SPIS  TREŚCI

O G Ó L N Y   Z A R Y S   H E R A L D Y K I  M IE J S K IE J . 

. 

. 

3

HER B  P A Ń S T W A   PO LS K IE G O  

......................  

19

H IS T O R Y C Z N E   D ZIE JE   H E R B Ó W   M IA S T  

W O J E W Ó D Z T W A   K O S Z A L IŃ S K IE G O  

. . . .  

21

K o s z a lin ..............................................................................  

21

B a r w i c e .............................................................................. 

36

B ia ło g a r d ..............................................................................  

37

B ia ły  Bór  . 

 

 

39

B o b o lic e   . 

. 

 

 

41

C z a p lin e k .............................................................................. 

4 4

D a r ł o w o .............................................................................. 

4 5

D ra w s k o   P o m o r s k ie ........................................................ 

49

Kalisz  P o m o r s k i .............................................................  

51

K a rlin o ...................................................................................  

53

K o ło b rz e g ..............................................................................  

55

P o la n ó w .............................................................................. 

6 3

P ołczyn  Z d r ó j ................................................................... 

64

S i a n ó w .............................................................................. 

66

S z c z e c in e k ........................................................................  

68

Ś w i d w i n .............................................................................. 

69

Z ł o c i e n i e c ........................................................ 

71

SPIS  R Y C IN ........................................................................

HERB  P A Ń S T W A   PO LS K IE G O   —

................................. 77

HER BY  M IA S T   W O J .  K O S Z A L IŃ S K IE G O  

79

R Y S U N K I  W Z O R C O W E   —  

 

96

OGOLIMY  ZARYS 

HERALDYKI  M IE J S K IE J

Na  Ziemi  Świętej  spotkał  się  kw iat  europejskiego 

rycerstwa, by ramię przy ramieniu walczyć z  niew ierny­

mi  Saracenami  w   obronie  Grobu  Zbaw iciela

Zakutych  w  pancerną zbroję jeźdźców trudno było 

rozpoznać,  i  właśnie tam,  i  właśnie w tedy w p ro w a d zo ­
ne zostały godła  —  znaki  rozpoznawcze —   u m o żliw ia­

jące  identyfikację  walczących,  gdy  w   zgiełku  i  kurzu 

bitew nym   nie  można  było  rozróżnić  swojego  od  n ie ­
przyjaciela.

Znaki  te,  zrazu  dow olne  i  przypadkowe,  z  biegiem 

czasu  obrastały  tradycją  i  ujęte  zostały  w   ściśle  prze­
strzegane  reguły  heraldyczne.  Przedstawiały  one  w 
specyficzny  sposób  wystylizow ane  postacie  zwierząt, 

różnych  przedm iotów   i  figur  geometrycznych.  R ó w ­
nież barwy dobierano w edług  ustalonych zasad.  Godła 
umieszczano  na  zbroi  i  szatach  rycerza  na  końskim 
kropierzu  i  na  proporcu.  Szczególnym jednak  miejscem 
na  jego  w yeksponow anie  była  tarcza.  Później  juz,  gdy 
w ojna  się  skończyła,  tarcza  została  tym  elementem 

herbu,  na  której  polu  kładziono  godła.  Na  hełmach 

natomiast  m ocow ane  były  dodatkow o  pióropusze, 

rogi,  skrzydła  a  naw et  całe  ptaki  —   rycerz  w   takim 

hełmie w yd aw ał się wyzszy i  groźniejszy.  Był to jeszcze 

jeden,  pom ocniczy składnik  wyróżniający,  zw any  klej­

notem.  Z  tyłu  hełmu  m ocow ano  kunsztownie  przycię­

tą,  barwną chustę chroniącą pierw otnie przed  prażący­

mi  promieniami  słońca,  tak  zw ane  labry.  W   Polsce 
herby rycerskie ukształtowały się ostatecznie na przeło­
mie  X III  i  X IV   w ie k u 1.

Gdy  herby  rozkwitły  juz  tysiącem  znaków  i  barw, 

koniecznym  stało  się  utworzenie  urzędu  herolda,  do 
którego  obo w iązkó w   należało,  szczególnie  w   czasie 

turniejów,  rozpoznawanie  i objaśnianie herbu, a  nastę­

pnie  nazwiska  i  pozycji  każdego  rycerza.  Dysponowali 
oni  juz  herbarzami,  czyli  ilustrowanymi  spisami  p o ­
szczególnych  herbów.  Pierwsze  św iadectw o  potwier-

1  Andrzej  Nadolski: 

B roń  i   s tró j  rycerstwa  polskiego 

w  średniowieczu.

  W rocław   1 9 7 9 , s.  74. W alter  Leonhard 

Das 

grosse  B uch  der  W appenkunst,

  M un chen   1 9 76.

3

5

dzające  istnienie  na  polskim  dworze  królewskim  urzę­
du  herolda,  pochodzi  z  1 4 0 3   roku.

