1
Kształtowanie się mowy dziecka – wykłady.
Język i mowa nie są pojęciami synonimicznymi.
Język:
system znaków, kod dwuklasowy, czyli składający się ze zbioru symboli samodzielnych (wyrazów i związków
frazeologicznych) i zbioru symboli niesamodzielnych (fonemów i morfemów) oraz z reguł ich łączenia;
jest tworem społecznym, arbitralnym (narzucającym rozumienie świata), konwencjonalnym (umownym);
jest semiotyczny, ponieważ znaki oznaczają przedmioty, zjawiska, stany, rzeczy konkretne lub abstrakcyjne;
najważniejszą właściwością, spotykaną tylko w języku ludzkim, jest kreatywność językowa, czyli możliwość rozumienia i
produkowania nieskończonej liczby zdań;
jest bytem abstrakcyjnym;
stanowi ważny element kultury, jest przyswajalny przez jednostkę w procesie socjalizacji;
Mowa:
zespół czynności, jakie przy udziale języka wykonuje człowiek, poznając rzeczywistość i przekazując jej interpretację
innym uczestnikom życia społecznego;
inaczej zachowania językowe;
zachowania te dzielą się na: dokonujące się w mowie wewnętrznej (cichej, pomyślanej), w umyśle człowieka, procesy
poznawcze, organizujące wiedzę o rzeczywistości, organizujące ją z zamiarem jej przekazania oraz zachowania
dokonujące się w mowie zewnętrznej (komunikacja językowa, interakcja językowa), w postaci dźwiękowej, graficznej,
gestowej;
Komunikacja językowa: uczestniczą w niej trzy rodzaje kompetencji:
Kompetencja językowa
Kompetencja komunikacyjna
Kompetencja kulturowa
Fonologiczna, morfologiczna i składniowa.
Wiedza o tym, jak budować
poprawne gramatyczne zdania i jak je rozumieć.
Oznacza zdolność do posługiwania się językiem.
Wiedza o tym jak budować sensowne
wypowiedzi, dostosowane do kontekstu
społecznego.
Wiedza na temat zjawisk
rzeczywistych, poznawanych za
pomocą języka.
Kompetencja = wiedza, Sprawność = umiejętność;
Realizacja językowa oznacza faktyczne wypowiedzi użytkowników języka.
Mowa jest związana ze sferą społeczną człowieka.
Mówienie to wytwarzanie szybkiej sekwencji dźwięków, wiążące się z intensywną pracą mięśni aparatu fonacyjnego i
artykulacyjnego oraz oddechowego.
Czynność mówienia, zarówno nadawanie, jak i odbiór, jest bardzo złożonym procesem, związanym nierozerwalnie z
przystosowaniem anatomicznym, rozwojem biologicznym i psychologicznym człowieka. Wymaga współdziałania: płuc,
oskrzeli, tchawicy, krtani, aparatu artykulacyjnego (gardło, jama nosowa, jama ustna) oraz narządu słuchu. Obejmuje
przynajmniej 100 mięśni, a każdym z nich zawiaduje nie mniej niż 100 neuronów, podczas mówienia dochodzi do 140 000
zderzeń neuromięśniowych na sekundę.
Korowy układ ruchowy, odpowiada za ruchy m.in. palców, odpowiada też za mowę, Mózg - składa się z układu
piramidowego, pozapiramidowego, móżdżku i neuronów. Niektóre neurony posiadają dodatkową osłonę aksonu, w postaci
osłonki mielinowej, umożliwiającą szybsze przewodzenie impulsów nerwowych. Opóźniony rozwój mieliny może
przyczyniać się do ORM u dzieci. Tylko u ludzi kora mózgowa zawiaduje umiejętnościami językowymi.
System językowy:
SYSTEM JĘZYKOWY
TREŚĆ
FORMA
GRAMATYCZNA
LEKSYKALNA
SYSTEM FONOLOGICZNY
SYSTEM MORFOLOGICZNY
SYSTEM SKŁADNIOWY
FLEKSYJNY
SŁOWOTWÓRCZY
2
TREŚĆ:
1. Leksyka – zbiór leksemów, słownik;
2. Gramatyka - dział językoznawstwa zajmujący się badaniem reguł, które rządzą generowaniem wyrazów i zdań języka;
A) Morfologia – nauka o morfemach, czyli najmniejszych znaczących jednostkach języka (rdzenny, gramatyczny);
a) Fleksja –dział gramatyki zajmujący się opisem form wyrazowych i odmiana wyrazów: imienna (deklinacja) i
czasownika (koniugacja) ;
b) Słowotwórstwo – powstawanie nowych wyrazów;
B) Składnia – zajmuje się budową wypowiedzeń (zdań, tekstów);
FORMA:
1. System fonologiczny - abstrakcyjny, wzajemnie zhierarchizowany układ cech dystynktywnych opisujący funkcjonalną stronę
dźwiękowej formy języka.
