kościom). Ksiądz postanawia wywrzeć na nich wrażenie długą i płomienną litanią o piekielnych
karach, którymi Kościół szermował, kiedy jeszcze był na tyle pewny siebie, by tak czynić.
Niemożliwe jest przedstawienie tutaj całej jego egzaltowanej i chorej oracji, lecz szczególnie dwa
rzucające się w oczy elementy - dotyczące natury tortur oraz natury czasu - budzą
zainteresowanie. Łatwo jest dostrzec, że słowa księdza miały służyć konkretnie wywołaniu
trwogi wśród dzieci. W pierwszym rzędzie wywołane wizje mają dziecięcy charakter. Gdy
przechodzimy do tortur, sam diabeł sprawia, że góra topnieje niczym wosk. Przywołana zostaje
każda budząca grozę dolegliwość i cierpienie, a dziecinny strach, że to cierpienie może trwać
wiecznie, jest wmontowany w opowieść z wprawą i zręcznością. Kiedy przychodzi do
przedstawienia jednostki czasu, widzimy dziecko, które bawi się ziarenkami piasku. Potem nagle
mamy do czynienia z dziecinnym zwielokrotnieniem jednostek („Tato, co by się stało, gdyby na
świecie istniały miliony milionów milionów kociąt: czy wypełniłyby cały świat?”) przez dodanie

kolejnych zwielokrotnień, odwołanie do występujących w naturze liści, a także do łatwych do
wyobrażenia futer, piór oraz łusek domowych zwierząt. Przez stulecia dorosłym ludziom płacono
za wywoływanie w ten sposób trwogi i strachu u dzieci (a także za torturowanie, bicie i
wywieranie na nich przemocy, co zresztą zachowało się w pamięci Joyce’a, jak również w
pamięci niezliczonych innych ludzi).

Inne głupoty i okrucieństwa, jakich dopuszczają się ludzie pobożni, również można łatwo

wykryć. Idea tortur i katuszy jest równie stara jak złośliwość rodzaju ludzkiego, który jest
jedynym gatunkiem obdarzonym wyobraźnią i który może zgadywać, co czują inni, gdy zostają
poddani torturom. Nie możemy obwiniać religii za ten impuls, ale możemy potępiać ją za
zinstytucjonalizowanie oraz udoskonalenie tej praktyki. Muzea średniowiecza, od Ho-landii po
Toskanię, pełne są najrozmaitszych instrumentów i machin, które świątobliwi ludzie opracowali z
trudem po to, by przyglądać się, jak długo ktoś utrzyma się przy życiu przypiekany na żywym
ogniu. Nie trzeba wcale wchodzić głębiej w szczegóły, jednak istniały też religijne księgi
zawierające instrukcje tego rodzaju, a także przewodniki, jak wykrywać herezję, zadając ból i
cierpienie. Ci, którzy nie mieli na tyle szczęścia, by uczestniczyć w spaleniu na stosie (auto dafé
lub inaczej „akt wiary” - tak nazywano te publiczne tortury), zyskiwali możność puszczania
wodzy fantazji i przeżywania licznych nocnych koszmarów, a także ujmowania tego w słowa w
celu utrzymania prostej i głupiej ciżby w stanie nieustannej trwogi. W epoce, kiedy publicznych
rozrywek było jak na lekarstwo, udane publiczne spalenie na stosie czy też pozbawienie
członków albo łamanie kołem często dawało tyle odprężenia, ile tylko święci ośmielali się
udzielić. Nic nie udowadnia antropomorficznych korzeni religii tak oczywiście, jak chore
umysły, które zaprojektowały piekło, chyba że chodzi o umysł ograniczony, który nie zdołał
opisać nieba - może tylko jako miejsce bądź to ziemskich rozkoszy, wieczystej nudy i monotonii,
bądź też (jak sądził Tertulian) nieustannego rozkoszowania się torturami i mękami, jakim zostają
poddani inni.

Piekło sprzed powstania chrześcijaństwa również było miejscem mało przyjemnym, a jego

wymyślenie także wymagało sadystycznego geniuszu. Jednakże niektóre z pierwotnych
inkarnacji piekieł, o czym wiemy - w głównej mierze zaś hinduistyczne - miały ograniczony czas
trwania. Dla przykładu grzesznik mógł być osądzony na spędzenie określonej liczby lat w piekle,
przy czym jeden piekielny dzień oznaczał 6400 ludzkich lat. Za zabicie kapłana wyrok wynosił
149 504 000 000 lat. W tym momencie delikwent mógł przejść do stanu nirwany, co, jak się
wydaje, oznaczało unicestwienie. Pozostawiono więc chrześcijanom przeforsowanie opcji, że
piekło było miejscem, z którego nie da się już wyjść. (Idea ta została szybko i łatwo powielona.
Swego czasu słyszałem niejakiego Louisa Farrakhana, przywódcę heretyckiej sekty„Naród
Islamu”, przeznaczonej tylko dla czarnoskórych, gdy podjudzał rozentuzjazmowany tłum w
Madison Square Garden. Opluwając jadowicie Żydów, wykrzykiwał: „I nie zapominajcie - kiedy
Bóg ześle was do piekła, będzie to NA ZAWSZE!”).

Obsesja w stosunku do dzieci, obejmująca sztywne zasady ich wychowania, stanowiła

element systemu władzy absolutnej. Być może to jezuita był pierwszym człowiekiem, którego
słowa zacytowano później: „Daj mi dziecko, zanim dojdzie lat dziesięciu, a oddam ci człowieka”,
lecz idea ta jest znacznie starsza niż szkoła Ignacego Loyoli. Indoktrynacja młodych często
miewa efekt odwrotny, o czym wiemy na podstawie losu licznych świeckich ideologii. Chociaż
wydaje się, że ludzie wierzący podejmują takie ryzyko, by wpoić przeciętnemu chłopcu lub
dziewczynce odpowiednią dozę propagandy. Czy inne działania mogą im dać nadzieję? Gdyby
nauczanie religii nie było dozwolone przed osiągnięciem przez dzieci wieku rozumnego,
zapewne żylibyśmy w zupełnie innym świecie. Rodzicie wyznający jakąś reli-gię są pod tym
względem w trudnej sytuacji, ponieważ w naturalny sposób pragną dzielić się ze swoim

potomstwem cudami i urokami Bożego Narodzenia oraz innych świąt (mogą też wykorzystać z
pożytkiem Boga oraz pomniejsze postaci, pokroju Świętego Mikołaja, by utemperować i
poskromić niezdyscyplinowane i niesforne pociechy). Jednocześnie zastanawiają się nad
konsekwencjami odejścia dziecka do innego wyznania, nie wspominając już w ogóle o innym
kulcie, nawet we wczesnej fazie dojrzewania. Rodzice z reguły wykazują skłonność do
deklarowania, że na tym polega korzyść wpajania religii niewinnym duszyczkom. Wszystkie
religie monoteistyczne wciąż jeszcze ostro sprzeciwiają się lub sprzeciwiały w przeszłości
wszelkim formom odstępstwa czy apostazji z tego właśnie powodu. W autobiograficznej książce
Wspomnienia z lat katolickiej młodości (Memories of a Catolic Girlhood) Mary McCarthy
wspomina szok, jakiego doznała, dowiadując się od jezuickiego kaznodziei, że jej dziadek
wyznania protestanckiego - jej stróż i przyjaciel - był skazany na wiekuiste potępienie, ponieważ
ochrzczono go w nie takiej celebrze jak trzeba. Inteligentna nad wiek nie zostawiła sprawy samej
sobie, poprosiła matkę przełożoną o skonsultowanie sprawy z wyższymi władzami i odkryła lukę
w pismach Atanazego z Aleksandrii, który uważał, że heretycy byli przeklęci jedynie wtedy,
kiedy odrzucili prawdziwy Kościół z pełną świadomością tego, co czynią. Jej dziadek natomiast
był w dostatecznym stopniu nieświadomy prawdziwego Kościoła, by uniknąć piekła. Lecz jakaż
była to męczarnia i katorga dla jedenastoletniej dziewczynki! Wystarczy teraz tylko pomyśleć o
wszystkich tych mniej zaintrygowanych dzieciach, które w naturalny sposób zaaprobowały tę z
gruntu złą naukę, nie podając jej w wątpliwość. Ci, którzy okłamują w ten sposób dzieci i
młodzież, są na wskroś niegodziwi i nikczemni.

Można tu przytoczyć dwa przykłady - jeden dotyczący niemoralnego nauczania i drugi

związany z niemoralną praktyką. Jako materialista jestem zdania, że udowodnione zostało, iż
embrion jest odrębnym organizmem i bytem, nie zaś wyłącznie (jak niektórzy rzeczywiście
kiedyś przekonywali) tworem rosnącym w obrębie organizmu matki. Znamy też feministki, które
wyrażały pogląd, że płód jest czymś w rodzaju wyrostka czy nawet - co traktowano na serio -
guza. Wydaje się, że tego rodzaju bzdury odeszły już do historii. Wśród argumentów, jakie
przyczyniły się do obalenia podobnych nonsensów, jednym jest fascynujący i ruchomy obraz,
dostarczany przez ultrasonograf, innym zaś wypadki przeżycia „wcześniaków” ważących tyle co
piórko, które osiągnęły „zdolność do samodzielnego życia” poza środowiskiem macicy. To
jeszcze jeden szlak, za pośrednictwem którego nauka jest w stanie osiągać porozumienie z
humanizmem. Żaden człowiek obdarzony przeciętnym pakietem zasad moralnych nie jest w
stanie patrzeć obojętnie, jak ktoś kopie kobietę w brzuch, i każdy chyba wpadnie we wściekłą
furię, widząc, że kobieta ta jest w ciąży. Embriologia implikuje moralność. Słowa „nienarodzone
dziecko”, nawet użyte w sposób upolityczniony, opisują materialną rzeczywistość.

Jednakowoż sytuacja ta w większym stopniu otwiera spór, niż go kończy. Możliwe są liczne

okoliczności, które przemawiają przeciwko donoszeniu płodu aż do rozwiązania. Do głosu w tej
kwestii dochodzi natura lub wola boska, ponieważ bardzo duża liczba ciąż zostaje „przerwana”,
żeby tak powiedzieć, z uwagi na deformacje płodu, i jest to nazywane uprzejmościowo
„poronieniami”. Są to sprawy smutne i przygnębiające, choć powodują chyba mniej nieszczęścia
i niedoli, niż gdyby na świat miały przyjść ogromne rzesze dzieci zdeformowanych i umysłowo
upośledzonych, martwych w chwili porodu lub żywych, których krótki doczesny żywot
stanowiłby niewypowiedzianą torturę dla nich oraz dla ich bliskich. Podobnie jak w skali makro
wygląda kwestia ewolucji, tak macica stanowi przykład przyrody i ewolucji w miniaturze. W
pierwszej fazie rozpoczynamy jako maleńkie formy o cechach płazów, potem stopniowo
rozwijają się płuca oraz mózg (następuje też wytworzenie, a potem zrzucenie wcale nam
niepotrzebnej okrywy włosowej). Na koniec przychodzą chwile ciężkich zmagań oraz
zaczerpnięcie pierwszego haustu powietrza po dość trudnym przemieszczeniu się. Podobnie też

system ten jest całkowicie bezlitosny w eliminowaniu tych, którzy nie mają dużych szans na
przeżycie. Nasi przodkowie na bezkresach sawann nie zdołaliby przetrwać, gdyby otaczali troską
chore lub zdeformowane niemowlęta i chronili je przed drapieżcami. W tym miejscu trudno
dostrzec analogię między ewolucją a „niewidzialną ręką” Adama Smitha; łatwiej dojrzymy ją w
modelu „kreatywnej destrukcji” Josepha Schumpetera, przy czym sami przyzwyczajamy się do
określonego poziomu niepowodzeń natury, uwzględniając bezwzględność przyrody oraz
odnosząc ją do odległych prototypów naszego gatunku.

Zatem nie każde poczęcie prowadzi, czy wcześniej prowadziło, do narodzin. Odkąd

bezpośrednia walka o przetrwanie stopniowo zaczęła tracić rangę, ambicją ludzkiej inteligencji
stało się wzięcie pod kontrolę tempa reprodukcji. Rodziny zdane na łaskę natury są jednocześnie
zmuszone do płodzenia dużej liczby dzieci i podlegają cyklowi, który w niewielkim stopniu różni
się od egzystencji zwierząt. Najlepszym sposobem zyskania takiej kontroli jest profilaktyka,
którą usiłowano wdrażać niezmordowanie od czasów pierwszych źródeł pisanych, a która w
naszej epoce jest już stosunkowo prosta w obsłudze i bezbolesna. Drugim wyjściem awaryjnym,
które w pewnych okolicznościach bywa pożądane, jest przerwanie ciąży. Środek doraźny -
sięgnięcie po niego jest często nieodżałowane, chociaż tak nakazywała konieczność lub ciężka
sytuacja. Wszyscy myślący ludzie są świadomi bolesnego konfliktu praw oraz interesów w tej
kwestii i z reguły starają się dążyć do równowagi. Jedyna propozycja, jaka jest całkowicie
bezużyteczna, zarówno w sferze moralnej, jak i praktycznej, to szaleńcze oświadczenie, że
sperma i komórki jajowe są potencjalnym życiem, które należy chronić przed marnotrawieniem.
Jeśli dojdzie do ich zespolenia, choćby nie wiem na jak krótko, zygoty już posiadają duszę i
należy im się ochrona prawna. Na tej podstawie środki antykoncepcyjne domaciczne (spirale),
które nie dopuszczają do zagnieżdżenia się jaja w ścianie macicy, są narzędziem zbrodni, z kolei
ciąża pozamaciczna (tragiczny wypadek, kiedy zapłodnione jajo zaczyna rozwijać się w świetle
jajowodu) jest traktowana jako ludzkie życie, nie zaś jako jajo z góry skazane na usunięcie, które
stanowi jednocześnie poważne zagrożenie dla życia matki.

Każdy pojedynczy krok zmierzający do rozwiązania tego sporu napotykał na stanowczy i

nieprzejednany opór ze strony kleru. Nawet próby prowadzenia edukacji w kierunku „planowania
rodziny” były z miejsca okładane ekskomuniką, pierwsi zaś orędownicy tej sprawy byli wsadzani
do aresztu (jak choćby John Stuart Mili), skazywani na kary więzienia albo wyrzucani z pracy.
Jeszcze nie tak dawno temu Matka Teresa potępiła antykoncepcję, przyrównując ją w aspekcie
moralnym do aborcji, co w „logicznej” konsekwencji oznaczało (ponieważ spędzanie płodu
traktowała na morderstwo), że prezerwatywa czy pigułka antykoncepcyjna były tożsame z
narzędziem zbrodni. Zakonnica wykazała się nawet większym fanatyzmem niż jej Kościół, lecz
tu znów możemy dostrzec postawy pełne zacietrzewienia i dogmatyzmu, które się stają
moralnym wrogiem dobroci. Żądają od nas, byśmy dawali wiarę w to, co niemożliwe, oraz dążyli
do tego, czego nie da się osiągnąć. Cała sprawa związana z objęciem ochroną dzieci
nienarodzonych oraz jednoznacznym opowiedzeniem się za życiem została niegodziwie
wykorzystana przez tych, którzy wykorzystują dzieci nienarodzone, a także i te narodzone, jak
przedmioty służące do manipulowania własną doktryną.

Nawiązując do niemoralnej praktyki, trudno wyobrazić sobie większą i bardziej barbarzyńską

groteskę niż okaleczanie genitaliów niemowląt. Trudno też wyobrazić sobie coś, co byłoby
bardziej niespójne w stosunku do sporu o boskie dzieło stworzenia. Musimy przyjąć założenie, że
nadprzyrodzony stwórca zwrócił szczególną uwagę na organy służące reprodukcji, w jakie
wyposażył swoje twory, a które są przecież podstawowym instrumentem służącymi przedłużeniu

gatunku. Jednakże religijne rytuały już od zarania dziejów z uporem każą wyciągać dzieci z
kołyski, sięgać po ostry kamień lub nóż i majstrować przy zewnętrznych narządach płciowych.
W niektórych animistycznych oraz muzułmańskich społecznościach to niemowlęta płci żeńskiej
muszą wycierpieć najwięcej, kiedy wycina się im wargi sromowe oraz łechtaczkę. Praktyka ta
jest niekiedy odraczana w czasie do wieku dojrzewania i, jak wcześniej zostało to już opisane,
towarzyszy temu zabieg infibulacji, czyli zaszycie pochwy i pozostawienie tylko niewielkiej
szczeliny umożliwiającej oddawanie moczu i wypływ krwi menstruacyjnej. Cel jest oczywisty -
całkowite stłumienie lub osłabienie instynktu płciowego oraz odpędzenie pokusy
eksperymentowania z mężczyznami poza tym jednym, któremu dziewczyna zostanie oddana (i
który otrzyma przywilej zerwania szpagatu podczas budzącej strach nocy poślubnej). Tymczasem
dziewica będzie uczona, że pojawiające się raz w miesiącu krwawienia są klątwą (wszystkie
religie podchodzą do tej kwestii z trwogą, a liczne spośród nich wciąż zakazują kobietom
przechodzącym miesiączkę uczestniczenia w religijnych ceremoniałach), ona zaś sama jest istotą
nieczystą.

W innych kulturach, szczególnie w judeochrześcijańskiej, przedmiotem tego uporu jest

okaleczenie małych chłopców. (Z jakiegoś powodu małe dziewczynki mogą być uznane za córki
Izraela bez majstrowania przy ich płciowych przydatkach: daremnie by szukać jakiejkolwiek
logiki w przymierzach, jakie ludzie pozawierali z Bogiem). W tym wypadku oryginalne motywy
zdają się mieć dwojaki charakter. Przelewanie krwi - które następuje w trakcie ceremoniału
obrzezania - stanowi najprawdopodobniej symboliczną kontynuację aktu składania ofiar ze
zwierząt i ludzi, który to obyczaj był tak charakterystyczny dla pełnego zakrzepłej krwi
krajobrazu Starego Testamentu. Trwając przy tym rytuale, rodzice ofiarowywali drobną cząstkę
swojego dziecka, symbolizującą potomka w całości. Wątpliwości co do ingerowania w coś, co
Bóg zapewne zaprojektował z dużą dozą skrupulatności i staranności - męski członek - zostały
pokonane na mocy zmyślonego dogmatu, jakoby Adam urodził się już obrzezany, a był przecież
stworzony na obraz i podobieństwo boże. W rzeczy samej niektórzy rabini argumentują, że
Mojżesz również przyszedł na świat pozbawiony napletka, chociaż twierdzenia te mogą wynikać
z faktu, że w żadnym miejscu Pięcioksięgu nie znajdziemy wzmianki na temat jego obrzezania.

Drugi cel - co całkowicie jednoznacznie objaśnił Majmonides - był analogiczny jak w

wypadku dziewczynek: zmniejszenie w maksymalnie możliwym stopniu fizycznej rozkoszy, jaka
towarzyszy płciowemu zbliżeniu. Poniżej przedstawiam fragment tego, co mędrzec głosi w
swoim dziele Przewodnik błądzących.

W stosunku do obrzezania, jednym z jego powodów jest, w mojej opinii, pragnienie

osłabienia rozkoszy w płciowym zbliżeniu oraz osłabienie organu, o którym mowa, żeby ranga
tej czynności zmalała, rzeczony zaś organ pozostał możliwie mało pobudzony. Kiedyś sądzono,
że obrzezanie udoskonalało to, co miało defekt od kołyski. [...] Jak naturalne twory mogą być
obarczone defektem w stopniu, który nakazuje ich skorygowanie metodami zewnętrznymi, tym
bardziej że wiemy, jaki pożytek dla członka przynosi napletek? W rzeczy samej nakaz ten nie
został sformułowany z zamiarem udoskonalenia tego, co z urodzenia było obarczone wadą, lecz
w celu udoskonalenie tego, co jest wadliwe moralnie. Fizyczny ból zadawany penisowi jest
rzeczywistym celem obrzezania. [...] Fakt, że obrzezanie osłabia zdolność erotycznego
pobudzenia i czasami być może obniża fizyczną rozkosz, nie budzi wątpliwości. Ponieważ gdyby
podczas porodu sprawiono, że członek krwawiłby i zostałby pozbawiony osłony, zapewne jego
wrażliwość uległaby osłabieniu.

Majmonides nie wydawał się pod szczególnym wrażeniem obietnicy (złożonej Abrahamowi

w Księdze Rodzaju, w rozdziale 7), że obrzezanie zapewni mu obfite potomstwo w wieku lat
dziewięćdziesięciu dziewięciu. Decyzja Abrahama o pozbawieniu napletka niewolników oraz
męskiej części domowej służby stanowiła sprawę o mniejszej randze i być może była rezultatem
entuzjazmu, ponieważ ludzi tych nie obejmowało przymierze, gdyż nie byli Żydami. Dokonał
jednak rytuału obrzezania u swojego syna Ismaela, który liczył sobie wtedy lat trzynaście.
(Ismael musiał jedynie pozbyć się własnego napletka, natomiast jego młodszy brat Izaak -
opisany w Księdze Rodzaju, w rozdziale 22 - co budzi zdziwienie, jako „jedyny” syn Abrahama
został obrzezany w wieku lat ośmiu, lecz później został ofiarowany [o mały włos] jako cała
osoba na żądanie Boga).

Majmonides twierdził również, że obrzezanie może być traktowane jako sposób

wzmocnienia etnicznej więzi i solidarności, kładł też szczególny nacisk na wykonywanie tego
zabiegu u niemowląt, nie zaś u dzieci, które posiadły już zdolność samodzielnego myślenia.

Pierwszy [argument] głosi, że jeśli dziecku pozwoli się dorosnąć, dorosły czasami nie zechce

się temu poddać. Drugi natomiast wiąże się z faktem, że dziecko nie cierpi tyle bólu, co dorosły
mężczyzna, bowiem jego błona wciąż jest miękka, a wyobraźnia słaba. Dorosły mężczyzna
natomiast będzie sobie wyobrażał ten zabieg, zanim rzeczywiście zostanie przeprowadzony, jako
okropny i bolesny. Po trzecie, rodzice dziecka dopiero co narodzonego mniej się przejmują tym,
co jego dotyczy, do czasu wytworzenia i wzmocnienia, dzięki wyobraźni, więzi uczuciowej, jaką
wymusza na rodzicach miłość. [...] W konsekwencji, jeśli dziecko nie zostanie obrzezane do
wieku dwóch lub trzech lat, czasami będzie to oznaczać rezygnację z tego rytuału z uwagi na
ojcowską miłość i afektację. Tuż po porodzie natomiast ta sfera wyobraźni jest bardzo słaba,
zwłaszcza gdy dotyczy ojca, na którego nałożony jest ten nakaz.

Ujmując rzecz zwykłymi słowami, Majmonides zdaje sobie doskonale sprawę z faktu, że

gdyby nie rzekomy boski nakaz, ten niegodziwy proceder, nawet w wypadku najbardziej
pobożnych rodziców - choć sam mędrzec wymienia tylko ojca - budziłby naturalne opory na
korzyść dziecka. Odrzuca jednak te względy, dając pierwszeństwo prawu „boskiemu”.

W całkiem nieodległych czasach przytoczono inne, rzekomo świeckie argumenty dotyczące

usuwania napletka u mężczyzn. Wysunięto mianowicie tezę, że zabieg ten poprawia męską
higienę, co w rezultacie przekłada się na poprawę stanu zdrowotnego kobiet i pomaga im, na
przykład, unikać raka szyjki macicy. Medycyna wręcz wyśmiała te twierdzenia, poza tym
ujawniono, że dla rozwiązania ewentualnych problemów w zupełności wystarczy „poluzowanie”
napletka. Całkowite usunięcie, pierwotnie nakazane przez Boga jako cena krwi za obiecaną w
przyszłości masakrę mieszkańców krainy Kanaan, jest obecnie postrzegane takim, jakim jest w
rzeczywistości - okaleczeniem bezbronnego niemowlęcia, mającym na celu zrujnowanie
późniejszego życia seksualnego. Powiązanie między religijnym barbarzyństwem a seksualnymi
represjami nie może być chyba bardziej oczywiste niż wtedy, kiedy jest „zaznaczone w ciele”.
Nie jesteśmy w stanie wyliczyć, ilu mężczyzn w rezultacie cierpiało niedolę, zwłaszcza od czasu,
gdy chrześcijańscy lekarze zaaprobowali starodawny żydowski obyczaj w swoich klinikach. Kto
podejmie trud przestudiowania medycznych raportów i kart chorobowych, w których bezdusznie
są opisywane wypadki zgonu niemowląt płci męskiej w rezultacie infekcji po ósmym dniu życia
lub tych, którzy później cierpieli katusze z powodu dysfunkcji lub deformacji? Rejestr zakażeń

syfilisem oraz innych infekcji, których źródłem były zepsute zęby rabina lub inne jego
uchybienia, bądź też niezdarne przecięcie cewki moczowej czy niekiedy naczyń krwionośnych,
po prostu budzi zgrozę. I wciąż wolno ten zabieg wykonywać w Nowym Jorku w 2006 roku!
Gdyby religia i typowa dla niej arogancja nie wchodziły w grę, żadna dbająca o zdrowie
społeczność nie pozwoliłaby na tego rodzaju prymitywną amputację. Nie wydawałaby również
pozwolenia na jakiekolwiek zabiegi operacyjne na genitaliach, bez pełnej i świadomej zgody
osoby, której rzecz dotyczy.