Sztuka  heraldyczna  posługuje  się  przy  blazono- 

w an iu 2  w ypracow aną  przez  siebie  specyficzną  term i­
nologią.  W   jej  zrozumieniu  h e r b   jest  wyróżniającą 
oznaką  odrębności,  nadaw aną  osobom,  rodom,  mias­
tom  i  ziemiom,  lub  tez  przyjm owaną  przez  państwa. 

Najważniejszym  jego  elementem  jest  kładzione  na 

tarczę,  poddane  heraldycznej  stylizacji,  g o d ł o   czyli 
znak  rozpoznawczy  (własności,  przynależności)  Peł­
ny,  w ielki  herb,  wyposażony  jest  dodatkow o  w   hełm 
z  klejnotem,  labrami  i  koroną,  oraz  trzymacze  tarczy, 
dewizę,  oznaki  godności  i  ordery.  Strony  p r a w a  

i  l e w a ,   określane  są  zawsze  z  punktu  widzenia 

osłaniającego  się  tarczą.

Pole tarczy oraz występujące na nim godło,  pokry­

w ano  barwami  czyli  tynkturami.  U żyw ano  czterech 

barw  czystych,  nasyconych:  czerwonej,  niebieskiej, 

zielonej  i  czarnej,  jak  również d w a  metale:  złoty  (żółty) 

i  srebrny  (biały)  oraz  dw a  futra:  gronostaja  i  łasicy. 

W   technice  czarno-białej,  z  początkiem  X VII  wieku, 

przyjęto  system  szrafowania,  w  którym  barwa  czerw o ­
na  kreskowana  jest  pionow o,  niebieska  —   poziomo, 

zielona  —   w   lew o  skos,  czarna  —   kratkowana,  metal 
złoty  jest  kropkowany,  a  srebrny  pozostaje  czysty3 
Zasadą przy tym jest, ze w o ln o  kłaść metal  na barwę lub 

barwę  na  metal.  Nigdy  natomiast  nie  należy  kłaść 
metalu  na  metal  lub  barwy  na  barwę.

Przykładem odstępstwa  od tej  reguły  niech  będzie 

herb  Księstwa  Szczecińskiego  i  miasta  Szczecina, 
gdzie  w  niebieskim  polu  położony jest  czerwony  gryf. 
To  odstępstwo  usankcjonow ane  jest  jednak  kilkuset­

letnią  tradycją.  D odatkow ą  ciekawostką  jest,  ze  książę 

Bogusław X,  prosił cesarza  Karola V o zgodę  na zmianę 

barwy  tarczy  z  niebieskiej  na  złotą.  Cesarz  zgodę 
wyraził,  ale  z  nieznanych  do  dzisiaj  p ow o dó w ,  zmiany 
tej  nie  wprow adzono.  Tymczasem  w   roku  1980,  Urząd 

Miejski  w   Legionow ie,  rozpisał  konkurs  na  projekt 

herbu  swojego  miasta.  W   warunkach  konkursowych 
podano  —  o  tem pora,  o  m ores —  ze  ,.kolorystyka  jest 
nieograniczona"!.

2

  B la zo n o w a n ie   (o d   franc.  blason.  herb)  rozpoznaw anie,

kreślen ie   i  o p is y w a n ie   h e rb ó w .

3

  Kasper  N ie sie cki:  H e rba rz  p o ls k i.  L ip sk  1 8 4 6 ,  t.  I.

s.  4 7 2

6

Ryc.  3 

H c rb v  s z la c h ty  p o m o rs k ie j  F ra g m e n t W ie lk ie j M a p y

P om orza  E ilha rd u sa   L u b in u s a  z   16 1 8  ro k u   (re p r  J   L a ry o n o  

w ic z ).

Heraldyka  miejska  stoi  jakoby  na  uboczu  tej  „p ra ­

w d ziw e j"  heraldyki  rycerskiej,  szlacheckiej.  Niemniej 

jest  ona  rów nie  barwna  i  frapująca.  Jak  to  pięknie 

pow iedział  M arian  Gum owski,  „herb,  pow ażny w ie k a ­
mi swego istnienia, opow iada o dziejach miasta w szys­

tkim,  którzy  potrafią  go  zrozumieć".  Inny  znawca 

przedmiotu,  Jiri  Louda  twierdzi,  ze  w   żadnej  innej 

gałęzi  heraldyki  nie  ma  tyle  spornych  kwestii  jak

7

w   heraldyce  miejskiej,  żeby w yliczyć  tylko:  pochodze­

nie  godeł,  ich  znaczenie  i  ich  prawomocność.

Uzyskanie praw miejskich  było dla osady wiejskiej 

w ydarzeniem   szczególnej  rangi.  M ieszkańcy  osady, 

podlegli  dotychczas  księciu  i  przez  niego zmuszani  do 
płacenia  najrozmaitszych  podatków   i  do  spełniania 
najróżniejszych  posług  —   z  czasem  coraz  bardziej 
uciążliwych  —   stawali  się  teraz  w olni.  Podstaw owa 

zasada  pow stałego  na  początku  X II  w ieku  prawa 
niem ieckiego  głosiła,  że  „pow ietrze  miejskie  czyni 
w o ln y m ” .  W   myśl  tej  reguły,  każdy  kto  przebywał 

w  mieście rok i jeden dzień, uzyskiwał wolność osobis­

tą  i  jego  daw n y  pan  nie  mógł  go  już  z  miasta  zabrać.