Funkcje języka:
Podział funkcji języka
R. Jacobsona,
w zależności
do czego odnosi się wypowiedź:
Reprezentatywna =
opisowa, symboliczna;
Komunikacyjna =
narzędzie porozumiewania się;
Referencyjna
Emocjonalna
Konatywna
Fatyczna
Metajęzykowa
Poetycka
Korowe obszary mowy:
MOTORYCZNY obszar mowy – okolica Broki, lewy płat czołowy, tylno-dolna część.
SENSORYCZNY – odbiorczy obszar mowy, okolica Wernickiego, lewy płat skroniowy, tylno- górna część.
DODATKOWY – okolica Penfielda, lewy płat czołowy, przyśrodkowa część.
Okolica styku płatów skroniowego, potylicznego i ciemieniowego, odpowiedzialna jest za INTEGRACJĘ spostrzeżeń słuchowych,
wzrokowych i czuciowych i odgrywa decydującą rolę w kształtowaniu się mowy. Pełen rozwój osiąga u dzieci 4-5 letnich i
specyficzna jest tylko dla ludzi.
Mowa dziecka, proces nabywania sprawności komunikacyjnych za pomocą języka. Od urodzenia do opanowania wszystkich
środków komunikacji werbalnej, do około 7 r. ż. M. dz. to autonomiczne zjawisko ze względu na charakterystyczny dla niego kod
językowy.
Fazy rozwoju języka:
PRZEDJĘZYK. Różn. dźwięki
FAZA I Wyp. jednowyrazowe
FAZA II dwuwyrazowe
FAZA III kilkuwyrazowe
FAZA IV Pełne zdania
FAZA V Pełna kompetencja
językowa
1 rok – dźwięki;
12-16 – holofrazy;
17-27 – dwuwyrazowe zdania;
20-40 – odkrywanie reguł gramatycz., budowanie zdań, 270 wyrazów;
26-42 – pełne zdania, abstrakcyjne słowa, 1000 wyrazów;
4-9 rok życia – poznanie subtelnych reguł gramatycznych, wzbogacanie
słownictwa, 2000 słów i wiecej;
Okresy rozwoju mowy wg Kaczmarka:
MELODII (0-1)
WYRAZU (1-2)
ZDANIA (2-3)
SWOISTEJ MOWY DZIECIĘCEJ (3-7)
3
WIEK
DZIECKA
JAK POWINNO BYĆ?
NA CO WARTO ZWRÓCIĆ UWAGĘ?
0–1
Różne rodzaje krzyku, mlaskanie, cmokanie.
Głośny, nagły dźwięk wywołuje zmianę zachowania niemowlęcia.
Tabela przedstawia w sposób ogólny przeciętny rozwój
mowy. Wyszczególnione tłustym drukiem zjawiska są dla
danego
okresu
najbardziej
charakterystyczne,
ale nie jedyne.
2 – 4
Głużenie – niemowlę „śpiewa” (guu, agu, aku, ghy...).
Reaguje na różne dźwięki, głośno się śmieje.
Dźwięki wydawane przez najmłodsze dzieci brzmią na
całym świecie podobnie. Nie ma też szczególnej różnicy w
głużeniu dzieci słyszących i niesłyszących.
4 – 6
Gaworzenie, czyli pierwsze zabawy głosem – dziecka zaczyna
prowadzić „rozmowę” z dorosłym posługując się prostymi
sylabami.
Gaworzenie będzie bardziej intensywne, jeśli dorośli zwrócą
na nie uwagę i będą „naśladowali” swoje dziecko. W ten
sposób zachęcają je do „mówienia”.
6 – 7
Gaworzenie samonaśladowcze – dziecko wielokrotnie powtarza
identyczne sylaby np. „babababa, mamama, dadada”. Próbuje
rozkazywać i pytać: „Tot? = Co to jest?”.
W chwilach zadowolenia gaworzenie jest intensywniejsze.
Dzieci niesłyszące nie gaworzą w sposób samonaśladowczy.
Jeśli niesłyszące niemowlę obserwowało w swoim
otoczeniu język migowy – zaczyna „gaworzyć palcami”.
Ok. 7 m. ż. Pojawiają się pierwsze prototypy wyrazowe,
czyli wypowiedzi po raz pierwszy
przypominające wyrazy, np. baja jako bajka, mana jako
mleko.
