Podstawy pielęgnowania osób w starszym wieku 

 

1

Podstawy pielęgnowania osób w starszym wieku 

 

 

 

Wstęp 

1. Wyposażenie pokoju dla starszej osoby 

2. Obserwacja chorego i dokumentowanie jej wyników  

3. Rodzaje i zasady ułożenia pacjenta w wybranych stanach chorobowych podeszłego wieku 

4. Zapobieganie urazom i wypadkom u osób w starszym wieku 

5. Ochrona pacjentów przed powikłaniami związanymi z długotrwałym pozostawaniem w łóżku 

 

 

 

 

Podstawy pielęgnowania osób w starszym wieku 

 

2

Wstęp 

 

 

Pielęgniarstwo geriatryczne jest młodą dziedziną pielęgniarstwa o specyficznym zakresie 

wiedzy i praktyki. Obowiązuje w nim postępowanie holistyczne i indywidualne podejście do 

podopiecznego. Starsi ludzie wymagają bardzo szczególnej opieki, ponieważ ich potrzeby  

i oczekiwania są różne, nawet gdy podobne wydają się ich warunki życia i stan zdrowia. 

Postęp cywilizacyjny, rozwój techniki i medycyny wpłynęły na wydłużenie życia ludzkiego  

i spowodowały wzrost liczby osób w podeszłym wieku. Dla każdego człowieka okres starości 

wiąże się — w mniejszym lub większym stopniu — z upośledzeniem funkcji życiowych. 

Opieka pielęgniarska staje się wówczas jednym z najważniejszych działań medycznych. 

Pielęgnowanie w geriatrii to wyuczona, celowa i zaplanowana działalność pielęgniarki 

realizowana na rzecz osób w podeszłym wieku. Pielęgnowanie oznacza także: 

⎯  doglądanie podopiecznego, 
⎯  otaczanie starszej osoby opieką, 
⎯  staranie się o dobre samopoczucie, uśmiech i zadowolenie starszego człowieka, 
⎯  czuwanie przy osobie w starszym wieku, 
⎯  pieczołowite troszczenie się o podopiecznego, 
⎯  bezinteresowność w sprawowaniu opieki. 
 

Tak sformułowana definicja pielęgnowania wyznacza jego sens, wartości i wyraźnie określa, 

co należy zrobić wobec człowieka w podeszłym wieku. Pielęgniarstwo geriatryczne wymaga 

cierpliwości, delikatności i konsekwencji. Ważne jest również to, by zrozumieć pacjenta  

i wczuć się w jego złożoną zazwyczaj sytuację. Takie działanie, zaplanowane indywidualnie 

w zależności od potrzeb człowieka w starszym wieku, wzbogacone wiedzą z geriatrii, 

psychologii, pielęgniarstwa klinicznego i etyki czyni to działanie profesjonalnym.  

 

Pielęgniarstwo geriatryczne związane jest z koncepcją pielęgnowania Virginii Henderson 

(1897–1996), która zakłada, że celem pielęgnowania człowieka jest zaspokajanie jego 

potrzeb. Wymienia 14 fundamentalnych potrzeb człowieka, w zaspokojeniu których asystuje 

mu pielęgniarka. Wśród szczegółowych wskazówek dla pielęgniarki Henderson podaje także 

dodatkowe uwarunkowania, które muszą być wzięte pod uwagę: 

⎯  wiek (dziecko, dorosły, wiek średni, starość, umieranie), 
⎯  temperament, stan emocjonalny, nastrój, 
⎯  stan socjalny albo kulturowy, 
⎯  właściwości fizyczne i intelektualne. 

Podstawy pielęgnowania osób w starszym wieku 

 

3

 

Trzeba pamiętać, że drobiazgowe pielęgnowanie osób w podeszłym wieku polega nie tylko 

na zaspokajaniu potrzeb życiowych starszych ludzi, ale także na zapobieganiu samotności, 

poczuciu osamotnienia, smutkowi oraz na przywracaniu pogody ducha i chęci życia.  

Podstawy pielęgnowania osób w starszym wieku 

 

4

1. Wyposażenie pokoju dla starszej osoby 

 

 

Proces starzenia się, ograniczenie sprawności i aktywności oraz postępujące upośledzenie 

funkcji życiowych sprawiają, że konieczne staje się przystosowanie pokoju starszego 

człowieka do jego potrzeb, możliwości poruszania się i sposobu spędzania czasu. 

Argumenty te należy wziąć pod uwagę, przygotowując pokoje w oddziale geriatrycznym,  

w domu pomocy społecznej czy w zakładzie pielęgnacyjno-opiekuńczym. Ważne, aby były 

one dostosowane do wymogów pielęgnacyjnych, a ich wyposażenie zapewniało 

bezpieczeństwo podopiecznym i pielęgniarkom. Podobne wymagania powinien spełniać 

pokój starszej osoby w jej mieszkaniu — musi mieć co najmniej 12 m², być dobrze 

nasłoneczniony i jak najlepiej wyciszony. 

 

Wyposażenie pokoju stanowią: 

1.  Łóżko — jest najważniejszym sprzętem w pokoju. Musi mieć odpowiednią wysokość, aby 

umożliwić starszej osobie samodzielne kładzenie się i wstawanie. Według  

E. Szwałkiewicz „pacjent i jego łóżko to dwa niezastąpione elementy w zakładach 

świadczących opiekę zdrowotną” (Szwałkiewicz E., 1996: 15). Nowoczesne łóżko ma nie 

tylko zapewnić wygodę i niezależność chorego oraz ułatwiać personelowi i rodzinie 

pielęgnowanie i rehabilitację, powinno być ergonomiczne, bezpieczne i wygodne. Dostęp 

do łóżka musi być możliwy z trzech stron. Materac powinien być wykonany z gąbki 

poliuretanowej, dzięki temu ciężar ciała zostaje rozłożony na większej powierzchni. 