Gmina  miejska  mogła  p ow oływ ać  organy  sam o­

rządowe,  wybierać  sędziego  i  ław n ikó w ,  kontrolować 
miary  i  w agi,  dbać  o zaopatrzenie,  finanse  i  obronność 

miasta.  W   prawie  tym  mieściły  się  też  uprawnienia 

dotyczące  wolności  w ykonyw ania  rzemiosła  i  wolnej 
w ym iany na  rynku  jak  również dziedziczenie  i  z b y w a l­
ne  praw o  do  ziemi.

W  strefie  nadbrzeżnej,  gdzie dom in o w ały w p ły w y  

hanzeatyckie,  weszły  w  życie  normy stosowane w   Lu­

bece,  natomiast  w iele  miast  z  południow ej  części 

Pomorza,  lokow ano  w edług  prawa  magdeburskiego.

W idom ym   znakiem  tych  wszystkich  przyw ilejów 

jakimi  cieszyło  się  miasto,  były  właśnie  jego  pieczęć 

i  herb.

Podobnie jak herby rycerskie służyły do rozpozna­

nia,  identyfikacji  osłoniętego  stalowym i  blachami  je ź ­

dźca, tak i  herby miast były nie tylko znakami  reprezen­

tacyjnymi  świadczącymi  o  posiadanych  wolnościach, 

ale  służyły  do  celów   praktycznych,  przede  wszystkim 

jako  znaki  w łasnościow e  do  oznaczania  własności 

miejskiej,  a  w ięc  budynków   (np.  ratusza),  sprzętów 

(np. w o z ó w ), granic miasta  (na słupach  i kam ieniach). 

W  pierwszym jednak rzędzie figurow ały na  pieczęciach 

kancelarii  miejskich.  W   daw nych  wiekach,  w   czasach 

powszechnego  analfabetyzm u,  gdy  nie  znano jeszcze 

kauczukow ych  pieczęci  z  w ielow ierszow ym   napisem, 
do  oglądającego  musiał  przem awiać  rysunek  godła.

Pierwsze  herby  miejskie  pow stały  mniej  więcej 

w   X II  i  X III  wieku  i  podobnie  jak  herby  rycerskie, 

pochodziły z nadania. Łącznie z  nadaniem  praw miejs­

kich,  książę,  biskup,  cesarz,  nadaw ał  swojem u  miastu 

prawo do używania pieczęci  oraz laku  i sznurka o okre­

8

ślonym  kolorze.  Godła z  pieczęci —  nie bez perturbacji 
zresztą  —   przechodziły  na  tarczę  herbow ą4.

G o d ł a   w   heraldyce  miejskiej  podzielić można  na 

dziesięć  grup5.  Najbardziej  chyba  charakterystycznym 
godłem są budow le —  rzecz całkiem zrozumiała —  każ­
de  miasto  dum ne  było  ze  swoich  m urów   obronnych, 

baszt,  bram  i  w ież6.  La  Coruna,  miasto  portow e w  p ół­
nocno-zachodniej  Hiszpanii,  ma  na  przykład  w  swoim 
herbie  latarnię  morską,  zw aną  „w ieżą  Herkulesa” , 

zbudow aną  na  przełomie  I  i  II  w ieku  i  czynną  do  dnia 

dzisiejszego.

Do  drugiej  grupy  należą  godła  związane  z  osobą 

panującego, szczególnie wtedy, gdy mieszkańcy grodu 

zawdzięczali  mu  jego  założenie,  nadanie  praw  miejs­

kich  lub  też  w yzw o len ie spod  nieprzyjaciela.  Tak więc 

w idzim y  na  polu  pieczętnym  lub  na  tarczy  herbowej 
całą  postać  tej  osoby,  poszczególne  figury  z  jego 

herbu, jakiś symbol lub po prostu jego inicjały.  Przykła­

dem  niech  tutaj  będzie  herb  W ładysław ow a,  który  na 
górnym  polu  tarczy  ma  literę  „ W ”  w   form ie  korony 

(albo też  o dw ro tn ie),  dla  upam iętnienia  króla  W ładys­

ław a  IV,  który  ugruntow ał  w ładanie  Polski  nad  m o ­

rzem.  Hiszpańskie  miasto  Ciudad  Real  ma  natomiast 

siedzącego  na  tronie,  cesarza  Alfonsa  X.

Kolejną grupę stanowią godła związane ze św ięty­

mi  patronami  miast.  Podobnie  jak  w   grupie  poprze­

dniej, tak  i tutaj, spotykamy albo  postać świętego, albo 

też  jego  atrybut.  I  tak  Bruksela  ma  w   herbie  postać 

M ichała  Archanioła,  a  W enecja  uskrzydlonego  Iwa, 

atrybut św.  Marka  Ewangelisty. Trzy  korony w  górnym 

polu  herbu  Kolonii  symbolizują  Trzech  Króli,  a  11 

czarnych  ogo n kó w   gronostaja  w   dolnym  polu,  św. 

