Dokument1

FORMULARZ DO OPISU PROFILU GLEBOWEGO

Część ogólna opisu zawiera:

- numer odkrywki (profilu),
- datę,
- miejscowość,
- lokalizację odkrywki (w odniesieniu do charakterystycznych punktów terenu),
- roślinność lub rodzaj uŜytku,
- jednostkę fizjograficzną,
- rzeźbę terenu,
- stosunki wodne,
- stopień zagroŜenia erozją.

W obszarach polodowcowych, które dominują na terenie Polski, wyróŜnia się

następujące podstawowe jednostki fizjograficzne (morfogenetyczne):

- równiny dennomorenowe,

- strefę moreny czołowej,

- strefę sandru,

- doliny i pradoliny.

W zaleŜności od deniwelacji na odcinku 2 km wyróŜnia się na obszarach nizinnych i

wyŜynnych następujące rzeźby terenu:

- równinną (płaską) - do 10 m,

- niskofalistą (niskopagórkowatą) - 10-25 rn,

- falistą (pogórkowatą) - 25-75 m,

- wysokofalistą (wysokopagórkowatą) - 75-150 m,

- wzgórzową - ponad 150 m.

Przyjmując za kryterium stopień zaspokojenia potrzeb wodnych roślin, wyróŜnia się

następujące kategorie stosunków wodnych (wilgotnościowych):

1. Gleby o właściwym uwilgotnieniu - wykazują zrównowaŜony układ stosunków

powietrzno-wodnych. Nadmierne przejściowe uwilgotnienie bądź przesuszenie

występuje w nich jedynie w latach o wyjątkowo niekorzystnych układach pogody i w

ujęciu dziesięcioletnim słabo odbija się na plonach.

2. Gleby okresowo nadmiernie uwilgotnione

- Niepodmokłe - naleŜą tutaj gleby, których budowa (zaleganie warstw słabo

przepuszczalnych w profilu) warunkuje okresowo kumulację wody wiosną i jesienią.

Kumulacja ta moŜe wystąpić sporadycznie takŜe w pełni sezonu wegetacyjnego.

- Okresowo podmokłe - w pewnych okresach znajdują się w zasięgu oddziaływania wód

gruntowych. Wykazują one ponadto przewaŜnie w środkowej części profilu oglejenie

marnmrkowate, a w dolnej całkowite.

3. Gleby trwale podmokłe - występują głównie w obniŜeniach terenu i dolinach

rzecznych, wykazują silne oglejenie. Nie zmeliorowane nie powinny być uŜytkowane

jako grunty orne.

4. Gleby okresowo nadmiernie suche - wykazują z reguły niedobór wody przez dłuŜszy

czas okresu wegetacyjnego. NaleŜą tu głównie gleby lekkie o przepuszczalnych

podłoŜach lub o średniej zwięzłości, lecz na zbyt duŜych spadkach terenu.

5. Gleby trwale za suche - występuje w nich brak odpowiedniej ilości wody prawie

przez cały okres wegetacji roślin. Kategoria ta obejmuje głównie gleby piaszczyste lub

płytkie gleby zwięzłe o silnie przepuszczalnym podłoŜu.

WyróŜnia się następujące stopnie zagroŜenia gleb erozją:

- słaby - następuje częściowe zmywanie poziomu ornopróchnicznego,

- umiarkowany - następuje zmywanie poziomu ornopróchnicznego, miejscami, głównie

na lessach, powstają Ŝłobiny sięgające poniŜej tego poziomu,

- intensywny - skutki są podobne jak w poprzedniej erozji, lecz silniejsze,

- silny - następuje niszczenie całego profilu gleby, a niekiedy takŜe części podłoŜa oraz

częściowo rozczłonkowywanie się reliefu,

- bardzo silny - następuje niszczenie profilu gleby jak wyŜej, ale prowadzi to do daleko

idącego rozczłonkowywania się reliefu.

Część szczegółowa opisu

W tej części opisu profilu glebowego dla kaŜdego poziomu genetycznego określa się

następujące cechy morfologiczne: miąŜszość, skład granulome-tryczny, barwę, strukturę,

stan uwilgotnienia, oglejenie, dodatkowe cechy morfologiczne oraz przejścia poziomów.

MiąŜszość gleby

MiąŜszością gleby nazywa się łączną głębokość wszystkich jednolitych genetycznie

poziomów zróŜnicowania profilu glebowego od powierzchni do skały macierzystej.

Struktura gleb

Strukturą gleby nazywa się stan zagregowania elementarnych cząstek stałej fazy gleby.