Materac zmiennociśnieniowy, dynamiczny zmienia punkty podparcia, nieustannie masuje, 

eliminuje ból ciała wywołany długim leżeniem. Inne dostępne materace to materace  

z granulatem styropianowym albo gorczycą. Typowe łóżka szpitalne oraz łóżka 

ortopedyczne nie spełniają, niestety, podstawowych wymagań związanych z pielęgnacją 

chorych. Placówki zdrowotne powinny posiadać łóżka lecznicze przeznaczone dla 

pacjentów ciężko oraz średnio chorych, jeśli istnieje możliwość wystąpienia poważnych 

powikłań, wynikających z długotrwałego leżenia bez ruchu, a także dla osób w podeszłym 

wieku. Jak podaje E. Szwałkiewicz, łóżko lecznicze to łóżko clinitronowe, które wpływa 

na zmniejszenie ucisku na ciało, poprawia ukrwienie tkanek, zmniejsza ból spoczynkowy, 

zapewnia wygodę, zmniejsza ryzyko maceracji i uszkodzeń skóry, wspomaga  

i przyspiesza gojenie ran (55). Wygląda jak wanna wypełniona granulatem, unoszonym 

wypływającym podgrzanym powietrzem. Drobny, stale poruszany powietrzem granulat 

powoduje, że ułożony na łóżku człowiek, podobnie jak w wodzie, jest lżejszy. Inne typy 

nowoczesnych łóżek to łóżko Flexicair i łóżko Efica, które posiadają dodatkowe funkcje 

Podstawy pielęgnowania osób w starszym wieku 

 

5

masowania i cyklicznego obracania chorego i sterowania wysokości. Wyposażone są we 

wszystko, co jest niezbędne do pielęgnowania, dzięki czemu pielęgniarka potrzebne 

rzeczy ma w zasięgu ręki. Łóżka te mają także zamontowany głośnik, pomocny  

w utrzymywaniu kontaktu z chorym. Nowoczesne, zmechanizowane łóżka stanowią 

wyposażenie oddziałów OIOM, OIOK i niektórych oddziałów rehabilitacyjnych.  

2. Stolik przyłóżkowy jest sprzętem przeznaczonym na osobiste rzeczy chorego. Powinien 

być wyposażony w kółka, umożliwiające przesuwanie go bez wysiłku zarówno przez 

chorego, jak i pielęgniarkę. Najwygodniejsze w użyciu są stoliki wysokie, z szufladami na 

prowadnicach oraz z otwartymi półkami.  

3. Krzesło i fotel z wysokim oparciem — wykorzystywane do sadzania chorego, przez 

długi czas zmuszonego do leżenia.  

4. Stół — mebel, przy którym pacjent spędza czas (gra w szachy, czyta prasę, spożywa 

posiłki).  

5. Oświetlenie — powinno być boczne, punktowe (kinkietowe), zamiast sufitowego. 

Kontakty muszą znajdować się w zasięgu ręki chorego. 

6. Dzwonek przyzywający personel — powinien być umocowany na długim kablu i zawsze 

znajdować się w zasięgu ręki osoby starszej, również wtedy, gdy znajduje się poza 

łóżkiem (np. w fotelu). 

7. Zasłony w oknach — rolety rozwijane w dół lub żaluzje pionowe — stanowią ozdobę 

pokoju, stwarzają przyjemny nastrój, ale również chronią przed zbyt jaskrawym światłem 

słonecznym. 

8. Kwiaty — nie ma przeciwwskazań do umieszczania kwiatów w pokoju. Są ozdobą, mają 

wpływ na poprawę samopoczucia pacjenta, mogą skłonić go do aktywności. Należy 

jedynie pamiętać o tym, aby nie były to kwiaty o zbyt intensywnym zapachu lub 

uczulające (np. prymulka). 

 

Pokój dla pacjenta po udarze mózgowym musi spełniać dodatkowe wymagania. Konieczne 

jest urządzenie go w taki sposób, żeby wszystkie czynności chory wykonywał do 

niedowładnej strony ciała. Otrzymuje on wówczas najwięcej bodźców właśnie po stronie 

niedowładnej i jej czucie pogarsza się w mniejszym stopniu. Poza tym pokój powinien być 

słoneczny — człowiek jest bardzo silnie związany z Układem Słonecznym, słońce wpływa 

pozytywnie na jego nastrój i usposobienie, dodaje energii, daje nadzieję na powrót do 

zdrowia, wspomaga siły witalne organizmu. 

 

 

Podstawy pielęgnowania osób w starszym wieku 

 

6

2. Obserwacja chorego i dokumentowanie jej wyników  

 

 

Obserwowanie (uważne przyglądanie się, badanie, zauważanie, dostrzeganie, stwierdzanie) 

jest ważnym zadaniem pielęgniarki w pracy z osobą w starszym wieku. Zaburzenia funkcji 

życiowych mogą wywoływać rozmaite reakcje oraz mieć wpływ na zachowania dotyczące 

sfery psychicznej. Wyniki obserwacji są pomocne w określeniu potrzeb człowieka w starszym 

wieku, zrozumieniu jego problemów, a także w ocenie możliwości jego udziału  

w realizowaniu planu pielęgnowania. 

Objawy wieku starczego: 

⎯ spowolnienie psychoruchowe,  
⎯ brak zainteresowań,  
⎯ unikanie kontaktów towarzyskich, 
⎯ zanik łaknienia,  
⎯ zaburzenia snu. 
 

Podczas przyjmowania na oddział starszej osoby, pielęgniarka zauważa u niej: 

⎯  niestabilność postawy i ograniczenie ruchów, 
⎯  zaburzenia mowy, wzroku, słuchu, 
⎯  pochylenie sylwetki do przodu, 
⎯  niepewny chód, 
⎯  drżenie, 
⎯  typowe dla podeszłego wieku objawy chorobowe (wynik postępującego upośledzenia 

funkcji narządów, 

⎯  zmiany w psychice:  

•  osłabienie pamięci,  
•  retrospektywne odbieranie rzeczywistości,  
•  upór,  
•  zaburzenia orientacji,  
•  zaburzenia lękowe — przy czym lęk rozumiemy jako objaw psychotyczny (strach przed 

śmiercią),  

•  zachowania agresywne i hipochondryczne. 

 

Wśród zmian charakterologicznych obserwuje się słabą zdolność do panowania nad swoimi 

uczuciami i emocjami, częste wybuchy złości i płaczu, otępienie, zobojętnienie. W programie 

pielęgnowania osób starszych obserwowanie funkcji i czynności życiowych jest podstawą do 

Podstawy pielęgnowania osób w starszym wieku 

 

7

asystowania choremu i zaspokajania jego potrzeb (np. do zmiany ułożenia, prowadzenia 

rehabilitacji przyłóżkowej, usprawniania kondycji psychofizycznej, wprowadzania  

w towarzystwo rówieśników, prowadzenia terapii zajęciowej, kontaktowania się z rodziną  

i bliskimi). 