Urszulę  i  jej  11  tysięcy  towarzyszek  z  Bretanii.

Czwartą  grupę  stanowią  godła  m ówiące,  czyli 

godła  obrazujące  nazwę  miasta,  jak  na  przykład  łódź 
w   herbie  Łodzi,  czy  koło  w   herbie  Koła.

Następna  grupa  godeł  pochodzi  od  wydarzeń  czy 

też  legend  związanych  z  miastem.  Francuskie  miasto

4  W   potocznym   języku,  gdy  mam y  do  czynienia  tylko 

z  godłem   na  tarczy,  pojęć  herb  i  god ło   używ a  się  jako 
rów noznaczne.

5  Jiri  Louda: 

Europäische  S tädtew appen,

  Balzers  1 9 6 9, 

s.  37.

6  M o ty w y   te  były  często  sym boliczne  i  nie  oznaczało  to 

w cale, że miasto faktycznie otoczone było murami obronnymi

9

S a m te -M e r e -Eglise  ma  w   herbie  d w a  spadochrony 
z  podwieszonymi  gwiazdam i —   upam iętnia  to  am ery­

kańskich  skoczków spadochronow ych z  okresu  in w a ­

zji  w   1 9 4 4   roku.  W   pieczęci  miejskiej  G oleniow a z  XIV  
wieku, widzim y kogę, która zamiast masztu i żagli miała 

iglaste  drzewo.  Spośród  jego  gałęzi  wyłaniał  się  gryf 

książąt  pomorskich.  0   obecnym  godle  miasta  m ówi 

legenda,  że  gdy  niegdyś  wojska  polskie  oblegały 
Dąbie,  uzbrojeni  mieszkańcy  G oleniow a  wyruszyli 

z odsieczą.  Przybyli oni w  ostatniej chw ili, gdy oblężeni 
chcieli  się  już  poddać.  Jako  nagrodę  książę  Barnim 
darował  miastu  now e  godło:  d w a  półksiężyce  i  cztery 
gwiazdy,  jako  ze  odsiecz  przyszła  nocą  przy  blasku 
księżyca  i  gwiazd.

Grupę szóstą,  tw orzą godła  nawiązujące do g łó w ­

nego zatrudnienia  mieszkańców miasta.  Portowe  m ia­

sto  Narvik  ma  w ięc  kotwicę,  a  w   herbie  Katowic 
widzim y młot  kuźniczy  poruszany w odam i  przepływ a­

jącymi  przez  miasto  rzeki  Rawy,  jako  ze  już  od  X IV  

wieku  pow staw ały  tutaj  kuźnice  żelaza.

Postacie z  otaczającego  nas  świata  przyrody,  sta­

now ią  kolejną  grupę.  Są to  przede wszystkim  zw ierzę­
ta,  ptaki,  drzewa  i  kw iaty  —   wszystkie  odpow iednio 
stylizowane  w edług  w y m o g ó w   heraldycznych.  Lew 
i  orzeł  symbolizują  siłę  i  odw agę  i  one  tez  najliczniej 
występują  w   tej  grupie.  Lilia  występuje  w   herbie 
francuskiego  miasta  Lille,  a  trzy  róże  ma  Grenoble. 

Liverpool  ma  kormorana,  a  Lublin  kozę  wspiętą  na 

chmielu.  Hammerfest,  najbardziej  na  północ wysunięte 

miasto  Europy,  ma  białego  niedźwiedzia  polarnego. 

Nie  brak  również  półksiężyców,  gw iazd  i  słońc.

Ósmą grupę stanowią  postacie alegoryczne.  G o d ­

ło  Janow ca  W ielkopolskiego  przedstawia  S praw ied ­

liwość  —   kobietę  z  zawiązanym i  oczyma,  trzymającą 

w   jednym   ręku  wagę,  w   drugiej  natomiast  miecz. 

Pracowitość symbolizują trzy pszczoły w  herbie an giel­

skiego  miasta  Blackburn.  Wersal  ma  w   górnym  polu 
d w u g ło w eg o   koguta  galijskiego,  symbolizującego 
wolności  w yw alczone  w   czasie  rewolucji.

Kolejną  grupę  stanowią  godła,  których  znacze­

nia... nie potrafimy sobie wytłum aczyć. Typow ym   przy­
kładem  niech  będzie  tutaj  godło  W ęgorzyna  w   woj. 

szczecińskim,  którego  dziw ne  esy-floresy  nijak  nie 
dadzą  się  wyjaśnić.

Az  wreszcie  do  ostatniej  grupy zaliczamy  wszyst­

kie  te  figury,  które stanowią  udostojnienie.  Francuskie

10

miasta  posiadające  tytuł  „dobrego  miasta",  mają 
w   głow icy  tarczy  lilie  albo  pszczpły.  Gdańsk,  cieszący 
się jak żadne inne miasto szczodrobliwością Kazimierza 
Jagiellończyka, uzyskał mocą przywileju z dnia 2 4  maj^ 

1 4 5 7   roku  udostojnienie  w   postaci  złotej  korony, 

w idniejącej  w   czerwonym   polu  ponad  dw om a  sre­

brnymi  krzyzami.