To określenie struktury dotyczy przede wszystkim glebowych utworów mineralnych i

mineralno-organicznych. W strukturze glebowych utworów organicznych często

spotykanym elementem są nierozłoŜone lub w róŜnym stopniu rozłoŜone szczątki,

głównie roślinne, nadające opisywanej masie glebowej specyficzny charakter.

Struktury gleb mineralnych

Struktura warstwowa. Agregaty zbudowane są z cienkich, poziomo ułoŜonych płytek

— łusek lub blaszek. Grubość ich jest róŜna, od ułamków milimetra do kilku milimetrów.

RównieŜ ich konsystencja i trwałość są róŜne. Struktura taka występuje w glebach

nieuprawnych. Często bywa odziedziczona po skale macierzystej. Spotyka się ją często w

madach.

Struktura słupkowa. Agregaty są o kształcie wydłuŜonym i niewyraźnych

zaokrąglonych krawędziach, ułoŜone pionowo. Rozmiary agregatów bywają róŜne. Ich

rednica waha się od kilkunastu do kilkudziesięciu milimetrów, a długość od kilku do

kilkunastu centymetrów. Ten typ struktury spotyka się przede wszystkim w glebach

klimatu suchego i półsuchego.

Struktura pryzmatyczna. Agregaty ostrokrawędziste, o kształcie zbliŜonym do

sześcianów i o wymiarach boków od kilku do kilkudziesięciu milimetrów. Struktura ta

charakterystyczna jest dla gleb o cięŜkim składzie granulometrycznym (iły, gliny

cięŜkie), głównie w strefie klimatu wilgotnego. Ujawnia się podczas wysychania gleby,

kiedy łatwo przy naciśnięciu rozpada się na luźne pryzmaty. Natomiast podczas

nawilŜania granice pomiędzy agregatami zanikają w wyniku pęcznienia.

Struktura sferyczna. Agregaty zbliŜone kształtem do kuli o wymiarach od l do

kilkudziesięciu milimetrów. Charakterystyczną cechą tej struktury jest to, Ŝe agregaty są

ułoŜone luźno i łatwo rozpadają się. W razie uwilgotnienia wolne przestrzenie między

nimi na ogół nie zanikają wskutek pęcznienia. WyróŜnić tu moŜna strukturę:

orzechowatą, ziarnistą i gruzełkowatą.

Struktura orzechowatą charakteryzuje się średnicą agregatów od 5 do kilkunastu

milimetrów i dość wyraźnymi kształtami o ostrych krawędziach. Ta forma struktury

występuje raczej w głębszych poziomach profilów glebowych.

Struktura ziarnista odznacza się wyraźnymi kształtami kulistymi i łatwymi do wyczucia

dość twardymi krawędziami, a średnica ziarn wynosi od pół do kilku milimetrów.

Struktura ta jest charakterystyczna dla poziomów poddarniowych uŜytków zielonych na

glebach mineralnych.

Struktura gruzełkowata charakterystyczna jest przede wszystkim dla poziomów

próchnicznych gleb uprawnych (uŜytkowanych rolniczo i ogrodniczo), odznacza się

niewyraźnymi krawędziami agregatów oraz wyjątkowo duŜą porowatością.

Układ gleby

Układ gleby odzwierciedla sposób ułoŜenia względem siebie poszczególnych części

elementarnych (ziaren) i agregatów oraz charakter porowatości, która powstaje w tych

warunkach.

WyróŜnia się 4 rodzaje układów w glebach.

Luźny — poszczególne ziarna lub agregaty nie są ze sobą sklejone.

Pulchny — charakterystyczny dla poziomów próchnicznych gleb dobrze uprawionych, o

strukturze gruzełkowej i składzie granulometrycznym pyłu (gleby wytworzone z lessów i

utworów lessowatych), spotykany równieŜ w poziomach murszowych gleb murszowo-

torfowych uŜytkowanych przemiennie.

Zwięzły - agregaty strukturalne w tym układzie przylegają do siebie dość szczelnie,

tworząc niewielkie przestrzenie makroporowate. Charakterystyczna dla układu zwięzłego

jest struktura pryzmatyczna i orzechowata.

Zbity - bezstrukturalna masa glebowa składa się ze szczelnie ułoŜonych przylegających

do siebie ziarn róŜnej wielkości scementowanych związkami Ŝelaza. Jest to układ masy

glebowej wyjątkowo niekorzystny z rolniczego punktu widzenia.