 

Podopiecznego należy obserwować podczas wykonywania przez niego codziennych 

czynności. Należy pilnie zwracać uwagę na sposób oddychania i poruszania się chorego, na 

częstotliwość wydalania i temperaturę ciała. Dobrze jest obserwować, ile czasu zabiera 

choremu odpoczynek i sen. Należy również wziąć pod uwagę, jak sprawnie chory myje się  

i ubiera, czy komunikowanie się z otoczeniem nie sprawia mu kłopotu, czy dużo czasu 

spędza na rozrywce i czy wykonywanie czynności, na które ma ochotę, sprawia mu 

autentyczną przyjemność.  

 

Zgodnie z przyjętą koncepcją pielęgnowania osób w podeszłym wieku, pielęgniarka asystuje 

i pomaga choremu w realizowaniu tych czynności albo wykonuje je bez jego udziału. Ważną 

sprawą w planowaniu opieki pielęgniarskiej jest obserwowanie i ocena sprawności pacjenta 

oraz określenie stopnia jego uzależnienia od innych. Obserwowanie chorego ma też na celu 

wyjaśnienie przyczyn utraty sprawności. Jedną z nich może być np. multipatologia, czyli 

współistnienie wielu chorób i ich powikłań. Rozpoznanie wszystkich chorób pierwotnych  

i wtórnych jest niemożliwe i często niecelowe. Od dobrej diagnozy zależy jednak leczenie 

objawowe i usprawniające oraz to, co w pielęgnowaniu jest najważniejsze, a mianowicie 

wybranie takich form pomocy starszej osobie, które odpowiadają jej indywidualnym 

potrzebom i oczekiwaniom. W pracy zespołu terapeutycznego obserwowanie i ocena 

sprawności pacjenta (bądź też przyczyn utraty sprawności) pozwala na ujawnienie stanów 

chorobowych, które mogą być odwracalne. Obserwowanie umożliwia też zespołowi 

zorientowanie się, na jaką formę współpracy z osobą starszą może liczyć.  

Do oceny sprawności chorego można wykorzystać jego katalog prostych czynności. W tym 

celu należy obserwować, czy podopieczny:  

⎯  podnosi się z krzesła, 
⎯  przechodzi samodzielnie,  
⎯  czesze się, 
⎯  podaje swoje dane, 
⎯  spożywa posiłek, 
⎯  rozpoznaje bliskich, 
⎯  kontroluje oddawanie moczu, 
⎯  korzysta z telefonu, 

Podstawy pielęgnowania osób w starszym wieku 

 

8

⎯  prowadzi rozmowę z rówieśnikami, 
⎯  zmienia ułożenie w łóżku.  
 

Dokumentowanie wyników obserwacji funkcji życiowych i granic samodzielności zapewnia 

pielęgniarkom poznanie obrazu chorobowego podopiecznego. To z kolei pozwala na 

określenie jego potrzeb, umożliwia drobiazgowe i skuteczne pielęgnowanie. Prowadzenie 

dokumentacji zabezpiecza od strony prawnej personel pielęgniarski. Jest ona jednym  

z narzędzi pracy pielęgniarki geriatrycznej, daje osobom opiekującym się człowiekiem starym 

i jego rodziną pełną i dokładną orientację, dotyczącą kompleksowej opieki obecnej  

i planowanej.  

 

Według Słownika Wyrazów Obcych dokument to zaświadczenie na piśmie, pisemny ślad 

czynności prawnej, przedmiot będący dowodem, stwierdzający prawdziwość określonych 

okoliczności, faktów, stanów. Dokumentacja to udowodnienie, stwierdzenie czegoś na 

podstawie dokumentów (45). Stanowi jeden z instrumentów służących do przekazywania 

informacji wewnątrz zespołów pielęgniarskich i pomiędzy współpracującymi grupami 

zawodowymi. Wysoka jakość dokumentacji pielęgniarskiej oraz umiejętność skutecznego 

posługiwania się nią przez pielęgniarki są warunkiem dobrego przepływu informacji  

o podopiecznych oraz podejmowania właściwych decyzji dotyczących pielęgnowania  

i terapii. 

 

Dotychczas w praktyce pielęgniarskiej, realizowanej w oddziałach zapewniających 

całodobową opiekę nad pacjentami posługiwano się książką raportów pielęgniarskich,  

w której wiele aspektów opieki pielęgniarskiej w ogóle nie było dokumentowanych. Zapis  

w książce zawierał różnie formułowane, często fragmentaryczne i lapidarne, informacje  

o wybranych chorych, ich stanie zdrowia, zleceniach lekarskich, a także o niektórych 

obserwacjach dokonanych przez pielęgniarkę. W raporcie pielęgniarskim trudno było znaleźć 

informacje, które wskazywałyby na samodzielne, świadome i celowe pielęgnowanie, nie było 

również informacji o jego wynikach. 

 

Sposób zapisu i prowadzenia dokumentacji pielęgniarskiej wymaga gruntownego 

opracowania i unowocześnienia. Zmiany te muszą być dokonane w taki sposób, aby  

w efekcie finalnym uzyskać usystematyzowany i chronologiczny zapis, dokumentujący cały 

proces pielęgnowania podopiecznego. Przepisy prawa dotyczące dokumentacji medycznej 

definiują jej rodzaje, ale nie podają wzorów druków. Wzory dokumentacji pielęgniarskiej 

mogłyby zatem zostać opracowane przez same pielęgniarki, udział w ich tworzeniu powinien 

Podstawy pielęgnowania osób w starszym wieku 

 

9

wziąć także samorząd pielęgniarski — korporacja zawodowa odpowiedzialna za sprawy 

merytoryczne związane z wykonywaniem praktyki pielęgniarskiej. 

 

Właściwe prowadzenie dokumentacji pielęgniarskiej przynosi wiele korzyści: 

⎯ daje możliwość zapisywania indywidualnej i ciągłej opieki nad osobą starszą, 
⎯ ma duże znaczenie w pracy zespołowej i zmianowej organizacji pracy pielęgniarek, 
⎯ pozwala gromadzić dane istotne dla realizowania opieki pielęgniarskiej zgodnie  

z ustaleniami zespołu, 

⎯ umożliwia na bieżąco ocenianie podjętych działań, ich efektów i reakcji pacjenta, 

będącego podmiotem tych działań, 

⎯ 

gwarantuje kontynuację opieki pielęgniarskiej przez pielęgniarkę rodzinną po zakończeniu 

hospitalizacji lub po zakończeniu pobytu w zakładzie pielęgnacyjno-opiekuńczym.