T a r c z e   herbow e  zmieniały  swój  kształt  w  zależ­

ności  od  stylu  obow iązującego  aktualnie  w   danym 

czasie  i  w   danym   kraju.  W   herbarzu  Niesieckiego 

przedstawiono aż  17 różnych typ ó w  tarcz. W  niniejszej 
pracy przyjęto tarczę z prostokątną głow icą i  półokrąg­

łą  podstawą,  o  stosunku  szerokości  do  wysokości  jak 

1  :1 ,2 .

W i e l k i e   h e r b y   miast,  w zbogacone są  korona­

mi,  hełmami,  klejnotami,  labrami,  trzymaczami,  w ie ń ­

cami,  dewizam i  i  orderami.

Co  do  h e łm ó ^ w   nad  tarczami,  to  zdania  są 

podzielone:  puryści  twierdzą,  że  przystoją  one  tylko 
i  w yłącznie  rycerstwu,  inni  godzą  się  z  ich  używaniem  
również  i  przez  miasta;  Praga  ma  ich  az  trzy!

Jako  t r z y m a c z e   po bokach tarczy praktykow a­

ne  są  Iwy,  rycerze,  dzicy  m ężowie,  anioły,  smoki, 

trytony,  bobry,  gryfy, jednorożce,  koniki  morskie,  kozy, 
sarny,  dziew ice,  pachołcy,  pegazy,  wielbłądy,  słonie, 
syreny,  sowy  i  wreszcie  sam  król  Neptun.  Pom ysło­
wość  i  tutaj  zdaje  się  być  niewyczerpana.

D e w i z y   poniżej  tarczy,  w   języku  łacińskim  lub 

rodzimym,  stosowane  są  najchętniej  w   herbach  fran­
cuskich  i angielskich.  W e  Francji stosuje się często  nad 
tarczą,  korony m urowe z trzema lub pięcioma  basztami, 
w e  W łoszech  natomiast  korony  hrabiowskie,  książęce 

i  królewskie.  A nglicy  stosują  chętnie  klejnoty  i  trzy­
macze.  Tarcze  niektórych  herbów   francuskich  i  w ło s ­
kich  objęte są wieńcam i  z  liści  laurowych  i  dębow ych.

Poniżej  tarczy  umieszcza  się  również  u d o s t o j -  

n i e n  i a  w  postaci orderów,  przyznawanych za dzielną 
postawę w  czasie działań  wojennych.  I  tak na  przykład 
Paryż  ma  Legię  H onorow ą  z  1 9 0 0   r.,  Krzyż  W ojenny 

z  1 9 1 9   roku  i  Krzyż  W yzw olenia  z  1 9 4 5   roku.

Ilustracją w ielkiego herbu  miejskiego niech będzie 

herb Gdańska.  Po obu stronach tarczy dw a wspięte Iwy

—   tak  jak  je  widzim y  w ykute  w   kamieniu  na  portalu 

ratusza  G łów nego  Miasta  (1 7 6 5   r.).  Legenda  głosi,  że 
obydw a  Iwy  mają g łow y zw rócone w  jednym   kierunku

—   ku  bramie  Złotej  i  W yżynnej,  gdzie  zaczyna  się

11

Królewska  Droga,  gdyż  stamtąd  miał  przybyć  wiernie 

w yczekiw any  król  polski.  Pod  tarczą  łacińska  dewiza: 

„N ec  temere,  nec  tim ide"  (Bez  lęku,  ale  z  rozw agą).

G r y f   upodobał sobie  szczególnie  ziemię  pom or­

ską7.  Jeżeli  wierzyć  średniowiecznym   rękopisom,  para 
gryfów  była już w  Arce  Noego.  Górna  połowa  gryfa  to 

orzeł ze śmiałym spojrzeniem,  silnym  dziobem,  ostrymi 
szponami  i  rozwiniętym i  skrzydłami.  Dolna  połowa 

—   to  lew   z  długim   ogonem   i  muskularnymi  nogami,

7  M arian  Czerner: 

J a k   M ie/enka gryfa  stworzyła,

  z  cyklu 

koszalińskich  legend  p ub likow anych  w  

Głosie  Pomorza 

2 8 .V III.8 1 .

12

zakończonymi  ostrymi  pazurami.  Na głow ie ma 

je s z c z e  

końskie  uszy,  przez  co,  np.  w   herbie  Szczecina,  można 
odróżnić g ło w ę orła  od g ło w y gryfa.  Cała  postać  gryfa 
symbolizuje siłę,  odw agę  i  czujność.  Bliskim  krewnym 
gryfa  jest  rybogryf,  równie  fantastyczny  jak  on  sam 

—   od  góry  orzeł  (z  końskimi  uszami!),  od  dołu  ryba8.