8 – 10
Echolalia – dziecko próbuje naśladować mowę dorosłych, jego
wypowiedzi składają się z wielokrotnie powtórzonych różnych
sylab. Rozumienie kilkunastu słów – min. imion, nazw zabawek
oraz zakazu „NIE”(ruszaj)!
Gaworzenie dzieci różnych narodowości coraz bardziej
upodabnia się w brzmieniu do danego języka.
11 – 12
Wypowiedzi coraz bardziej przypominają brzmieniem wyrazy
danego języka.
Roczne dzieci wymawiają przeciętnie około 6 słów, ale są i
takie, które nie potrafią wymówić żadnego, i takie, które
wymawiają ich już 50.
12 – 18
Jeden wyraz zastępuje zdanie, a właściwie kilka różnych zdań np.
„da” może oznaczać:
daj misia; 2. weź kółko; 3. połóż tutaj.
Pierwszy wyraz, który coś znaczy, powinien pojawić się
między 8 a (najpóźniej) 18 miesiącem życia.
18 – 23
Początek wypowiedzi dwuwyrazowych.
Dziecko używa przede wszystkim rzeczowników, czyli nazw.
20 – miesięczne dziecko wymawia średnio ok. 170 słów.
2 lata
Pojawiają się liczebniki – jeden, dwa, trzy... oraz różnorodne ja-ty:
dziecko zaczyna używać zaimka „się” np. myję się, bawię się.
Coraz więcej pytań i przeczeń – coś nie jest ładne, czegoś nie ma.
Przeważają zdania pojedyncze.
3 lata
Poprawna wymowa:
samogłosek ustnych [a, e, i, o, u, y]
spółgłosek nosowych [m, n, ń]
„półspółgłosek” [ j, ł]
spółgłosek [ h, f, w, t, d, p, b].
Trzylatek ma jeszcze prawo wymawiać spółgłoski
dźwięczne
z
niepełną
dźwięcznością,
a
nawet
bezdźwięcznie, np. „fota” zamiast „woda”.
Dziecko trzyletnie zaczyna śmielej posługiwać się zdaniami
złożonymi.
4 lata
Poprawna artykulacja spółgłosek [k, g, ś, ź, ć, dź].
Spółgłoski miękkie [ś, ź, ć, dź] MOGĄ jeszcze być wymawiane
jako mniej miękkie [sי].
Przed ukończeniem 3 lat i 8 miesięcy wiele dzieci zamienia
[r] na [l]. Czterolatek nie powinien zamieniać [t, d] na [k, g]
– lub odwrotnie, może jednak zamieniać spółgłoski [sz, ż,
cz, dż] oraz [s, z, c, dz] na [ś, ź, ć, dź].
5 lat
Poprawna wymowa spółgłosek [sz, ż, cz, dż] lub zastępowanie ich
spółgłoskami [s, z, c, dz].
Poprawna wymowa spółgłoski [r] lub zastępowanie jej spółgłoską
[l].
5-latek tworzy własne wyrazy, np. „doroślinny” = dla
dorosłych, „ukradacz” = złodziej.
35% dzieci 5-letnich prawidłowo wymawia [r].
6 lat
Poprawna wymowa spółgłosek [sz, ż, cz, dż] oraz spółgłoski [r].
Mogą się jeszcze zdarzać pomyłki, ale powinny być coraz rzadsze.
Większość dzieci poprawnie wymawia spółgłoskę [r] zanim
ukończy 6 rok życia .
20% 6-latków spółgłoski dźwięczne nadal wymawia tylko
częściowo dźwięcznie.
7 lat
Prawidłowa wymowa wszystkich spółgłosek i samogłosek języka
polskiego.
Do ok. 10 roku życia mowa dziecka będzie nabierała cech
mowy dojrzałej.
4
PYTANIA:
1. Porównanie terminów język i mowa.
2. Kompetencja komunikacyjna to…
3. Kompetencja językowa to…
4. Kompetencja kulturowa to…
5. W skład systemu językowego wchodzą:
6. Okres melodii to 0-1 rok życia
7. Okres wyrazu to 1-2 rok życia
8. Okres zdania to 2-3 rok życia
9. Okres swoistej mowy dziecięcej to 3-7 rok życia
10. Przeciętny zasób słownictwa czynnego dziecka w wieku 1 roku do 20 słów
11. Przeciętny zasób słownictwa czynnego dziecka w wieku 1,5 roku….20-80 wyrazów
12. - „ - 2 roku ………….………..
13. - „ - 3 roku ………………..…..
14. - „ - 4 roku ………………..…..
15. - „ - 5 roku …………………….