 

 

 

Podstawy pielęgnowania osób w starszym wieku 

 

10

3. Rodzaje i zasady ułożenia pacjenta  

w wybranych stanach chorobowych podeszłego wieku  

 

 

Ułożenie chorego to pozycja ciała przyjmowana przez niego lub nadawana mu przez 

pielęgniarkę dla osiągnięcia zamierzonego celu. Ułożenie osoby w starszym wieku musi jej 

całkowicie odpowiadać, gdyż wygodna pozycja ma istotny wpływ na stan fizyczny  

i samopoczucie. Problemem pielęgnacyjnym jest ułożenie we właściwy sposób pacjenta 

pozostającego przez dłuższy czas w łóżku. Pielęgniarka geriatryczna powinna doskonale 

znać zasady układania, których zaniedbanie powoduje często groźne dla podopiecznego 

powikłania. Obowiązujące zasady to: 

⎯  częsta zmiana pozycji — sprawia pacjentowi przyjemność, wynikającą również  

z możliwości kontaktu z pielęgniarką, 

⎯  zapewnienie wygody i odprężenia, 
⎯  podparcie części ciała udogodnieniami, 
⎯  wypełnienie fizjologicznych krzywizn kręgosłupa, 
⎯  fizjologiczne ułożenie kończyn dolnych i górnych z uwzględnieniem możliwości osoby 

starszej i wydolności jej narządu ruchu, 

⎯  obserwowanie punktów ucisku i obciążenia. 
 

Wszystkie te zasady są ustaleniami pielęgnacyjnymi dotyczącymi osób w podeszłym wieku 

układanymi w różnych pozycjach. Rodzaje ułożenia (pozycji) leżącej osoby starszej: 

⎯  na plecach — na wznak — płasko, pozycja półsiedząca (semi Fowlera), pozycja siedząca 

(Fowlera), 

⎯  na plecach — pozycja Trendelenburga, 
⎯  na boku — pozycja boczna lewa, prawa, 
 

Charakterystyka ułożenia na plecach — pozycja podstawowa (wyjściowa) 

Układając podopiecznego na plecach w pozycji podstawowej, należy ułożyć go na jednej lub 

dwóch poduszkach (zabezpieczenie przed zbytnim napięciem mięśni szyi i barków oraz 

przed zgięciem szyi). Następnie w okolicy kości krzyżowej trzeba podłożyć udogodnienie  

o szerokości około 25 centymetrów. Udogodnienie podkładamy również pod uda, żeby 

zabezpieczyć krętarze biodrowe — może to być wałek z grubego ręcznika frotté, którego 

zewnętrzne, wystające brzegi zwijamy w ścisłą rolkę, zabezpieczającą kończynę dolną przed 

rotacją na zewnątrz. Na zakończenie zaleca się podłożenie specjalnych podpórek lub łusek 

Podstawy pielęgnowania osób w starszym wieku 

 

11

pod pięty i łokcie, aby zminimalizować obciążenie tych części ciała. Wskazane jest także 

zastosowanie specjalnych podpórek pod stopy, jako ochrony przed uciskiem kołdry. 

 

Sposób ułożenia osoby starszej z zapaleniem żył 

W przypadku pacjenta cierpiącego na zapalenie żył kończyny dolnej, zmianę układania 

trzeba rozpocząć od ułożenia uda, utrzymując przy tym pozycję płaską (na plecach lub na 

boku) i uwzględniając oczekiwania chorego. Zmiana ułożenia uda zabezpiecza przed 

zgięciem kończyny dolnej w stawie kolanowym. Należy wykorzystać wszelkie dostępne 

udogodnienia, takie jak: poduszki, zwinięty koc, worki z granulatem lub z gorczycą, poduszki 

klinowe i kolanowe. Zasadą jest uniesienie kończyny do poziomu miednicy. Kończynę dolną 

należy zabezpieczyć przed rotacją zewnętrzną znanym już sposobem. Aby ułatwić skośne 

ułożenie kończyny dolnej, można podłożyć pod nogi łóżka w jego części nożnej specjalne 

klocki.  

Aby zapewnić prawidłowe ułożenie kończyny dolnej w pozycji uniesionej, należy pamiętać  

o przestrzeganiu następujących zasad: 

⎯  trzeba zastosować ułożenie, które zredukuje ciśnienie żylne niemal do zera, 
⎯  należy podeprzeć kolana w pozycji lekko zgiętej (skutkuje to całkowitym rozluźnieniem 

mięśni kończyny), 

⎯  w przypadku wystąpienia silnego bólu stopy i podudzia, zblednięcia skóry palców, 

zaburzeń czucia, należy zmienić ułożenie kończyny do pozycji płaskiej (usunąć wszelkie 

udogodnienia) i wezwać lekarza lub — w razie jego nieobecności — doświadczoną 

pielęgniarkę; nie wolno rozcierać stopy i masować podudzia. 

 

Sposoby układania osoby starszej z niewydolnością układu krążenia oraz z innymi 

chorobami serca 

Osobę starszą układa się w taki sposób, aby górna część ciała była uniesiona — jest to 

pozycja półwysoka, którą uzyskuje się przez podparcie poduszkami górnej części ciała. 

Ramiona powinny być lekko zgięte i uniesione, aby odciążyć układ krążenia — do tego celu 

można wykorzystać poduszki, kartony powleczone bawełną lub worki wypełnione sypkim 

materiałem. Konieczne jest podparcie dołu kolanowego oraz stóp — zapobiega to zsuwaniu 

się chorego w dół łóżka. Podpórki pod stopy należy usuwać na noc, bowiem może dojść do 

obciążenia kości ogonowej oraz ucisku tej okolicy ciała. Głównym celem takiego ułożenia 

jest wspomaganie zwrotnego odpływu krwi do serca oraz cofanie się zastoju w obiegu krwi. 

W przypadku tego rodzaju dolegliwości pielęgniarka współpracuje z lekarzem lub bardziej 

doświadczoną pielęgniarką — specjalistką pielęgniarstwa geriatrycznego. 