Na  Pomorzu  gryf  p ojaw ił  się  pod  koniec  12 

stulecia.  W idzim y  go  na  książęcych  pieczęciach,  na

Ryc.  5 

W ie lk i h e rb   P o m o rza  z  X V I  w ie k u   ( w g   G.  A.  Clossa 

re p   J.  Ł a ry o n o w ic z ).

8  Hans  Heinrich  Reclam: 

Der  Pom m ersche  Greif,

  w: 

Pommern,

  nr  1,  Kiel  1 9 8 0,  s.  4.

13

monetach,  chorągw iach  i  w   herbach  poszczególnych 

księstw wchodzących w  skład w ładztw a Gryfitów —  od 

gryfa  bow iem   w yw o dzi  się  nazwa  tej  słowiańskiej 
dynastii,  panującej  na  Pomorzu  przez  pięć  stuleci. 

Herby  tych  księstw  i  ziem  scalone  zostały  w   wielkim  

dziesięciopolowym   herbie  Pom orza9. Jak  można  przy­

puszczać, pow stał on za panow ania księcia  Bogusława 
X  i  był  w idom ym   symbolem  zjednoczenia  Pomorza. 

Poszczególne  pola  przedstawiają:  1  —   Księstwo 

Szczecińskie, w  niebieskim polu czerw ony gryf ze złotą 
koroną  zwrócony  w   lewo.  2  —   Księstwo  Pomorskie, 
w   srebrnym  polu  czerw ony  gryf  zwrócony  w   prawo.

Ryc.  6 

W ielki herb  Pomorza z X IX  w ieku  (w g   G.  A.  Clossa 

rep  J.  Łaryonow icz).

9

  Tadeusz  Bolduan: 

Gryf,  g o d ło  Pomorza.

  Gdańsk  1 9 7 1 , 

s. 6 9 . G. A.  Closs: 

Das pom m ersche  Wappen,

  w : 

Pommersche 

Heim atpflege.

  Szczecin  1 9 3 1 ,  s.  130.

14

3  —   Księstwo  Kaszubskie,  w   złotym  polu  czarny  gryf 

zwrócony w  prawo. 4 —  Księstwo Wendyjskie, w  sreb­

rnym  polu  czerw ono-zielony  gryf  zw rócony  w   lewo. 
5  —   Księstwo  Rugijskie,  zza  czerw onego  muru  na 
niebieskim  tle  w yłania  się  w   srebrnym  polu  pół  czar­

nego  Iwa  z  koroną,  zw róconego w   prawo.  6 —  Ziemia 
Uznamska  w   czerwonym   polu  srebrny  rybogryf z w ró ­

cony  w   prawo.  7  —   Ziemia  Bardzka,  w   złotym  polu 
czarny  gryf  z  dw om a  srebrnymi  piórami  w   skrzydłach, 
zwrócony w  lewo. 8 —   Hrabstwo Guczkowskie, w  zło ­
tym  polu  d w ie  skośnie  skrzyżowane  czerw one  pałki, 

pomiędzy  nimi  cztery  czerw one  róże.  9  —   Ziemia 

W ołogoska,  w   górnej  połow ie  tarczy,  w   czerwonym  
polu, pół srebrnego gryfa zwróconego w  prawo, w  d o l­
nej  połow ie  niebiesko-złota  szachownica.  10  —   Pole 
krwawe.

W   roku  1881  król  pruski  nadał  prowincji  pom or­

skiej  now y  herb,  przedstawiający  w   srebrnym  polu 
czerw onego  gryfa  zwróconego  w   prawo.

Gryfem  pieczętuje  się  też  bardzo  w iele  miast 

pomorskich.  W   takiej  czy  innej  formie,  w idzim y  go  na 
przeszło  czterdziestu  herbach.

Stosunek  w ładz  do  herbów  miejskich,  które  są 

symbolem  samorządu,  był  różny  w   różnych  okresach. 

Raz  nakazywano  ich  posiadanie  i  stosowanie,  innym 

razem  zakazywano,  polecając  jednocześnie  używanie 
pieczęci  z  godłem  państwowym .

Ostatnim  aktem  prawnym   na  ziemiach  polskich 

okresu  m iędzyw ojennego,  było obwieszczenie prezesa 

Rady  M inistrów   z  dnia  12  października  1 9 3 8   roku, 

w  sprawie  ogłoszenia  jednolitego  tekstu  rozporządze­
nia  Prezydenta  Rzeczypospolitej  z  dnia  13  grudnia 

1 9 2 7   roku  o  godłach  i  barwach  państwowych  oraz

0  oznakach,  chorągwiach  i  pieczęciach,  ogłoszone 
w   Dzienniku  U staw  nr.  2,  poz.  8, z dnia  10.1.1939 roku. 

Artykuł  4  tego  obwieszczenia  stanowił:

Dła  w ładz i urzędów,  zakładów,  in s ty tu c ji i  przed­

siębiorstw   samorządu  terytorialnego  ustanawia  się 

oznaki,  złozone  z  herbu  w ojew ództw a,  do  którego 
należą,  i  z napisu  odpow iadającego  ich  nazwie.