16. duzy wolek……….... duży wolek ……..….. duzy worek ……..……… duży worek…………..
17. Do którego roku życia dziecko przyswaja podstawy systemu gramatycznego? Do 3 roku życia.
18. Początek rozwoju fleksji – rozwój deklinacji wyprzedza rozwój koniugacji.
19. Zaburzenia słuchu fonematycznego, to słuchowe nierozróżnialnie głosek.
20. Prawidłowemu rozwojowi funkcji motorycznych narządów mowy, sprzyja: karmienie piersią w 1 roku
życia.
21. Skutkiem zaburzeń mowy może być: problem z nauką czytania i pisania, zaburzenia osobowości,
zaburzenia zachowania, natomiast obniżenie ogólnej sprawności fizycznej NIE.
22. Definicja mowy i języka
23. Definicje kompetencji
24. Jak przebiega rozwój ilościowy i słownictwa w ontogenezie?
25. Scharakteryzować okres melodii, wyrazu, zdania, swoistej mowy dziecięcej.
26. Głużenie a gaworzenie?
27. Jak rozwijać słuch fonematyczny?
28. W jakim wieku dziecko powinno wymawiać głoski: s, ś, sz, r, k, l .
29. Podział na okresy mowy według Kaczmarka.
30. Jak środowisko wpływa na kształtowanie mowy dziecka?
31. Jaka jest rola środowiska wychowawczego?
5
Proces rozwoju mowy przebiega pewnymi etapami i trwa kilka lat. Czas pojawienia się tych etapów jest stały, a dopuszczalne są
przesunięcia nie większe niż pół roku.
Są to następujące okresy [L. Kaczmarek 1988] :
okres melodii (do 1. roku życia); stadium przedjęzykowe, tj. a) głużenie (2-3 m.ż.)-nieświadome ćwiczenia narządów
artykulacyjnych: samogłoski, spółgłoski, ich połączenia; głużą też dzieci niesłyszące; b) gaworzenie(5-7 m.ż.)- świadome
powtarzani dźwięków mowy własnej i otoczenia; gaworzą tylko dzieci słyszące.
Osiągnięcia tego okresu to:
1.Ok.1. r.ż. pojawiają się pierwsze słowa złożone z sylab ma, ba, ta, la.
2. Roczne dziecko rozumie mowę dorosłych; mówi mało, ale bardzo dużo rozumie.
3. Spełnia proste polecenia, zna swoje imię, pokazuje części ciała.
okres wyrazu (1-2r.ż)- opanowuje wszystkie samogłoski oprócz ę, ą i sporo spółgłosek: m, t, b, k, d , czasem ć, ś. Pod
koniec tego okresu dziecko operuje kilkudziesięcioma poprawnie wymawianymi wyrazami i ogromną liczbą zastępczych, zaczyna
budować zdania.
okres zdania (2-3 r.ż)- opanowuje ę, ą oraz spółgłoski p, b, m, w, f, ś, ź, ć, ń, dź, k, g, c, t, d, n, j, ł. Dwulatek opanowuje
w ciągu roku ok..1000 słów; pojawiają się próby wypowiedzi 2-3 wyrazowych .
okres swoistej mowy dziecka (3-7r.ż) opanowuje najtrudniejsze głoski około 4 r.ż.-s, z, c, dz, a około 5 r.ż.- sz, ż, cz, dż,
r oraz różnicuje je od podobnych. W wieku 3-5 lat dziecko zadaje mnóstwo pytań (ok.50 dziennie), tworzy niezwykłe opowieści
(konfabuluje), wzbogaca ilościowo i jakościowo swój słownik, operuje rzeczownikami, czasownikami, przymiotnikami,
przysłówkami i zaimkami.
Pięcioletnie dziecko ma prawo opuszczać (mogilalia), przestawiać (metateza) i zamieniać głoski na łatwiejsze (substytucja), ale nie
może (bez względu na wiek) ich deformować, czyli zniekształcać, np. wymawiać międzyzębowo, bocznie, welarnie.
Dzieci sześcioletnie powinny wymawiać prawidłowo wszystkie głoski i budować zdania logiczne, poprawne pod względem
gramatyki i składni oraz akcentu, rytmu i melodii. Badania wykazują jednak, że co czwarte dziecko wadliwie wymawia
podstawowe dźwięki mowy. Nie każde jednak odstępstwo od ogólnopolskiej normy wymawianiowej jest wadą wymowy. Do wad
nie zaliczamy m.in. nieprawidłowości artykulacyjnych wynikających z nieukończonego rozwoju mowy (do 5 r.ż.), wymowy
gwarowej oraz błędów wymowy (potrafimy je sami skorygować).