Religię należy również obwiniać o niegodziwe następstwa tabu związanego z masturbacją

(co stanowiło usprawiedliwienie obrzezania w epoce wiktoriańskiej). Przez całe dziesięciolecia
chłopcy i młodzi mężczyźni w przerażeniu przechodzili wiek dojrzewania, karmieni rzekomo
„medycznymi” radami, które ostrzegały ich przed utratą wzroku, załamaniem nerwowym czy
nawet popadnięciem w obłęd, jeśli ulegną pokusie i wyzwolą samodzielnie erotyczne napięcie.
Surowe pouczenia ze strony duchownych, pełne nonsensów, na przykład że nasienie jest źródłem
niezastępowalnej i wyczerpywalnej energii, dominowały w wychowaniu młodych pokoleń.
Robert Baden-Powell zredagował nawet obsesyjny traktat na ten temat, którym posługiwał się w
celu wzmocnienia chrześcijańskiego ducha w utworzonym przez siebie ruchu skautów. Po dziś
dzień obłęd ten utrzymuje się w islamskich witrynach internetowych, udzielających rzekomych
porad młodym mężczyznom. W rzeczy samej wydaje się, że mułłowie studiowali z zapałem te
same zdyskredytowane teksty, których autorami są Samuel Tissot oraz inni, po jakie sięgali też
ich chrześcijańscy prekursorzy, osiągając wstrząsające rezultaty. Identycznie bzdurne, wyssane z
palca informacje, podszyte brudnymi intencjami, są propagowane szczególnie przez Abd al-
Aziza bin Baza, wielkiego muftiegio Arabii Saudyjskiej, którego ostrzeżenia przed onanizmem są
powielane na licznych stronach internetowych. Nawyk ten ma rzekomo prowadzić do rozstroju
układu trawiennego, ostrzega mufti, wpływa negatywnie na zdolność widzenia, powoduje
zapalenie jąder, uszkadza rdzeń kręgowy („miejsce, w którym powstaje sperma”!) i prowadzi do
drgawek oraz palpitacji. Szkody dotykają także „gruczołów mózgowych”, czego rezultatem jest
obniżenie ilorazu inteligencji oraz, docelowo, postradanie zmysłów. I na samym końcu,
wzbudzając niewypowiedzianą trwogę, poczucie winy i niepokój wśród milionów młodych i
zdrowych nastolatków, mufti informuje, że ich nasienie stanie się rozrzedzone i bezbarwne i w
końcu nie pozwoli im w przyszłości zostać ojcami. Strony internetowe Inter-Islam oraz Islamic
Voice nieustannie mielą te brednie, jak gdyby młodzi mężczyźni w świecie islamu nie byli
epatowani i bez tego bezmiarem ignorancji i poddawani represjom. Są oni często całkowicie
pozbawiani żeńskiego towarzystwa i w rezultacie wpaja się im pogardę wobec matek i sióstr,
każąc też ogłupiająco cytować z pamięci ustępy z Koranu. Spotkałem kilka produktów tego
„systemu edukacji” w Afganistanie i gdzie indziej; mogę tylko raz jeszcze powtórzyć, że ich
problem w głównej mierze nie polega na tym, że pożądają dziewic, lecz że sami są dziewicami.
Ich rozwój emocjonalny i psychiczny został w dużym stopniu nieodwracalnie zaburzony w imię
Boga, a rezultatem tej alienacji i deformacji jest zagrożenie życia wielu innych ludzi.

Seksualna niewinność, która stanowi jeden z uroków młodości, nie powinna być bez

potrzeby przedłużana. W wieku bardziej dorosłym działa ko-rodująco i odpychająco. Ponawiam
więc pytanie, jaką miarą jesteśmy w stanie ocenić krzywdy wyrządzone przez starych ludzi o
brudnych myślach i histeryczne stare panny, pełniące funkcję odzianych w sutanny i habity
strażników niewiniątek w sierocińcach i szkołach? Kościół rzymskokatolicki jest zobligowany w
szczególności do udzielenia odpowiedzi w tej kwestii, przy czym zachodzi chyba potrzeba
przeliczenia dziecięcych krzywd i niedoli na materialne zadośćuczynienie. Kwoty przyznanych
odszkodowań już opiewają na miliardy dolarów, lecz nie ma przecież ceny za całe pokolenia
chłopców i dziewcząt, którym świat życia erotycznego został pokazany jako ohydny i niemoralny

przez ludzi, którym rodzice tych dzieci w pełni zaufali. „Maltretowanie nieletnich” to na dobrą
sprawę głupawy i patetyczny eufemizm opisujący to, co dzieje się w rzeczywistości. Mówimy tu
o systematycznych gwałtach i torturach, których ofiarami są dzieci. Proceder ten zyskuje
wsparcie i jest nawet podżegany przez hierarchów, którzy świadomie przemieszczają
największych złoczyńców do odległych parafii, gdzie mogą czuć się bezpieczni. Uwzględniając
to, co w ostatnim czasie wyszło na światło dnia w wielkich miastach, człowieka ogarnia
bezgraniczna trwoga i zgroza, gdy pomyśli, co się wyprawiało w minionych stuleciach, kiedy
kościół był ponad wszelką krytyką. Czegóż jednak ludzie się spodziewali, wydając bezbronnych
na pastwę tych, którzy, sami będąc odmieńcami i homoseksualistami, musieli przysięgać na
trwanie w pełnym hipokryzji celibacie? Komu wpajano dogmaty, które potem z determinacją
głosili jako prawdy wiary, że dzieci są „pomiotem” lub „narzędziem” szatana? Niekiedy będąca
tego rezultatem frustracja doprowadzała do potwornych wypadków wymierzania cielesnych kar
sobie, co już jest złem. Kiedy jednak sztuczne zakazy rzeczywiście upadną, o czym zdołaliśmy
się już naocznie przekonać, skutkiem są zachowania, o których żaden przeciętny onanista czy
grzeszący cudzołożnik nie jest w stanie pomyśleć bez grozy i przerażenia. Nie jest to wcale
rezultat występków kilku grzeszników w gronie pasterzy, lecz skutek ideologii, która dążyła do
ustanowienia władzy kleru przez między innymi kontrolowanie popędu płciowego i nawet branie
w ryzy narządów płciowych. Aspekt ten należy, podobnie jak pozostałe atrybuty religii, do
pełnego trwogi niemowlęcego etapu w historii rodzaju ludzkiego. Na pytanie Iwana dotyczące
uświęconego torturowania dzieci, Alosza odpowiada („łagodnie”) - „Nie, nie zgadzam się”.
Nasza odpowiedź wobec odpychającej pierwotnej propozycji danej bezbronnemu chłopcu
imieniem Izaak, ustawionemu na pogrzebowym kopcu, uwzględniając obecne maltretowanie i
represje wobec dzieci, musi być taka sama, lecz nie wolno nam wypowiedzieć jej łagodnym
tonem.

Rozdział siedemnasty

Tonący brzytwy się chwyta: ostateczny „argument” przeciwko sekularyzmowi

Jeśli nie jestem w stanie definitywnie udowodnić, że przydatność religii to już przeszłość i że

fundamentalne księgi są ewidentnym zmyśleniem, a także że religia ma w sposób oczywisty
ludzkie korzenie i że od zawsze była wrogiem nauki i nieskrępowanego poznania, jak również że
opiera się w dużym stopniu na kłamstwach i strachu i jest współwinna ignorancji oraz winna
niewolnictwa, ludobójstwa, rasizmu i tyranii, z niezachwianą pewnością mogę wysunąć tezę, że
religia jest całkowicie i w pełni świadoma tego krytycyzmu. Jest też w pełni świadoma
pojawiania się coraz bardziej przekonujących dowodów, dotyczących pochodzenia kosmosu oraz
pochodzenia gatunków, które sprawiają, że objawione dogmaty odsuwają się na dalszy plan lub
nawet odchodzą w niebyt. Podejmowałem próby rozprawienia się z wątpliwościami najsilniej
wspieranymi wiarą w miarę rozwijającego się sporu, pozostał jednak jeszcze jeden argument,
którego pominąć się nie da.

Kiedy powiedziane już zostało to, co najgorsze, na temat inkwizycji i procesów czarownic,

wypraw krzyżowych i islamskich imperialnych podbojów oraz pełnych grozy wydarzeń ze
Starego Testamentu, czyż nie jest prawdą, że reżimy świeckie i ateistyczne dopuściły się zbrodni
i masakr, jakie są pod względem skali co najmniej tak samo złe, jeśli nie gorsze? I czy nie wynika
z tego wniosek, że ludzie, którzy nie czują trwogi przed religijnym dogmatem, postępują w
sposób skrajnie niepohamowany i wyuzdany? Dostojewski w Braciach Karamazow odnosił się
ze skrajnym krytycyzmem do religii (i żył w despotycznym ustroju, który cieszył się
błogosławieństwem Kościoła). Jeden z bohaterów powieści, Smierdiakow, to postać próżna,
naiwna i infantylna, jednak jego maksyma: „Jeśli nie ma Boga, to nie ma moralności” zrozumiale
i oczywiście przemawia do tych, którzy spoglądają wstecz na rewolucję październikową przez
pryzmat dwudziestego stulecia.

Można by pójść dalej i wysunąć tezę, że świecki totalitaryzm dostarczył nam apogeum

ludzkiego zła. Przykłady najpowszechniej przywoływane - reżimy Hitlera i Stalina - pokazują
nam z porażającą klarownością, do czego może dojść, gdy człowiek uzurpuje sobie rolę Boga.
Kiedy rozmawiam o tym z moimi przyjaciółmi o światopoglądzie świeckim i ateistycznym,
dochodzę do wniosku, że ten właśnie argument jest najpowszechniej i najczęściej wysuwany
przez kręgi ludzi wierzących i pobożnych. Zarzuty te zasługują jednak na szczegółową i
uzasadnioną replikę.

Zacząć wypada od spostrzeżenia raczej błahego i prozaicznego. Wyznawcy Boga, co jest

faktem interesującym, przyjmują obecnie postawę defensywną i szermują argumentem, że nie są
gorsi od faszystów, nazistów czy stalinowców. Można tylko żywić nadzieję, że religia zachowała
więcej godności, niż wskazywałyby na to tego rodzaju zachowania. Nie zaryzykowałbym
wniosku, że w obszary sekularyzmu i ateizmu wcisnęli się po brzegi komuniści czy faszyści, lecz
można przyjąć założenie, dla dobra tej dysputy, że tak jak laicy i ateiści przetrwali tyranie
klerykalne i teokratyczne, tak ludzie wierzący i pobożni przeżyli dyktatury pogańskie i
wprowadzone przez ideologie materialistyczne. Jednak założenie to posłuży wyłącznie
wykazaniu i podkreśleniu różnicy.

Wyraz „totalitarny” został prawdopodobnie użyty po raz pierwszy przez marksistowskiego

dysydenta Victora Serge’a, którym wstrząsnęły ogrom i skala krzywd ofiar stalinizmu w Związku

Radzieckim. Słowo to spopularyzowała profesor Hannah Arendt, która uciekła z Trzeciej Rzeszy,
a po latach napisała rozprawę Korzenie totalitaryzmu. Jest to termin użyteczny, ponieważ
pozwala oddzielić „normalne” formy despotyzmu - te, które wymagają wyłącznie pełnego
posłuszeństwa ze strony poddanych - od systemów absolutnych, które wymagają od obywateli,
by stali się całkowicie powolni i poddali prywatne życie oraz duszę woli państwa lub naczelnego
przywódcy.

Jeśli zaakceptujemy powyższą definicję, wtedy pierwszy wniosek, jaki należy wysnuć,

będzie stosunkowo łatwy. Przez większą część dziejów rodzaju ludzkiego idea państwa totalnego
czy absolutnego była organicznie związana z religią. Lokalny władca lub król mógł zmusić
poddanych do płacenia podatków lub do służby w jego armii i z reguły wynajmował też
duchownych, by przypominali poddanym o tych obowiązkach, jednak despotyzm prawdziwie
budzący grozę zaczynał się z chwilą, kiedy władza usiłowała również zagarnąć ludzkie serca i
umysły. Bez względu na to, czy poddamy weryfikacji orientalne monarchie Chin, Indii lub Persji,
czy też imperia Azteków lub Inków, bądź średniowieczne dwory w Hiszpanii, Rosji czy Francji,
niemal niezmienny jest fakt, że ci absolutni władcy byli jednocześnie bogami lub zwierzchnikami
Kościoła. W takiej sytuacji nie wystarczyło zwykłe posłuszeństwo wobec nich. Jakakolwiek
krytyka suwerena była z definicji bluźniercza, a miliony ludzi żyło i umierało w bezmiernej
trwodze przed władcą, który mógł wybrać kogokolwiek na ofiarę lub skazać na wiekuiste
potępienie, ot tak, dla kaprysu. Najmniejsze wykroczenie - przeciw świętości dnia, świętości
przedmiotu lub obiektu, czy naruszenie przykazania dotyczącego życia płciowego, przyjmowania
pokarmów bądź rozdzielności kast - mogło skończyć się katastrofą. Zasada totalitaryzmu, często
prezentowana jako „systemowa”, jest blisko związana z kaprysem czy zachcianką. Przepisy
mogą ulec zmianie lub zostać rozszerzone w każdej chwili, a władca dysponuje tą przewagą, że
jego poddani nigdy nie mogą być pewni, czy przestrzegają ostatnio wprowadzonych rygorów,
czy też nie. Doceniamy obecnie kilka wyjątków epok z czasów antycznych - jak, dajmy na to,
Ateny Peryklesa wraz z wszystkimi ich deformacjami - dokładnie z tej przyczyny, że było to
kilka momentów w dziejach, kiedy ludzkość nie żyła w nieustannym terrorze władzy faraonów,
Nabucho-donozora czy Dariusza, których każde słowa oznaczało święte prawo.

Sytuacja nie uległa w dużym stopniu zmianie, kiedy boskie roszczenia despotów nabierały

stopniowo mniej bezwzględnego charakteru. Ideę utopijnego państwa na ziemi, być może
wzorowaną na jakimś niebiańskim ideale, trudno jest wymazać ze świadomości, co czasami
prowadziło ludzi do popełniania okropnych przestępstw w imię ideału. Jedną z pierwszych prób
stworzenia takiej idealnej, rajskiej wspólnoty, opartej na ideale równości ludzi, było totalitarne,
socjalistyczne państewko utworzone przez jezuickich misjonarzy w Paragwaju. W formule tej
zdołano połączyć maksimum egalitaryzmu z maksymalną dozą zniewolenia; mogła ona
funkcjonować wyłącznie w warunkach olbrzymiego strachu. Powinno było to być ostrzeżeniem
dla tych, którzy dążyli do doskonalenia (na siłę) rodzaju ludzkiego. Jednakowoż cel doskonalenia
syna człowieczego - który stanowi korzenie i źródło totalitarnych zapędów - jest w swojej istocie
religijny.

George Orwell, ascetyczny ateista, którego powieści przedstawiły nam niedający się zatrzeć

w pamięci obraz życia w państwie totalitarnym, z pewnością wiedział, o czym pisze. „Z
totalitarnego punktu widzenia”, wyjaśniał w The Prevention of Literature w 1946 roku, „historia
jest czymś, co raczej się tworzy, niż czymś, z czego wyciąga się nauki. Państwo totalitarne jest w
gruncie rzeczy teokracją, a rządząca w nim kasta, w celu utrzymania swojej pozycji, musi być
uznawana za nieomylną”. (Zauważ, że pisał te słowa w roku, w którym po trwającej niemal
dekadę walce z faszyzmem skierował oręż, z jeszcze większą zaciekłością, przeciwko
zwolennikom komunizmu).

By stać się częścią totalitarnego systemu, nie trzeba koniecznie zakładać munduru, czy nosić

ze sobą rózgi lub batoga. Wystarczy tylko pragnąć własnej uległości i cieszyć się uległością
innych. Czymże bowiem jest system totalitarny, jeśli nie układem, w którym służalczej
gloryfikacji idealnego hegemona dorównuje rezygnacja z wszelkiej prywatności i
indywidualizmu, zwłaszcza w obszarze życia seksualnego, ponadto denuncjowanie oraz karanie -
„dla ich własnego dobra” - tych, którzy się wyłamują? Pierwiastek seksualny zapewne jest
rozstrzygający, gdyż nawet najbardziej przytępiony umysł jest w stanie pojąć to, co Nathaniel
Hawthorne opisał w powieści Szkarłatna litera: głębokie powiązanie między represją a
perwersją.

W początkach historii rodzaju ludzkiego zasada totalitaryzmu królowała. Państwowa religia

dostarczała pełnej i „totalnej” odpowiedzi na wszelkie pytania, poczynając od pozycji delikwenta
w społecznej hierarchii i na nakazach odnoszących się do spożywania pokarmów oraz życia
płciowego kończąc. Niewolnik czy nie, człowiek był własnością, a kapłani stanowili
wzmocnienie absolutyzmu. Najbardziej przemawiający do wyobraźni wymysł Orwella dotyczący
idei totalitaryzmu - „wykroczenie popełnione w myślach” - był na porządku dnia. Nieczyste
myśli, nie wspominając już nawet o herezji, mogły prowadzić do odarcia ze skóry żywcem.
Oskarżenie o konszachty z demonami lub kontakty z Szatanem było równoznaczne ze skazaniem
za te urojone przewiny. Orwell zdał sobie sprawę z tego jeszcze w młodym wieku, odosobniony
w prowadzonej przez sadystów mających się za chrześcijan, hermetycznej szkole, w której nigdy
się nie wiedziało, czy i kiedy łamało się przepisy i regulaminy. Cokolwiek się zrobiło,
jakiekolwiek środki zaradcze się przedsięwzięło, grzechy, o których nie miało się pojęcia, zawsze
się popełniało.

Takie potworne życie szkolne było możliwe (na zawsze pozostawało traumą milionów

dzieci), lecz nie jest możliwa, z punktu widzenia totalitarnej religii, ucieczka z tego świata
grzechu pierworodnego, winy i cierpienia. Nieuchronna kara oczekuje na każdego po śmierci.
Zdaniem naprawdę ekstremalnych religijnych despotów, pokroju Jana Kalwina, który zapożyczył
swoją doktrynę od Augustyna, nieunikniona kara oczekiwała na zwykłego śmiertelnika jeszcze
przed jego narodzinami. Dawno temu zapisano, które dusze zostaną wybrane czy też
„wyniesione”, kiedy nadejdzie pora oddzielenia owiec od kóz. Nie istnieje żadna możliwość
odwołania się od tego pierwotnego wyroku, żadne dobre uczynki czy akty głębokiej wiary nie
zbawią tych, którzy nie mieli na tyle szczęścia, by się załapać do grona wybranych. Genewa
Kalwina stanowiła prototypowy wzorzec totalitarnego państwa, natomiast sam Kalwin był
sadystą, oprawcą i mordercą, który skazał na stos Miguela Serveta (jednego z wielkich myślicieli
i sceptyków tamtej doby) i spalił go żywcem. Pomniejsze występki popełniane przez wyznawców
Kalwina nakłaniały ich do marnowania życia na dociekaniach, czy ich dusze zostały
„wyniesione”, czy nie. Ujmuje to celnie powieść Adam Bede, pióra George’a Elliota, a także stara
angielska plebejska satyra skierowana przeciw innym sektom, poczynając od świadków Jehowy i
na braciach z Plymouth kończąc. Tacy ludzie ośmielają się twierdzić, że należą do grona
przyszłych wybrańców, i znają nawet dokładną liczbę tych, którzy unikną wieczystych mąk i
katuszy w ogniu.

Jesteśmy nielicznymi wybrańcami bez skazy, wszyscy zaś pozostali są

skazani na potępienie.

Dla wszystkich was wystarczy miejsca w piekle - nie chcemy, by w niebie było nas

zatrzęsienie.

Miałem wuja, który nie szkodził nikomu, lecz miał słaby charakter. Jego życie zamieniło się

w ruinę i niedolę dokładnie w opisany powyżej sposób. Kalwin być może wydaje się nam odległą
postacią, lecz ci, którzy sięgali po władzę i sprawują ją w jego imieniu, wciąż są pośród nas;
noszą łagodniejsze nazwy prezbiterian i baptystów. Nieodparte dążenie do zakazywania i
cenzorowania książek, uciszanie dysydentów, obkładanie klątwą innowierców, ingerencja w sferę
prywatności, formułowanie dogmatów o wyłączności zbawienia - to wszystko są kardynalne
atrybuty systemu totalitarnego. Fatalizm islamu, który uznaje, że Allach wszystko już
zaaranżował z wyprzedzeniem, ma z tym pewne cechy wspólne w całkowitym odrzuceniu
ludzkiej autonomii i swobody, podobnie zresztą jak jego aroganckie i nieznośne przekonanie, że
wiara zawiera w sobie wszystko, co każdy pragnąłby kiedykolwiek wiedzieć.

A zatem, kiedy w 1950 roku została opublikowana wielka antytotalitar-na antologia, jej

wydawcy zdawali sobie sprawę, że dzieło może mieć jedną tylko nazwę. Nadali jej tytuł The God
That Failed (Bóg, który zawiódł). Znałem przelotnie i pracowałem czasami dla jednego z tych
dwóch wydawców - brytyjskiego socjalisty Richarda Crossmana. Oto jego słowa z przedmowy
do publikacji:

Materialny dobrobyt nie ma specjalnego znaczenia dla intelektualisty. Na sercu leży mu

najbardziej wolność i swoboda ducha.

Siła Kościoła katolickiego zawsze polegała na bezkompromisowym z jego strony żądaniu

zrezygnowania z wolności i uznania dumnej duszy za grzech śmiertelny. Adept komunizmu,
poddający ducha kanonowi praw objawionych na Kremlu, czuł swego rodzaju wyzwolenie,
podobne do tego, jakie katolicyzm daje intelektualiście, znużonemu i zaniepokojonemu
przywilejem wolności.

Jedyną publikacją, jaka ostrzegała przed tym wszystkim z wyprzedzeniem, całe trzydzieści

lat wcześniej, był niewielki, lecz błyskotliwy tom wydany w 1919 roku, zatytułowany The
Practice and Theory of Bolshevism (Praktyka i teoria bolszewizmu). Na długo przed tym, jak
Artur Koestler i Richard Crossman przystąpili do retrospektywnego przeglądu ruin i gruzów,
późniejsza totalna katastrofa została przepowiedziana z darem przewidywania, jaki wciąż
wzbudza szacunek i podziw. Analitykiem nowego ustroju, o ciętym dowcipie i bystrym umyśle,
był Bertrand Russell, którego ateizm zapewnił mu o wiele większą da-lekowzroczność niż
licznym naiwnym „chrześcijańskim” socjalistom, którzy utrzymywali, że dopatrują się w Rosji
początków nowego raju na ziemi. Okazał się również daleko bardziej przewidujący niż
establishment anglikańskich chrześcijan w jego ojczystej Anglii, których dziennik, londyński
„Times”, opublikował artykuł, według którego rewolucja październikowa była rezultatem
pojawienia się Protokołów mędrców Syjonu (The Protocols of the Learned of Sion). To
odstręczające fałszerstwo było dziełem tajnej carskiej policji działającej z poruczenia rosyjskiego
Kościoła prawosławnego i zostało wydane także przez Eyre and Spottiswoode, oficjalny dom
wydawniczy Kościoła anglikańskiego.

W jaki sposób religia staje do konfrontacji ze „świeckimi” systemami totalitarnymi,

uwzględniając własną uległość wobec tyranii i despotyzmu oraz swój udział w ich
propagowaniu? Powinniśmy rozpocząć od rozważenia, w kolejności chronologicznej, faszyzmu,
nazizmu oraz stalinizmu.

Faszyzm, prekursor i jednocześnie modelowe rozwiązanie dla nazizmu i stalinizmu - był

ruchem, jaki pokładał wiarę w społeczeństwo zintegrowane i korporacyjne, na którego czele stoi
przywódca lub (duchowy) przewodnik. („Fasces”, rózgi liktorskie - symbol liktorów,
przybocznych wysokich urzędników w antycznym Rzymie - były wiązką rózg, obwiązanych
wokół trzonka siekiery, stanowiących symbol jedności i władzy). Ruchy faszystowskie, jakie
rodziły się w warunkach biedy i upokorzenia po pierwszej wojnie światowej, opowiadały się za
obroną tradycyjnych wartości, przeciwstawiając się bolszewizmowi, wspierały też nacjonalizm i
pobożność. Prawdopodobnie nie jest zbiegiem okoliczności, że ruchy te powstały i rozwinęły się
najsilniej w krajach tradycyjnie katolickich, i z pewnością nie jest przypadkiem, że Kościół
katolicki sympatyzował z faszyzmem jako ideą. Kościół nie tylko uważał komunizm za
śmiertelnego wroga, lecz również dostrzegał dawnych żydowskich wrogów, zasiadających na
wysokich stołkach w partii Lenina. Benito Mussolini ledwie zdążył przejąć władzę, a Watykan z
miejsca podpisał z nim układ, znany jako traktat laterański z 1929 roku. W ramach jego
postanowień katolicyzm stawał się jedyną religią uznawaną przez państwo włoskie, uzyskując
monopol w takich kwestiach, jak narodziny, małżeństwo, śmierć oraz edukacja. W zamian
nakłaniał wyznawców do głosowania na partię Mussoliniego. Papież Pius XI określił osobę II
Duce („przywódca”) jako „człowieka zesłanego przez opatrzność”. Choć przez bardzo długi czas
we Włoszech nie odbywały się wybory, Kościół doprowadził do rozwiązania katolickich partii
centrowych i wsparł finansowo pseudopartię o nazwie Akcja Katolicka, której oddziały powstały
w kilku krajach. W różnych miejscach południowej Europy Kościół stał się wiarygodnym
sojusznikiem w ustanawianiu faszystowskich reżimów, a mianowicie w Hiszpanii, Portugalii oraz
Chorwacji. Generałowi Franco w Hiszpanii pozwolono nazwać inwazję na ojczysty kraj oraz
destrukcję wybranej demokratycznie republiki honorowym określeniem La Crujada, czyli
„krucjata”. Watykan również wspierał ewentualnie odmawiał krytykowania teatralnych działań
Mussoliniego, zmierzających do wskrzeszenia pastiszu Imperium Rzymskiego przez inwazję na
Libię, Abisynię (dzisiejsza Etiopia) oraz Albanię. Terytoria te były zamieszkane przez
innowierców lub przez chrześcijan prawosławnych, którzy odeszli od kanonu. Mussolini wysunął
nawet argument - jako usprawiedliwienie zastosowania gazów trujących oraz innych okrutnych
środków w Abisynii - uporczywe trwanie jej mieszkańców w herezji monofizytyzmu, błędnego
dogmatu o in-karnacji, jaki został potępiony przez papieża Leona I na soborze chalcedońskim w
451 roku.

