Co to jest dobre życie ? s.39-56
Psychologia pozytywna
Ewa Trzebińska
1. Jakość życia a dobrostan, optymalne funkcjonowanie
a) Jakość życia to te aspekty położenia człowieka, które mogą podlegać wartościowaniu.
Myśląc o jakości życia zwykle jesteśmy skłonni brać pod uwagę wiele różnych czynników,
które składają się na w miarę kompletny zestaw warunków określający czyjąś życiową
sytuację. Ocena jakości życia obejmuje zwykle czynniki zewnętrzne (np. sytuacja
mieszkaniowa, dostęp do usług medycznych).
b) Dobrostan to elementy sytuacji człowieka, które są dla niego korzystne. Często bywa
sprowadzany do ogólnej oceny sytuacji człowieka, np. odczuwanego szczęścia. Jest
najczęściej charakteryzowany przez ocenę stanu psychicznego i właściwości osoby.
c) Optymalne funkcjonowanie – procesy psychiczne i aktywności osoby, które zapewniają
skuteczność działania ze względu na jej własne potrzeby oraz wymagania środowiska.
d) Flourishing (proponowane przez Trzebińską tłumaczenie: prosperowanie) – żywotność,
zdrowie fizyczne, pozytywne relacje z otoczeniem, rozwijanie się w kierunku osiągnięcia
pełni potencjalnych możliwości we wszystkich zakresach funkcjonowania, które
umożliwiają aktywne realizowanie zamierzeń i konstruktywne odpowiadanie na wyzwania
(Keyes i Haidt).
2. Hedonizm i eudajmonizm
a) Z hedonistycznego punktu widzenia przyjmujemy, że człowiek ma dobre życie, jeśli
odczuwa zadowolenie i nie pytamy, dlaczego je odczuwa.
b) Z eudajmonistycznego punktu widzenia przyjmujemy, że człowiek ma dobre życie, jeśli
może wykazać się posiadaniem wartościowych przymiotów i nie pytamy, czy jest z tego
zadowolony. Ujęcie eudajmonistyczne zyskało na znaczeniu w psychologii pozytywnej.
c) Kennon Sheldon stworzył model integrujący podejścia hedonistyczne i eudajmonistyczne
- Istnieją następujące poziomy regulacji (rosnąco w hierarchii):
*podstawowe mechanizmy funkcjonowania (biologiczne potrzeby, poznawczo-społeczne
zdolności, potrzeby psychiczne, style zachowań społecznych)*
*cechy osobowości*
*cele i intencje*
*ja*
*standardy społeczno-kulturowe*
- Integracja różnych poziomów regulacji jest fundamentalnym, wspólnym czynnikiem
leżącym u podłoża hedonistycznych i eudajmonistycznych wskaźników wysokiej jakości
życia
- Wertykalna samoorganizacja jest wspierana przez wrodzony mechanizm dostarczający
informacji o wartości konkretnych podejmowanych decyzji i działań ze względu na
dobrostan.
d) McAdams i współpracownicy (Bauer, Sakaeda) uważają, że cieszenie się życiem i
posiadanie wartościowych ze względu na jakość życia przymiotów to dwie odmienne formy
dobrostanu
- Rozwój osobowości przebiega dwoma torami:
*osiąganie eudajmonistycznie rozumianego dobrostanu w postaci coraz większej dojrzałości
społeczno-poznawczej (sprawowaniu poznawczej kontroli impulsów, integracji wielorakich
punktów widzenia, rozumienia sensu życia, zdolności do rozumowania moralnego)
* dążenie do hedonistycznego dobrostanu, czyli ku coraz bardziej satysfakcjonującym
relacjom z otoczeniem i większemu zadowoleniu z własnego życia
- Oba te aspekty kształtują się niezależnie od siebie i każdy z nich ma odrębny wpływ na
postępowanie człowieka oraz skuteczność w rozwiązywaniu problemów
- Dobre życie to styl funkcjonowania wyrażający optymalny rozwój osobowości zarówno w
kierunku dojrzałego myślenia, jak i dobrego samopoczucia.
3. Wartość życia podlega ocenie subiektywnej i obiektywnej.
4. Dobro ma wymiar jednostkowy lub społeczny. Psychologia pozytywna może analizować
jakość życia na poziomie społecznym posługując się tymi samymi pojęciami, co przy ocenie
dobrostanu jednostkowego (podejście powszechne) lub poszukiwać wskaźników
specyficznych dla społecznego wymiaru dobrostanu, np. odwołując się do dorobku innych
nauk społecznych, np. wskaźnika rozwoju społecznego HDI albo szukając własnych,
uwzględniających psychiczne i społeczne aspekty dobrostanu "wspólnego".
5. Psychologowie opisują dobre życie uwzględniając jego dwie postacie: przeżywanie
szczęścia i posiadanie wartościowych osiągnięć życiowych.
a) Szczęście
- Ed Diener określa szczęście jako "stopień, w jakim człowiek lubi swoje własne życie".