Co to jest wada wymowy?
Gdy wymowa odbiega od normy ogólnie przyjętej w danym języku, począwszy od drobnych nieprawidłowości w realizacji
poszczególnych głosek, aż po ciężkie wady utrudniające kontakt z otoczeniem. Odchylenia w mowie mogą dotyczyć zasobu
słownictwa (leksyka), umiejętności posługiwania się formami gramatycznymi lub rozumienia ich funkcji, realizacji fonemów lub
ich odbioru.
Największą grupę wad wymowy na etapie nauczania początkowego stanowią wady artykulacyjne zwane dyslalią. Jest to
nieprawidłowość w wymawianiu jednej, wielu, a nawet niemal wszystkich głosek od razu. Wymowa jest wtedy niewyraźna, mało
zrozumiała, aż do bełkotu.
Najogólniej dyslalia obejmuje:
- mogilalię (elizje), tj.opuszczanie dźwięków (krowa- kowa);
- paralalię (substytucje, czyli zamienianie głosek);
- dyslalię właściwą (wszelkie zniekształcenia głosek).
Ze względu na nazwę głosek nieprawidłowo artykułowanych dyslalię dzieli się na:
- sygmatyzm tj. seplenienie (sz, ż, cz, dż jako s, z, c, dz);
- mowa bezdźwięczna (woda-fota, żaba-szapa);
- rotacyzm, tj. reranie (wadliwa wymowa r );
- kappacyzm (wadliwa wymowa k);
- gammacyzm (wadliwa wymowa g);
- rynolalia, tj.nosowanie (nosowa wymowa głosek ustnych lub odwrotnie).
Drugim co do częstotliwości występowania u dzieci rodzajem zaburzenia mowy jest jąkanie. Najogólniej mówiąc polega ono na
zaburzeniu koordynacji narządów: oddechowego, artykulacyjnego i fonacyjnego. Obserwuje się wzmożone napięcie mięśni
związanych z mową, np. wiązadła głosowe zaciskają się, zachodzą na siebie, głos wydobywa się z trudem..
6
Co wywołuje wady wymowy?
Przyczyną wad wymowy są najczęściej nieprawidłowości w budowie i funkcjonowaniu narządów artykulacyjnych lub zaburzenia
słuchu fonematycznego. Można je podzielić na wewnątrzpochodne (tkwiące w dziecku) i zewnątrzpochodne (środowiskowe).
Do czynników wewnątrzpochodnych zaliczamy:
- niską sprawność ruchową narządów artykulacyjnych (języka, warg, podniebienia miękkiego);
- wady zgryzu i anomalie zębowe (wymowa międzyzębowa);
- upośledzenie słuchu fizjologicznego (zaburzenia artykulacji, melodii, intonacji, elizje);
- nieprawidłową budowę aparatu mowy (rozszczep podniebienia, warg, zbyt duży lub mały język, skrócone wędzidełko);
- przerost trzeciego migdałka (nosowanie, wymowa międzyzębowa);
- dysfunkcję słuchu fonematycznego (odpowiadającego za procesy analizy i
syntezy słuchowej).
Do czynników zewnątrzpochodnych (tkwiących w rodzinie) należą:
- mówienie do dziecka językiem nianiek (spieszczanie);
- nadmierny rygoryzm lub liberalizm co do mowy dziecka;
- ograniczone kontakty z matką do 2. r.ż.;
- zaniedbania zdrowotne matki w ciąży (niedożywienie, używki);
- niewłaściwa atmosfera rodzinna;
- nieprawidłowe wzorce wymowy w domu;
- brak okazji do rozwijania mowy (rozmowy, czytanie książek, oglądanie ilustracji, gry językowe).
Jakie skutki powodują wady wymowy?
1. W znacznym stopniu utrudniają osiąganie sukcesów w szkole.
2. Kłopoty w nauce czytania i pisania (agramatyzmy, nieprawidłowa budowa zdań, uporczywe literowanie, kłopoty z łączeniem liter
i głosek w wyrazy, z przejściem od głoskowania do czytania sylabami i wyrazami, opuszczanie, przestawianie lub dodawanie
różnych głosek i sylab, zamienianie wyrazów o podobnym brzmieniu; w pisaniu kłopoty z posługiwaniem się dwuznakami,
spółgłoskami miękkimi, dźwięcznymi i bezdźwięcznymi, końcówkami fonetycznymi –ą -om, inne).
3. Zaburzenia osobowości (poczucie niższej wartości, osamotnienia, stany lękowe np. logofobię- lęk przed wypowiadaniem się,
nerwowość, unikanie kontaktów z gośćmi, rówieśnikami).