W Europie Środkowej i Wschodniej sytuacja nie prezentowała się wcale lepiej. Skrajnie

prawicowy wojskowy zamach stanu na Węgrzech, pod sprawczym kierownictwem admirała
Hortyego, zyskał ciepłe poparcie Kościoła, tak zresztą jak podobne przewroty w Słowacji oraz w
Austrii. (Na czele marionetkowego nazistowskiego rządu Słowacji stanął nawet człowiek ze
święceniami kapłańskimi, ksiądz JosefTiso). Prymas Austrii wyraził publicznie entuzjazm po
zaanektowaniu jego kraju przez Hitlera w ramach Anschlussu.

We Francji ekstremalna prawica przyjęła slogan: „Meilleur Hitler Que Blum” - innymi słowy,

lepszy niemiecki rasistowski dyktator niż wybrany francuski socjalista Żyd. Katolickie
organizacje faszystowskie, jak Action Française Charlesa Maurrasa czy Croix de Feu, prowadziły
brutalną kampanię przeciwko francuskiej demokracji. Prawica nie ukrywała też ubolewania co do
szlaku, jakim podążała Francja po równi pochyłej od czasu wyroku uniewinniającego kapitana
Alfreda Dreyfussa, z pochodzenia Żyda, w 1899 roku. Kiedy zaczęła się inwazja Niemiec na
Francję, siły te aktywnie współpracowały w wyłapywaniu i mordowaniu francuskich Żydów, a

także w deportacji przymusowej siły roboczej tworzonej przez liczne rzesze francuskich
robotników. Reżim Vichy zszedł na pozycje klerykalne, trawestując postępowe hasło z 1789 roku
- „Liberte, Egalité, Fraternité” - pozbawiony narodowej waluty i przemieniając je w slogan:
„Familie, Travail, Patrie”. Nawet w takim kraju jak Wielka Brytania, gdzie nastroje
profaszystowskie były znacznie mniej rozpowszechnione, zdobywały czasami przychylność
przedstawicieli szacownych gremiów, jak choćby katolickich intelektualistów pokroju T.S.
Elliota czy Evelyna Waugha.

W sąsiedniej Irlandii ruch niebieskich koszul generała O’Dufly ego (który wysyłał oddziały

ochotników ze wsparciem dla rebelii Franco w Hiszpanii) był na dobrą sprawę strukturą zależną
od Kościoła katolickiego. Jeszcze w kwietniu 1945 roku, na wieść o śmierci Hitlera, prezydent
Eamon de Valera założył cylinder, wezwał służbowy powóz i pojechał do ambasady Niemiec,
gdzie złożył oficjalne kondolencje. Podejście tego rodzaju oznaczało, że kilka państw
zdominowanych przez katolików, poczynając od Irlandii, przez Hiszpanię, i na Portugalii
kończąc, nie spełniło warunków przyjęcia do Organizacji Narodów Zjednoczonych, kiedy
instytucja ta powstawała. Kościół czynił wysiłki, by przeprosić za swoją postawę, lecz jego
skomplikowane powiązania z faszyzmem stały się nieścieralną plamą w jego historii. Nie były to
działania możliwe na krótką metę ani podejmowane w pośpiechu; skuteczne porozumienia udało
się zawierać dopiero po tym, jak epoka faszyzmu odeszła do historii.

Natomiast sprawa uległości Kościoła wobec niemieckiego narodowego socjalizmu wydaje

się bardziej złożona, choć w żadnej mierze bardziej budująca. Mimo dzielenia dwóch ważnych
atrybutów z ruchem Hitlera - chodzi tu o antysemityzm i antykomunizm - Watykan postrzegał
nazizm również jako zagrożenie dla siebie. W pierwszym rzędzie było to zjawisko quasi-
pogańskie, które w dłuższej perspektywie zamierzało zastąpić religię chrześcijańską
pseudonordyckimi rytuałami więzów krwi oraz ponurymi mitami o czystości rasy, opartymi na
zmyślonej tezie o wyższości rasy aryjskiej. Po drugie, naziści opowiadali się za eksterminacją
ludzi chorych, niedostosowanych do życia oraz upośledzonych umysłowo, i już na wczesnym
etapie zaczęli wdrażać tę politykę nie tylko w stosunku do Żydów, lecz również do Niemców. By
oddać Kościołowi sprawiedliwość, należy stwierdzić, że z ambon w Niemczech już od samego
początku padały słowa potępienia wobec tej nikczemnej eu-genicznej selekcji z odstrzałem
włącznie.

Gdyby jednak kierowano się zasadami etyki, Watykan nie musiałby przez następne

pięćdziesiąt lat na próżno udowadniać bądź też tłumaczyć się z godnej pogardy pasywności i
bezczynności. „Pasywność” oraz „bezczynność” w rzeczywistości mogą być w tym kontekście
słowami dobranymi niewłaściwie. Decyzja o wstrzymaniu się od jakichkolwiek działań jest
określonym politycznym wyborem, łatwo też jest dostrzec, niestety, że Kościół w sferze polityki
realnej nie dążył do porażki nazizmu, lecz do koegzystencji z nim.

Pierwsze dyplomatyczne porozumienie zostało skonsumowane 8 lipca 1933 roku, zaledwie

kilka miesięcy po objęciu władzy, i przyjęło formę traktatu z Watykanem. W zamian za
nieograniczony nadzór nad edukacją katolickich dzieci w Niemczech, odrzucenie nazistowskiej
propagandy oskarżającej kler o wykorzystywanie dzieci w katolickich szkołach i sierocińcach
oraz zgodę na inne przywileje dla Kościoła, Stolica Apostolska wydała polecenie rozwiązania
Katolickiej Partii Centrowej oraz energicznie zaleciła katolikom wstrzymanie się od politycznej
aktywności we wszelkich sferach, które reżim uzna za niepożądane. Na pierwszym posiedzeniu
rządu po podpisaniu tej kościelnej kapitulacji Hitler oznajmił, że nowe okoliczności są
„szczególnie ważne dla walki z międzynarodowym żydostwem”. Co do tego się nie mylił. W
rzeczywistości trudno się dziwić, że nie dowierzał własnej fortunie. Dwadzieścia trzy miliony
katolików żyjących w Trzeciej Rzeszy, spośród których wielu wykazało się ogromną odwagą w

blokowaniu dojścia nazizmu do władzy, zostały teraz wypatroszone i wykastrowane jako siła
polityczna. Ich własny Ojciec Święty powiadomił ich, żeby oddali wszystko najgorszemu z
cezarów w historii. Od tego momentu księgi parafialne zostały udostępnione aparatowi
nazistowskiego państwa po to, by ustalić, kto był, a kto nie, dostatecznie „czysty rasowo”, by
przetrwać niekończące się prześladowania w majestacie „ustaw norymberskich”.

Równie wstrząsającą konsekwencją tej moralnej przegranej był równoległy upadek moralny

niemieckich protestantów, którzy usiłowali wyprzedzić katolików w zdobyciu specjalnego
statusu, publikując własną ugodę z Führerem. Żaden z protestanckich kościołów jednak nie
posunął się tak daleko, jak hierarchowie katoliccy, którzy zalecili uroczystą celebrę urodzin
Hitlera przypadających 20 kwietnia. Tego szczególnego dnia, zgodnie z papieską instrukcją,
kardynał Berlina przekazywał regularnie „najserdeczniejsze życzenia na ręce Führera w imieniu
biskupów oraz diecezji w Niemczech”. Temu bałwochwalczemu poklaskowi miały też
towarzyszyć „żarliwe modlitwy katolików w Niemczech, wznoszone do nieba przy kościelnych
ołtarzach”. Instrukcja znalazła posłuch i została wprowadzona w życie.

By oddać sprawiedliwość, wypada stwierdzić, że ta żenująca tradycja została

zainaugurowana dopiero w 1939 roku, kiedy nastąpiła zmiana na tronie Piotrowym. I znów
uczciwość nakazuje przyznać, że papież Pius XI zawsze żywił głębokie obawy co do polityki
Hitlera oraz ewidentnego potencjału zła i cierpień, jaki ze sobą niosła. (Podczas pierwszej wizyty
Hitlera w Rzymie, na przykład, Ojciec Święty raczej ostentacyjnie wywiózł swojego gościa do
papieskiej rezydencji letniej w Castelgandolfo). Jednakże ten chorowity i słaby papież był
nieustannie spychany na drugi plan przez swojego sekretarza stanu, Eugenia Pacellego. Mamy
uzasadnione przesłanki, by sądzić, że przynajmniej jeden raz papieska encyklika, wyrażająca
odrobinę troski o los maltretowanych w całej Europie Żydów, przygotowana przez głowę
Kościoła, została schowana do szafy przez Pacellego, który realizował inną strategię.

Obecnie znamy kardynała Pacellego jako późniejszego papieża Piusa XII, który kierował

Stolicą Apostolską po śmierci swojego poprzednika w lutym 1939 roku. Cztery dni po udanym
dla siebie wyborze przez kolegium kardynałów Jego Świątobliwość wystosował do Berlina list
następującej treści:

Na ręce Prześwietnego Herr Adolfa Hitlera, Führera i Kanclerza Niemieckiej Rzeszy! Na

początku Naszego Pontyfikatu pragniemy zapewnić, że pozostajemy oddani duchowemu
dobrobytowi narodu niemieckiego, który został powierzony Pańskiemu przywództwu. [...] W
trakcie lat spędzonych przez Nas w Niemczech uczyniliśmy wszystko, co w Naszej mocy, by
wytworzyć harmonijne stosunki między Kościołem a Państwem. Obecnie, kiedy Nasze
obowiązki w zakresie duszpasterstwa dały Nam zwiększone sposobności, z dużo większą
żarliwością będziemy modlić się o osiągnięcie tego celu. Niech dobrobyt narodu niemieckiego
oraz postęp w każdej dziedzinie rozkwita i wydaje owoce, z Bożą pomocą.

Po upływie sześciu lat od wysłania tej niegodziwej i bezmyślnej depeszy niegdyś żyjący w

dobrobycie i cywilizowany naród niemiecki rozglądał się dookoła siebie z niedowierzaniem, nie
widząc niemal nigdzie kawałka ocalałego muru, gdy bezbożna Armia Czerwona parła na Berlin.
Wspominam jednak o tym zbiegu zdarzeń z innej przyczyny. Osoby religijne są zobowiązane z
mocy dogmatu uznawać papieża za namiestnika Chrystusowego i za posiadacza kluczy św.
Piotra. Oczywiście nie muszą w to wierzyć ani też dawać wiary temu, że Bóg decyduje, kiedy
dobiega kres papieskiego pontyfikatu lub (co ważniejsze) kiedy rozpoczyna się urzędowanie

następcy. Dotyczy to również przekonania, że śmierć antynazistowskiego zwierzchnika Kościoła
zbiegła się w czasie z wejściem do Stolicy Apostolskiej zwolennika nazizmu, jako powołanego z
woli Boga, na kilka miesięcy przed inwazją Hitlera na Polskę i rozpętaniem drugiej wojny
światowej. Analizując przebieg wojny, można, ewentualnie zaaprobować fakt, że
dwadzieściapięć procent członków SS było praktykującymi katolikami oraz że żaden katolik nie
był nawet zagrożony ekskomuniką za uczestniczenie w zbrodniach wojennych. (Joseph Goebbels
został ekskomunikowany, było to jednak wcześniej, poza tym sam ściągnął karę na siebie za
poślubienie kobiety wyznania protestanckiego).

Zmowa trwała nawet po wojnie, kiedy poszukiwani nazistowscy przestępcy wojenni byli

przerzucani do Ameryki Południowej za pośrednictwem niesławnej „rat line” (szczurza linia). W
procederze uczestniczył Watykan, który dysponował zdolnością dostarczania paszportów,
dokumentów, pieniędzy oraz kontaktów i organizował drogę ucieczki lub zapewniał koniecznie
schronienie czy pomoc po drugiej stronie oceanu. Było to zło samo w sobie, poza tym wymagało
nawiązania współpracy ze skrajnie prawicowymi dyktaturami na półkuli południowej, z których
wiele wzorowało się na modelu faszystowskim. Zbiegli oprawcy i ludobójcy, jak Klaus Barbie,
często zyskiwali możliwość drugiej kariery jako słudzy nowego reżimu do czasu, kiedy dyktatury
te zaczęły stopniowo upadać w ostatniej dekadzie dwudziestego stulecia, ciesząc się dobrymi
relacjami i wsparciem ze strony lokalnego katolickiego kleru. Zatem powiązania Kościoła z
faszyzmem i nazizmem przetrwały w rzeczywistości Trzecią Rzeszę.

Wielu chrześcijan oddało życie w obronie bliźnich podczas tej mrocznej pory minionego

wieku, lecz prawdopodobieństwo, że czynili tak, kierując się nakazami duszpasterzy w
sutannach, jest, ujmując rzecz statystycznie, raczej znikome. Dlatego tak wielką czcią i
szacunkiem darzymy pamięć tych bardzo nielicznych ludzi wiary, jak Dietrich Bonhoeffer czy
Martin Niemöller, którzy postępowali wyłącznie zgodnie z nakazami sumienia. Papiestwo aż do
lat osiemdziesiątych ubiegłego stulecia zajmowało się poszukiwaniem kandydata na świętego w
kontekście „ostatecznego rozwiązania”; nawet wtedy zdołano dotrzeć do księdza o raczej
dwuznacznej postawie - po długich działaniach na polu antysemityzmu w Polsce miał się
rzeczywiście zachować szlachetnie w Auschwitz [Chodzi o Maksymiliana Marię Kolbego -
przyp. tłum.]. Wcześniejszy kandydat - prosty Austriak, Franz Jagerstatter - niestety nie przebrnął
przez procedurę kwalifikacyjną. Rzeczywiście odmówił wstąpienia w szeregi armii Hitlera,
motywując to wyższymi względami, jakie nakazywały mu miłość bliźniego, lecz kiedy w trakcie
pobytu w więzieniu obserwował egzekucję, odwiedzili go spowiednicy i oznajmili, że powinien
przestrzegać prawa. Świecka lewica w Europie radzi sobie znacznie lepiej, jeśli chodzi o walkę
antynazistów, nawet jeśli wielu spośród nich było przekonanych o istnieniu robotniczego raju za
górami Ural.

Często też zapomina się o tym, że do triady państw osi należał jeszcze jeden członek -

Cesarstwo Japonii - na którego czele stał nie tylko człowiek wierzący, lecz uznawany
jednocześnie za bóstwo. Jeśli wstrząsająca herezja, odmawiająca boskości cesarzowi Hirohito,
została kiedyś potępiona z ambony w Niemczech lub Włoszech, nie zdołałem jak dotąd zapoznać
się z takim faktem. W imię tego do granic absurdu wyolbrzymionego ssaka z gatunku homo
sapiens ogromne połacie Chin, Indochin oraz Pacyfiku zostały splądrowane i zniewolone. Ku
jego czci miliony indoktrynowanych Japończyków padły ofiarą represji i zmarły śmiercią
męczeńską. Kult tego króla-boga był do tego stopnia imponujący i histeryczny zarazem, że pod
koniec wojny cały japoński naród groził zbiorowym samobójstwem, gdyby z cesarskiej głowy
spadł choć jeden włos. Kierując się tymi względami, pozwolono mu „zachować” tron, lecz od tej
pory wolno mu było jedynie tytułować się cesarzem i być może jedynie odrobiną boskości. Nie
miał już prawa uznawać siebie publicznie za boga. Ten wyraz szacunku wobec nastawionej

religijnie opinii publicznej musi uwzględniać jednoczesne zaakceptowanie faktu, że wiara oraz
praktyki religijne niekiedy wyzwalają w ludziach najgorsze instynkty.

Zatem ci, którzy powołują się na "świecką" tyranię jako przeciwstawienie religii, żywią

nadzieję, że zapomnimy o dwóch rzeczach: powiązaniu między chrześcijańskimi kościołami a
faszyzmem oraz kapitulacji Kościoła wobec narodowego socjalizmu. Nie jest to wyłącznie moje
stwierdzenie, przyznały się do tego kościelne autorytety. Ich obciążone w tym aspekcie sumienie
może ilustrować poniższy wypadek złej wiary, świadczący o tym, że wciąż jeszcze walka nie
dobiegła końca. W religijnych witrynach internetowych oraz religijnych broszurkach
propagandowych można natknąć się na oświadczenie z 1940 roku, rzekomo autorstwa Alberta
Einsteina:

Jako osoba miłująca wolność, kiedy rewolucja dotarła do Niemiec, spoglądałem z nadzieją

na uniwersytety, że staną jej na przekór, wiedząc, że zawsze z pełnym poświęceniem obstawały
przy prawdzie. Lecz nie, uniwersytety szybko zamilkły. Potem skierowałem wzrok na wielkich
wydawców prasy, których płomienne artykuły wstępne w minionych dniach proklamowały ich
umiłowanie swobody. Lecz, podobnie jak uniwersytety, prasa również ucichła w ciągu paru
krótkich tygodni. [...] Jedynie Kościół stanął w poprzek drogi Hitlera i jego kampanii tłumienia
prawdy. Nigdy wcześniej nie interesowałem się szczególnie sprawami Kościoła, ale teraz
odczuwam wielkie uniesienie i podziw, Kościół bowiem w pojedynkę wykazał odwagę i
wytrwałość, stając na straży intelektualnej prawdy i moralnej wolności. Czuję się zmuszony
wyznać, że teraz wychwalam bez zastrzeżeń to, czym kiedyś pogardzałem.

Pierwotnie wydrukowane w magazynie „Time” (jednak bez żadnych przypisów) to rzekome

oświadczenie zostało pewnego razu zacytowane w programie nadawanym na cały kraj przez
słynnego amerykańskiego i katolickiego kaznodzieję i duchownego, Fultona Sheena, i od tej pory
nie przestaje krążyć. Jak jednak wykazał analityk William Waterhouse, tekst ten wcale nie ma
cech typowych dla sposobu pisania Einsteina. Zastosowana retoryka jest zbyt kwiecista, to po
pierwsze. Nie ma w oświadczeniu wzmianki o prześladowaniach Żydów. W jego świetle chłodny
i opanowany Einstein sprawia wrażenie głupka, utrzymując, że „pogardzał” kiedyś czymś, czym
„nigdy wcześniej nie interesował się szczególnie”. Jest jeszcze inna wątpliwość, tekst ten nie
ukazał się nigdy w żadnej antologii pism Einsteina czy jego zarejestrowanych wypowiedzi.
Koniec końców Waterhouse zdołał odnaleźć niepublikowany list, umieszczony w Archiwum
Einsteina w Jerozolimie, w którym będący już w podeszłym wieku w 1947 roku uczony narzekał,
że kiedyś poczynił jakąś pochlebną uwagę na temat niektórych niemieckich „duchownych” (nie
„Kościoła”), która od tamtej pory została zmieniona w sposób do tego stopnia przesadny, że sam
jej nie rozpoznaje.

Jeśli ktoś pragnie wiedzieć, co Einstein rzeczywiście powiedział na temat barbarzyństwa

Hitlera w pierwszych dniach wojny, może to bez trudu odnaleźć. Oto przykład:

Wyrażam nadzieję, że w Niemczech niedługo znów wezmą górę zdrowe społeczne stosunki i

że w przyszłości wielcy ludzie tego narodu, jak Kant i Goethe, nie będą pamiętani wyłącznie od
czasu do czasu, lecz że pryncypia, których oni nauczali, przeważą w życiu publicznym i w

sumieniu ogółu.

Z tej wypowiedzi wynika niezbicie, że traktował „wiarę”, jak zawsze, jako element tradycji

oświecenia. Ci, którzy usiłują podszyć się pod człowieka, który dał nam alternatywną teorię
kosmosu (jak również ci, którzy zachowali milczenie i nie tylko, kiedy jego braci, synów Izraela,
deportowano i ekster-minowano), okazują gryzące ich wyrzuty sumienia.

Przechodząc do stalinizmu w wydaniu sowieckim i chińskim, cechującym się niebotycznym

(sic!) kultem jednostki oraz zdeprawowaną obojętnością wobec ludzkiego życia i praw
człowieka, nie należałoby się spodziewać zbyt wielu punktów stycznych z istniejącymi uprzednio
religiami. Z jednej strony, rosyjski Kościół prawosławny stanowił główną ostoję carskiej
autokracji, z kolei sam car traktowany był jako formalny zwierzchnik wiary i byt nieco wyższy
niż marny śmiertelnik. W Chinach kościoły chrześcijańskie były w przytłaczającym stopniu
identyfikowane z „ustępstwami” wobec cudzoziemców, wymuszonymi przez imperialne
mocarstwa. Te ustępstwa znajdowały się wśród podstawowych pobudek, jakie przyczyniły się do
wybuchu rewolucji. Nie zamierzam tu wyjaśniać czy usprawiedliwiać mordowania księży i
zakonnic oraz bezczeszczenia kościołów \1 \2 wina za podpalanie świątyń i mordowanie
hiszpańskiego kleru podczas walk hiszpańskich republikanów z katolickimi faszystami leży po
stronie wszystkich - jednakże długo trwający związek religii ze skorumpowanymi władzami
świeckimi jest równoznaczny z tym, że większość narodów musi przejść przynajmniej przez
jedną antyklerykalną fazę - od Thomasa Cromwella i Henryka VIII przez rewolucję francuską po
włoskie Risorgimento - a w warunkach działań wojennych oraz klęsk, które nawiedziły Rosję i
Chiny, te przejściowe okresy były niebywale wręcz brutalne. (Mogę też dodać, że bądź co bądź,
żaden gorliwy chrześcijanin nie powinien żywić nadziei w odnowienie religii w formie takiej,
jaką była dawnymi laty w każdym z obu krajów: Kościół w Rosji był obrońcą pańszczyzny i
inspiratorem żydowskich pogromów, w Chinach zaś misjonarze, żądni zysku kupcy i
koncesjonariusze byli wspólnikami przestępczego procederu).