Odczuwanie szczęścia jest wyrazem globalnej oceny własnego życia. Wynika ona z dwóch
przesłanek: satysfakcji z własnego życia (poznawczego osądu stopnia zgodności między
rzeczywistym stanem własnych spraw a posiadanych w odniesieniu do nich standardami)
oraz rodzaju emocjonalnych reakcji na zdarzenia. Szczęście jest tym wyższe im większa jest
satysfakcja z życia oraz im więcej jest przeżywanych przyjemności i mniej uczuć
negatywnych. Dwa wyodrębnione czynniki są ze sobą ujemnie skorelowane oraz mają
odmienne powiązanie z innymi zjawiskami, np. pozytywna afektywność koreluje z
optymizmem, a satysfakcja z życia nie. Równocześnie oba są odrębne od innych
pozytywnych aspektów samopoczucia i myślenia, np. samooceny (Furr, 2005).
- Narzędzia do pomiaru tak ujmowanego szczęścia:
* Satisfaction With Life Scale (autorzy:Diener, Emmons, Larsen, Griffin) – w narzędziu
znajduje się 5 twierdzeń opisujących bardzo wysoką ocenę życia, np. odczucie, że jest ono
bliskie idealnego lub przeświadczenie, że nie chciałoby się prawie nic zmienić we własnym
życiu. Badany określa w jakim stopniu zgadza się z podanymi stwierdzeniami.
*Subjective Happiness Scale (autorka: S. Lyubomirsky) – zawiera 4 pozycje stanowiące dla
badanego zadania wymagające zastosowanie różnych form oceniania własnego życia . Dwie
z nich to pytania odnoszące się bezpośrednio do odczuwanego szczęścia, przy czym badany
odpowiada na nie w sposób bezwzględny oraz porównuje się do osób w podobnym wieku i
o podobnym statusie społecznym. Dwie to krótkie charakterystyki człowieka szczęśliwego i
nieszczęśliwego, a badany określa w jakim stopniu odnoszą się one do niego. Wszystkie
odpowiedzi kumuluje się i uśrednia w sposób umożliwiający uzyskanie jednego wyniku w
przedziale 1-7, który charakteryzuje ogólny poziom szcześcia odczuwanego przez daną
osobę.
- Większość ludzi jest szczęśliwych przez większość czasu trwania ich życia, u 75 %
badanych pozytywne emocje przeważają nad negatywnymi, a około 80% badanych określa
siebie jako "szczęśliwy" lub "bardzo szczęśliwy" (Diener, Lucas i Napa Scolon, 2008).
- Człowiek szczęśliwy to raczej ktoś, kto doświadcza pozytywnych emocji o umiarkowanej
sile, ale systematycznie, niż ktoś, komu przydarzają się pozytywne emocje bardzo
intensywne, ale sporadycznie (Lyubomirsky, King i Diener)
- Krytyka: oceny własnego życia i reakcji emocjonalnych są dokonywane każdorazowo na
podstawie aktualnie dostępnych informacji. Niektóre informacje przydatne do dokonania
takiej oceny są dostępne tylko sytuacyjnie, a inne chronicznie (tym samym mają większy
wpływ na ocenianie). To, które z informacji o własnym życiu są dostępne chronicznie, a
które sytuacyjnie jest kwestią indywidualną. Ludzie stosują odmienne strategie
przeszukiwania swoich zasobów informacji, kiedy mają ocenić swoje życie, np. jedni
koncentrują się bardziej na wspomnieniach korzystnych zdarzeń, a inni na trudnościach. W
konsekwencji nie możemy uznać, że oceny szczęścia różnych osób dotyczą tych samych
spraw, bo nie wiemy, na jakiej podstawie ludzie dokonują takiej oceny w danym momencie
oraz nie możemy przewidzieć, jaka będzie ta ocena w innych okolicznościach. Ponadto w
krótkiej perspektywie ocena życia jest bardzo stabilna, natomiast w długiej wykazuje
znaczną stałość. Trudno zatem rozstrzygnąć, która z tych perspektyw jest istotniejsza jako
miara szczęścia oraz stawiać pytania o czynniki, mogące szczęście trwale podnieść lub
obniżyć.
- Według Czapińskiego szczęście ma trzy różne, funkcjonalnie odrębne aspekty:
*wola życia – punkt wyjścia odczuwania szczęścia, biologicznie zdeterminowana
dyspozycja do konstruktywnego radzenia sobie.
* uogólnione odczucie dobrostanu
*bieżące ocena sytuacji.
Zdarzenia są w pierwszej kolejności poddane bieżącej emocjonalnej i poznawczej ocenie,
dlatego aktualne poczucie szczęścia ulega najłatwiej zmianom i jest stale naruszane. W
następnej kolejności skutki zdarzeń obejmują ogólne poczucie szczęścia, które w przypadku
permanentnie działających czynników też może ulec zmianie. Rdzeń poczucia szczęścia –
wola życia – nie ulega natomiast zmianie pod wpływem zdarzeń, co stabilizuje
konstruktywne funkcjonowanie człowieka nawet w obliczu poważnego obniżenia się
bieżącego i uogólnionego zadowolenia z życia i zapobiega depresji oraz samobójstwu.