4. Osłabiają wydolność umysłową dziecka i wpływają ujemnie na jego stosunek do nauki, szkoły i kolegów.
Logopedia jest nauką o kształtowaniu prawidłowej mowy, usuwaniu wad mowy oraz nauczaniu mowy (mówienia i rozumienia), w
przypadku jej braku lub utraty, usuwa też trudności w czytaniu i pisaniu.
WSKAZÓWKI DLA RODZICÓW
Jak zapobiegać nieprawidłowościom w rozwoju mowy?
1. Zapoznać się z prawidłowościami rozwoju mowy dziecka.
2. Śledzić uważnie proces rozwoju mowy swojego dziecka, czy nie pojawiają się niepokojące objawy, np.
-nieprawidłowość w budowie narządów mowy,
-brak gaworzenia we właściwym czasie,
-brak mowy u 3-letniego dziecka.
3. Zatroszczyć się o prawidłowy rozwój mowy dziecka już we wczesnym dzieciństwie, a także w okresie prenatalnym.
4. Dbać o właściwą opiekę medyczną, racjonalne odżywianie, pozytywne postawy wychowawcze w domu i w szkole, życzliwe
postawy międzyludzkie.
5. Od urodzenia mówić do dziecka językiem dorosłych, a spieszczenia używać tylko w zabawach.
6. Nie wymagać od dziecka posługiwania się mową dorosłych, ale też nie naśladować jego języka. Utrudnia to dziecku naukę
mowy.
7. Nie przestawiać dziecka leworęcznego na rękę prawą bez konsultacji z psychologiem.
8. Zapobiegać chorobom uszu, przewlekłym stanom kataralnym i wadom zgryzu (karmić butelką do 1.roku życia ! smoczki- też! )
9. Starać się słuchać, co dziecko do nas mówi, ponieważ chętnie słuchane-chętnie mówi.
10. Zachęcać dziecko do mówienia, nawet jeśli ma zaburzoną mowę.
7
Dlaczego powstają wady wymowy?
Przyczyny mogą być różne, mogą się też na siebie nakładać.
Pierwsza grupa to zmiany w budowie aparatu artykulacyjnego tzn. nieprawidłowa budowa języka, zbyt krótkie
wędzidełko podjęzykowe, wady zgryzu, anomalie zębowe.
Druga grupa przyczyn to nieprawidłowe funkcjonowanie narządów mowy czyli np. niska sprawność języka,
warg, brak pionizacji języka itd.
Kolejna przyczyna to nieprawidłowa budowa i funkcjonowanie narządu słuchu. Także słuchu fonematycznego.
Wady wymowy mogą być powodowane także przez niesprzyjające uczeniu się mowy warunki - złe wzorce
mowy, nieodpowiednia postawa rodziców, brak stymulacji rozwoju mowy.
Oczywiście także każde opóźnienie rozwoju psychomotorycznego będzie wpływało niekorzystnie na powstawanie i
rozwój mowy.
Kiedy trzeba zgłosić się do logopedy?
Proponuję zawsze skontaktować się z logopedą kiedy coś w mowie dziecka Państwa niepokoi. Można jednak
wyznaczyć co dziecko w określonym wieku powinno umieć. I tak :
3 – latek potrafi porozumiewać się z otoczeniem prostymi zdaniami, wymawia wszystkie samogłoski i
spółgłoski za wyjątkiem: sz, cz, ż, dż oraz r.
4 - latek powinien przestać zmiękczać wyrazy czyli prawidłowo wymawiać głoski : s, z, c, dz.
5 – latek wymawia głoski: sz, ż, cz, dż.
6, 7 - latek głoskę "r".
Wiek, w którym wymowa powinna być prawidłowa obniżył się ze względu na przyspieszenie obowiązku szkolnego.
Dziecko zaczynające naukę pisania i czytania musi dobrze wymawiać by nie mieć problemów z identyfikacją głosek.
Trzy lata.
Twój malec rozumie, co do niego mówisz, jeśli to, co mówisz nie wybiega poza jego wcześniejsze doświadczenia.
Trzylatek używa już zdań kilkuwyrazowych, chociaż w tych zdaniach występują wciąż błędy gramatyczne (nie mam
zabawków zamiast – nie mam zabawek). Prawidłowo wymawia: a,o,e,y,i,ą,ę,p,m,f,w,t,d,n,ń,k,g,ch,j,ł.
S,z,c,dz czasem jeszcze wymawia jest jako ś,ź,ć,dź, ale coraz częściej już prawidłowo.