 

Podstawy pielęgnowania osób w starszym wieku 

 

12

Sposoby układania podopiecznego z astmą oskrzelową 

Osobę w podeszłym wieku z astmą oskrzelową należy układać w pozycji siedzącej, 

pamiętając przy tym o podparciu pleców. Kończyny dolne można odciążyć, nadając im 

ułożenie fizjologiczne — kolana muszą być zgięte pod kątem 10 stopni

 

w stawie kolanowym 

oraz podparte wałeczkiem lub woreczkiem z sypkim materiałem. Nie wolno również 

zapominać o podpórkach pod stopy, których brak doprowadza do automatycznej zmiany 

ułożenia niekorzystnej w leczeniu schorzenia. Kończyny górne podpiera się udogodnieniami 

w taki sam sposób, jak w przypadku schorzeń układu krążenia. Celem takiego ułożenia jest 

ułatwienie pacjentowi oddychania, a ułożenie ramion w uniesieniu powoduje rozszerzenie 

klatki piersiowej, co w efekcie ułatwia pracę mięśni oddechowych.  

 

Sposoby układania podopiecznego z udarem mózgu 

Sposób układania pacjentów z udarem mózgu został opracowany przez Bertę i Karla 

Bobath. Podstawą tej metody jest ułożenie chorych w taki sposób, aby, uwzględniając ich 

możliwości, zmniejszyć spastyczność

 

mięśni. Osiągnięcie ostatecznego celu, czyli 

usprawnienia, wymaga profesjonalnej pielęgnacji, odpowiedniego urządzenia pokoju oraz 

właściwej organizacji otoczenia starszego człowieka (41). 

Prawidłowe ułożenie chorego z udarem w pozycji na wznak:  

⎯  głowa i barki stabilnie spoczywają na poduszce,  
⎯  niewładna kończyna górna również leży na poduszce, w odwiedzeniu od tułowia,  

w zgięciu łokciowym wynoszącym około 10 stopni, w takim samym zgięciu nadgarstka, 

palce muszą być wyprostowane, a dłoń umieszczona w linii barku.  

 

Układanie chorego z udarem na wznak może okazać się niekorzystne, ponieważ istnieje 

ryzyko nasilenia się spastyczności mięśni. Pozycję tę należy traktować jako pozycję na krótki 

okres, przejściową między innymi sposobami układania podopiecznego. Może to być 

również rodzaj biernej aktywności pacjenta z udarem mózgu, którą podtrzymują pielęgniarki.  

 

Zasady obowiązujące przy układaniu na boku — po stronie zdrowej — osoby po udarze: 

⎯  łóżko płaskie lub z nieznacznie wzniesionym wezgłowiem, 
⎯  głowa ułożona stabilnie, wygodnie, w linii tułowia, 
⎯  tułów zrotowany ku przodowi, 
⎯  bark niedowładnej kończyny górnej (NKG) wysunięty ku przodowi, 
⎯  ramię NKG zgięte pod kątem prostym w stosunku do tułowia, 
⎯  niedowładna kończyna górna ułożona na poduszce, 
⎯  dłoń wyprostowana w linii barku, 

Podstawy pielęgnowania osób w starszym wieku 

 

13

⎯  niewdoładna kończyna dolna lekko zgięta w stawach biodrowym i kolanowym (około  

10 stopni), podparta na całej długości udogodnieniami, kolano ułożone w linii biodra i na 

jego wysokości, 

⎯  kończyna górna zdrowa ułożona w wygodnej dla pacjenta pozycji, 
⎯  zdrowa noga wyprostowana w stawie biodrowym i kolanie, 
⎯  stopa podparta w linii stawu kolanowego.  
 

Zasady obowiązujące przy układaniu na boku — po stronie niedowładnej osoby po udarze:  

⎯  rama łóżka opuszczona płasko, 
⎯  głowa ułożona wygodnie i stabilnie w linii tułowia, 
⎯  plecy podparte poduszką od ramion do pośladków, 
⎯  niedowładna kończyna górna zgięta pod kątem 90 stopni w stosunku do tułowia, 
⎯  ramię wyciągnięte do przodu, dłoń obrócona stroną wewnętrzną do góry, 
⎯  cała kończyna górna podparta poduszką, łokieć wyprostowany, 
⎯  niedowładna kończyna dolna wyprostowana w stawie biodrowym, lekko ugięta w kolanie, 

⎯ 

zdrowa kończyna dolna zgięta w stawach biodrowym i kolanowym, położona na 

poduszce, kolano w linii i na wysokości biodra.

 

 

W miarę poprawy stanu zdrowia pacjenta można podjąć próbę zwiększenia jego aktywności, 

zmieniając pozycję na siedzącą. Jest ona korzystna dla chorego, ponieważ w ten sposób 

dociera do niego więcej bodźców z otoczenia, z którym ma lepszy kontakt. Rosnąca 

aktywność pacjenta jest sukcesem jego oraz opiekujących się nim pielęgniarek, a także 

realizacją planu pielęgnowania w zakresie stopniowego zwiększania aktywności  

i zaspokojenia potrzeby ruchu. 

 

Zasady obowiązujące przy układaniu w pozycji siedzącej osoby z udarem: 

⎯  wysoko podniesione wezgłowie (podgłówek), 
⎯  plecy (proste) i okolica krzyżowa podparte poduszką,  
⎯  głowa samodzielnie utrzymywana przez chorego, 
⎯  biodra zgięte pod kątem prostym, z uwzględnieniem możliwości ruchowej chorego, 

kończyny dolne wyprostowane, zabezpieczone przed rotacją zewnętrzną, ciężar ciała 

rozłożony równomiernie na pośladki, 

⎯  kończyny górne wyciągnięte do przodu, lekko zgięte w stawie łokciowym, oparte na 

poduszkach, stoliku śniadaniowym albo na ruchomym stoliku typu przyjaciel, 

⎯  zapewnienie bezpieczeństwa i ochrony przed upadkiem. 
 

Podstawy pielęgnowania osób w starszym wieku 

 

14

W kolejnym etapie zwiększania aktywności chorego (posadzenie pacjenta przy stole, na 

krześle lub fotelu) udział rehabilitantów jest również niezbędny. Posadzenie chorego na 

fotelu umożliwia przemieszczenie go poza salę, w inne otoczenie. Staje się to dla niego 

źródłem bodźców niezbędnych do dalszego zwiększania aktywności i poprawy jakości życia. 