Ogólny poziom szczęścia jest wyznaczony głównie przez wolę życia i właśnie dlatego
bieżące zdarzenia mają relatywnie mały udział w jego ustalaniu się. Zmienność i stałość
odczuwania szczęścia to efekt działania dwóch odrębnych procedur regulacji stanu
afektywnego organizmu, z których jedna (ogólne poczucie szczęścia) bazuje na
wewnętrznej stymulacji (woli życia) a druga (bieżące poczucie szczęścia) na danych
pochodzących z zewnątrz. Ich współwystępowanie umożliwia człowiekowi doraźne,
emocjonalne odpowiadanie na zdarzenia, a równocześnie utrzymanie samopoczucia na
poziomie umożliwiającym działanie bez względu na bieżące zdarzenia.
-Według Seligmana występują przynajmniej trzy postacie szczęścia: pozytywne emocje,
poczucie sensu, zaangażowanie. Dwa ostatnie wymiary przyczyniają się do najbardziej
ogólnej oceny życia (Seligman, Steen, Parks, Peterson, 2005).
*Według Baumeistera i Vohs poczucie sensu własnego życia to specyficzny stan psychiczny
związany z gratyfikacją czterech najważniejszych potrzeb egzystencjalnych: posiadania
celu, realizowania wartości, kontroli, samoakceptacji. Niekiedy to, co przynosi poczucie
sensu życia nie jest przyjemne lub nawet jest męczące, niepokojące czy drażniące, jednak
przyczynia się do odczuwanego dobrostanu.
* Poczucie zaangażowania najczęściej opisywane jest jako zjawisko autodeterminacji oraz
jako tzw. stan przepływu (flow). Autodeterminacja to doświadczanie pragnień, któe
wynikają z własnych celów, tzn. są związane z potrzebami autonomii, kompetencji i więzi z
innymi ludźmi. Stan przepływu to głęboka koncentracja na działaniu ze względu na nie
samo (Nakamura i Csikszentmihalyi, 2002). Charakteryzuje się z jednej strony wyrazistą
świadomością aktualnej aktywności oraz poczuciem pełnej kontroli nad nią, a z drugiej
strony rozluźnieniem świadomości innych aspektów własnej osoby, sytuacji i upływu czasu.
Zaangażowanie bywa też opisywano jako przejawianie inicjatywy – motywacji do
zwracania uwagi na wyzwania i podejmowanie wobec nich działania (Larson, 2000).
Jeszcze inny rodzaj zaangażowania to stan mistyczny. Składają się na niego zdolność do
głębokiego afektywnego doznawania, poczucie wewnętrznej harmonii i jedności z czymś
poza samym sobą oraz poczucie ważności tego doświadczenia (Averill,2002).
b) Życie w sposób wartościowy
- Maslow na podstawie analizy funkcjonowania samorealizujących się ludzi podał listę
charakterystyk dobrego życia: realizm, akceptacja (siebie, innych, przyrody),
spontaniczność (prostota i naturalność), koncentracja na problemach (zadaniowość), dystans
(potrzeba prywatności), autonomia, ciągła świeżość ocen, duchowość (mistycyzm),
poczucie wspólnoty z ludzkością, bliskość z wybranymi osobami, szacunek dla innych,
odróżnianie dobra i zła, przyjazne i abstrakcyjne poczucie humoru, odporność na
inkulturację, twórczość. Według Maslowa występuje ono u około 2% ludzi, dlatego
psychologia pozytywna poszukuje bardziej demokratycznego modelu dobrostanu.
- Ryff poddała empirycznej weryfikacji wyłonione z różnych teorii przejawy optymalnego
funkcjonowania i na podstawie wyników tych badań wyodrębniła 6 czynników składających
się na dobre życie: samoakceptacja, pozytywne relacje z innymi ludźmi, autonomia,
kontrola nad środowiskiem, cel życia, osobisty rozwój. Dobre życie ma różne oblicza w
zależności od okoliczności, np. starzenia się. Ryff i Singer uważają, że życie osób starszych
jest dobre, jeśli posiadają własne cele, są aktywnie zajęci ich realizacją i mają ku temu
warunki, podtrzymują bliskie związki z innymi osobami oraz utrzymują pozytywny
stosunek do samego siebie i panowania nad swoimi sprawami. Model Ryff jest mocno
zakorzeniony w stylu życia współczesnego społeczeństwa amerykańskiego, co stanowi jego
ograniczenie
- Za jedyny model względnie uniwersalny kulturowo można uznać zestaw kategorii do
oceny jakości życia opracowany na zlecenie WHO. Składa się na niego 29 czynników
należących do 6 dziedzin: fizyczne funkcjowanie organizmu, procesy psychiczne, poziom
niezależności, relacje społeczne, środowisko oraz duchowość/religijność. Narzędzie do
pomiaru jakości życia oparte na tym modelu WHOQOL-100 zastosowano w 15 ośrodkach
rozrzuconych po całym świecie. Okazało się, że wszystkie zawarte w tym modelu czynniki
są w każdym z uwzględnionych środowisk identyfikowalne, a model zachowuje w każdym
z nich tę samą strukturę (Power, 2003).