Sz,ż,cz,dż może jeszcze zastępować ś,ź,ć,dź, w miejscu „r” coraz częściej pojawia się „l”, a nie jak dotąd „j”.
Cztery lata.
Czterolatek potrafi już mówić o przeszłości, przyszłości, a nie tylko teraźniejszości. Zadaje mnóstwo pytań.
Głoski sz,ż,cz,dż coraz częściej brzmią prawidłowo, choć jeszcze mogą być zastępowane przez s,z,c,dz.
Podobnie z głoską „r” – wciąż ma prawo być zastępowana przez „l”. Nieprawidłowe będzie zastępowanie głoski „r”
przez „ł”.
Pięć lat.
Wypowiedzi dziecka są już wielozdaniowe. Głoska „r” najczęściej wymawiana jest już prawidłowo. Czasem pojawia
się ona w miejscu, gdzie powinno być „l” (dziecko powie „rarka” zamiast „lalka”). Nie przejmuj się tym. To
hiperpoprawność. Ona sama zaniknie.
Sześć lat.
W tym wieku mówimy o ukończonym rozwoju mowy. Wszystkie głoski powinny brzmieć prawidłowo. Błędy
gramatyczne zanikają, a wypowiedzi są wielozdaniowe, sensowne i poprawne pod każdym względem.
Czterolatek mówi już zdaniami złożonymi, doskonali wymowę i słownictwo.
Siedmiolatek ma utrwaloną wymowę wszystkich głosek oraz opanowaną technikę mówienia.
8
Słuch fonematyczny –
słuch mowny, fonologiczny, fonemowy; zdolność do kwalifikowania wyróżnionych z potoku mowy głosek jako
przynależnych do określonych, fonologicznie zdeterminowanych klas głosek; możliwość rozróżniania słów, które są
zbudowane z głosek danego języka; rozwija się najintensywniej między 1 a 2 rokiem życia w miarę utrwalania się
wzorców słuchowych nowo poznanych wyrazów.
Słuch fonematyczny jest niezbędny do rozumienia mowy. Jeżeli jest on zaburzony to zarówno dorośli, jak i dzieci mogą
mieć problemy z mówieniem i rozumieniem (np. niektóre osoby z objawami afazji, dzieci, u których mowa rozwija się
z opóźnieniem, dzieci z trudnościami w nauce czytania i pisania).
Gdy ktoś do nas mówi, to dzięki słuchowi fonematycznemu jesteśmy w stanie wyodrębnić z potoku dźwięków mowy te
cechy, które pozwalają nam zidentyfikować fonem. Dlatego wiemy, że np. [t] i [d] to dwie różne głoski, choć różnią się
one tylko jedną cechą (dźwięcznością). Słuch fonematyczny oprócz różnicowania fonemów pozwala nam także je
identyfikować (wiemy, że dany dźwięk mowy to [s] niezależnie od tego, czy wypowiedziała go kobieta czy mężczyzna,
czy został wypowiedziany poprawnie czy też przez osobę z wadą wymowy).
Do przeprowadzenia z dzieckiem ćwiczeń słuchu fonematycznego nie trzeba stwarzać specjalnych sytuacji, można do
tego wykorzystać wiele popularnych zabaw, jak zabawy paluszkowe czy dźwiękonaśladowcze. Na początek może to
być prosta zabawa w słuchanie dźwięków, szukanie i wskazywanie źródła dźwięków, naśladowanie odgłosów. Dziecko
z zamkniętymi oczami słucha otaczających je dźwięków, najpierw są to dźwięki naturalne, dochodzące z otoczenia
(tykanie zegara, warkot samochodu, granie radia), a następnie wprowadzamy dźwięki specjalnie wytwarzane do zabawy
(dźwiękowe ilustrowanie opowiadanych historyjek lub bajek). Do wytwarzania tych dźwięków możemy użyć np.
naczyń kuchennych, szklanek, drewna, szeleszczących papierów, materiałów sypkich (kasza, ryż, makaron, kasztany,
orzechy). Dziecko zapoznaje się z nimi mając otwarte oczy, po czym odwraca się lub zamyka oczy i próbuje
zidentyfikować demonstrowane dźwięki. Dziecko musi wielokrotnie usłyszeć dźwięk, którego nie umie zidentyfikować.
Małe dzieci uczymy rozróżniać dźwięki wydawane przez pojazdy, zwierzęta, stukot butów, skrzypnięcie drzwi,
posługujemy się obrazkami. Następnie dzieci próbują naśladować słyszane głosy oraz rozpoznawać i różnicować
dźwięki z otoczenia np. instrumentu.