M iastom,  odznaczonym  orderem oraz w o je w ó d z ­

tw om  nadaje herby,  w zględnie zatwierdza je  Prezydent 
Rzeczypospolitej na w niosek Prezesa Rady M inistrów , 

przedstaw iony  w   porozum ieniu  z  M inisterstw em  

Spraw  W ewnętrznych i  M inistrem   Wyznań R eligijnych
1  Oświecenia  Publicznego.  Poza  tym   herby zw iązkó w

15

M .  S z yp e rk o ).

samorządu terytorialnego zatwierdza w zględnie nadaje 

w edług  sw obodnego  uznania  M in ister  Spraw   W e­
w nętrznych p o  porozum ieniu się z  M inistrem   Wyznań 
R eligijnych  i   Oświecenia  Publicznego  na  w niosek 

organu zarządzającego i organu stanow iącego o dn oś­
nego zw iązku  samorządu  terytorialnego.

Natomiast  w   myśl  postanowień  artykułu  9  tegoż 

obwieszczenia:

W  miastach posiadających  w  c h w ili wejścia w ż y ­

cie  niniejszego  rozporządzenia  własne  fla g i  miejskie, 

używanie  tych  flag  będzie  nadal  dopuszczalne  p o  
uzyskaniu na to zg od y p a ń s tw o w e j w ładzy nadzorczej, 

która  decyduje  w ed ług  sw ego  sw obodnego  uznania.

Należy  jeszcze  dodać,  że  w   latach  1 9 3 6 — 39 

zatwierdzenie  swoich  herbów  otrzymały  82  miasta.

W iosną  1 9 4 5   roku  na  obszarze  Pomorza  Z ach o d ­

niego,  które  pow róciło  do  Macierzy,  pojaw ienie  się 

polskich  dokum entów  z pieczęcią,  było oznaką władzy 
przejmującej  w yzw o lo n e  ziemie  w   swoje  władanie.

W   pierwszych  dniach  po  zakończeniu  działań  w ojen­
nych zaistniały  przypadki,  iż odnajdow ano poniemiec 
kie  pieczęcie  z  herbami,  którymi  —   po  usunięciu 
niemieckiego  napisu  w   otoku —  opatryw ano pierwsze 

dokumenty.  Niektóre miasta  stosowały d w ie  pieczęcie 
obok  siebie:  jedną z  herbem  bez  napisu,  drugą  z  napi­

sem  bez  herbu.  W   połow ie  1 9 4 6   roku,  pojawiają  się 
pieczęcie  o w alne  z  godłem  państwowym .  Oznaczało 

to  pow olne zanikanie  pieczęci z  historycznym  herbem, 

i  świadczyło  o  zanikaniu  samorządu  miejskiego.  W re ­

szcie w  w yniku  w prow adzenia ustawy z dnia 2 0  marca 

1 9 5 0   roku  (D z.  U.  nr.  14,  poz.  1 3 0 ),  zniesione zostały 

związki  samorządu  terytorialnego,  a  w   ich  miejscu 

utworzono  terenow e  organa  jednolitej  w ładzy  pań­

stw ow ej.  W tedy  to  wszystkie  miasta  zaprzestały  uży­
wania  dotychczasowych  pieczęci  z  herbami  miejskimi, 

posługując się odtąd jednolitym i pieczęciami z godłem 
p aństw o w ym *.

Przepisy rozporządzenia z 1 9 2 7  roku, straciły s w o ­

ją moc dopiero postanow ieniem  dekretu z dnia 7 grud­

nia  1 9 5 5   roku  (D z.  U.  nr.  47,  poz.  3 1 4 ),  w   którym  to 
o  herbach  miejskich  m ow y  już  więcej  nie  ma.

W ydaje  się,  że  celow ym   i  uzasadnionym  jest 

przywrócenie godłom   miejskim  należytego  im —  obok 

godła  państw ow ego  —   miejsca  w   życiu  miasta.  Na 

tarczy  herbowej  i  na  pieczęciach.  Temu  celow i  służy 

niniejsza  praca.

Bogdan  Frankiewicz: 

Pieczęcie m iast i  ad m in istra cji p o ls k ie j 

na  Pomorzu  Z achodnim   z  la t  1945

—

1950.

  maszynopis 

w   W A P   Szczecin.

17

HERB 

PAŃSTWA  POLSKIEGO

Legenda  o  powstaniu  herbu  państwa  polskiego 

ukształtowała  się  pod  w p ływ em   zapisu  w  

Kronice 

Polskiej

 

M arcina  Bielskiego,  z  roku  1 5 9 7 .  Czytamy 

w   niej,  że  Lech,  najpierwszy  przodek  nasz, 

założył 

M iasto  Gniezno,  y Zamek  nad   ieziory,  a  im ie  d ał  m u 

z  w ró żki  Gniezno,  iż  tam  w idział  p ełno   Ort o w ych  

g niazd  p o   drzewie.  Stądże  y  na  chorągw iach  swych, 
kazał kłaść  Orła  białego za  Herb,  a  o d  tegosz czasu to 

Królestw o  Polskie  tego  kleyn otu   używa.