Lenin i Trocki byli z pewnością ateistami z przekonania, którzy wierzyli, że złudzenia

pokładane w wierze i religii zostaną stłumione represyjnymi działaniami policji, a tymczsem
nieprzyzwoicie bogate dobra i majątki kościelne uda się przejąć i znacjonalizować. W szeregach
bolszewików, podobnie jak wśród jakobinów w 1789 roku, byli też tacy, którzy postrzegali
rewolucję jako swego rodzaju alternatywną religię z nawiązaniami do mitów o odkupieniu oraz
mesjanizmu. Dla Józefa Stalina, który w seminarium w Gruzji uczył się na księdza, wszystkie
sprawy ostatecznie sprowadzały się do kwestii władzy. „Papież?” - jest to pytanie równie słynne,
co głupie - „Ile on ma dywizji?”. (Prawdziwą odpowiedzią na jego prostacki sarkazm było:
„Więcej niż sobie wyobrażasz”). Stalin naśladował wtedy pedantycznie papieski nawyk
naginania nauki do katolickich dogmatów, twierdząc z uporem, że szaman i szarlatan Trofim
Łysenko odkrył klucz do genetyki i obiecał kolosalne zwyżki plonów genetycznie
zmodyfikowanych warzyw. (Miliony niewinnych ludzi zmarło z głodu, dręczonych wewnętrzną
rozterką, w rezultacie tego „objawienia”). Ten cezar, któremu absolutnej władzy podlegało
wszystko, zatroszczył się, gdy jego reżim nabrał cech bardziej nacjonalistycznych i
etatystycznych, o to, by utrzymać przy życiu ograniczony do roli marionetek Kościół, którego
przywiązanie do tradycji mógł wykorzystać dla sprawy rewolucji. Okazało się to szczególnie
prawdziwe podczas drugiej wojny światowej, gdy „Międzynarodówka” przestała być hymnem
rosyjskim, a w jej miejsce wykorzystano pieśń pełną dumnych słów, sławiącą zwycięstwo nad

Bonapartem w 1812 roku (działo się to w czasie, gdy „ochotnicy” z kilku europejskich
faszystowskich państw najechali na Rosję pod świętą chorągwią krucjaty przeciw „bezbożnemu”
komunizmowi). W raczej zapomnianym ustępie Folwarku zwierzęcego Orwell pozwala krukowi
o imieniu Mojżesz, od dawna bujającemu w obłokach adwokatowi niebios, powrócić na farmę i
wygłosić mowę w obecności bardziej łatwowiernych i naiwnych zwierząt, po tym jak Napoleon
pokonał Chyżego (Snowballa). Analogie do stalinowskiej manipulacji względem rosyjskiego
Kościoła prawosławnego były całkiem oczywiste. (Powojenny polski stalinowiec, Bolesław
Piasecki, odwołał się do bardzo podobnej taktyki, legalizując marionetkową katolicką
organizację, Stowarzyszenie PAX, i zapewniając jej miejsce w parlamencie, głównie po to, by
sprawić przyjemność sympatyzującym z komunistami katolikom pokroju Grahama Greene’a).
Antyreligijna propaganda szerzona w Związku Radzieckim miała charakter skrajnie banalny i
materialistyczny: mauzolea i sanktuaria Lenina często ozdabiano witrażami, a w oficjalnym
muzeum ateizmu znajdowało się oświadczenie złożone przez rosyjskiego kosmonautę, w którym
stwierdzał, że w przestrzeni kosmicznej nie widział żadnego Boga. Ten idiotyzm wyrażał co
najmniej tyle pogardy dla naiwnych prostaczków, co każdy święty czyniący cuda. Polski noblista
Czesław Miłosz w klasycznym antytotalitarnym dziele Zniewolony umysł, opublikowanym po raz
pierwszy w 1953 roku, skomentował to następująco:

Znałem i miałem wśród moich przyjaciół wielu chrześcijan - Polaków, Francuzów i

Hiszpanów - którzy w dziedzinie politycznej byli zwolennikami ścisłej ortodoksji, zachowując w
sobie wewnętrzne zastrzeżenia, wierząc w korektę Boga przeprowadzaną po wykonaniu
surowych wyroków przez pełnomocników Historii. Posuwali się oni w swym rozumowaniu dość
daleko: ich zdaniem, rozwój historyczny odbywa się według niezłomnych praw, które istnieją z
woli Boga; jednym z tych praw jest walka klas; wiek dwudziesty jest wiekiem zwycięskiej walki
proletariatu, który jest prowadzony do tej walki przez partię komunistyczną; ponieważ wodzem
partii komunistycznej jest Stalin, wypełnia on prawo Historii, czyli działa z woli Boga i należy
mu być posłusznym. Odnowienie ludzkości możliwe jest tylko w sposób zastosowany na
obszarach Rosji, dlatego chrześcijanin nie może występować przeciwko jedynej, okrutnej, to
prawda, idei, która stworzy na całej planecie nowy gatunek człowieka. Takie rozumowanie jest
często używane publicznie przez tych duchownych, którzy są narzędziami w rękach partii.
„Chrystus jest nowym człowiekiem. Człowiek nowy to człowiek sowiecki. Więc Chrystus jest
człowiekiem sowieckim!” - powiedział patriarcha rumuński Justynian Marina.

Ludzie pokroju Mariny byli bez wątpienia pełni nienawiści i godni współczucia, jednakże w

zasadzie nie jest to gorsze od niezliczonych układów i paktów zawartych między Kościołem a
imperium, Kościołem a monarchią, Kościołem a faszystami, wreszcie między Kościołem a
państwem. Każdy z tych paktów usprawiedliwiano potrzebami wiernych, które wymagały jakoby
tworzenia tymczasowych sojuszy w imię „wyższych” celów i oddawania hołdu cezarowi (słowo,
od którego wywodzi się wyraz „car”), choćby był „bezbożny”.

Politolog bądź antropolog miałby niewielki problem w zrozumieniu, co wydawcy i autorzy

tomu Bóg, który zawiódł (The God That Failed) mieli na myśli, publikując tak nieśmiertelną
świecką prozę. Komunistyczni dyktatorzy i tyrani w mniejszym stopniu dokładali starań w
tłumieniu religii na siłę w społecznościach przesyconych głęboką wiarą i zabobonami, z czego
zdawali sobie sprawę; bardziej dążyli do jej „zastąpienia”. Wynoszono więc nad poziomy
nieomylnych przywódców, którzy byli źródłem nieskończonego dobra i błogosławieństwa,

ustawicznie poszukiwano heretyków i schizmatyków, mumifikowano umarłych wodzów, czyniąc
z nich relikwie i ikony. Organizowano ponure i żałosne procesy pokazowe, w trakcie których
wymuszano torturami najbardziej niewiarygodne zeznania... Każde z powyższych dało się
wyjaśnić za pomocą tradycyjnych terminów. Podobnie zresztą jak histeria w okresach epidemii i
głodu, kiedy władze inicjowały szaleńcze poszukiwania winowajców wszędzie poza własnymi
szeregami. (Wielka Doris Lessing wyznała mi pewnego razu, że opuściła szeregi Partii
Komunistycznej, kiedy dowiedziała się o splądrowaniu muzeum rosyjskiego Kościoła
prawosławnego i caryzmu w celu ponownego wykorzystania nieużywanych już instrumentów
tortur). A także nieustanne nawiązywanie do „świetlanej przyszłości”, której nadejście pewnego
dnia usprawiedliwi wszystkie dokonane mordy i zbrodnie oraz rozwieje wszelkie, małostkowe
przecież, rozterki i wątpliwości. Extra ecclesiam, nulla salus, jak mawiali wyznawcy starszej
wiary. „W ramach rewolucji - wszystko” - chętnie lubił przytaczać Fidel Castro. „Przeciwko
rewolucji - nic”. Na dobrą sprawę na peryferiach reżimu Castro wyewoluowała dziwaczna
mutacja określana nazwą „teologii wolności”, co ma charakter wewnętrznie sprzecznego epitetu.
Część kapłanów, a nawet kilku biskupów, zaadaptowało „alternatywne” liturgie, uznając za
objawione absurdalne twierdzenie, jakoby Jezusa z Nazaretu można było porównać z socjalistą,
sumiennie płacącym składki. Opierając się zarówno na słusznych, jak i błędnych przesłankach
(arcybiskup Salwadoru, Romero, był człowiekiem odważnym i prawym, w przeciwieństwie do
niektórych nikaraguańskich duchownych z „dołów społecznych”), papiestwo ochrzciło ten
religijny nurt, uznając go za herezję. Żałować tylko należy, że w taki sam pozbawiony wahań i
stanowczy sposób Stolica Apostolska nie potępiła faszyzmu i nazizmu.

W bardzo nielicznych wypadkach, takich jak Albania, komuniści próbowali całkowicie

wykorzenić religię i proklamować państwo ateistyczne. Prowadziło to jednak wyłącznie do
jeszcze bardziej ekstremistycznych kultów miernych jednostek z gatunku homo sapiens, takich
jak dyktator Enver Hodża, oraz do zatajania i ukrywania chrzcin oraz innych ceremonii, co
doprowadziło do zupełnej alienacji zwykłych ludzi od reżimu. Ci, którzy stoją dziś po świeckiej
stronie sporu, w żadnej mierze nie nawołują do zakazywania praktyk religijnych, nawet
najcichszym głosem. Zygmunt Freud miał w dużym stopniu rację, opisując religijne uniesienia w
pracy Die Zukunft einer Illusion jako cechy nie do wykorzenienia - w ogóle lub do czasu, gdy
rodzaj ludzki będzie w stanie wyzbyć się strachu przed śmiercią i skłonności do myślenia
życzeniowego. Wydaje się, że żadna z tych dwóch ewentualności nie jest zbyt prawdopodobna.
Wszystkim, co wykazali despoci i tyrani, jest to, że religijne uniesienie - potrzeba religijnego
kultu - może przybrać nawet bardziej monstrualne formy, jeśli zostaje poddane prześladowaniom
i represjom. Wniosek ten trudno uznać za komplement wobec skłonności do oddawania czci
istotom uznanym za boskie.

W początkowych miesiącach obecnego wieku odbyłem podróż do Korei Północnej. Tutaj, w

obrębie hermetycznego terytorium o obrysie czworokąta, ogrodzonego przez morze bądź przez
niemal nieprzekraczalne granice, leży kraina horrendalnego wręcz kultu jednostki. Każda chwila
na jawie jest dla obywatela - poddanego - czasem, w którym powinien oddawać cześć
Najwyższemu Bytowi oraz jego Ojcu. Ceremoniał ten odbywa się w każdej szkolnej klasie;
każdy film, każda opera, a nawet sztuka jest temu poświęcona, każda transmisja telewizyjna i
radiowa jest temu zadedykowana. To samo dotyczy wszystkich książek, czasopism i artykułów
prasowych, wszystkich imprez sportowych i miejsc pracy. Kiedyś zastanawiałem się, jakby to
było, gdybym został zmuszony do śpiewania niekończących się peanów i pieśni pochwalnych.
Teraz już wiem. Nie zapomniano również o diable: przebudzone zło wyrzutków i niewierzących
powstrzymywane jest za pomocą nieustannej i ustawicznej czujności i kontroli, wliczając w to
codzienne rytuały, podczas których zaszczepiana jest nienawiść do „innych”. Państwo

północnokoreań-skie narodziło się niemalże w tym samym momencie, w którym Rok 1984 trafił
na księgarskie półki, i można niemal uwierzyć, że ojciec święty tego kraju, Kim Ir Sen, otrzymał
egzemplarz powieści i został zapytany, czy nie mógłby wypróbować tez w niej zawartych w
praktyce. Jednak nawet Orwell nie odważył się napisać, że przy narodzinach „Wielkiego Brata”
pojawiały się cudowne znaki i zapowiedzi - jak ptaki opiewające to wspaniałe wydarzenie
ludzkimi słowami. Wewnętrzna Partia Pasa Startowego numer Jeden z Oceanii nie wydała w
czasie straszliwego głodu miliardów brakujących dolarów, by udowodnić, że groteskowy ssak
Kim Ir Sen i jego żałosny syn Kim DzongII to dwa wcielenia tej samej osoby. (W tej wersji
ariańskiej herezji, tak potępianej przez Atanazego z Aleksandrii, Korea Północna jest wyjątkowa,
mając na swoim czele zmarłego. Kim Dzong II jest szefem partii i dowódcą armii, lecz
prezydenturę nieustannie sprawuje jego nieobecny ciałem ojciec, przez co państwo stało się
nekrokracją czy też mauzoleokracją, a ponadto reżimem, któremu brakuje już tylko jednej osoby
do trójcy). Życia po śmierci w Korei Północnej się nie wspomina, gdyż idea opuszczania kraju w
jakikolwiek sposób jest mocno tłumiona, chociaż nie głosi się też dogmatu, jakby temu na
przekór, że dwójka Kimów będzie rządziła po śmierci. Ci, którzy zgłębiają temat, łatwo
dostrzegą, że w Korei Północnej nie do końca mamy do czynienia z radykalną formą komunizmu
- termin ten rzadko jest wzmiankowany w przerwach między pokazami bezgranicznego oddania -
jest to raczej zubożona, choć jednocześnie udoskonalona forma konfucjanizmu oraz wiary w
przodków.

Wyjeżdżając z Korei Północnej, co czyniłem z mieszaniną ulgi, oburzenia i współczucia tak

wielką, że do dziś to odczuwam, opuszczałem kraj zarówno totalitarny, jak i wyznaniowy.
Rozmawiałem z wieloma odważnymi ludźmi, którzy próbują obalić ten potworny system, z
zewnątrz i od środka. Muszę tu od razu przyznać, że część najodważniejszych z tych
opozycjonistów to fundamentalistyczni, chrześcijańscy antykomuniści. Jeden z tych śmiałych
ludzi udzielił niedawno wywiadu, w którym był na tyle szczery, że przyznał się do problemów,
jakie miał, próbując wpoić ideę zbawcy grupie zagłodzonych i przerażonych uciekinierów ze
swojego kraju-więzienia. Pojęcie nieomylnego i wszechmocnego odkupiciela, jak mówili, zbyt
mocno z czymś im się kojarzy. Miska ryżu, dostęp do szerszej kultury i uwolnienie od
szkaradnego zgiełku wymuszonego entuzjazmu to wszystko, o co prosili. Ci, którzy mieli na tyle
szczęścia, by dotrzeć do Korei Południowej czy Stanów Zjednoczonych, powinni liczyć się z
napotkaniem kolejnego mesjasza. Recydywista i oszust podatkowy Sun Myung Moon,
niekwestionowana głowa „Kościoła Zjednoczenia’’ i znany przedstawiciel radykalnej prawicy w
Stanach Zjednoczonych, jest jednym z głównych autorów harmidru i zgiełku wokół
„inteligentnego dzieła stworzenia”. Jednym z głównych przywódców tego tak zwanego ruchu jest
Jonathan Wells, który nigdy nie zapomina obdarzyć swojego półboskiego guru mianem „Ojca”,
to autor śmiesznej antyewolucjonistycz-nej książczyny zatytułowanej Ikony ewolucji. Jak Wells
wzruszająco to ujął: „Słowa Ojca, moje dociekania i modlitwy przekonały mnie, że powinienem
poświęcić życie obalaniu darwinizmu, tak jak wielu moich braci z Kościoła Zjednoczenia
poświęciło życie dla walki z marksizmem. Kiedy w 1978 roku Ojciec wybrał mnie (razem z
około tuzinem innych absolwentów seminarium) do otwarcia przewodu doktorskiego, z chęcią
wykorzystałem to jako sposobność kontynuowania walki”. Książka pana Wellsa chyba nie
zasłuży nawet na wpis w księdze historii bredni i dyrdymałów, choć przekonawszy się na własne
oczy, jak wygląda „ojcostwo” w obu Koreach, mam wyobrażenia tego, jak wyglądałby „Region
Nawiedzonych” północnej części stanu Nowy Jork, gdyby wszystko działo się po myśli
wiernych.

Religia nawet w najbardziej potulnej formie musi przyznać, że jej propozycje stanowią

rozwiązanie „totalne”, w którym wiara musi być do pewnego stopnia ślepa i w którym wszystkie

aspekty życia prywatnego i publicznego muszą zostać poddane nieustannemu nadzorowi siły
wyższej. Ta ustawiczna inwigilacja i stałe podporządkowanie, zwykle wspomagane strachem w
postaci wizji wiekuistej zemsty, nieodmiennie nie jest w stanie wydobyć najcenniejszych i
najlepszych cech ssaka gatunku homo sapiens. Jest z pewnością również prawdą, że
uniezależnienie się od religii nie zawsze produkuje idealnego przedstawiciela rodzaju ludzkiego.
Rozpatrzmy dwa istotne przykłady. Jeden z najwybitniejszych i najbardziej oświeconych
naukowców dwudziestego wieku, J.D. Bernal, był żałosnym wyznawcą Stalina i zmarnował
sporą część życia, broniąc zbrodni swojego politycznego idola. H.L. Mencken, jeden z
najlepszych satyryków religii, darzył nadmierną sympatią Nietzschego, ponadto stanął w obronie
pewnej formy „społecznego darwinizmu”, która zawierała eugenikę i pogardę dla słabych i
chorych. Spoglądał też dość przychylnym okiem na Adolfa Hitlera i napisał pobłażliwą recenzję
Mein Kampf czego wybaczyć mu nie można. Świeckie systemy mają na sumieniu wiele zbrodni,
za które powinny przeprosić. Jednak pochylając się w akcie przeprosin, są w stanie korygować
błędy w obrębie własnych reguł i dogmatów, nie wstrząsają przy tym podstawami żadnego z
niezmiennych systemów wiary i religii. Systemy totalitarne, bez względu na to, jaką zewnętrzną
formę mogą przyjąć, są w istocie rzeczy fundamentalistyczne i - jak byśmy to dzisiaj określili -
„opierają się na wierze”.

Hannah Arendt, przypisując antysemityzmowi szczególne miejsce w swojej pracy

magisterskiej o zjawisku totalitaryzmu, nie wyrażała wyłącznie partykularnych roszczeń i
krzywd. Myśl, że grupa ludzi - obojętne, czy zdefiniowana jako naród, czy religijna wspólnota -
może zostać potępiona na wieki i bez możliwości odwołania, była (i jest) w istocie totalitarna.
Jest coś potwornie fascynującego w tym, że Hitler zaczynał od propagowania obłędnego
uprzedzenia, a Stalin skończył jako jego ofiara i adwokat totalitarnego porządku. Lecz wirus był
utrzymywany przy życiu na przestrzeni wieków przez religię. Święty Augustyn pozytywnie
odczytywał mit Żyda Wiecznego Tułacza, jak i diasporę Żydów w ogóle, co uznawał zresztą za
świadectwo sprawiedliwości bożej. Ortodoksyjni Żydzi nie są tu bez winy. Uznając się za „naród
wybrany” na mocy wyjątkowego przymierza z Wszechmogącym, ściągnęli na siebie nienawiść i
podejrzliwość, a sami także przejawiali pewną formę rasizmu. Jednak to w głównej mierze
świeccy synowie Izraela są tymi, których darzyli nienawiścią i nadal nienawidzą zwolennicy
totalitaryzmu, tak więc „oskarżanie ofiary” nie może wchodzić tu w grę. Statut zakonu jezuitów,
istniejącego aż do dwudziestego wieku, zabraniał przyjmowania nowych adeptów, dopóki ci nie
udowodnili, że nie mają żadnej domieszki „żydowskiej krwi” na przestrzeni kilku generacji.
Watykan głosił, że wszyscy Żydzi dziedziczą brzemię i odpowiedzialność za bogobójstwo.
Kościół francuski rozpętał zamieszki przeciwko Dreyfusowi oraz „intelektualistom”. Islam nigdy
nie wybaczył „Żydom” spotkania z Mahometem oraz faktu, że uznali go za nieprawdziwego
proroka. Religia musi wziąć na siebie odpowiedzialność za podtrzymywanie i kultywowanie w
łonie przez setki pokoleń najbardziej prymitywnych wartości - czego źródłem było podkreślanie
znaczenia różnic między plemionami, dynastiami i rasami, co jest zapisane w świętych księgach
religii monoteistycznych.

Powiązania między religią, rasizmem i totalitaryzmem można znaleźć również w innej

ohydnej dyktaturze dwudziestego wieku - haniebnym systemie apartheidu w Republice
Południowej Afryki. Nie była to jedynie ideologia mówiącej po holendersku narodowej
wspólnoty, zajętej maksymalnym wykorzystywaniem ludów o innym odcieniu pigmentu. Był to
pokaz kalwinizmu w praktyce. Holenderski Kościół Zreformowany głosił dogmat, że Biblia
zabrania białym i czarnym się mieszać, nie wspominając o koegzystencji na równych warunkach.
Rasizm jest totalitarny z definicji: naznacza ofiarę na wieczność i odmawia jej prawa do choćby
odrobiny godności czy prywatności. Nawet prawa do miłości, małżeństwa i wydawania na świat

potomstwa z ukochanym z „niewłaściwej” rasy. Taki był los milionów czarnoskórych żyjących
na „chrześcijańskim Zachodzie” jeszcze w naszych czasach. Rządząca Partia Narodowa, głęboko
zainfekowana antysemityzmem, podczas drugiej wojny światowej wzięła stronę nazistów i
opierała się na bredniach kleru, by usprawiedliwić własny mit „exodusu” Burów, który dał im
wyłączne prawa w „ziemi obiecanej”. W wyniku tego afrykańska mutacja syjonizmu stworzyła
zacofane i despotyczne państwo, w którym prawa wszystkich innych narodów zniesiono, a
później bezpieczeństwo samych Afrykanerów zostało zagrożone w rezultacie korupcji, chaosu i
szerzącej się przemocy. Wtedy też mało rozgarnięci hierarchowie kościoła doznali objawienia,
które pozwoliło na stopniowe odchodzenie od polityki segregacji rasowej (apartheidu). Fakt ten
jednak w żadnym wypadku nie stanowił zgody na wybaczenie zła, jakie wyrządzała religia,
dopóki czuła się na tyle silna, by te krzywdy i cierpienia wyrządzać. Zasługą wielu świeckich
Żydów i chrześcijan, a także bojowników Afrykańskiego Kongresu Narodowego, o poglądach
ateistycznych i agnostycz-nych, jest to, że społeczeństwo RPA zostało ocalone od zupełnego
rozpadu i pogrążenia się w barbarzyńskim rozlewie krwi.

W ostatnim stuleciu byliśmy świadkami wielu „wariacji na temat” starej idei dyktatury i

tyranii, które zamierzały troszczyć się nie tylko o świeckie czy codzienne troski i problemy.
Spektrum to zaczynało się od umiarkowanie agresywnych i poniżających wersji - grecki Kościół
prawosławny dał błogosławieństwo wojskowej juncie po przewrocie w 1967 roku, której
atrybutami były czapki z daszkiem, stalowe hełmy oraz hasło: „Grecja dla chrześcijańskich
Greków” - i kończyło na zniewalającym wszystko wokół „Agka” Czerwonych Khmerów w
Kambodży, którzy usprawiedliwienia dla swojej władzy szukali w prehistorycznych świątyniach i
legendach. (Ich tymczasowy przyjaciel i tymczasowy rywal, wspomniany wcześniej książę
Sihanouk, który przezornie schronił się pod skrzydła chińskich stalinowców, potrafił być władcą-
bogiem, kiedy mu to odpowiadało). Wśród różnych kłamstw szacha Iranu, który represjonował
świecką opozycję i dokładał wszelkich starań, by uważano go za strażnika szyickich sanktuariów,
można wspomnieć podawanie się za „cień Boga” czy też „światło Ariów”. Kolejnym przykładem
megalomanii była pobliska herezja velayet-i-faqui, prowadzona przez ajatollaha Chomeiniego
totalna kontrola społeczeństwa przez mułłów (którzy przedstawiają swojego zmarłego przywódcę
jako ich założyciela, poza tym twierdzą, że jego świętych słów nic nigdy nie unieważni). Bardzo
radykalnym i ekstremalnym przykładem jest prastary purytanizm talibów, którzy poświęcają się
wymyślaniu kolejnych rzeczy, jakich należy zabronić (wszystko, od muzyki do papieru z
recyklingu, ten bowiem może przypadkiem zawierać odrobinę celulozowej papki uzyskanej z
zebranego jako makulatura Koranu) oraz nowych metod karania (pogrzebanie żywcem
homoseksualistów). Alternatywą dla tych groteskowych zjawisk z pewnością nie jest chimera
świeckiej dyktatury, lecz obrona świeckiego pluralizmu, zagwarantowanie prawa do niewiary i
rezygnacja z jakiejkolwiek formy zmuszania do wiary. Tego rodzaju obrona stała się obecnie
obowiązkiem nad wyraz pilnym i nieuniknionym. Rzekłbym nawet: kwestią przeżycia.

Rozdział osiemnasty

Tradycja bardziej kulturalna: sprzeciw racji rozumu

Stanowię zatem jeden z nielicznych w tym kraju przykładów człowieka, któremu nie dane

było odrzucić religijnych przekonań, nigdy bowiem ich nie miał. [...] Ten element mojej wczesnej
edukacji miał jednak przypadkowym zbiegiem okoliczności jedną negatywną konsekwencję,
zasługującą na wzmiankę. Wpajając we mnie poglądy sprzeczne z wyznawanymi na tym świecie,
ojciec mój uważał za konieczne wpojenie mi ich, bym roztropnie nie deklarował ich wobec
świata. Tej lekcji zatrzymywania własnych myśli dla siebie, w tak młodym wieku, towarzyszyło
kilka moralnych strat.

John Stuart Mili, Autobiografia

Wiekuista cisza tych nieskończonych przestrzeni przeraża mnie.

Blaise Pascal, Myśli

Księga Psalmów może zwodzić na manowce. Sławetny początek Psalmu 121, dajmy na to -

„Wznoszę swe oczy ku górom: skądże nadejdzie mi pomoc?” - jest w języku angielskim
tłumaczony w trybie oznajmującym, chociaż w oryginale przybiera formę zapytania „skądże
nadejdzie mi pomoc?”. (Nie ma jednak powodu do obaw: odpowiedź zaręcza, że jeśli chodzi o
pobożnych, nie wisi nad nimi żadna groźba i nie spotka ich najmniejsze cierpienie). Kimkolwiek
nie okazałby się autor psalmu, bez wątpienia był na tyle ujęty i zauroczony gładkimi i układnymi
frazami Psalmu 14, że nie zawahał się powtórzyć je słowo po słowie w Psalmie 53. Oba
rozpoczynają się od identycznego oświadczenia: „Mówi głupi w swoim sercu: »Nie ma Boga«”.
Z jakiegoś powodu ta błaha myśl została uznana za dostatecznie znaczącą, by powtarzali ją w
kółko wszyscy religijni apologeci. Wszystko, co jesteśmy w stanie stwierdzić na podstawie tej,
poza tym nieważnej, tezy, jest to, że niewiara - nie po prostu herezja czy powrót na grzeszną
drogę, lecz niewiara - musiała już istnieć w tamtych czasach. Uwzględniwszy absolutną wówczas
władzę niczym niezagrożonej i wymierzającej brutalne kary religii, głupcem musiał być ten,
który nie trzymał tej konkluzji skrytej głęboko na dnie duszy, w którym to wypadku interesujące
byłoby się dowiedzieć, skąd psalmista dowiedział się jednak o treści tych skrywanych myśli. (W
Związku Sowieckim dysydentów zwykle zamykano w szpitalach dla obłąkanych z powodu ich
„reformatorskich urojeń”. Zasadnie zakładano bowiem, że każdy, kto był na tyle szalony, by
proponować reformy, utracił całkowicie instynkt przetrwania).