Do układania osób starszych oraz do ich przemieszczania wykorzystuje się specjalny sprzęt: 

⎯  pasy nośne, maty ślizgowe, rolki, podkłady z uchwytami,  
⎯  podnośniki, dźwigi stacjonarne, przenośne, wannowe, podsufitowe,  
⎯  lekkie wózki transportowe, fotele na kołach ze zmienną regulacją oparcia,  
⎯  kliny w różnym kształcie, wałki, podpórki pod pięty i łokcie, poduszki w różnych 

wymiarach, woreczki, ortezy na staw kolanowy, łokciowy, buty lub szyny derotacyjne. 

 

Układanie pacjentów techniką ręczną lub mechaniczną oraz ich przemieszczanie, 

podnoszenie i przenoszenie jest zadaniem realizowanym samodzielnie przez pielęgniarkę  

w ramach funkcji opiekuńczej. Każdą zmianę pozycji chorego, reakcję na nią, podejmowane 

działania chroniące chorego przed powikłaniami przewlekłego leżenia należy odnotować  

w indywidualnej karcie pielęgnowania, a wpisy z oceną podjętych działań potwierdzić 

czytelnym podpisem. 

 

 

Podstawy pielęgnowania osób w starszym wieku 

 

15

4. Zapobieganie urazom i wypadkom u osób w starszym wieku 

 

 

Upośledzenie funkcji motorycznych u osób starszych oraz inne niekorzystne zmiany 

wynikające z procesu starzenia się, takie jak dysfunkcja narządu ruchu, upośledzenie lub 

utrata słuchu i wzroku, zaburzenia mowy, pamięci, osłabienie orientacji są częstą przyczyną 

wypadków i związanych z nimi chorób urazowych oraz groźnych w skutkach zespołów 

poupadkowych z podłożem emocjonalnym. Urazom i wypadkom sprzyja proces 

zniedołężnienia starczego, którego przyczynami są: 

⎯  obniżenie napięcia mięśni szkieletowych,  
⎯  zaniki mięśniowe,  
⎯  osteoporoza,  
⎯  zmiany zniekształcająco-zwyrodnieniowe stawów,  
⎯  obniżenie reakcji na bodźce zewnętrzne. 
 

W przypadku osób starszych niewskazana jest nadmierna aktywność, która może skutkować 

rozległymi uszkodzeniami narządu ruchu. Związanym z nimi powikłaniom (np. złamaniom 

przykrętarzowym, złamaniom szyjki kości udowej) towarzyszy duża śmiertelność. Aby 

przywrócić chorym sprawność sprzed urazu i wczesną pionizację oraz zabezpieczyć przed 

groźnymi powikłaniami, należy zastosować terapię operacyjną. 

 

Jednym z najczęstszych powodów groźnych powikłań u osób starszych jest upadek, czyli 

nagła utrata równowagi podczas chodzenia lub wykonywania jakichś czynności. Upadki osób 

starszych są problemem ich samych, rodzin, opiekunów oraz służby zdrowia. Przyczyny 

upadków:  

⎯  starczy chód,  
⎯  zaburzenia narządu zmysłów,  
⎯  omdlenia,  
⎯  zaburzenia neurologiczne i metaboliczne,  
⎯  wypadek, 
⎯  przemoc w stosunku do starszej osoby, 
⎯  zdenerwowanie starszej osoby.  
 

Do uszkodzenia ciała może dojść właściwie w każdej chwili i w każdym miejscu, podczas 

najprostszej czynności — w łóżku lub poza nim, w łazience, w czasie korzystania  

z przedmiotów codziennego użytku, podczas spożywania posiłków, w czasie terapii lub 

Podstawy pielęgnowania osób w starszym wieku 

 

16

odpoczynku na tarasie, w ogrodzie itp. W związku z tym, naczelną zasadą w pracy 

pielęgniarek geriatrycznych jest zapewnienie pacjentom maksymalnego bezpieczeństwa. 

Profilaktyka urazów i wypadków w przypadku osób starszych: 

⎯  bezpieczne, etyczne, skuteczne i wzmocnione empatią pielęgnowanie człowieka starego, 
⎯  dbanie o to, by opieka sprawowana przez innych członków zespołu terapeutycznego nie 

była zaniedbana lub zaniechana, 

⎯  dobra organizacja pobytu osoby starszej w placówce, 
⎯  zapewnienie pacjentom sprzętu do przemieszczania i dopilnowanie, by z niego korzystali, 
⎯  w miarę możliwości usprawnianie chorego poza łóżkiem, 
⎯  praca wykonywana przy chorym spokojnie, starannie, bez pośpiechu i rutyny (przy 

udziale dwóch osób), 

⎯  stosowanie identyfikatorów, umożliwiających rozpoznawanie osoby starszej, 
⎯  graficzne (również za pomocą alfabetu Braille’a) oznakowanie korytarzy, pomieszczeń, 

wind w budynkach przeznaczonych dla osób starszych, 

⎯  zabezpieczenie środków chemicznych i leków, 
⎯  zabezpieczenie gazu i wszelkich tablic rozdzielczych, 
⎯  wyposażenie w sprzęt i środki do pielęgnowania chorych (bezwzględne unikanie środków 

zastępczych),  

⎯  uważna obserwacja podopiecznych i stała obecność przy nich, 
⎯  weryfikacja leków zażywanych przez pacjenta, 
⎯  nauka chodzenia, stosowanie ćwiczeń poprawiających równowagę, zwiększających siłę 

mięśni, zalecenie właściwego obuwia, 

⎯  usuwanie barier architektonicznych i urbanistycznych. 
 

W warunkach domowych również można zminimalizować ryzyko wypadku. W związku z tym 

należy zwrócić uwagę na: 

1. Oświetlenie — musi być wystarczająco jasne, włączniki powinny znajdować się przy 

wejściach do pomieszczeń. 

2. Podłogę — trzeba unikać leżących luźno dywaników, podartych lub pozawijanych na 

brzegach dywanów, bałaganu oraz śliskich powierzchni. 

3. Schody — muszą mieć poręcz i równe stopnie. 

4.  Meble — powinny być wystarczająco silne, by się na nich wesprzeć. Krzesła muszą być 

wyposażone w poręcze, a półki i szafki znajdować się na odpowiedniej wysokości. 

5.  Łazienkę — niebezpieczne mogą okazać się śliska wanna, niski sedes, ciasna kabina 

natryskowa bez siedziska, duże ułatwienie natomiast stanowią zamocowane uchwyty. 