Ćwiczenia słuchowe w odróżnianiu dwóch głosek należy powtarzać aż do momentu, gdy dziecko nie będzie miało
żadnych trudności w ich rozpoznawaniu. Kiedy już pojawi się zdolność różnicowania głosek (w drugim roku życia),
wówczas potrafi ono różnicować nawet te głoski, których nie potrafi jeszcze wymówić, stąd te śmieszące nas sytuacje,
gdy małe dziecko poprawia inne dziecko: „mówi się kosyk, a nie kosyk”, „mówi się lowelek, a nie lowelek”. Stopniowo
wprowadzamy sylaby, a potem wyrazy.
W przypadku braku lub niedostatecznych wzorców słuchowych głosek, ćwiczenia rozpoczyna się od najłatwiejszych do
rozróżnienia fonemów (kontrastowych) jak a p., u m. Po upewnieniu się, że potrafi już rozróżnić oba dźwięki w
sylabach i wyrazach powtarzamy je. Ćwiczenia te mogą odbywać się poprzez różnicowanie dźwięków mowy, przez
powtarzanie głosek, określanie ich położenia w wyrazie, wymyślanie wyrazów na określoną głoskę, szukanie do nich
rymu. Starszemu dziecku, odpowiednio wykształcony słuch fonematyczny umożliwia prawidłową wymowę,
wychwytywanie różnic między słowami podobnie brzmiącymi, ale mającymi inne znaczenie, a w końcu dokonywanie
analizy i syntezy słuchowej wyrazów, co stanowi podstawową czynność w nauce czytania i pisania. Za pomocą słuchu
fonemowego, dziecko może wyodrębnić z potoku mowy wyrazy, w wyrazach
sylaby, w sylabach
głoski, a
zwłaszcza głoski dźwięczne, od ich bezdźwięcznych odpowiedników, np.: pąk bąk, dam tam, bas pas, bije
pije, sieci siedzi, pasek piasek.
Zaburzenia słuchu fonematycznego
utrudniają rozumienie mowy i są przyczyną wadliwej realizacji głosek, powodującą trudności w czytaniu i pisaniu ze
słuchu (dysleksja i dysgrafia), w nauce szkolnej. Dziecko takie dobrze słyszy słowa, lecz w ciągu mownym nie potrafi
rozróżnić pojedynczych dźwięków, lub złożyć je w całość dźwiękową. W efekcie, w czytaniu, uporczywie literuje, ma
kłopoty z przejściem do czytania sylabami i wyrazami. Tak mozolne czytanie utrudnia zrozumienie treści. Zdarza się,
że dziecko w starszym wieku opuszcza, przestawia lub dodaje różne głoski, sylaby, a w piśmie ma problemy z
dwuznakami, spółgłoskami miękkimi, dźwięcznymi i bezdźwięcznymi. Zaburzenia słuchu fonematycznego powodują
rozwijanie się wad i zaburzeń mowy, a te nie poddane terapii, pogłębiają się z wiekiem powodując np. ubożenie
słownictwa i uporczywe błędy w pisaniu.
Ćwiczenia słuchu fonematycznego
mają duże znaczenie przy opóźnionym rozwoju mowy. Twierdzi się, że jeśli rozwój motoryki narządów mowy i słuchu
fizycznego jest prawidłowy, to przyczyny złej wymowy leżą w niedostatecznej kontroli słuchowej (mowa o słuchu
fonematycznym). Ćwiczenie słuchu mownego znacznie przyspiesza usuwanie zaburzeń dyslalicznych i jest pomocne, a
niekiedy konieczne w niektórych typach afazji.
9
Rozwój wymowy u dzieci
Biorąc pod uwagę różnice w rozwoju dzieci, poniżej podany jest orientacyjny schemat, jakie głoski powinny
mówić
3-latki, 4-latki i 5/6-latki.
Dziecko 3-letnie powinno mówić:
Wszystkie samogłoski (a, o, u, e, i, y, ą, ę) oraz głoskę j
Wszystkie wargowe spółgłoski twarde i zmiękczone: p, pi, b, bi, m, mi
Spółgłoski wargowo-zębowe twarde i zmiękczone: f, fi, w, wi
Spółgłoski środkowojęzykowe: ś, ź, ć, dź, ń
Spółgłoski tylnojęzykowe twarde i zmiękczone: k, g, ki, gi
Spółgłoski tylnojęzykowe szczelinowe: h, hi
Spółgłoski przedniojęzykowe zwarte: t, d
Spółgłoski półotwarte: n, l, li
Dziecko 4-letnie powinno ponadto mówić:
S z c dz
Dziecko 5-letnie powinno ponadto mówić:
Sz rz cz dż
Dziecko 6-letnie powinno ponadto mówić:
r