Wśród osobników naszego gatunku nigdy nie zabraknie głupców, jednak ośmielę się

sformułować tezę, że po ziemi chodziło co najmniej tyle samo naiwnych idiotów, którzy głosili
wiarę w Boga, co głupców i prostaków, którzy doszli do całkiem przeciwnych wniosków. Być
może nieskromnością będzie zasugerowanie, że rachunek prawdopodobieństwa wskaże raczej na
korzyść inteligencji oraz chęci poznawania właściwej ateistom, jednakowoż faktem jest, że

niektórzy reprezentanci rodzaju ludzkiego zawsze dostrzegali absolutne nieprawdopodobieństwo
istnienia Boga, a widzieli też zło czynione w jego imieniu, oczywiste przesłanki jego
antropomorficznej genezy oraz dostępność mniej okrutnych i bezwzględnych, alternatywnych
wierzeń i innej argumentacji. Nie poznamy nigdy imion i nazwisk tych kobiet i mężczyzn,
ponieważ kroczyli po ziemskim padole we wszystkich epokach i we wszystkich zakątkach,
poddawani bezwzględnym represjom i prześladowaniom. Z tego samego powodu nie dowiemy
się nigdy, jak wielu ostentacyjnie wierzących i bogobojnych ludzi w duchu pozostawało
ateistami. Jeszcze w osiemnastym i dziewiętnastym stuleciu w relatywnie wolnych
społeczeństwach tacy ateiści, wysoko postawieni i uznani, jak James Stuart Mill i Benjamin
Franklin, uważali za rozsądne zachowanie własnych przekonań wyłącznie dla siebie. A zatem,
kiedy czytamy pochwalne peany na temat „chrześcijańskich”, głęboko religijnych dzieł
malarskich oraz obiektów architektonicznych lub dajmy na to „islamskiej” astronomii i
medycyny, mówimy o postępach cywilizacji i kultur - czasami przejętych też od Azteków czy
Chińczyków - które mają tyle wspólnego z „wiarą”, ile ich poprzednicy mieli wspólnego z
ludzkim poświęceniem i imperializmem. W żaden sposób nie dowiemy się, poza kilkoma
naprawdę szczególnymi wypadkami, jak wielu spośród tych architektów, malarzy i naukowców
ukrywało swoje najgłębsze przemyślenia przed dociekliwością ludzi w sutannach. Galileusz
zapewne bez przeszkód mógłby oglądać niebo przez teleskop, gdyby nie okazał się na tyle
nierozsądny, że oficjalnie przyznał, że wnioski z obserwacji mają implikacje kosmologiczne.

Wątpliwości, sceptycyzm oraz nieskrywana niewiara zasadniczo zawsze przybierały tę samą

formę co dzisiaj. Zawsze dokonywano obserwacji w sferze naturalnego porządku, w których
stwierdzano brak lub zbędność siły sprawczej. Zawsze też pojawiały się wnikliwe komentarze co
do sposobu, w jaki religia odzwierciedlała ludzkie pragnienie oraz ludzkie wyobrażenia.
Dostrzeżenie w religii przyczyny nienawiści i konfliktów nigdy nie sprawiało trudności,
podobnie jak fakt, że jej utrzymanie opierało się na niewiedzy oraz zabobonach i przesądach.
Satyrycy i poeci, jak również filozofowie oraz ludzie nauki, byli w stanie wykazać, że gdyby
trójkąty miały swoich bogów, bogowie ci mieliby trzy boki, podobnie jak bogowie Traków
mieliby włosy blond oraz niebieskie oczy.

Początkowe starcie między danymi nam zdolnościami racjonalnego myślenia a jakąkolwiek

formą zorganizowanej wiary, chociaż musiało nastąpić wcześniej w umysłach wielu, jest
prawdopodobnie uwiecznione w procesie Sokratesa z 399 roku p.n.e. Nie ma dla mnie żadnego
znaczenia, że brak nam pewności co do faktu, czy Sokrates rzeczywiście istniał. Relacje na temat
jego życia i słów znamy tylko z drugiej ręki, podobnie zresztą, choć nie w takiej mierze, jest w
wypadku ksiąg judaizmu i chrześcijańskiej Biblii oraz islamskich hadisów. Filozofia jednak
obywa się bez tego rodzaju demonstracji, ponieważ w żadnej mierze nie ma do czynienia z
„objawioną” mądrością. Tak się złożyło, że dysponujemy kilkoma wiarygodnymi źródłami
dotyczącymi jego życia (stoicki żołnierz o wyglądzie przypominającym nieco dobrego wojaka
Szwejka; żona sekutnica; skłonność do ataków katalepsji), i to powinno wystarczyć. Dzięki
relacji Platona, który był prawdopodobnie naocznym świadkiem, możemy przyjąć za pewnik, że
w okresie panowania paranoi i tyranii w Atenach Sokrates został oskarżony o bezbożność,
świadom przy tym, że może za to zapłacić głową. Szlachetne słowa zawarte w Obronie
Sokratesa również dają jasno do zrozumienia, że filozof nie poniżył się do ocalenia własnej
skóry, jak później czyniło wielu w obliczu inkwizycji, i nie przyznał się do wyznawania rzeczy, w
które nie wierzył. Choć na dobrą sprawę nie był ateistą, uznano, że opiera się na błędnych
przesłankach, argumentując za wolnością myśli i niczym nieograniczoną swobodą
intelektualnych dociekań. Obwiniono go również o odmowę zaaprobowania dogmatów. Jak sam
twierdził, wszystkim, co wiedział, był bezmiar własnej niewiedzy. (W moich oczach jest to wciąż

definicja osoby wykształconej). Według relacji Platona, ten wielki Ateńczyk z pełnym
zadowoleniem uczestniczył w rytualnych ceremoniałach, jakie odprawiano w mieście. Zeznał, że
wyrocznia delficka przepowiedziała mu, że zostanie filozofem. Na łożu śmierci, gdy skazano go
na wypicie kielicha cykuty, mówił o ewentualnym życiu po śmierci, w którym mogli
kontynuować poszukiwania czystego intelektu ci, którzy odrzucili świat na rzecz umysłowych
dociekań. Lecz nawet wtedy, w sposób dla siebie typowy, nie omieszkał dodać, co zwykł był
czynić, że być może wcale nie ma racji i po prostu się myli. Dylemat ten jest, jak zawsze, wart
dalszego zgłębiania. Filozofia zaczyna się tam, gdzie kończy się religia, podobnie jak przez
analogię chemia bierze początek u kresu alchemii, astronomia zaś zajmuje miejsce astrologii.

Od Sokratesa nauczyliśmy się również, jak należy uzasadniać dwie rzeczy o najwyższej

randze. Po pierwsze, sumienie jest cechą wrodzoną i niezbywalną. Po drugie, dogmatyczną wiarę
bez trudu może pokonać i wystawić na pośmiewisko ten, kto udaje, że bierze objawione prawdy
za dobrą monetę.

Sokrates wierzył, że jest w nim daemon, wewnętrzny głos czy też duchowy przewodnik,

którego dobrych rad zawsze warto słuchać. Każdy, z wyjątkiem psychopaty, posiada ten
wewnętrzny głos, w większym lub mniejszym stopniu. Adam Smith opisał to jako nieodłącznego
partnera w niesłyszalnej rozmowie, który pełnił funkcję kontrolera i nadzorcy. Zygmunt Freud
napisał z kolei, że głos rozsądku jest cichy, ale bardzo nieustępliwy. C.S. Lewis usiłował uwodnić
zbyt wiele, obstając z uporem przy tezie, że sumienie jest nam dane od Boga. Współczesny język
potoczny definiuje sumienie - niegłupio zresztą - jako coś, czymkolwiek by to nie było, co
sprawia, że postępujemy dobrze, kiedy nikt na nas nie patrzy. W każdym razie Sokrates
zdecydowanie odmawiał powiedzenia czegoś, co do czego nie miał moralnej pewności. Czasami,
kiedy podejrzewał sam siebie o kazuistykę lub chęć przypodobania się tłumowi, przerywał
wypowiedź w pół zdania. Oznajmił sądzącym go sędziom, że w żadnym punkcie jego mowy
końcowej „głos wewnętrzny’’ nie kazał mu zamilknąć. Ci, którzy wierzą, że istnienie sumienia
jest dowodem boskiego charakteru dzieła stworzenia, wysuwają argument, jakiego po prostu nie
da się zweryfikować, nie istnieje bowiem dowód ani za tym twierdzeniem, ani przeciw niemu.
Proces Sokratesa wykazuje jednak, że mężczyźni i kobiety naprawdę posiadający sumienie
często opowiadają się przeciw wierze.

Stał w obliczu śmierci, lecz miał szansę, nawet po wyroku skazującym, na zmniejszenie

srogości kary, gdyby zdecydował się błagać o to. On jednak, niemal obraźliwym tonem,
zaoferował zapłacenie niewielkiej grzywny. Tym samym nie pozostawił rozgniewanym sędziom
innego wyjścia, jak ogłoszenie najwyższego wymiaru kary, on zaś przystąpił do wyjaśniania,
dlaczego zabójstwo z ich rąk jest dla niego bez znaczenia. Śmierć nie przerażała go - był to raczej
wieczysty odpoczynek lub szansa na nieśmiertelność i nawet okazja do spotkania z wielkimi
Grekami, jak Orfeusz czy Homer, którzy już wcześniej opuścili krainę wokół Olimpu. Przy takim
szczęśliwym zbiegu okoliczności, jak zauważył szyderczo, człowiek pragnąłby umierać raz za
razem. Nie ma dla nas znaczenia, że delficka wyrocznia już nie istnieje, a Orfeusz i Homer są
postaciami mitycznymi. Ważne jest to, że Sokrates kpi sobie z oskarżycieli, posługując się ich
własnym orężem, stwierdzając na koniec: nie mam całkowitej pewności, jak mają się sprawy ze
śmiercią i bogami - lecz jestem absolutnie pewien, że wy również tego nie wiecie.

Niektóre z antyreligijnych skutków działań Sokratesa oraz wysuwanych przez niego

łagodnych, lecz zarazem stanowczych wątpliwości, można ocenić po sztuce scenicznej, jaka
została napisana i była wystawiana jeszcze za życia wielkiego filozofa. Chmury, będące dziełem
Arystofanesa, przedstawiają filozofa imieniem Sokrates, który prowadzi szkołę sceptycyzmu.
Mieszkający w pobliżu wieśniak po raz kolejny pojawia się i zadaje wciąż te same, nudne
pytania, jakie stawiają ludzie pobożni. Skoro, z jednej strony, Zeus nie istnieje, to kto przynosi

deszcz nawadniający plony? Sokrates prosi gościa, żeby przez chwilę wytężył umysł, i
argumentuje, że gdyby Zeus przynosił deszcz, padałoby równie często przy bezchmurnym niebie.
Ponieważ jednak tak się nie dzieje, rozsądniej jest wyciągnąć wniosek, że to chmury są
przyczyną sprawczą deszczu. Dobrze zatem, odpowiada chłop, któż przemieszcza chmury na
niebie? Z pewnością musi to czynić Zeus. Niekoniecznie, odpiera Sokrates, wyjaśniając działanie
wiatrów i ciepła. W takim razie, nie daje za wygraną stary wieśniak, skąd się biorą pioruny i
błyskawice, które karzą kłamców i złoczyńców? Piorun, słyszy cierpliwą argumentację, nie
wydaje się dostrzegać różnicy między sprawiedliwymi a tymi, którzy czynią niesprawiedliwość.
W rzeczywistości zaobserwowano liczne gromy, które uderzały w świątynię samego Zeusa
Olimpijskiego. To w końcu przekonało upartego chłopa, mimo to później wypiera się własnej
bezbożności i podkłada ogień pod szkołę, w której wnętrzu przebywa Sokrates. Wielu jest
wolnomyślicieli, których spotkał ten sam los lub tylko o włos uszli z życiem. Wszystkie wielkie
starcia związane z prawem do swobody myśli, swobody słowa oraz wolności intelektualnych
dociekań przybierały analogiczną formę - religijnych prób przeciwstawienia umysłów
przyziemnych i ograniczonych tym, którym nieobca była ironia oraz wola dociekania prawdy.

W gruncie rzeczy spór z religią rozpoczyna się i kończy na Sokratesie. Jeśli sobie życzysz,

możesz przyjąć stanowisko, że municypalni oskarżyciele mieli rację, chroniąc ateńską młodzież
przed umysłową deprawacją. Jednakowoż nie da się zaprzeczyć, że filozof wysuwał naukowe
argumenty, obalając przesądy. Jeden z jego oskarżycieli oświadczył, że podsądny nazwał Słońce
kawałkiem skały, Księżyc zaś grudą ziemi (to drugie zresztą może okazać się prawdą), lecz
Sokrates odrzucił to oskarżenie, twierdząc, że jest to kwestia, którą rozstrzygnąć powinien
Anaksagoras. Ten joński filozof został w rzeczy samej już wcześniej osądzony za wysunięcie
tezy, że Słońce jest kawałkiem skały rozgrzanej do czerwoności, Księżyc zaś grudą Ziemi, lecz
nie był na tyle genialny, co Leukippos i Demokryt, którzy sformułowali pogląd, że wszystko
składa się z atomów pozostających w nieustannym ruchu. (Całkiem możliwe jest, że Leukippos
w ogóle nie istniał, lecz nic ważnego nie zależy od tego, czy rzeczywiście chodził kiedyś po
ziemi). Ważną rzeczą, jaka wiąże się z błyskotliwą szkołą „atomistów”, jest to, że kwestię
sprawczej przyczyny czy pochodzenia uznawała za z gruntu rzeczy pozbawioną jakiegokolwiek
znaczenia. Poglądy te stanowiły na owe czasy szczyt osiągnięć ludzkiego umysłu.

Takie podejście pozostawiało nierozwiązanym problem „bogów”. Epikur, który podjął teorię

Demokryta co do atomów, nie był do końca przekonany o „ich” istnieniu, lecz nie zdołał
przekonać siebie samego, że bogowie odgrywali jakąkolwiek rolę w ludzkich sprawach. Z jednej
strony, dlaczegóż mieliby zawracać sobie głowę monotonią ludzkiej egzystencji, nie
wspominając już o nudzie ludzkich rządów? Bogowie unikali zbędnych trosk i cierpień, a ludzie
powinni wykazać mądrość i brać z nich przykład. Z tego też względu nie ma żadnego powodu do
lęku przed śmiercią. Czynienie wszystkiego, w trakcie życia doczesnego, w celu odczytywania
boskich intencji, na przykład przepowiadanie przyszłości na podstawie zwierzęcych wnętrzności,
uważał za absurd i marnowanie czasu.

Na swój sposób najbardziej atrakcyjnym i pełnym uroku spośród twórców antyreligijnych

postaw i poglądów jest poeta Lukrecjusz, który żył w pierwszym wieku przed Chrystusem i
ponad wszystko podziwiał dzieło Epikura. W reakcji na ponowne ożywienie dawnych wierzeń i
praktyk religijnych przez cesarza Oktawiana Augusta napisał cięty i błyskotliwy poemat
zatytułowany De Rerum Natura, czyli O naturze wszechrzeczy. Dzieło to zostało niemal
unicestwione przez chrześcijańskich fanatyków w średniowieczu - zachował się tylko jeden
inkunabuł, dzięki czemu mamy to szczęście, że wiemy, że osoba, która pisała w czasach
Cycerona (który pierwszy opublikował ten poemat), oraz Juliusz Cezar zdołali podtrzymać przy
życiu teorię atomów. Lukrecjusz wyprzedził też Davida Hume a, twierdząc, że wizja przyszłego

unicestwienia nie była w niczym gorsza od rozważań o nicości, z której się wychodziło.
Przewidział też wyśmianie przez Freuda idei odprawianych z wyprzedzeniem rytuałów
pogrzebowych i stawiania pomników za życia. Wszystko to uważał za daremne i bezużyteczne
pragnienia, by znaleźć się na własnym pogrzebie. Idąc za wzorem Arystofanesa, wyznawał
pogląd, że warunki atmosferyczne i pogoda dały się wyjaśnić własnymi prawidłami, a w naturze
„pozbawionej wszystkich bogów” występowały zjawiska, które nierozumni i zadufani w sobie
ludzie uznawali za przejawy boskiej inspiracji bądź też traktowali jako skierowane bezpośrednio
ku ich marnemu jestestwu.

Któż moc posiada obracać gwiaździste sfery

I płodnym ciepłem dmuchać z góry na wszelkie ziemie.

Obecny we wszystkich miejscach i każdym czasie,

Gromadzić czarne chmury i niebem spokojnym wstrząsać

Grzmotami potwornymi i pioruny ciskać, jakie nieraz

Jego własne świątynie rażą, szaleją na pustyni, powracając

Ku wytyczonemu celowi, by zygzak błyskawicy

Ominął winowajcę i w proch stopił niewinnego?

[Cytat z De Rerum Natura Lukrecjusza - przyp. tłum.]

Atomizm padł ofiarą brutalnych prześladowań w całej chrześcijańskiej Europie w ciągu

wieków na podstawie racjonalnego zresztą argumentu, że doktryna ta oferowała znacznie lepsze
wytłumaczenie naturalnego świata, niż czyniła to religia. Lecz jak wątła przędza myśli, dzieło
Lukrecjusza zdołało przetrwać w kilku uczonych umysłach. Sir Isaac Newton był, być może,
osobą wierzącą - z punktu widzenia wszelkiego autoramentu pseudonauki, jak również z
perspektywy chrześcijańskiej - lecz kiedy przystąpił do pisania najważniejszego dzieła,
Principia, w pierwszych wersjach rękopisu umieścił dziewięćdziesiąt linijek z poematu De
Rerum Natura. W dziele Galileusza Saggiatore z 1623 roku nie znajdziemy odwołania do
Epikura, jednak korzysta ono do tego stopnia z teorii atomistycznej, że zarówno zwolennicy, jak i
krytycy określali tę pracę jako epikurejską.

W obliczu terroru nałożonego przez religię na naukę i empiryczne dociekania we wczesnych

wiekach chrześcijaństwa (zdaniem Augustyna, pogańscy bogowie istnieli, lecz jedynie pod
postacią Szatanów, natomiast Ziemia liczyła sobie niecałe sześć tysięcy lat) oraz faktu, że
większość inteligentnych ludzi uważała za roztropne okazywać na zewnątrz konformizm, nie jest
chyba zaskoczeniem sytuacja, w której odrodzenie filozofii miało początkowo zakamuflowaną
formę pod płaszczykiem udawanej pobożności. Ci, którzy podążyli szlakiem różnych szkół
filozoficznych, na co pozwolono w krótkim okresie jej rozkwitu - była to synteza systemu arysto-
telesowskiego, judaizmu, chrześcijaństwa i islamu - zyskali pozwolenie na dywagowanie o
dualizmie prawdy oraz o potencjalnej równowadze między rozumowaniem a wiedzą objawioną.
Ta koncepcja „podwójnej prawdy” zyskała poparcie zwolenników Awerroesa, lecz trafiła na silny
opór Kościoła z oczywistych względów. Francis Bacon, pisząc traktaty w czasach panowania
królowej Elżbiety I Tudor, lubił głosić - być może podążając za tezą Tertuliana, według której im
większy absurd, tym silniejsza jest wiara weń - że wiara jest najsilniejsza, gdy jej nauki w
najmniejszym stopniu dają się zweryfikować racjami rozumu. Pierre Bayle, który tworzył kilka
dziesięcioleci później, ochoczo zestawiał wszelkie argumenty racjonalne przeciw danej religii,

tylko po to, by dodać komentarz: „tym większy jest pomimo tego tryumf wiary w religijne
objawienie”. Możemy być w dużym stopniu pewni, że nie czynił tego tylko i wyłącznie w celu
uniknięcia kary. Czasy, kiedy ironia stawała się biczem i wprawiała w zakłopotanie umysły
ograniczone i fanatyczne, miały dopiero nadejść.

Jednak zanim tak się stało, nastąpiły liczne akty zemsty i spowalnianie zmian ze strony tych

ograniczonych i fanatycznych umysłów. Przez krótki okres w siedemnastym stuleciu niewielkie
postępowe państwo, Niderlandy, odgrywało rolę tolerancyjnego gospodarza dla licznych
wolnomyślicieli, pokroju Bayle’a (który schronił się tu, by ocalić głowę) czy Kartezjusza (który
osiadł tu z takich samych powodów). Kraj ten był też miejscem narodzin, na rok przed
postawieniem Galileusza w stan oskarżenia przez inkwizycję, wielkiego myśliciela Barucha
Spinozy, syna Żydów z Hiszpanii i Portugalii, którzy sami wyemigrowali do Holandii, uciekając
przed prześladowaniami. W dniu 27 lipca 1656 roku starsi gminy żydowskiej w Amsterdamie
obłożyli Spinozę klątwą, albo cherem, albo fatwą, za treść jego publikacji.

Opierając się na osądzie aniołów i świętych, nakładamy ekskomunikę, odcinamy się,

wyklinamy i obkładamy anatemą Barucha de Espinozę, za zgodą starszych i całej tej świętej
kongregacji, w obecności świętych ksiąg. Na mocy 613 nakazów w nich zapisanych, czerpiąc z
anatemy, jaką Jozue obłożył Jerycho, oraz klątwy, jaką Elizeusz nałożył na dzieci, oraz
wszystkich klątw, jakie są zapisane w prawie. Przeklęty niech będzie za dnia i przeklęty nocą.
Przeklęty niech będzie we śnie i przeklęty na jawie, przeklęty wychodząc i przeklęty powracając.
Pan nie okaże mu przebaczenia, gniew i furia Pana od tej pory będą rozpalone przeciw temu
człowiekowi i dotkną go wszystkie klątwy zapisane w księdze prawa.

Pan unicestwi jego imię pod słońcem, odetnie go za jego bezecne czyny od wszystkich

plemion Izraela i dotkną go wszystkie klątwy na niebie, jakie zostały zapisane w księdze prawa.

Wielokrotne obłożenie klątwą, połączone z nakazaniem wszystkim Żydom, by unikali

styczności ze Spinozą oraz by powstrzymali się od bólu kary, jaka spotka ich za lekturę „każdego
dokumentu zredagowanego przez niego lub zapisanego jego ręką”. (Tak się składa, że „klątwa,
jaką Elizeusz nałożył na dzieci”, dotyczy uwznioślonej opowieści biblijnej, w której prorok
Elizeusz, rozdrażniony przez młodocianych szyderstwami z jego łysiny, wezwał Boga, by za karę
zesłał na szyderców niedźwiedzie, które miały rozerwać ich na strzępy. Co zresztą niedźwiedzie
ze skrupulatnością czynią, jak dowiadujemy się z Drugiej Księgi Królewskiej [2,23-24]. Być
może Thomas Paine nie mylił się, stwierdzając, że nie jest w stanie uwierzyć w żadną religię,
która nie wstrząśnie sumieniem dzieci).

Watykan oraz władze kalwinistów w Niderlandach całym sercem poparły tę histeryczną

klątwę nałożoną przez Żydów i dołączyły do tępienia dzieł Spinozy w całej Europie. Czyż ten
człowiek nie poddał w wątpliwość dogmatu o nieśmiertelności duszy i czyż nie wzywał do
rozdzielenia Kościoła od państwa? Zatem precz z nim! Temu wyszydzanemu heretykowi
przypisuje się obecnie stworzenie najbardziej oryginalnej koncepcji filozoficznej dotyczące
rozróżnienia duszy i ciała, jego rozważania zaś na temat ludzkiej kondycji dostarczyły bardziej
namacalnej pociechy osobom o wnikliwym umyśle niż jakakolwiek religia. Wciąż jeszcze trwa
spór o to, czy Spinoza był w gruncie rzeczy ateistą. Obecnie wydaje się dziwne, że wciąż
spieramy się o to, czy panteizm należy uznać za formę ateizmu, czy też nie. Nawiązując do
stosowanego w nim języka pojęć - jest systemem teistycznym, jednak definicja Boga autorstwa
Spinozy, według której Bóg przejawia się przez świat natury, stanęła na pozycji bardzo bliskiej

wykluczenia egzystencji Boga definiowanego z pozycji religijnych. Jeśli bowiem istnieje
wszechobecne, kosmiczne bóstwo, będące praprzyczyną wszystkiego, które ponadto stanowi
element wszelkiego stworzenia, to nie ma już miejsca na Boga, który mieszałby się w ludzkie
sprawy, nie wspominając już w ogóle o Bogu, który angażowałby się w drobne, lokalne wojny
między rozmaitymi plemionami Żydów czy Arabów. Spod jego pióra nie wyszedł ani też nie
został przez niego zainspirowany żaden tekst, który można byłoby uznać za własność jednej
sekty czy wyznania. (W tym miejscu na myśl przychodzi pytanie zadane przez Chińczyków,
kiedy pojawili się wśród nich pierwsi chrześcijańscy misjonarze. Skoro Bóg sam objawił swoją
obecność, dlaczego pozwolił, by upłynęły całe stulecia, zanim poinformował o tym mieszkańców
Państwa Środka? „Szukajcie wiedzy, nawet jeśli znajduje się w Chinach”, głosił prorok
Mahomet, nieświadomie przyznając, że największa cywilizacja świata znajdowała się na
krawędziach jego świadomości). Newton i Galileusz opierali się na dorobku Demokryta i
Epikura, z kolei myśli Spinozy natchnęły po wiekach umysł Einsteina, który odpowiedział na
pytanie postawione przez rabina, stwierdzając stanowczo, że wierzy jedynie w „boga Spinozy”,
w żadnym razie natomiast w Boga, „który zawraca sobie głowę losem oraz postępkami ludzkich
istot”.