 

Podstawy pielęgnowania osób w starszym wieku 

 

17

Wszystkie ewentualne nieprawidłowości należy jak najszybciej usunąć, aby zapobiec 

wypadkowi. Jeśli jednak nie uda się go uniknąć, poszkodowana starsza osoba wymaga 

natychmiastowej pomocy, a zdarzenie musi zostać udokumentowane w karcie indywidualnej 

opieki podopiecznego z czytelnym podpisem. 

 

 

Podstawy pielęgnowania osób w starszym wieku 

 

18

5. Ochrona osób w podeszłym wieku przed powikłaniami związanymi  

z długotrwałym pozostawaniem w łóżku 

 

 

Ruch jest cechą życia i aktywności człowieka, decyduje o jego samodzielności i umożliwia 

mu wykonywanie codziennych czynności, wpływa na jakość życia. Stosowany jako środek 

leczniczy ma wpływ na wszystkie narządy organizmu ludzkiego i w ten sposób należy go 

potraktować w przypadku rozpoznania postępującego upośledzenia sprawności fizycznej  

u osoby starszej. W rozważaniach nad układem człowiek–ruch–środowisko, ruch jest 

znaczącym kryterium. W układzie tym osoba starsza zajmuje centralne miejsce i jest 

jednocześnie jego najsłabszym ogniwem. Zmniejszająca się aktywność i postępujące 

upośledzenie funkcji motorycznej sprawiają, że człowiek w podeszłym wieku wymaga 

pomocy drugiej osoby oraz ochrony przed powikłaniami w sytuacji długotrwałego leżenia  

w łóżku. Potrzebuje wsparcia i mobilizacji do wykonywania ruchu w granicach swoich 

możliwości, a także radości z aktywnego lub biernego przebywania poza łóżkiem. Można to 

potraktować jako naczelną zasadę w sprawowaniu opieki nad osobami starszymi, 

niezależnie od tego, gdzie jest realizowana. Przenoszenie, podnoszenie, przemieszczanie to 

podstawowe i najprostsze sposoby zaspokojenia potrzeby ruchu osoby z ograniczoną 

samodzielnością. Chroniąc ją przed powikłaniami długotrwałego leżenia, należy przestrzegać 

rytmu dobowego pacjenta, czyli okresu snu i czuwania. W planowaniu działań 

pielęgnacyjnych należy go koniecznie uwzględnić.  

 

Pielęgniarka, która zajmuje się osobami przewlekle chorymi w podeszłym wieku, powinna 

sobie zdawać sprawę z tego, że pielęgnując pacjenta cierpiącego na konkretne schorzenie, 

musi jednocześnie chronić go przed powikłaniami wynikającymi z choroby lub/i długiego 

przebywania w łóżku. Efektem długotrwałego leżenia w łóżku, a tym samym pozostawania  

w bezruchu przez dłuższy czas, są powikłania (choroby wtórne): 

1) odleżyny,  

2) niedodma i zapalenie płuc,  

3) choroba zakrzepowa żył obwodowych,   

4) zesztywnienie stawów. 

 

1. Odleżyny — powstają w wyniku niedokrwienia tkanek wywołanego długotrwałym lub 

powtarzającym się uciskiem. Przyczyną tego jest upośledzona zdolność do samodzielnej 

zmiany ułożenia, stan świadomości chorego, jego aktywność, sposób odżywiania, 

Podstawy pielęgnowania osób w starszym wieku 

 

19

nietrzymanie moczu i stolca oraz choroby somatyczne (np. cukrzyca), a także choroby, 

którym towarzyszy duszność oraz terapia sterydami i chemioterapeutykami.  

Pielęgniarka, która zna miejsca szczególnie narażone na ucisk i obciążenie, musi dążyć 

do ograniczenia urazów skóry oraz innych urazów spowodowanych przez 

przemieszczanie osoby starszej. Chory nie powinien siedzieć ani leżeć na zmianach 

odleżynowych. W przypadku, gdy pacjent jest obolały i broni się przed przemieszczaniem 

lub zmianą pozycji, należy — w porozumieniu z lekarzem — podać mu leki 

przeciwbólowe. Takie działanie pielęgniarki jest wyrazem troski o chorego i chęci 

pomocy w cierpieniu. 

2.  Zapalenie płuc i niedodma — powstaje w wyniku powierzchownego oddychania przez 

leżącego. Płuca są niedostatecznie wentylowane, oddech jest zbyt płytki, utrudnione jest 

odkrztuszanie wydzieliny, co sprzyja zakażeniu układu oddechowego. Pielęgniarka musi 

być dobrym i wnikliwym obserwatorem i szybko rozpoznać początek upośledzenia funkcji 

układu oddechowego u chorego, aby chronić go przed powikłaniami choroby.  

3. Choroba zakrzepowa żył obwodowych — zakrzep powstaje bez odczynu zapalnego  

w ścianie żył. Bezruch, atonia mięśni, znacznie zmniejszona aktywność leżącego 

pacjenta powodują, że krążenie krwi zostaje spowolnione na długi czas. Jest to poważne 

powikłanie o wysokim wskaźniku śmiertelności u osób w podeszłym wieku (zator 

naczyniowy). Opiekun musi zatem zdawać sobie sprawę z wagi problemu. 

4. Zesztywnienie stawów — jest związane z upośledzoną w sytuacji przewlekłego leżenia 

mechaniką ruchów. Bezruch powoduje niewydolność mięśniową, a ona z kolei 

powstawanie przykurczów. Skrócenie mięśni ogranicza ruchomość stawów, a ten 

przedłużający się stan doprowadza do ich zesztywnienia. Jest to bardzo bolesne dla 

chorego, który rezygnuje ze współpracy z pielęgniarką i podejmowania prób jakiejkolwiek 

aktywności. 

 

Wtórne choroby spowodowane długotrwałym leżeniem są poważnym problemem 

pielęgnacyjnym całego zespołu terapeutycznego, od którego wiedzy, doświadczenia 

zawodowego, postawy etycznej, autentycznej chęci niesienia pomocy, uznawanych wartości  

i filozofii życiowej będzie zależał plan pielęgnowania osób pozostających pod ich opieką.  

W związku z tym został opracowany specjalny plan ochrony pacjenta przed wtórnymi 

chorobami wynikającymi z długiego przebywania w łóżku, który obejmuje: 

 

1. Przygotowanie łóżka dla podopiecznego: 

⎯  łóżko sterowane elektrycznie, dostępne ze wszystkich stron, 

Podstawy pielęgnowania osób w starszym wieku 

 

20

⎯  materac przeciwodleżynowy (zmiennociśnieniowy, wykonany z gąbki poliuretanowej 

typu jeż), 

⎯  miękka i sucha pościel pokrywająca materac wygładzona i dobrze naciągnięta, 

zabezpieczona przed zsuwaniem się i marszczeniem, 

⎯  łóżko codziennie prześciełane. 