Stan uwilgotnienia

Stan uwilgotnienia jest waŜną cechą w opisie profilu, poniewaŜ zaleŜą od niego takie

cechy, jak barwa, konsystencja itp. WyróŜnia się następujące stany gleby:

- suchy - przy rozcieraniu materiał kruszy się i kurzy, a więc nie zawiera wyczuwalnej

wilgoci; w tym stanie wilgotności gleba zawiera wodę higro-skopową, w warunkach

laboratoryjnych stan ten nazywa się powietrznie suchym;

- świeŜy - przy dotknięciu gleba wydaje się chłodna, ale ani nie sucha (nie kruszy się),

ani nie wilgotna (nie zwilŜa palców lub bibuły przy ściśnięciu);

- wilgotny - zawarta w glebie woda zwilŜa pod naciskiem palce lub bibułę, lecz po

ciśnięciu gleby w ręce nie wycieka; gleba w tym stanie wilgotności przywiera do ręki, a

gleby gliniaste, ilaste i niektóre utwory pyłowe wykazują plastyczność;

- mokry - woda wycieka z gleby (bez nacisku), wszystkie jej przestwory są wypełnione

wodą, gleba w tym stanie rozmazuje się w palcach.

Oglejenie

Efektem morfologicznym procesów glejowych zachodzących w glebach jest

występowanie barw w odcieniu niebieskozielonym. WyróŜnia się następujące formy

oglejenia:

- plamiste - jest to najsłabiej zaznaczająca się forma oglejenia, charakteryzuje się

występowaniem sporadycznych plam na tle zasadniczej barwy gleby;

- zaciekowe - najczęściej powstaje wzdłuŜ kanałów pokorzeniowych i uwidacznia się w

postaci pionowych smug i zacieków; oglejenie zaciekowe, podobnie jak plamiste, w

istotny sposób nie pogarsza warunków prawidłowego rozwoju roślin uprawnych;

- marmurkowate -jest wynikiem dalszego rozwoju oglejenia plamistego i zaciekowego;

plamy i zacieki łączą się ze sobą, tworząc „mozaikę glejową" na tle właściwej barwy

gleby;

- całkowite - stanowi dalszy etap rozwoju oglejenia marmurkowatego; strefa tego

oglejenia zaznacza się tak wyraźnie, Ŝe obejmuje cały poziom.

Oglejenie marmurkowate, a szczególnie całkowite, w glebach uprawnych jest zjawiskiem

niepoŜądanym. Świadczy ono bowiem o okresowym lub stałym niedoborze tlenu i zlej

przewiewności (aeracji) gleby.

ODATKOWE CECHY MORFOLOGICZNE GLEBY

(zwane często nowotworami

glebowymi)

Są to mniej lub bardziej wyraźne skupienia, konkrecje (skupienia twarde), osady lub

naloty róŜnych ciał powstałych na skutek procesów fizyczno-chemicznych lub

biologicznych zachodzących w glebie. RozróŜnia się skupienia pochodzenia

chemicznego i biochemicznego oraz pochodzenia biologicznego (zoogenicznego). Do

pierwszej grupy naleŜą:

1. Związki łatwo rozpuszczalnych soli (NaCl, Na

, CaCl

, MgCl

) -występują one

w postaci róŜnych osadów lub drobnych konkrecji. W glebach Polski spotykane są

bardzo rzadko, natomiast powszechnie występują w glebach klimatu półsuchego lub

suchego.

2. Skupienia gipsowe (CaSO

·2H2O) - tworzą róŜnego kształtu osady lub

pseudogrzybnie w postaci wydłuŜonych, cienkich włókien przerastających gruzełki

gleby. Spotykane są takŜe najczęściej w glebach wytworzonych w klimacie półsuchym i

suchym.

3. Skupienia węglanowe - występują w róŜnych postaciach, najczęściej jako warstewki

lub pionowe Ŝyłki węglanowe, wykwity, rurki wokół korzeni, „laleczki" lessowe lub

kuliste konkrecje róŜnych wielkości. W glebach Polski spotyka się je dosyć często,

szczególnie jeśli gleby te są wytworzone ze skał macierzystych bogatych w CaCOs.