Spinoza „odjudaizował” swoje imię, zmieniając je na Benedict, i wytrwał w Amsterdamie

jeszcze dwadzieścia lat po obłożeniu ekskomuniką. Zmarł z powodu szklanego pyłu, jaki dostał
się do jego płuc, zachowując ekstremalny stoicyzm, zawsze trwając przy spokojnym i
racjonalnym dialogu. Utrzymywał się bowiem ze szlifowania szkieł do teleskopów i na potrzeby
medycyny. Było to zresztą właściwe zajęcie dla człowieka, który uczył bliźnich, by postrzegali
świat z większą przenikliwością i ostrością. „Wszyscy nasi współcześni filozofowie”, napisał
Heinrich Heine, „choć zapewne czynią to często nieświadomie, patrzą na świat przez szkła, jakie
wyszlifował Baruch Spinoza”. Otępiali nazistowscy siepacze, w których głowach nie mieściło się
nawet, że zasymilowany Żyd potrafi być prawdziwym Niemcem, wrzucali potem poematy
Heinego na płonące stosy. Przestraszeni zabobonni Żydzi, którzy usunęli Spinozę poza nawias,
odrzucili perłę wartą więcej niż cała ich społeczność. Ciało ich najodważniejszego z braci zostało
wykradzione po śmierci i nie ma wątpliwości, że poddano je rytuałowi profanacji.

Spinoza zresztą przeczuwał poniekąd ten los. W prowadzonej przez siebie korespondencji

zwykł pisać słowo Caute! (po łacinie „miej się na baczności”) i umieszczał pod nim małą różę.
Swój sławetny Tractatus oddał do wydawnictwa pod fałszywym nazwiskiem, a strona z
nazwiskiem autora pozostała pusta. Jego zakazane dzieła (z których wiele nie przetrwałoby po
jego śmierci, gdyby nie odwaga i inicjatywa jednego z przyjaciół), znalazły też drugi żywot w
pracach innych. W pochodzącym z 1697 roku kardynalnej rangi Dictionnaire, Pierre Bayle
poświęcił mu najdłuższy wpis. Dzieło O duchu praw Monteskiusza, z 1748 roku, uznano za do
tego stopnia oparte na pismach Spinozy, że autor został zmuszony przez władze kościelne Francji
do wyrzeczenia się tego żydowskiego potwora oraz do publicznego potwierdzenia wiary w
(chrześcijańskiego) stwórcę. Wielka Encyklopedia Francuska (Encyclopédie), która legła u
podstaw oświecenia, zredagowana przez Denisa Diderota i Le Ronda d’Alemberta, zawiera
ogromny wpis poświęcony Spinozie.

Nie zamierzam tu powtarzać wielkiego błędu, jakiego dopuścili się chrześcijańscy apologeci.

Poczynili zaiste ogromne, choć całkiem zbędne wysiłki, by wykazać, że mądrzy ludzie, jacy
pisali przed pojawieniem się Chrystusa, byli w istocie rzeczy prorokami oraz postaciami
zapowiadającymi jego nadejście. (Jeszcze pod koniec dziewiętnastego wieku William Ewart
Gladstone zapisywał całe ryzy makulatury, usiłując dowieść tej tezy w stosunku do starożytnych
Greków). Nieuprawnione byłoby z mojej strony wysunięcie tezy, że dawni filozofowie byli
domniemanymi prekursorami ateizmu. Mam jednak prawo stwierdzić, że z uwagi na religijną

nietolerancję nie jesteśmy w stanie się dowiedzieć, co tak naprawdę myśleli w skrytości ducha,
oraz że niemal nie mamy sposobności zdobywać wiedzy o tym na podstawie tego, co pisali.
Nawet stosunkowo konformistyczny Kartezjusz, który doszedł do przekonania, że przezorniej
będzie oddychać bardziej swobodną atmosferą Niderlandów, zaproponował, by na jego nagrobku
umieszczono kilka lapidarnych słów: „Ten, który skutecznie się krył i godziwie żył”.

W wypadku Pierre’a Bayle’a i Woltera, dla przykładu, trudno jest rozstrzygnąć, czy swoją

areligijność traktowali na serio, czy też nie. Stosowana przez nich metoda dociekań cechowała
się pewną zuchwałością i satyrycznym podejściem, i każdy czytelnik wyznający wiarę
bezkrytycznie po lekturze ich dzieł dochodził do przekonania, że ich wiara została zachwiana w
posadach, o ile nie legła w gruzach. Te same dzieła okazywały się bestsellerami w czasach, kiedy
się ukazywały, w rezultacie czyniąc niemożliwe, by nowe warstwy społeczne, które posiadły
umiejętność czytania, bezkrytycznie dawały wiarę w dosłowną prawdę biblijnych opowieści.
Szczególnie Bayle wywołał ogromną, choć całkiem racjonalną wrzawę, poddając krytycznej
analizie czyny króla Dawida, rzekomego „psalmisty”, i sugerował, że w rzeczywistości był to
władca bezwzględny i barbarzyński. Wykazał również, że absurdem było dawanie wiary tezie,
jakoby religia przekładała się na lepsze postępki i uczynki ludzi oraz, na zasadzie przeciwnej,
jakoby wyparcie się wiary w Boga zamieniało syna człowieczego w pozbawionego zasad
złoczyńcę. Ogromna liczba nagromadzonych i dających się zaobserwować doświadczeń
podsuwała taki zdroworozsądkowy wniosek, z kolei fakt, że Bayle ujął to w logiczną formę i
przelał na papier, stał się przyczyną wychwalania go lub oskarżeń o zawo-alowany, dyskretny
ateizm. On jednak dodawał do tego liczne bardziej ortodoksyjne stwierdzenia lub chronił się za
ich pomocą, dzięki czemu prawdopodobnie jego dzieła doczekały się drugiego wydania. Wolter
równoważył bezlitosne wyśmiewanie się z religii pewnymi pobożnymi gestami i z humorem
proponował, by jego grobowiec (swoją drogą zdumiewa fakt, do jakiego stopnia ci ludzie lubili
paplać o własnym pogrzebie) został zbudowany w połowie w kościelnej nawie, a w połowie poza
świątynnym murem. W jednej z najbardziej sławnych i głośnych obron obywatelskich wolności
oraz praw sumienia Wolter przedstawił również jednego ze swoich klientów łamanego kołem,
potem powieszonego, za „obrazę”, jaką była próba nawrócenia służącego na protestantyzm.
Nawet arystokrata, jakim był on sam, nie mógł czuć się bezpieczny, o czym się przekonał,
oglądając od wewnątrz mury Bastylii. Przynajmniej to miejmy na uwadze.

Immanuel Kant przez jakiś czas był przekonany, że wszystkie planety były zamieszkane oraz

że ich mieszkańcy stawali się coraz lepsi, jeśli chodzi o przymioty charakteru, w miarę rosnącego
oddalenia. Lecz nawet mimo faktu, że rozpoczynał od tak ograniczonej, choć niepozbawionej
uroku koncepcji kosmosu, myśliciel ten był w stanie sformułować przekonujące argumenty
sprzeciwiające się wszelkiej teistycznej koncepcji opartej na racjach rozumu. Zdołał też wykazać,
że zadawniony spór o dzieło stworzenia można ewentualnie nieco przeformułować, dochodząc
do wniosku o istnieniu architekta, lecz nie stwórcy. Obalił kosmologiczny dowód istnienia Boga -
który implikował, że własne istnienie musi implikować inny konieczny byt - twierdząc, że
stanowi to jedynie inne przedstawienie ontologicznego sporu. On natomiast rozwiązał tę kłótnię,
podając w wątpliwość naiwną tezę, że jeśli Bóg może zrodzić się w postaci idei lub można o nim
mówić jak o predykacie, musi koniecznie posiadać atrybut istnienia. Tradycyjnie prezentowany
bełkot został też przypadkowym zbiegiem okoliczności obalony przez Penelope Lively w
wielokrotnie nagradzanej powieści Moon Tiger (Księżycowy tygrys). Bohaterka, opisując własną
córkę Lisę jako „tępe dziecko”, mimo wszystko zachwyca się niezbyt bystrymi, lecz
pobudzającymi wyobraźnię pytaniami.

„Czy istnieją smoki?”, zapytała. Odpowiedziałam, że nie. „Czy kiedykolwiek istniały?”

Odparłam, że wszelkie dowody przeczą temu. „Ale skoro istnieje słowo smok”, dodała
dziewczynka, „to kiedyś musiały istnieć smoki”.

Któż nie chronił niewiniątek przed błędnymi wnioskami tego rodzaju ontologii? Jednakże dla

dobra istoty sprawy i także dlatego, że nie możemy sobie pozwolić na zmarnowanie całego życia
wyłącznie na dorastanie, zacytuję w tym miejscu Bertranda Russella. „Kant sprzeciwia się tezie,
że istnienie nie jest predykatem. Sto talarów, które po prostu sobie wyobrażam, jak oznajmił, ma
te same predykaty co sto rzeczywistych talarów. Odwróciłem tok myślenia przyjęty przez Kanta,
by przyjrzeć się sprawie z 1573 roku, zachowanej w archiwach inkwizycji w Wenecji, człowieka
nazwiskiem Matteo de Vin-centi, który następująco komentował doktrynę o »rzeczywistej
obecności«

Chrystusa podczas mszy świętej: »Dawanie wiary takim rzeczom to oczywisty nonsens - to

są zmyślenia. Prędzej uwierzę w sakiewkę, którą mam w kieszeni«. Kant nie wiedział o istnieniu
tego prekursora jego idei wśród zwykłych śmiertelników, a kiedy przeszedł do bardziej
wzniosłych kwestii etyki, mógł nie wiedzieć, że jego »imperatyw kategoryczny« stanowił echo
»złotej zasady« rabina Hillela. Prawo Kanta nakazuje nam »postępuj według takiej tylko, co do
której mógłbyś chcieć, aby była prawem powszechnym«. W tym podsumowaniu obopólnych
korzyści i solidarności nie pojawia się warunek jakiejkolwiek zwierzchniej czy nadnaturalnej
władzy. Niby dlaczego miałby się pojawiać? Przyzwoitość człowiecza nie ma swojego źródła w
religii. Ona ją poprzedza”.

Bardzo interesującym doświadczeniem jest zaobserwowanie w okresie osiemnastowiecznego

oświecenia, jak wiele wybitnych umysłów myślało podobnie i po części czerpiąc od siebie
nawzajem, jednocześnie dokładając wielkich starań, by wypowiadać poglądy ostrożnie lub
wyjawiać je wyłącznie w kręgu światłych sympatyków. Jednym z wybranych przeze mnie
przykładów będzie postać Benjamina Franklina, który, o ile nie odkrył osobiście elektryczności,
to był jednym z tych, którzy pomogli poznać rządzące nią prawa oraz praktyczne zastosowania.
Jeśli chodzi o użycie elektryczności, wynalazł piorunochron, który pozwolił odpowiedzieć na
odwieczne pytanie, czy to Bóg ingeruje w ludzkie sprawy i karze nas nagłym, przypadkowym
uderzeniem pioruna. Nie znajdzie się bowiem żadna wieża kościelna czy minaret, który nie
pochlubiłby się wyposażeniem w piorunochron. Podając swoje odkrycie do publicznej
wiadomości, Franklin napisał:

W swej Dobroci wobec Ludzkiego rodzaju Bóg łaskawie zechciał nareszcie odkryć przed

człowiekiem, jaką Metodą ma Chronić swój Dobytek i Domostwo przed Złem Piorunów i
Błyskawic. Metoda ta przedstawia się...

Następnie przechodzi do opisu zwykłego, gospodarskiego sprzętu - mosiężnego drutu,

drutów dziewiarskich, „kilku małych klamerek” - to wszystko, co jest potrzebne do osiągnięcia
cudu.

Widzimy tu jak na dłoni konformistyczne podporządkowanie się ogólnie przyjętym opiniom,

lecz uroku dodaje tu mały, choć oczywisty przytyk, ukryty w słowie „nareszcie”. Wolno ci, jeśli
taka twoja wola, dać wiarę, że Franklin szczerze wymówił każde słowo tej przemowy i pragnął,
by ludzie uwierzyli, że przypisywał Wszechmogącemu zasługę w tym, że zwlekając przez tak

wiele lat, wreszcie przekazał ten sekret. Ale echo dylematu Prometeusza, który wykradł ogień
bogom, jest zbyt wyraźne, by go nie dosłyszeć. Ci, którzy przyjęli postawę prometeizmu w
tamtych czasach, wciąż musieli być czujni i ostrożni. W Birmingham laboratorium Josepha
Priestleya, rzeczywistego odkrywcy tlenu, zostało zdemolowane przez motłoch, inspirowany
przez torysów, skandujący: „Za Kościół i Króla”, sam zaś Priestley wraz ze swoimi
unitariańskimi przekonaniami musiał przeprawić się przez Atlantyk, by móc kontynuować
badania. (Nic nie jest idealne w tym rozrachunku: Franklin interesował się lożą masońską równie
silnie co Newton alchemią; nawet Priestley był zagorzałym zwolennikiem teorii flogistonu.
Pamiętaj, że badamy dzieciństwo naszego gatunku).

Edward Gibbon, którym wstrząsnęły pewne fakty, jakie odkrył w chrześcijaństwie podczas

pracy nad fundamentalnym dziełem Zmierzch i upadek cesarstwa rzymskiego, wysłał wczesną
kopię pracy do Davida Hume’a, który to ostrzegł go przed potencjalnymi kłopotami, jakie
rzeczywiście się pojawiły. Hume ugościł Benjamina Franklina w Edynburgu, a następnie
wyjechał do Paryża, by spotkać się z redaktorami Wielkiej Encyklopedii. Ci niekiedy
ostentacyjnie bezbożni ludzi byli w pierwszym momencie rozczarowani, gdy ich przezorny i
ostrożny szkocki gość skomentował brak hasła „ateiści”, co, jak wnioskował, wypływało
prawdopodobnie z braku takiej postawy jak ateizm. Może uczeni mężowie obdarzyliby go
większą sympatią, gdyby przeczytali jego dzieło Dialog o religii naturalnej, powstałe jakąś
dekadę później.

Wzorując się na mowach Cycerona, w stosunku do których filozof wyraźnie (choć ostrożnie)

brał stronę Filona, Hume nisko ocenia tradycyjne argumenty za istnieniem Boga, w obliczu
bardziej mu współczesnych dowodów oraz racji rozumu. Zapożyczając prawdopodobnie od
Spinozy - którego większość prac była wciąż dostępna tylko z drugiej ręki - Hume zasugerował,
że wyznanie wiary w doskonały w swojej prostocie, wszechobecny najwyższy byt było tak
naprawdę potajemnym wyznaniem ateizmu, ponieważ taki byt nie mógł posiadać niczego
takiego, co moglibyśmy sensownie nazwać umysłem czy też wolą. Co więcej, jeśli przypadkiem
„byt” ten posiadł takie atrybuty, to aktualne stałoby się odwieczne pytanie sformułowane przez
Epikura:

Czy byt ten pragnie uchronić przed złem, lecz nie jest w stanie?

W takim razie jest bezsilny. Czy jest w stanie, ale nie chce? Wtedy jest okrutny. Czy zarazem

jest w stanie i chce? Skąd zatem bierze się zło?

Z powyższego dylematu przebija ateizm, niczym brzytwa Ockhama. Absurdem jest, nawet z

punktu widzenia osoby wierzącej, wyobrażenie, że Bóg jest jej winien jakieś wyjaśnienie.
Niemniej jednak człowiek wyznający wiarę bierze na siebie niewykonalne zadanie
zinterpretowania woli bytu nieznanego, i co za tym idzie, kładzie na własne barki te kardynalne,
choć absurdalne pytania. Odrzućmy to założenie, a przekonamy się, gdzie jest nasze miejsce, i
będziemy w stanie posłużyć się naszą inteligencją, która jest wszystkim, czym dysponujemy.
Odpowiedź Humea na nieuniknione pytanie - skąd pochodzą wszystkie stworzenia? - wyprzedza
i jakby odgaduje teorię Darwina. Jego zdaniem podlegają one procesowi rozwoju (ewolucji): te
lepiej przystosowane przetrwały, a te słabsze wyginęły. Na zakończenie postanawia, tak jak
kiedyś Cyceron, doprowadzić do kompromisu między wyznającym deistyczne poglądy
Kleantesem a sceptycznym Filonem, by „wilk był syty i owca cała”. Mogło to wynikać z
ostrożności, zresztą Hume wykazywał skłonność do przezorności, albo był to również wyraźny

przejaw wpływu racji deizmu w czasach przed Darwinem.

Nawet wielki Thomas Paine, przyjaciel Franklina i Jeffersona, odrzucał oskarżenia o ateizm,

które zresztą sam prowokował. I rzeczywiście, postanowił obnażyć i zdemaskować zbrodnie i
okropieństwa opisane w Starym Testamencie, a także naiwne i głupawe mity Nowego
Testamentu, podejmując próby usprawiedliwienia i zrehabilitowania Boga. Żadne wielkoduszne i
miłosierne bóstwo, jak zapewniał Paine, nie mogło przecież wziąć na swoje sumienie tyle
okrucieństwa i głupoty. Age of Reason (Wiek rozumu) Paine’a jest traktatem, w którym po raz
pierwszy zostaje otwarcie wyrażona szczera i nieskrywana pogarda wobec
zinstytucjonalizowanej religii. Przekaz ten odbił się głośnym echem na całym świecie. Jego
przyjaciele z Ameryki i ludzie mu współcześni, w pewnym stopniu zainspirowani przez niego,
ogłosili niepodległość od uzurpatorów z dynastii hanowerskiej i ich prywatnego Kościoła
anglikańskiego. Co więcej, dokonali rzeczy niezwykłej i bezprecedensowej: zredagowali
demokratyczną, republikańską konstytucję, w której nie było mowy o Bogu, a jedyna wzmianka
na temat religii gwarantowała jej oddzielenie na zawsze od państwa. Praktycznie wszyscy
ojcowie założyciele Stanów Zjednoczonych opuścili ziemski padół bez księdza u swojego boku,
tak zresztą jak i Paine - który w ostatnich godzinach swojego życia był napastowany przez
religijnych fanatyków, żądających od niego uznania Chrystusa za zbawcę. Podobnie jak David
Hunie odrzucił wszelką tego autoramentu pociechę, a pamięć o nim przetrwała wszystkie te
oszczercze plotki o tym, jakoby rozstając się ze światem, błagał o pojednanie i ponowne
przyjęcie na łono Kościoła. (Już sam fakt, że ludzie pobożni oczekiwali okazania „skruchy” na
łożu śmierci, nie wspominając nawet o tych sfabrykowanych później dowodach, mówi bardzo
dużo o złej wierze tych, których światopogląd opierał się na religii i wierze).

Karol Darwin urodził się za życia Paine’a i Jeffersona. Jego dzieło, traktujące o powstaniu

roślin i zwierząt oraz innych zjawiskach, zdołało wreszcie pokonać bariery i ograniczenia
ignorancji, w okowach których wszyscy oni z konieczności musieli pracować. Jednakże nawet
Darwin, kiedy zaczynał badania nad botaniką i historią naturalną, był przekonany, że postępował
całkowicie zgodnie z boskim dziełem stworzenia. Chciał nawet zostać duchownym. I im więcej
odkryć dokonywał, tym bardziej próbował je „przy-ciosać” w taki sposób, by pasowały do wiary
w wyższą inteligencję. Podobnie jak Edward Gibbon, spodziewał się kontrowersji po
opublikowaniu swoich prac i (raczej w odróżnieniu od Gibbona) sporządził garść komentarzy,
służących ewentualnej ochronie i obronie. Na dobrą sprawę, początkowo zmagał się z
wewnętrznymi wątpliwościami, podobnie jak ma to w zwyczaju wielu dzisiejszych tępych
zwolenników„inteligentnego dzieła stworzenia”. Stając w obliczu niepodważalnych dowodów
ewolucji, odczuwał pokusę uznania ich za dowody jeszcze większej wspaniałości Boga niż do
tego czasu sądzono. Odkrycie praw natury „powinno wzmocnić w nas podziw i cześć wobec
potęgi Stwórcy”. Darwin, w duchu niezupełnie do tego przekonany, obawiał się, że jego pierwsze
wywody o doborze naturalnym zszargają jego reputację w takim stopniu, jak gdyby „przyznał się
do popełnienia zabójstwa”. Ponadto zdawał sobie sprawę z faktu, że jeśli nawet odkryje
kiedykolwiek dowody dostosowywania się organizmów do środowiska, będzie musiał zarazem
wyznać coś, co niepokoiło go o wiele bardziej: brak pierwszej przyczyny lub boskiego dzieła
stworzenia.

Zawoalowane przykłady dawnego myślenia, ukryte między wersami, można znaleźć na

stronach całego pierwszego wydania O powstawaniu gatunków. Termin „ewolucja” nie pada
nawet jeden raz, podczas gdy słowo „stwo-rżenie” jest wielokrotnie powtarzane. (Co ciekawe,
jego pierwsze notatki z 1837 roku nosiły roboczy tytuł O transmutacjigatunków, tak jakby
Darwin posługiwał się archaicznym językiem alchemii). Na tytułowej stronie dzieła, nazwanego
w końcu O powstawaniu..., znalazł się istotny komentarz, najwyraźniej zaczerpnięty z darzonego

estymą Francisa Bacona, o konieczności zgłębiania nie tylko pojęcia Bóg, lecz także jego
„dzieła”. W pracy O pochodzeniu człowieka Darwin postąpił swobodniej i popchnął sprawy nieco
dalej, choć wciąż ustępował przed korektą edytorską swojej oddanej i ukochanej żony Emmy. Do
braku wiary Darwin przyznawał się jedynie w listach do przyjaciół i w autobiografii, która w
zamierzeniu nie miała być przeznaczona do druku. „Agnostyczne” zakończenie było w równym
stopniu rezultatem życiowych doświadczeń, co pracy badawczej. Doznał wielu bolesnych strat,
wobec których nie był w stanie znaleźć pocieszenia w osobie kochającego Stwórcy, nie mówiąc
już o chrześcijańskich naukach, głoszących wiekuistą karę i potępienie. Podobnie jak wielu ludzi
bystrych i pojętnych, skłaniał się ku solipsyzmowi, która to postawa albo tworzy, albo niszczy
wiarę i stwarza przekonanie, że wszechświat zawraca sobie głowę wyłącznie własnym losem. To
jednak sprawia, że jego naukowa odwaga zasługuje na jeszcze większe uznanie i można go
porównać z Galileuszem, u podstaw bowiem jego teorii nie leżały żadne intencje, poza
poszukiwaniem prawdy. Nie odgrywa przy tym roli fakt, że ta intencja zawierała w sobie błędne i
złudne oczekiwanie, że ta sama prawda w końcu obiegnie świat ad majorem dei gloriam (dla
większej chwały bożej).

Po śmierci pamięć Darwina znieważyły zmyślenia pewnego histerycznego chrześcijanina,

który utrzymywał, jakoby wielki, uczciwy i umęczony badacz sięgnął po Biblię, zanim wydał
ostatnie tchnienie. Upłynęło trochę czasu, zanim zdemaskowano żałosnego oszusta, który jednak
obstawał przy swoim, że postąpił słusznie i szlachetnie.

Izaak newton, oskarżony o plagiat, który prawdopodobnie popełnił, przyznał się do tego

przezornie i z rezerwą - swoją drogą posługując się wyrażeniem również niebędącym jego
autorstwa - stwierdzając, że w naukowej pracy zyskał przywilej „stania na ramionach gigantów”.
W pierwszej dekadzie dwudziestego pierwszego wieku takie wyznanie nikomu raczej nie
przyniosłoby chluby. Jeśli tylko i kiedy tylko zechcę, za pomocą zwykłego laptopa mogę
zapoznać się z życiorysem i pracami Anaksagorasa i Erazma, Epikura i Wittgensteina.

Nie dla mnie ślęczenie przy świecy w bibliotece, brak źródeł czy trudności z kontaktem z

podobnie myślącymi ludźmi w innym wieku czy w innej społeczności. Nie dla mnie również
(oprócz momentów, kiedy dzwoni telefon i zachrypnięty głos przepowiada mi śmierć i piekło,
albo jedno i drugie naraz) uporczywy strach przed tym, że coś, co wyjdzie spod mojego pióra,
doprowadzi do zniszczenia mojej pracy, skrzywdzi moją rodzinę, spowoduje wieczne oczernienie
mojego nazwiska przez religijnych oszustów i kłamców czy zmusi mnie do dokonania bolesnego
wyboru między wyparciem się własnych poglądów a torturami i śmiercią w katuszach. Cieszę się
wolnością i dostępem do wiedzy niewyobrażalnym dla pionierów. Patrząc z perspektywy
wieków, nie sposób nie zauważyć, że giganci, na których ramionach siedzę okrakiem, byli
zmuszani, zwłaszcza w momentach krytycznych i przełomowych, do uginania nóg w kolanach i
pochylania karku. Tylko jeden członek kategorii geniuszy i gigantów zawsze, bez ogródek i
zbędnej ostrożności, mówił, co myśli. Dlatego znowu cytuję Alberta Einsteina, tak często
przedstawianego w nieprawdziwym czy zafałszowanym świetle. Wielki fizyk kieruje te słowa do
korespondenta, którego niepokoiło jedno z takich fałszerstw:

To, co pan przeczytał o moich przekonaniach religijnych, było oczywiście kłamstwem.

Przekłamaniem systematycznie powtarzanym. Nie wierzę w spersonifikowanego Boga. Nigdy
temu nie zaprzeczałem, zawsze deklarowałem takie podejście jasno i klarownie. Jeśli jest we
mnie coś, co można nazwać pierwiastkiem religijnym, może to być jedynie i wyłącznie

niewysłowiony podziw dla struktury świata, którą jak dotąd udało się odkryć dzięki postępom
nauki.