2. Pomoc choremu leżącemu w zmianie pozycji: 

⎯  stosowanie techniki hamaka (przemieszczanie chorego na podkładzie z mocnego 

płótna) pozwalającej uniknąć bezpośredniego dotykania chorego, 

⎯  talkowanie ciała w miejscach bezpośrednio dotykanych przez pielęgniarkę, 
⎯  pilnowanie, by pacjent nie leżał i nie siedział na odleżynie, 
⎯  przemieszczanie chorego — zmiana ułożenia na łóżku, przenoszenie na fotel i wózek, 

o ile pozwala na to stan pacjenta, 

⎯  przestrzeganie zasad układania przy zmianie położenia (fizjologiczne układanie ciała 

w każdej pozycji, podparcie fizjologicznych krzywizn, korzystanie z fabrycznie 

produkowanych, a nie wykonanych przez pielęgniarki (z bandaża, gazy i waty) 

udogodnień i środków pomocniczych, 

⎯  częsta zmiana pozycji, kontrolowanie ułożenia i punktów obciążenia, aby nie dopuścić 

do powstania odleżyn.  

3. Staranne wykonywanie czynności pielęgnacyjnych i dbanie o zaspokojenie potrzeb 

leżącego pacjenta: 

⎯  ocena ryzyka rozwoju odleżyn, 
⎯  połączenie specjalistycznego sprzętu i prawidłowych technik pielęgnacyjnych, 
⎯  regularne dbanie o higienę ogólną, troskliwa pielęgnacja skóry, wywoływanie 

przekrwienia skóry, 

⎯  codzienne zapewnienie pacjentowi komfortu, 
⎯  zastosowanie fizykoterapii (naświetlania światłem Bioptronu, lampą Solur  

z wykorzystaniem światła czerwonego i niebieskiego), 

⎯  ochrona chorego przed odleżynami często jest równoznaczna z uratowaniem mu 

życia, może świadomość tej prawdy pomoże pielęgniarkom (i innym osobom) 

wytrzymać trud drobiazgowej opieki i pielęgnowania graniczący z przesadą. 

4. Pomoc w utrzymaniu mięśni, stawów i ścięgien w sprawności: 

⎯  unikanie niebezpieczeństwa zesztywnienia stawów stopy i wykształcenia się tzw. 

stopy końskiej,  

⎯  ćwiczenia pionizacji, chodzenia i lokomocji z asekuracją czynną, czyli z rzeczywistą 

pomocą i możliwością korzystania ze sprzętu rehabilitacyjnego (chodziki, balkoniki, 

lekkie wózki transportowe),  

Podstawy pielęgnowania osób w starszym wieku 

 

21

⎯  prowadzenie gimnastyki: 

•  biernej — stóp, dłoni, palców, stawu łokciowego stawu kolanowego, głowy, 
•  czynnej — stóp (np. sprzęgło i hamulec), dłoni (z użyciem piłeczki), zginanie  

w stawie łokciowym i kolanowym, głowy, 

•  izometrycznej — przezwyciężanie przez mięśnie stawianego im oporu bez 

wykonywania ruchów, 

⎯  ciepłe kąpiele w wannie — przemieszczenie przy użyciu dźwigu i podnośnika, 
⎯  masaż ciała w celu mobilizacji tkanek miękkich,  
⎯  wykonywanie ruchów w stawach kończyn dolnych przy użyciu rotora. 

5. Eliminowanie zastoju krwi żylnej w kończynach dolnych: 

⎯  zmiana ułożenia kończyny dolnej, uniesienie stopy ponad poziom stawu biodrowego, 

stosowanie odbarczającego, wysokiego ułożenia kończyn, 

⎯  stosowanie pończoch przeciwżylakowych (bandaż nie ma elastyczności), 
⎯  zapewnienie choremu dostatecznej ilości ruchu i aktywności, ćwiczenia izometryczne 

wykonywane samodzielnie lub z pielęgniarką, masaż gąbką lub szczotką (w kierunku 

serca) stóp i podudzi. 

6. Zapobieganie niedodmie i zapaleniu płuc: 

⎯  prowadzenie gimnastyki oddechowej bezoporowej i westchnień, 
⎯  wietrzenie pokoju, nawilżanie powietrza przy użyciu nawilżacza (idealne warunki 

stworzyłaby klimatyzacja), 

⎯  nakłanianie osoby starszej do odkasływania w pozycji półsiedzącej, 
⎯  przemieszczanie chorego, spacery po pokoju z zabezpieczeniem pacjenta chwytem 

podtrzymującym, 

⎯  wykonywanie przez chorego ruchów kończynami górnymi, przeciąganie się,  
⎯  oklepywanie pleców przez odzież, nacieranie pleców podczas głębokiego oddychania 

przez chorego, 

⎯  dopilnowanie, aby chory przyjmował płyny, 
⎯  stosowanie wysokiego ułożenia. 

Podstawy pielęgnowania osób w starszym wieku 

 

22

Literatura podstawowa 

 

 

1. Dison N., 1993: Technika zabiegów pielęgniarskich, PZWL, Warszawa. 

2. Hunt P., 1990: Pielęgniarstwo dorosłych z określonymi zaburzeniami fizjologicznymi, 

PZWL, Warszawa. 

3. Milanowska K., 1995: Kinezyterapia, PZWL, Warszawa. 

4. Ciechaniewicz K., 2001: Pielęgniarstwo. Ćwiczenia, PZWL, Warszawa. 

5. Szwałkiewicz E., 2000: Zasady podnoszenia i przemieszczania pacjentów, Wydawnictwo 

Medyczne Urban & Partner, Wrocław. 

6. Vogel A., 1991: Pielęgnowanie chorego w domu, PZWL, Warszawa.

 

 

 

 

 

Literatura obcojęzyczna 

 

 

1. Vogel A., 1976: Hauskrankenpflege. Anleitung  und Hilfen für Gruppenarbeit und 

Selbststudium, Georg Appl, Wemding. 

2. Hunt P., 1983: Nursing the Adult with a Specific Physiological Disturbance.