4. Konkrecje Ŝelazisto-manganowe - składają się głównie z tlenków Ŝelaza, glinu i

manganu, często z większą lub mniejszą domieszką związków organicznych. Tworzą

róŜnego rodzaju formy:

- „pieprze" - drobne, ciemnobrunatne, kuliste skupienia o średnicy mniejszej od 5 mrn;

- rurki Ŝelaziste - najczęściej w glebach piaszczystych, wokół korzeni roślin;

- konkrecje - o kształtach nieregularnych, róŜnej wielkości („groszki", „orzeszki"), ich

występowanie świadczy o zmiennych warunkach wodno-po-wietrznyck panujących w

tych glebach;

- pseudofibry - nagromadzenia związków Ŝelaza w postaci cienkich pofałdowanych

warstewek; występują przewaŜnie w glebach bielicowych i płowych;

- rudawce (orsztyny) - silnie zbite warstwy piaszczysto-próchniczno-Ŝe-laziste spotykane

głównie w poziomach iluwialnych gleb bielicoziemnych; stanowią one często przeszkodę

dla penetrujących korzeni roślin oraz z racji nagromadzenia tlenku glinu stanowią strefę

toksycznego oddziaływania na młode korzenie;

- rudy darniowe - na ogół zbrylone (twarde) osady uwodnionego tlenku Ŝelaza (limonitu),

występujące na podmokłych łąkach lub bagnach z udziałem mikroorganizmów; powstają

z Ŝelaza nanoszonego przez wodę w obniŜenia z sąsiednich, wyŜej połoŜonych obszarów;

zawierają do 50% Ŝelaza z domieszką manganu, fosforu i materiału klastycznego.

5. Skupienie lub konkrecje krzemionkowe - występują w postaci białawych warstewek,

plam lub osypki w glebach o cięŜszym składzie granulome-trycznym. Spotykane są

głównie w glebach opadowoglejowych, w szarych glebach leśnych oraz czarnoziemach

zdegradowanych.

Do skupień pochodzenia biologicznego zalicza się:

1) koprolity - ekskrementy zwierzęce mezo- i makrofauny glebowej (głównie

dŜdŜownic),

2) kretowiny - kopce i chodniki kretów lub innych drobnych ssaków Ŝyjących w glebie,

zasypane próchnicą lub bezpróchniczną glebą i przedstawiające się jako ciemne plamy na

tle profilu. Często występują w czarnoziemach.

Przejścia poziomów

(granice)

Sposoby przejścia jednego poziomu do drugiego mogą być bardzo róŜne. ZaleŜą one

głównie od czynności biologicznej gleby, procesów glebotwórczych, stosunków

wodnych terenu oraz zabiegów agrotechnicznych. WyróŜnia się następujące przejścia:

- Przejście nagłe (ostre) - występuje wówczas, gdy granica między poziomami jest

bardzo wyraźna, a zmiana zabarwienia następuje w strefie o szerokości mniejszej aniŜeli

2 cm. Spotyka się je głównie w glebach uprawnych przy przejściu poziomów

ornopróchnicznych w poziomy niŜej występujące.

- Przejście wyraźne - występuje wtedy, gdy granica między poziomami sąsiednimi jest

wyraźna, a zmiana zabarwienia następuje w pasie o szerokości od 2 do 5 cm. Najczęściej

występuje pomiędzy poziomami Ees i Bfe oraz Eet i Bt.

- Przejście stopniowe - występuje wówczas, gdy granica pomiędzy poziomami jest

trudna do wyznaczenia, a szerokość strefy przejścia sąsiadujących poziomów wynosi od

5 do 10 cm. Ten typ przejścia występuje z reguły w glebach czynnych biologicznie.

- Przejście niewyraźne - wyróŜnia się wówczas, gdy nie moŜna ustalić granicy

pomiędzy poziomami, a szerokość strefy, w której następuje zmiana zabarwienia, wynosi

ponad 10 cm. Przejście takie występuje najczęściej pomiędzy poziomami B a

bezwęglanową skałą macierzystą C.

Ze względu na przebieg linii granicznej rozróŜnia się przejście równe (linia prosta) i

nierówne (linia falista, zaciekowa itp.).

Wśród innych cech i właściwości gleby w badaniach terenowych uwzględnia się takŜe:

- ilość, wielkość i rozmieszczenie korzeni,

- kształt, ilość i wielkość porów glebowych,

-pH (mierzone pehametrem Helliga) i procent CaCO

(burzenie z HC1). Na podstawie

omówionych wyŜej cech charakteryzujących teren i profil glebowy ustala się:

1) klasyfikację systematyczną gleby, tzn.:

Dział - Rząd - Typ - Podtyp - Rodzaj - Gatunek

2) klasyfikację uŜytkową gleby (w odniesieniu do gruntów ornych i uŜytków zielonych),

czyli:

- klasę bonitacyjną, - kompleks przydatności rolniczej.