Lata później, odpowiadając na inne pytanie, oświadczył:

Nie wierzę w nieśmiertelność jednostki. Uważam także, że etyka jest wyłącznie ludzkim

atrybutem, za którym w żadnym razie nie kryje się jakaś nadludzka czy nadprzyrodzona siła.

Słowa te urodziły się w umyśle człowieka, który słynął z umiaru, skromności oraz

skrupulatności i którego czysty geniusz stworzył teorię, która, trafiwszy w złe ręce, mogłaby
unicestwić nie tylko ten świat, lecz także całą jego przeszłość i prawdopodobnie także przyszłość.
Większą część swojego życia poświęcił na odrzucanie roli karzącego proroka, zamiast tego
głosząc ideały oświecenia i humanizmu. Jako zdeklarowany Żyd, na wygnaniu, szkalowany i w
rezultacie prześladowany, zachował w sobie maksimum pozytywnych wartości judaizmu,
odrzucając zarazem barbarzyńską mitologię Pięcioksięgu. Zawdzięczamy mu więcej niż rabinom,
którzy skamleli i biadoli w przeszłości oraz będą skamleć i biadolić w przyszłości. (Kiedy
zaoferowano mu objęcie urzędu pierwszego prezydenta państwa Izrael, odmówił ze względu na
głęboki niepokój, jaki wzbudzał w nim szlak, którym zaczął podążać syjonizm. David Ben
Gurion, który nerwowo pytał własny gabinet: „Co my zrobimy, jeśli powie »tak«?”, odetchnął
wtedy z nieskrywaną ulgą).

Odziana we wdowie szaty i pogrążona w żałobie, najwybitniejsza spośród wszystkich

Wiktorii, jakie znały dzieje, miała podobno zwrócić się do swojego ulubionego premiera z
zapytaniem, czy mógłby dać jeden oczywisty i niezbity dowód na istnienie Boga. Benjamin
Disraeli zastanowił się przez chwilę przed obliczem królowej - kobiety, którą uczynił „Cesarzową
Indii” - i odparł: „Żydzi, Wasza Wysokość”. Ten obyty w świecie, lecz przesądny polityczny
geniusz był zdania, że przetrwanie synów Izraela oraz ich godna podziwu i jednocześnie
uporczywa wierność pradawnym rytuałom i legendom stanowi dowód działania niewidzialnej
siły wyższej. W rzeczywistości jednak, kiedy wypowiadał te słowa, Żydzi musieli się ratować
przed dwoma rodzajami opresji. Pierwszą z nich i najbardziej oczywistą było spychanie
wyznawców judaizmu do gett, co było działaniem narzuconym i inspirowanym przez ignoranckie
i bigoteryjne władze katolickie. Jest to wyczerpująco udokumentowane i nie ma potrzeby
szczegółowego omówienia tego faktu z mojej strony. Jednak drugi rodzaj represji wywołali sami
Żydzi. Napoleon Bonaparte, dla przykładu, z małymi wyjątkami usunął prawa dyskryminujące
ludność narodowości żydowskiej. (Zapewne liczył na ich finansowe wsparcie, ale mniejsza o to).
Kiedy jego wojska najechały Rosję, rabini nakłonili swoją trzodę, by wzięła stronę cara, który
przecież ich szkalował, chłostał, zdzierał z nich skórę i mordował. W ich oczach lepszy był ten
szczujący na Żydów despotyzm niż choćby tylko nieśmiały powiew bezbożnego francuskiego
oświecenia. Dlatego właśnie doszło do tego głupiego melodramatu w jednej z synagog w
Amsterdamie i dlatego pamięć o nim wciąż jest tak ważna. Nawet w kraju o tak szerokich
horyzontach myślowych, jak Holandia, ortodoksyjna starszyzna wolała dogadywać się z
chrześcijańskimi antysemitami i podobnego pokroju obskurantami, niż pozwolić najlepszym
synom Izraela swobodnie posługiwać się rozumem i inteligencją. Razem z upadkiem murów gett
ich mieszkańcy zostali uwolnieni spod władzy rabinów, jak również i „innowierców”. Nastąpił
rozkwit talentu rzadko spotykany w innych epokach. Naród wcześniej odizolowany wniósł

ogromny wkład w rozwój medycyny, nauk przyrodniczych, prawa, polityki i sztuki. Wciąż
słychać tego echa: wystarczy wspomnieć - Marks, Freud, Kafka, Einstein, ale Isaac Babel, Arthur
Koestler, Billy Wilder, Lenny Bruce, Saul Bellów, Philip Roth, Joseph Heller i niezliczona liczba
innych to również produkty tej dwutorowej niezależności i równouprawnienia.

Gdybym miał „podać kandydata” na najbardziej tragiczny dzień w historii świata, to

wskazałbym na chwilę, którą upamiętnia raczej żałosne i drażniące święto, znane pod nazwą
„Chanuka” (Święto Świateł). W tym jednym wypadku nie mamy do czynienia z sięganiem przez
chrześcijaństwo po pomysły od judaizmu, lecz bezwstydnym zapożyczeniem przez Żydów święta
od chrześcijan w nadziei, że jego celebrowanie zbiegnie się z „Bożym Narodzeniem”, które samo
zresztą jest quasi-chrześcijańską aneksją pogańskiego rytuału związanego z dniem zimowego
przesilenia w krajach północy, iluminowanego pierwotnie przez zorzę polarną, kiedy to palono
polana, ostrokrzew i jemiołę. Oto jest stacja końcowa, do której doprowadziła nas szablonowa
„wielo-kulturowość”. Nie było niczego, nawet w odległym sensie, z ducha łączenia wielu kultur
w inspiracji, jaka natchnęła Judę Machabeusza do ponownego konsekrowania Świątyni
Jerozolimskiej w 165 roku p.n.e. oraz ustanowienia daty, tak bezmyślnie upamiętnianej przez
tych, którzy celebrują Święto Poświęcenia Świątyni. Mahabeusze, założyciele dynastii
hasmoneańskiej, siłą przywracali mojżeszowy fundamentalizm wbrew woli wielu Żydów w
Palestynie i innych miejscach, którzy skłaniali się ku kulturze hellenistycznej. Ci prawdziwi
wcześni „wielokulturowcy” byli znużeni „prawem”, obrażało ich obrzezanie, interesowała
literatura grecka, przyciągały fizyczne i intelektualne ćwiczenia w gimnazjach, poza tym znali się
nie najgorzej na filozofii. Czuli siłę przyciągania Aten, nawet jeśli działo się to jedynie za
pośrednictwem Rzymu lub pamięci o czasach Aleksandra Wielkiego. Drażnił ich nagi strach i
przesądy narzucane dogmatami Pięcioksięgu. Z pewnością uchodzili za zbyt wielkich
kosmopolitów w oczach wyznawców starej Świątyni - i z pewnością łatwo było oskarżyć ich o
„podwójną lojalność”, kiedy zgodzili się umieścić świątynię Zeusa w miejscu, gdzie dawniej
okadzone i spływające ofiarną krwią ołtarze służyły przebłagiwaniu pozbawionego uśmiechu
bóstwa z dawnych czasów. W każdym razie, kiedy Matatiasz, ojciec Judy Machabeusza, zobaczył
Żyda, który zamierzał właśnie złożyć hellenistyczną ofiarę na starym ołtarzu, uśmiercił go bez
chwili zbędnej zwłoki. W ciągu kilku następnych lat ma-chabejskiej „rewolucji” wielu innych
zasymilowanych synów Izraela zabito, przymusowo obrzezano, a czasem spotykało ich jedno i
drugie. Kobiety, które flirtowały z nową hellenistyczną modą, cierpiały nawet większą niedolę.
Rzymianie w końcu przekonali się bardziej do bezwzględnych i dogmatycznych Machabeuszy
niż do mniej chętnych do wojaczki i bardziej fanatycznych Żydów, którzy paradowali w togach w
blasku śródziemnomorskiej kultury. To przygotowało scenę dla brzemiennej w skutki zmowy
między noszącym tradycyjne szaty ultraortodoksyjnym Sanhedrynem a namiestnikami
cesarskiego Rzymu. Ten przygnębiający sojusz miał koniec końców utorować drogę narodzinom
chrześcijaństwa (defacto kolejnej żydowskiej herezji), a przez to później nieuchronnie
doprowadził także do powstania islamu. A można było przecież tego wszystkiego nam
oszczędzić.

Bez wątpienia wciąż byłoby na tym świecie mnóstwo głupoty i solipsyzmu. Jednak więzy

między Atenami a historią i humanizmem nie byłyby tak bardzo porozrywane, Żydzi zaś mogliby
zasilić szeregi wielkich myślicieli i filozofów, zamiast kultywować jałowy i bezproduktywny
monoteizm, antyczne szkoły oraz ich wiedza i mądrość nie byłyby dziś dla nas prehistorią.
Pewnego razu znalazłem się w Knesecie, w biurze będącego już w podeszłym wieku rabina
Meira Kahanego, bezwzględnego rasisty i demagoga, wśród którego popleczników był też
obłąkany doktor Baruch Goldstein oraz inni wojowniczo nastawieni izraelscy osadnicy.
Kampania Kahanego przeciwko mieszanym małżeństwom oraz za opuszczeniem Palestyny przez

wszystkie nacje poza Izraelitami zapewniła mu ogromne pokłady pogardy ze strony Izraelczyków
i Żydów z diaspory, którzy porównywali jego program do „ustaw norymberskich” w Trzeciej
Rzeszy. Kahane w odpowiedzi przez krótki czas majaczył coś o tym, że każdy Arab mógłby
pozostać, o ile nawróci się na judaizm, uprzednio przeszedłszy pozytywnie surowy test halacha
(warto wspomnieć, że to ustępstwo, na które nie zgodziłby się Hitler). Potem jednak znudziło mu
się to i zlekceważył żydowskich oponentów, określając ich epitetem zwykłej „zhellenizowanej”
hołoty. (Po dziś dzień obelżywy wyraz, jakim ortodoksyjni Żydzi określają heretyka czy apostatę,
to apikoros, czyli „zwolennik Epikura”.) W sensie formalnym miał rację: jego dogmatyczne
poglądy miały niewiele wspólnego z „rasą”, ale bardzo dużo z „wiarą”. Obniuchawszy tego
niehigienicznego barbarzyńcę, poczułem silne ukłucie w sercu, wypływające z nieutulonego żalu
za światem światła i kolorów, jaki utraciliśmy tak dawno, a który jego posępni i roszczący sobie
wyłączne prawo do prawdy i racji przodkowie zamienili w czarno-biały koszmar. Odór Kalwina,
Torquemady oraz bin Ladena wionął od tej przepoconej, zgarbionej postaci, założyciela Partii
Kach, której bojówki patrolowały ulice w poszukiwaniu odstępstw od szabatu czy też
niedozwolonych kontaktów seksualnych. Odwołując się ponownie do metafory łupków Burgess,
była to zatruta gałąź, którą należało dawno temu odciąć albo pozwolić jej uschnąć, zanim zarazi
zdrowe części rośliny swoim zmutowanym DNA. Lecz my wciąż kryjemy się w jej szkodliwym,
zabijającym życie cieniu. A małe żydowskie dzieci celebrują Święto Światła, Chanukę, nie chcąc
czuć się oderwanymi od tandetnego i szmirowatego mitu Betlejem, który jest bezpardonowo i
bezwzględnie zwalczany przez o wiele bardziej wrzaskliwą propagandę, rodem z Mekki i
Medyny.

Rozdział dziewiętnasty

Na zakończenie: potrzeba nowego oświecenia

Prawdziwej wartości człowieka nie określa posiadanie, domniemane czy też prawdziwe,

Prawdy, lecz raczej szczery trud, by do tej Prawdy dotrzeć. Nie posiadanie Prawdy, lecz dążenie
do Prawdy, dzięki czemu człowiek powiększa własny potencjał i zbliża się ku nieustannie
rosnącej doskonałości. Posiadanie czyni nas biernymi, rozleniwionymi i pełnymi pychy. Gdyby
Bóg ukrył całą Prawdę w prawej dłoni, w lewej natomiast znajdowałby się do tej Prawdy pęd,
nieustanny i usilny, aczkolwiek z zastrzeżeniem, że w tym procesie zawsze i po wsze czasy
błądziłbym, gdybym zyskał taki wybór, wraz z całym ludzkim rodzajem wybrałbym lewą dłoń.

Gotthold Lessing, Anti-Goetze

„Mesjasz nie nadchodzi - i nie zamierza nawet zadzwonić!!!”.

Izraelski przebój z 2001 roku

Wielki Lessing ujął to bardzo łagodnie w trakcie wymiany poglądów z kaznodzieją

nazwiskiem Goetze, który bronił pozycji fun-damentalistycznych. Skromność Lessinga
zdawałaby się sugerować, że miał lub mógł mieć jakikolwiek wybór w tej materii. W
rzeczywistości jednak nam również nie została dana opcja dokonania „wyboru” absolutnej
prawdy bądź wiary. Dysponujemy wyłącznie prawem, jakie pozwala nam stwierdzić, w stosunku
do tych, którzy mają czelność głosić, że znają prawdę objawioną, że oszukują sami siebie oraz
usiłują oszukać - lub zastraszyć - innych. Co oczywiste, w każdym wypadku lepiej i racjonalniej
jest, by umysł „wybrał” szlak sceptycyzmu i dociekań, ponieważ tylko i wyłącznie przez
nieustanne ćwiczenie obu tych postaw możemy mieć nadzieję na osiągnięcie czegokolwiek.
Religie zostały zdefiniowane dowcipnie przez Simona Blackburna w jego krytycznej analizie
Państwa Platona jako zaledwie „skostniałe filozofie” lub co najwyżej systemy filozoficzne, jakie
pozostawiają pytania bez odpowiedzi. „Wybór” dogmatu i wiary zamiast powątpiewania i
eksperymentowania można przyrównać do odrzucenia wina z wybornego rocznika i łapczywego
sięgnięcia po napój orzeźwiający Kool-Aid.

Tomasz z Akwinu „popełnił” swego czasu traktat poświęcony Trójcy, skromnie uważając

manuskrypt za jedną z bardziej składnie napisanych prac. Umieścił rozprawę na ołtarzu katedry
Notre Dame po to, żeby Bóg osobiście mógł zapoznać się z jej treścią i ewentualnie przekazał
swoją opinię „doktorowi od aniołów”. (Święty Tomasz popełnił jednakowoż analogiczny błąd,
jakiego dopuściły się zakonnice w klasztornym zgromadzeniu, zakrywające płótnem wanny w
trakcie ablucji. Wynikało to z przekonania, że Bóg odwraca wstydliwie wzrok od obnażonych
niewieścich ciał. Zapominały jednak, że przecież jako byt wszechobecny i wszechwiedzący może
„widzieć” wszystko i wszędzie oraz że bez wątpienia tenże stwórca potrafi „widzieć” przez
ściany i stropy żeńskiego klasztoru, zanim na drodze boskiego spojrzenia znalazła się płócienna
kotara. Można by domniemywać, że zasłony te miały uchronić mniszki przed oglądaniem

własnej golizny czy, co bardziej prawdopodobne, przed podglądaniem innych sióstr w negliżu).

Bez względu na to, jak sprawy się miały, Tomasz stwierdził później, że Bóg rzeczywiście

pozytywnie zrecenzował jego traktat - tym samym stał się jedynym w dziejach rodzaju ludzkiego
autorem, jaki dostąpił tego zaszczytu. Później ogarnięci bogobojną trwogą braciszkowie i
nowicjusze podziwiali jego błogie lewitowanie we wnętrzu katedry. Istnieją źródła, które
potwierdzają, że wydarzeniu temu towarzyszyli naoczni świadkowie.

Pewnego dnia wiosną 2006 roku prezydent Iranu, Mahmud Ahmadineżad, w asyście

członków rządu odbył pieszą pielgrzymkę do miejsca położonego między Teheranem a świętym
miastem Qum, gdzie znajduje się pewna studnia. Jak wieść gminna niesie, w zbiorniku tym skrył
się jakoby Dwunasty lub „ukryty” Imam, który zniknął w 873 roku, mając zaledwie pięć lat, i
nigdy już potem nie był widziany. I nie będzie do czasu tak bardzo oczekiwanego i upragnionego
ponownego pojawienia, które zadziwi cały świat i jednocześnie go zbawi. Po dotarciu na miejsce
Ahmadineżad wyjął zapisany zwój i wrzucił go do otworu studni, chcąc tym samym powiadomić
niewidzialnego imama o postępach poczynionych przez Iran w pracach nad rozszczepieniem
jądra atomu oraz nad wzbogacaniem uranu. Można by pomyśleć, że imam, gdziekolwiek by się
nie znajdował, śledził na bieżąco bieg wydarzeń, musimy jednak przyjąć w tym wypadku, że
studnia posłużyła za skrzynkę pocztową, do której składa się niedoręczone listy. Warto by
również dodać, że prezydent Mahmud Ahmadineżad powrócił ostatnio z eskapady do Organizacji
Narodów Zjednoczonych, gdzie wygłosił przemowę transmitowaną przez liczne stacje
telewizyjne i radiowe w obecności licznego „żywego” audytorium. Po powrocie do Iranu
oznajmił swoim poplecznikom, że w trakcie mowy skąpany był w jaskrawej zielonej poświacie -
zieleń jest ulubionym kolorem islamu - kiedy wygłaszał wszystkie swoje racje. Emanacja tej
poświaty sprawiła, że wszyscy zebrani podczas Zgromadzenia Ogólnego siedzieli w milczeniu i
nieruchomo. Swoją drogą wypada skomentować, że świadkiem owej zielonej boskiej poświaty
był wyłącznie on sam i nikt poza nim. On natomiast potraktował to jako kolejny znak bliskiego
już nadejścia Dwunastego Imama, nie wspominając już o dalszym wsparciu dla jego ambitnych
planów umieszczenia Islamskiej Republiki Iranu w gronie atomowych mocarstw, choć mimo to
pogrążonej w ubóstwie i represjach, gospodarczej stagnacji i korupcji. Podobnie jednak jak
Tomasz z Akwinu, nie pokładał dość zaufania w Dwunastym czy też „ukrytym” Imamie, że ten
zapozna się z treścią dokumentu, jeśli zwój nie zostanie podstawiony Dwunastemu przed oczy.

Mam często okazję obserwować szyickie ceremoniały i pielgrzymki, nie zaskoczył mnie

więc fakt, że są one po części zapożyczone, co do formy i liturgii, z religii katolickiej. Dwunastu
imamów, z których jeden przebywa obecnie w fazie „okultacji”, a wszyscy oczekują jego
przebudzenia i ponownego pojawienia. Szalony kult martyrologii, szczególnie w stosunku do
męczeńskiej śmierci Al-Husajna, który został opuszczony i potem zdradzony na jałowej i
nieprzystępnej równinie w rejonie Karbali. Procesje biczowników oraz samoumartwiających się
pielgrzymów, pogrążonych w żałobie i poczuciu winy podążają szlakiem, na którym ich
wielbiony męczennik został porzucony przez druhów. Ashura, masochistyczne święto szyitów, do
złudzenia przypomina swoistą odmianę Semana Santa, „Świętego Tygodnia”, podczas którego na
ulicach Hiszpanii pojawiają się krzyże, pokutne kaptury i pochodnie. Raz jeszcze przekonujemy
się jednak, że monoteistyczna religia stanowi plagiat plagiatu, zapożyczenie zapożyczenia, iluzję
innej iluzji, zaś docierając do samych źródeł, natrafiamy na zmyślone relacje na temat wydarzeń,
jakie nie nastąpiły.

Innym sposobem przedstawienia tej tezy, gdy piszę te słowa, będzie stwierdzenie, że obecna

forma inkwizycji szykuje się do położenia łapsk na broni nuklearnej. Wobec ogłupiającej władzy
religii wielka, pełna inwencji i wyrafinowania cywilizacja Persji dogorywa na naszych oczach.
Jej pisarze, artyści oraz intelektualiści znajdują się i tworzą w większości na emigracji bądź są

zduszeni i stłamszeni surową cenzurą. Kobiety w tym kraju stanowią majątek ruchomy i
erotyczną zdobycz, młode pokolenie jest najczęściej słabo wykształcone i pozbawione pracy. Po
niemal ćwierć wieku teokratycznych rządów Iran wciąż eksportuje w głównej mierze te same
dwa produkty, jakie eksportował przez objęciem władzy przez ajatollahów - orzeszki pistacjowe i
(perskie) dywany. Nowoczesność i postęp technologiczny przechodzą obok, poza osiągnięciami
w dziedzinie techniki jądrowej.

Taka sytuacja ustawia konfrontację między religią a cywilizacją na zupełnie nowej

płaszczyźnie. Jeszcze do niedawna ci, którzy przyjęli wariant kle-rykalny rozwoju, musieli płacić
za to słoną cenę. Społeczeństwa tych państw ulegały rozkładowi, gospodarka wchodziła w stan
regresu, najlepsze zaś umysły marnowały potencjał albo musiały szukać szansy gdzie indziej. W
rezultacie inne społeczności, które zdołały okiełznać i poskromić religijne zapędy, bez trudu
wyprzedzały kraje rządzone w imię boskiego objawienia. Państwa takie jak Afganistan po prostu
obracają się w próchno. Co gorsza, to właśnie z tej ziemi 11 września 2001 roku nadeszła święta
komenda, by złączyć w jedno dwa wielkie osiągnięcia nowoczesnej epoki - drapacze chmur oraz
pasażerskie odrzutowce - i wykorzystać je do złożenia ofiary i krwawego poświęcenia.
Następnym etapem, głoszonym bez ogródek w licznych pełnych histerii kazaniach, może być
chwila, kiedy apokaliptyczni nihiliści zdołają sięgnąć po broń, która przyniesie nam Armagedon.
Religijni zaślepieńcy i fanatycy nie są w stanie zaprojektować rzeczy tak użytecznych i pięknych,
jak sięgające nieba wieżowce i samoloty pasażerskie. Jednak podążając wytyczonym od tysięcy
lat szlakiem zapożyczeń i plagiatów, kiedyś w końcu zdołają taki oręż skopiować lub wykraść i
posłużyć się nim do zanegowania całej cywilizacji.

Książka ta omawia najstarszy spór w dziejach ludzkości, a mimo to niemal każdego

tygodnia, który poświęciłem jej pisaniu, byłem zmuszony do odrywania się od pracy i brania
udziału w tym sporze, wciąż bowiem jeszcze on nie wygasł. Tego rodzaju różnice zdań wykazują
tendencję do przybierania form odpychających. Raczej z rzadka wstawałem od biurka, by
uczestniczyć w debacie ze zręcznym jezuitą w Georgetown, częściej natomiast gnałem z
wyrazami poparcia i solidarności pod ambasadę Danii, niewielkiego demokratycznego państwa z
północnej Europy, której groziło podpalenie tylko z tego powodu, że w jednej z kopenhaskich
gazet ukazało się kilka karykatur Mahometa. Ta ostatnia konfrontacja miała szczególnie
deprymujący charakter. Tłuszcza złożona z fanatycznych wyznawców islamu łamała bez pardonu
dyplomatyczny immunitet, wysuwała też groźby zabójstwa pod adresem osób cywilnych, jednak
zarówno Jego Świątobliwość papież, jak i arcybiskup Canterbury potępili... rysunki z
karykaturami! Wśród ludzi mojej profesji urosło napięcie, chcieliśmy się przekonać, kto pierwszy
skapituluje, podejmując temat rysunków bez ich jednoczesnego zamieszczania na swoich łamach.
A wszystko to działo się w epoce, kiedy środki masowego przekazu posługują się w głównej
mierze obrazem. Powstała wrzawa, w której przebijały się głosy o potrzebie okazania
„szacunku”, lecz ja znam osobiście licznych wydawców zaangażowanych w ten temat i mogę
stwierdzić, że głównym motywem ich „zachowawczej postawy” był po prostu strach. Innymi
słowy, garstka religijnych despotów i krzykaczy zdołała, że tak powiem, unieważnić tradycję
wolności słowa w bastionie cywilizacji Zachodu. Na dodatek działo się to w 2006 roku! Do
przykładów nikczemnego w swojej istocie strachu dodać należy moralnie podejrzaną praktykę
relatywizmu. Żadna grupa ludzi o poglądach świeckich posuwająca się do gróźb i aktów
przemocy nigdy nie osiągnęła tak łatwego zwycięstwa ani nie zyskała usprawiedliwienia dla
swoich działań - ani też nie przedstawiła własnych racji.

Potem znowu, innego dnia, można było rozłożyć gazetę i przeczytać, że największe badania

nad modlitwą, jakie kiedykolwiek podjęto, wykazały raz jeszcze brak jakiejkolwiek dodatniej
korelacji między „wstawienniczymi” modłami a powrotem do zdrowia pacjentów - o których się

modlono. (Na dobrą sprawę stwierdzono pewną korelację: u pacjentów, którzy wiedzieli o
odmawianych w ich intencji modlitwach, częściej pojawiały się komplikacje pooperacyjne niż u
tych, za którymi nikt nie wstawiał się u Stwórcy, lecz nie spierałbym się, że ta zależność jest
dowodem na cokolwiek). Kiedy indziej grupa zaangażowanych i obdarzonych cnotą cierpliwości
uczonych odkryła w odległych zakątkach kanadyjskiej Arktyki kilka szkieletów dużej ryby, która
375 milionów lat temu wykazywała już pierwsze cechy przypominające palce, nadgarstki, łokcie
i ramiona. Tiktaalik, nazwany tak w nawiązaniu do szczepu Nunavut, dołącza do archeopteryksa,
formy pośredniej między dinozaurami a ptakami, i stanowi od dawna poszukiwane tak zwane
brakujące ogniwo, które pozwala nam lepiej zrozumieć prawdziwą naturę przyrody. Tymczasem
jednak zatwardziali orędownicy „inteligentnego dzieła stworzenia” znów zamknęli w oblężeniu
radę jednej ze szkół, wysuwając żądanie, by tego autoramentu brednie wpajano ich dzieciom w
szkole. Moim zdaniem tego rodzaju przeciwstawne wydarzenia zaczynają stawać się cechami
wyróżniającymi obecnego wyścigu: malutki krok do przodu wykonany przez ludzi światłych oraz
uczonych, ogromny sus przed siebie dokonany przez siły wsteczne i barbarzyńskie - ludzi, którzy
wiedzą, że racja jest po ich stronie, i którzy pragną wcielić w życie, jak ujął to w innym
kontekście Robert Lowell, „rządy pobożności i żelaza”.

Religia rozwinęła też własną specjalną gałąź, która zajmuje się zgłębianiem kwestii końca

świata. Dziedzina ta nosi nazwę „eschatologii” i zajmuje się bez ustanku rozważaniami nad
doczesnym charakterem wszystkich ziemskich rzeczy, len kult śmierci wciąż jest pełen werwy i
wigoru, mimo że dysponujemy wszelkimi argumentami przemawiającymi za tym, że te
„ziemskie rzeczy” są wszystkim, co posiadamy lub co w ogóle możemy posiadać. A przecież w
naszych rękach i w zasięgu naszego wzroku znajduje się cały wszechświat odkryć i teorii
służących wyjaśnieniu, którego zgłębianie jest przyjemnością samą w sobie i daje przeciętnemu
śmiertelnikowi dostęp do głębi percepcji, jakiej nie zdołali posiąść nawet Darwin czy Einstein,
oraz kusi obietnicą bliskich cudom postępów w medycynie, w pozyskiwaniu źródeł energii, a
także na niwie pokojowej wymiany między różnymi kulturami. A jednak mimo to miliony ludzi
we wszystkich społeczeństwach wciąż preferują mity o jaskini, o plemionach oraz ofiarach krwi.
Stephen Jay Gould, będąc już w podeszłym wieku, napisał wspaniałomyślnie, że nauka i religia
tworzą „magisteria, które nie zachodzą na siebie”. Z całą pewnością obszary jednej i drugiej nie
zachodzą na siebie, nie oznacza to jednak, że nie są one wobec siebie antagonistyczne.

Religia wyczerpała już wszelkie racje uzasadniające jej istnienie. Dzięki teleskopowi oraz

mikroskopowi nie jest w stanie dłużej prezentować wyjaśnienia czegokolwiek, co jest ważne.
Kiedyś, kiedy była w stanie, mając w absolutnym władaniu ogląd świata, wykorzystywała taki
stan, by nie dopuszczać do pojawiania się rywali, dzisiaj natomiast może jedynie przeszkadzać
lub blokować - lub podejmować próby zawracania i kroczenia wstecz - w czynieniu dających się
zmierzyć postępów, jakich dokonujemy. Niekiedy, to prawda, perfidnie i przebiegle przyznaje się
do tego. Lecz tego rodzaju postawa stawia nas przed wyborem między rzeczami nieistotnymi i
hamowaniem postępu, bezsilnością a skrajnymi reakcjami, jeśli zatem taki wybór stałby się
faktem, jest zaprogramowany na gorszą z obu opcji. Tymczasem stając do konfrontacji z
niewyobrażalnymi perspektywami, jakie kryją się w naszej wciąż ewoluującej korze mózgowej, a
także w najdalszych rubieżach znanego wszechświata oraz w białkach i aminokwasach, z jakich
składa się nasz organizm, religia postuluje albo unicestwienie w imię Boga, albo też daje
fałszywą obietnicę, że zostaniemy „zbawieni”, pod warunkiem sięgnięcia po nóż i odcięcia
napletka lub modlitwy kierowanej właściwie, bądź też spożywania wafelka. Można to porównać
do sytuacji, w której ktoś, komu zimą obiecano wyborny i pachnący owoc, dojrzewający w
skrupulatnie i z zamiłowaniem zaprojektowanej oranżerii, odrzuci smakowity miąższ i sok, a
zacznie z przekory gryźć pestkę.

Ponad wszystko jest nam obecnie potrzebne nowe oświecenie, które będzie opierać się na

założeniu, że właściwe dociekania nad rodzajem ludzkim powinny koncentrować się na
mężczyźnie i kobiecie. Oświecenie to nie będzie uzależnione, jak to było we wcześniejszych
przykładach, od heroicznych przełomów, jakie dokonywały się za sprawą nielicznych
przedstawicieli gatunku homo sapiens, obdarzonych zarazem geniuszem i wyjątkową odwagą.
Dziś takie oświecenie jest w zasięgu każdego przeciętnego zjadacza chleba. Zgłębianie prozy i
poezji, zarówno dla własnej potrzeby, jak i w celu szukania odpowiedzi na odwieczne etyczne
dylematy, którymi jedna i druga się zajmuje, jest obecnie w stanie bez trudu zdetronizować
studiowanie świętych tekstów, o których wiemy już, że są pełne zafałszowań i zmyśleń.
Podążanie szlakiem nieskrępowanych naukowych dociekań oraz dostępność nowych odkryć dla
szerokich rzesz, dzięki łatwym w obsłudze metodom i środkom elektronicznym,
zrewolucjonizuje nasze pojmowanie badań naukowych oraz rozwoju i postępu. Bardzo ważne
aspekty, oddzielenie sfery życia seksualnego i strachu, życia seksualnego i chorób oraz życia
seksualnego i tyranii, mogą wreszcie stać się faktem, wyłącznie pod warunkiem odrzucenia z
dyskusji dogmatów wszelkich religii. Wszystko to i nawet więcej jest, po raz pierwszy w naszej
historii, w zasięgu rąk, jeśli nie w garści każdego z nas.

Jednakże wyłącznie najbardziej naiwny utopista uwierzy, że ta nowa cywilizacja humanizmu

powstanie, na podobieństwo marzeń i snów o „postępie”, idąc po prostej i równej drodze.
Najpierw musimy wyjść poza naszą prehistorię i wyrwać się z kostropatych łapsk, które usiłują
ciągnąć nas wstecz do katakumb i okopconych ołtarzy, ku grzesznej rozkoszy upokorzenia i
służalczości. „Poznaj siebie”, głosili Grecy, łagodnie sugerując pocieszenie, jakie można
odnaleźć w filozofii. Jeśli mamy rozpocząć to dzieło z jasnym umysłem, koniecznie musimy
poznać nieprzyjaciela i przygotować się do starcia z nim.

Podziękowania

Książkę tę pisałem przez całe życie i zamierzam pisać ją w dalszym ciągu, muszę jednak

wyznać, że nie byłoby możliwe ukazanie się jej w tej wersji bez niezwykłej współpracy między
agentem a wydawcą - mam tu na myśli Steve’a Wassermana i Jonathana Karpa - którzy natchnęli
mnie motywacją. Każdy autor powinien posiadać tego pokroju troskliwych i oczytanych
przyjaciół oraz sojuszników. Każdy autor powinien również dysponować wsparciem ludzi
potrafiących wyszukiwać książki, równie przenikliwych i zdeterminowanych, co Windsor Mann.

Mój przyjaciel z lat szkolnych, Michael Prest, był pierwszą osobą, która dała mi jasno do

zrozumienia, że chociaż władze szkoły były w stanie zmusić nas do uczestniczenia w modłach,
nie mogły zmusić nas do modlitwy. Zawsze będę pamiętać jego wyprostowaną sylwetkę, kiedy
inni z hipokryzją klękali lub przynajmniej się pochylali. I pamiętam dzień, w którym
postanowiłem do niego dołączyć. Postawy pełne pokory i uległości powinny stanowić część
prehistorii rodzaju ludzkiego.

Poszczęściło mi się i miałem licznych moralnych nauczycieli, w sensie formalnym i

nieformalnym, spośród których wielu przechodziło przez ciężkie intelektualne próby oraz
okazywało nieprzeciętną odwagę, gdy zrywali z wiarą własnego plemienia. Niektórym z nich po
dziś dzień mogłoby grozić niebezpieczeństwo, gdybym wymienił ich z nazwiska, lecz muszę
wyrazić słowa wdzięczności dr. Israelowi Shahakowi, który zapoznał mnie ze Spinozą, czy
Salmanowi Rushdiemu, który z brawurą demonstrował racje rozumu, tryskając humorem w
bardzo trudnym dla siebie czasie. Na to podziękowanie zasłużyli też Ibn Warraq i Irfan Khawaja,
którzy również zapłacili słoną ceną za odstępstwo, oraz dr Michael Shermer, wzorcowy przykład
nawróconego chrześcijańskiego fundamentalisty. Wśród wielu innych, którzy wykazali, że życie,
rozum i dociekania rozpoczynają się w miejscu, gdzie kończy się reli-gia, winienem oddać hold
Pennowi Jillette i Raymonowi Tellerowi, którzy podobnie jak James Randi (Houdini naszych
czasów) oraz Tom Flynn i Andrea Szalanski, jak i reszta redakcji magazynu „Free Inquiry”,
obalają mity i demaskują oszustwa. Jestem też dozgonnie wdzięczny Jennifer Michael Hecht za
przesłanie mi egzemplarza jej wyjątkowej książki Doubt: A History (Wątpliwości: Historia).

Wszystkim, których nie znam, a którzy żyją w świecie, gdzie wciąż dominują zabobony i

barbarzyństwo, i do rąk których, jak żywię nadzieję, trafi ta niepozorna książka, przekazuję
najskromniejsze słowa otuchy, jakie niesie wiedza i mądrość. To mądrość właśnie, nie aroganckie
modły, pozostają w nas po życiowych wichurach i zawieruchach. Die Stimme der Vernunft ist
leise. Tak, „głos Rozumu jest cichy”. Ale też bardzo uporczywy. W tym właśnie oraz w życiu i
umysłach bojowników o sprawę, tych znanych i nieznanych, pokładamy naszą wielką nadzieję.

Od wielu lat zgłębiałem tę kwestię wraz z Ianem McEwanem, którego dzieła beletrystyczne

cechują się niezwykłym darem objaśniania tego, co święte, bez jednoczesnego doszukiwania się
w tym pierwiastków nadprzyrodzonych. Misternie wykazał on, że rzeczy naturalne są dla
każdego z nas cudami. To właśnie w trakcie dyskusji z łanem, najpierw na odległym
urugwajskim wybrzeżu, do którego śmiało dobił Darwin i gdzie znalazł pierwsze dowody, a
później na Manhattanie, poczułem, że książka ta zaczyna kiełkować. Odczuwam ogromną dumę,
że wyraziłem prośbę i uzyskałem jego zgodę na zadedykowanie tych stron właśnie jemu.

Przypisy

ROZDZIAŁ DRUGI RELIGIA ZABIJA

[S. 23] Wywiad z Matką Teresą przeprowadzony przez Daphne Barak oraz wypowiedzi

zakonnicy na temat księżnej Diany w magazynie „Ladies’ Home Journal”, kwiecień 1996.

[S. 30] Szczegóły na temat zamordowania Yusry al-Azami w Betlejem można znaleźć w

Gaza Kaliban?, artykuł redakcyjny, „New Humanist” 121/1 (styczeń 2006);
http://www.newhumanist.org.uk/volumel21 issuel_comments.php?i-d= 1860_0_40_0_C. Patrz
też Isabel Kershner, The Sheikhs' Revange, „Jeruzalem Report”, 20 marca 2006

[S. 33] List Abu Musaby al-Zarqawiego do Osamy bin Ladena, patrz http://www.

state.gov/p/nea/rls/31694.htm.

[S. 39] Historia ponownie nawróconych kadetów Akademii Sił Powietrznych Stanów

Zjednoczonych oraz księdza Melindy Mortona patrz Faye Fiore i Mark Maz-zetti, School’s
Religious Intolerance Misquided, Pentagon Reports, „Los Angeles Times”, 23 czerwca 2005, s.
10; Laurie Goodstein, Air Force Staff Found Promoting Religion, „New York Times”, 23 czerwca
2005, s. A12; David Van Biema, Who’s Got Is Theit Co-Pilot?, „Time”, 27 czerwca 2005, s. 61;
United States Air Force, The Report of the Headquarters Review Group Concerning the
Religious Climate at the U.S. Air Force Academy, 22 czerwca 2005, http://
www.afmil/shared/media/document/AFD-0510 l4-008.pdf.

[S.40] Informacje na temat konstucyjności działań religijnych w rządzie i służbie publicznej

w opinii Jamesa Madisona patrz Brooke Allen, Moral Monitory: Out Skeptical Founding Fathers
(Chicago, Ivan R. Dee, 2006), s. 116-117.

[S. 41] Informacje na temat Charlesa Stanleya i Tima LaHaye patrz Charles Marsh,

Wayworld Christian Soldiers, „New York Times”, 20 stycznia 2006.

ROZDZIAŁ CZWARTY KILKA SŁÓW NA TEMAT ZDROWIA,

DLA KTÓREGO RELIGIA MOŻE BYĆ GROŹNA

[S. 51] Kazanie biskupa Cifuentesa patrz audycja telewizji BBC Panorama wyemitowana 27

czerwca 2004.

[S. 511 Cytat z Foreign Policy z artykułu Laury M. Kelley i Nicholasa Eberstandta, The

Muslim Face of AIDS, publikacja Foreign Policy, lipiec/sierpień 2005,
http://www.foreignpolicy.com/story/cms.php?story_id=3081.

[S. 52] Uwagi krytyczne Danniela Denetta na temat religii patrz Breaking the Spells:

Religion as a Natura Phenomen, New York, Viking Adult, 2006.

[S. 62] Cytaty z Tima LaHaye i Jerry B. Jenkinsa patrz Glorious Appearing: The End of

Days, Wheaton, IL, Tyndale House, 2004, s. 250, 266.

[S. 64] Komentarz Perveza Hoodbhoya na temat pakistańskich testów nuklearnych można

znaleźć we „Free Inquiry”, wiosna 2002.

ROZDZIAŁ PIĄTY METAFIZYCZNE TEZY RELIGII SĄ BŁĘDNE

[S. 72] E.P. Thompson, The Making of the English Working Class, New York, Vintage, 1996,

s. 12.

[S. 73] Komentarz księdza Coplestone zaczerpnięty z jego History of Philosophy, tom III,

Kent, Anglia: Search Press, 1953.

ROZDZIAŁ SZÓSTY SPÓR O DZIEŁO STWORZENIA

[S. 85] Informacje o ewolucji oka oraz argumentacja przecząca inteligentnemu dziełu

stworzenia patrz Michael Shermer, Why Darwin Matters: The Case Against Intelligent Design,
Nowy Jork, Times Books, 2006, s. 17 (podkreślenia z oryginału.) Patrz też Richard Dawkins,
Climbing Mount Improbable, New York, W.W. Norton, 1996, s. 138-197.

[S. 91] „Irreducible complexity” studium na uniwersytecie Oregon patrz Jamie T. Bridgham,

Sean M. Carroll i Joseph W. Thornton, Evolution of Hormone-Receptor Complexity by Molecular
Exploitation, “Science“ 312/5770, 7 kwietnia 2006, s. 97-101.

[S. 96-97] Cytat ze Stephena Jaya Goulda na temat łupków Burgess patrz Wonderful Life:

The Burgess Shale and the Nature of History, New York, W. Norton, 1989, s. 323.

[S. 99] Badania nad ludzkim genomem prowadzone na uniwersytecie Chicago patrz Nicholas

Wade, Evolving, Human Genes Tell New Story, „New York Times”, 7 marca 2006.

[S. 100] Stwiedzenie Woltera - „Si Dieu n’existait pas, il faudrait l’inventer” - zaczerpnięto z

jego dzieła A Tauteur du livre des trois imposteurs, „Epitres”, nr 96 (1770).

[S. 100] Uwaga Sama Harrisa na temat Chrystusa zrodzonego z dziewicy zaczerpnięta z jego

dzieła The End of Faith: Religion, Terror, and the Future of Reason, New York, W.W. Horton,
2005.

ROZDZIAŁ SIÓDMY OBJAWIENIE: KOSZMAR „STAREGO” TESTAMENTU

[S. 107] Informacje na temat prac Finkelsteina i Silbermana patrz Izrael Finkelstein i Neil

Asher Silberman, The Bible Unearthed: Archaeology’s New Vision of Ancient Israel and the
Origin of Its Sacred Text, New York, Touchstone, 2002.

[S. 108] Opinia Zygmunta Freuda, bezkompromisowego przeciwnika religii, patrz Die

Zukunft einer Illusion (The Future of an Illusion), tłum. Robson Scott, nowe wydanie James
Strachey, Nowy Jork, Anchor, 1964.

[S. 109] Cytat z Thomasa Paine’a pochodzi z The Age of Reason, oprać. Eric Foner,

Collected Writings, Library of America, 1995.

ROZDZIAŁ ÓSMY ZŁO „NOWEGO” TESTAMENTU WIĘKSZE NIŻ ZAWARTE W

„STARYM”

[S. 114] Ocena Nowego Testamentu przez H.L. Menckena patrz Treatise on the Gods,

Baltimore, Johns Hopkins University Press, 1997, s. 176.

[S. 123] Początek cytatu C.S. Lewisa „Now, unless the speaker is God...” patrz Mere

Christianity, New York, HarperCollins, 2001, s. 51-52.

[S. 119] Cytat z C.S. Lewisa zaczynający się od: „That is the on thing we not no say...” patrz

Mere Christianity, s. 52, cytat rozpoczynający się od „Now it seems to me obvious...” patrz s. 53.

[S. 120] Bart Erhman, patrz Misquoting Jesus: The Story Behind Who Changed the Bible and

Why, New York, HarperCollins, 2005.

ROZDZIAŁ DZIEWIĄTY KORAN JAKO JEDNOCZESNE ZAPOŻYCZENIE Z MITÓW

ŻYDOWSKICH I CHRZEŚCIJAŃSKICH

[S. 129] Dlaczego muzułmanie muszą recytować Koran w języku arabskim patrz Ziauddin

Sardar i Zafar Abbas Malik Introducing Mohammed, Totem Books, 1994, s. 47.

[S. 133] Cytat z Karen Armstrong pochodzi z Islam: A Short History, New York, Modern

Library, 2000, s. 10.

ROZDZIAŁ DZIESIĄTY JARMARCZNOŚĆ CUDÓW ORAZ UPADEK PIEKŁA

[S. 149-150] Anegdoty Malcolma Muggeridge’a, i Kena Macmillana na temat Matki Teresy

w mojej Missionary Position: Mother Teresa in Theory and Practice, Verso, 1995, s. 25-26.

[S. 147] Informacje o Monice Besra z książki Aroup Chatterjee Mother Teresa: The Final

Verdict, Kalkuta, Meteor Books, 2003, s. 403^06.

ROZDZIAŁ JEDENASTY „STEMPEL NISKIEGO POCHODZENIA”:

SKORUMPOWANE POCZĄTKI RELIGII

[S. 167] Zwrot „chloroform w druku” Marka Twaina z Roughing It, New York: Signet

Classics, 1994. s. 102.

[S. 167] O przypuszczalnej przydatności religii w leczeniu chorób, patrz Daniel Dennett,

Breaking the Spell: Religion as a Natural Phenomenon, New York: Viking Adult, 2006.

[S. 169] Informacje na temat Złotej gałęzi, The Golden Bough (1922) Jamesa George’ a

Frazera, patrz http://www.bartleby.com/196/.

ROZDZIAŁ DWUNASTY EPILOG: JAK RELIGIE DOBIEGAJĄ KRESU

[S. 174] Historia Sabataja Cwi patrz John Freely, The Last Messiah, New York: Viking

Penguin, 2001.

ROZDZIAŁ TRZYNASTY CZY RELIGIA SPRAWIA, ŻE LUDZIE POSTĘPUJĄ LEPIEJ?

[S. 181] Informacje o Williamie Lloydzie Garrisonie w jego liście do Samuela J. Maya, 17

czerwca 1845 w red. Walter M. Merrill, The Letters of William Lloyd Garrison (1973) red.3, 303,
i w „The Liberator”, 6 maja 1842.

[S. 182] Informacje o Lincolnie z książki Susan Jacoby Freethinkers: A History of American

Secularism, New York, Metropolitan Books, 2004, s. 118.

[S. 184] Usprawiedliwienie niewolnictwa przez ambasadora Abdrahamana w mojej pracy

Thomas Jefferson: Author of America, New York, HarperCollins, 2003, s. 128.

[S. 194] Materiał o ludobójstwie w Ruandzie z książki Philipa Gourevitcha We Wish to

Inform You That Tomorrow We Will Be Killed with Our Families: Stories from Rwanda, New
York, Farrar, Straus and Giroux, 1998, s. 69-141.

[S. 204-205] Filozofia „Gudo” i deklaracja Nichiren z książki Briana Victorii Zen atWar,

Weather-hill, 1997, s. 41 i 84, proklamacja wojenna japońskich buddystów s. 86-87.

ROZDZIAŁ SZESNASTY CZY RELIGIA ZEZWALA NA MALTRETOWANIE DZIECI?

[S. 222] Mary McCarthy Memories of a Catholic Girlhood, New York, Harcourt, 1946.

[S. 224] Model „kreatywnej destrukcji” Josepha Schumpetera z jego pracy Capitalism,

Socialism, and Democracy, London: Georg Allen & Unwin, 1976, s. 81-86.

[S. 226] Opinia Majmonidesa na temat obrzezania patrz Leonard B. Glick, Marked in Your

Flesh: Circumcision from Ancient Judea to Modern America, New York, Oxford University
Press, 2005, s. 64-66 [podkreślenia własne].

ROZDZIAŁ SIEDEMNASTY TONĄCY BRZYTWY SIĘ CHWYTA: OSTATECZNY

„ARGUMENT” PRZECIWKO SEKULARYZMOWI

[S. 240-241] Poparcie Watykanu dla nazistowskich Niemiec patrz John Cornwell, Hitler's

Pope: The Secret History of Pius XII, New York, Viking Adult, 1999.

[S. 244] Zniekształcenie wypowiedzi Einsteina patrz William Waterhouse, Misquoting

Einstein, „Sceptic”, tom 12, nr 3, s. 60-61.

[S. 251] Społeczny Darwinizm H.L. Menckena z jego Treatise on the Gods, Baltimore, Johns

Hopkins University Press, 1997.

[S. 251] Hannah Arendt, The Origins of Totalitarianism, New York, Harcourt, 1994.

ROZDZIAŁ OSIEMNASTY TRADYCJA BARDZIEJ KULTURALNA: SPRZECIW RACJI

ROZUMU

[S. 264] Stwierdzenie Einsteina „Spinoza’s god” (bóg Spinozy) zaczerpnięte z pracy Jennifer

Michael Hecht Doubt: A History, New York, HarperCollins, 2003, s. 447; patrz też Ronald W.
Clark, Einstein: TJje Life and Times, New York: Avon, 1984, s. 502

[S. 265] Cytat z Heinricha Heinego zaczerpnięty od Jennifer Michael Hecht, Doubt: A

History, s. 376, patrz też Heine, cytat z Josepha Ratnera, wstęp do The Philosophy of Spinoza:
Selections from His Works, New York, Modern Library, 1927.

[S. 266] Informacja na temat Pierre’a Bayle’a od artykule Ruth Whelan Bayle, Pierre, w The

New Encyclopedia of Unbelief, red. T. Flym Amherst, NY, Prometheus Books, 2006.

[S. 268] Cytat z Mattea Vincentiego zaczerpnięty z Jennifer Michael Hecht Doubt: A History,

s. 287. Patrz też Nicholas Davidson Unbelief and Atheism in Italy, 1500-1700 w Atheism from the
Reformation to the Enlightenment, red. Michael Hunter i David Wootton, Oxford, UK,
Clarendon, 1992, s. 63.

[S. 268] Cytat z Benjamina Franklina na temat piorunochronu zaczerpnięty z The

Autobiography and Other Writings, New York, Penguin, 1986, s. 213.

[S. 270] Cytat z Davida Hume’a w pracy Jennifer Michael Hecht, Doubt: A History, s. 351.

[S. 270] Informacja na temat Paine’a i jego poglądów religijnych z pracy Jennifer Michael

Hecht, Doubt: A History, s. 356-57.

[S. 273] Cytat z Alberta Einsteina rozpoczynający się od: „It was, of course, a lie...”,

zaczerpnięty z pracy Jennifer Michael Hecht, Doubt: A History, s. 447. Patrz też Albert Einstein,
the Human Side: New Glimpses from His Archives, red. Helen Dukas i Banesh Hoffinan,
Princeton, NJ, Princeton University Press, 1979, s. 43. Cytat rozpoczynający się od: „I do not
believe in the immortality of the individual...” zaczerpnięty z pracy Jennifer Michael Hecht,
Doubt: A History, s. 447; patrz też Albert Einstein, the Human Side, s. 39.

ROZDZIAŁ DZIEWIĘTNASTY NA ZAKOŃCZENIE: POTRZEBA NOWEGO

OŚWIECENIA

[S. 283] Cytat z Roberta Lowella patrz Walter Kirn, The Passion of Robert Lowell, „New

York Times”, 26 czerwca 2005, http://www.nytimes.com/2005/06/26/books/re-
view/26KIRNL.html

Document Outline