Jak  to  było  naprawdę,  trudno  dzisiaj  dociec. 

Jed no  jest  pewne,  że 

w  krw a w ym  p o lu  srebrne ptaszę 

wiernie  towarzyszyło  nam  przez  tysiąclecie.  Zmieniał 
się  jego  kształt  graficzny,  ale  istota  symbolu  pozosta­
w ała  niezmieniona.  N iew iele  jest  państw  na  świecie, 
które  by  przeniosły  swoje  symbole  w   niezmienionej 

treści  od  najdawniejszych  ich  początków ,  po  dzień 

dzisiejszy.  U  w ielu,  godło  i  barwy  zmieniały  się  wraz 

z  przyjściem  nowej  dynastii  lub  w   rezultacie  przemian 

ustrojowych.  M y   natomiast  trwaliśm y  i  trw am y  n ie­

zmiennie  przy  piastowskim  białym  orle,  którego  p o ­

czątków   nie  umiemy  naw et  dokładnie  określić10.

Aktualny  kształt  godła  określa  ustawa  z  dnia  31 

stycznia 1 9 8 0  roku, o godle,  barwach  i  hymnie Polskiej 

Rzeczypospolitej  Ludowej  (D z .U .  nr.7,  p o z.1 8 ).  U sta­

w a  ta jest  w ykonaniem   artykułu  1 0 3   Konstytucji  PRL. 
W   preambule  tej  ustawy  czytamy:

U kształtow ane  i   utrw alone przez p okolenia  sym ­

bole Narodu i  Państwa  Polskiego

  —

 

orzeł biały,  biało- 

- czerwone b a rw y  i  „M a z u re k  D ąb ro w skieg o

" —

 

w yra­

żały zawsze m iłość P olaków  do  Ojczyzny oraz dążenie 

do  je d n o ś c i  Narodu,  n iepodległości  i   integralności 
Państwa,  dbałość o  dobro i  ro z w ó j Polski,  dążenie  do 

zapewnienia  N a ro d o w i  i   Państw u  g odnego  miejsca 

w śród innych n a ro d ó w  i  państw .  Godło,  b a rw y  i  hym n

10  Stanisław   Russocki,  Stefan  K.  Kuczyński,  Juliusz W il- 

laume: 

Godło,  b a rw y  i   hym n  Rzeczypospolitej,

  W arszaw a 

1 9 78.

19

łączyły i  łączą wszystkich P olaków  w  kraju i  za granicą 
Są  trw ałym i  znam ionam i  tożsamości,  honoru,  dum y 
i  g o d n o ści  Narodu.

W P olskiej R zeczypospolitej L u d o w e j sym bole te, 

otaczane  najwyższą  czcią  i  szacunkiem,  są  wyrazem 
ko n tyn u a cji d z ie jó w   Polski  w   ustroju  socjalistycznym  

oraz g o to w o ś c i  P olaków  służenia  L u d o w e j  Ojczyźnie 

i pośw ięcenia je j  wszystkich  sił.

Artykuł  2,  punkt  1  ustawy  stanowi,  że: 

Godłem 

Polskiej R zeczypospolitej L u d o w e j je s t wizerunek orła 

białego  z  g ło w ą   zw róconą  w   praw o,  z  rozw inię tym i 
skrzydłami,  z  dziobem   i   szponam i  ko lo ru   złotego, 

umieszczony w  czerw onym  p o lu  p io no w ej,  p ro sto ką t­
nej  tarczy,  o  d o ln e j  kraw ędzi  w ydłu żon ej  pośrodku. 
W   załączniku  podany jest  barwny  w zór  herbu.

Natomiast  artykuł  4,  punkt  1,  stanowi: 

B a rw a m i 

Polskiej  R zeczypospolitej  L u d o w e j  są  k o lo ry   biały 
i c z e rw o n y 11, ułożone w  d w ó c h  p o z io m y c h 12, ró w n o le ­

g łych pasach  tej samej szerokości, z których g ó rn y  jest 

k o lo ru   białego,  a  d o ln y  ko lo ru   czerwonego.

11  Określenie fizycznych  cech  barw   pow ierzono  Polskie­

mu  Kom itetow i  Norm alizacji,  M iar i Jakości. W  okresie dw ó ch  

miesięcy  p rzygotow ań  w ykon ano   łącznie  6 4 8   rozrysowań 

barw y  do  c elów   poligraficznych,  4 6   zadruków   tkanin  oraz 

około  2  tys.  pom iarów   pod staw ow ych   wielkości  kalorym e­

trycznych.  W spółrzędne  trójchrom atyczne  barw  x,  y,  ich 

składowa  Y  oraz  dopuszczalna  różnica  barw y  A E  w   prze­
strzeni  barw   C IE  1 9 7 6   (L *  u*  v #)  ustalone  w e d łu g   w zoru 

C IE L U V   przy  ilum inacie  C  i  geometrii  pom iarow ej  d / 0 ,  
podane  są  w   tabeli  załącznika  do  ustawy.

12  Punkt  2  tegoż  artykułu  stanow i,  że  w   układzie  p io n o ­

w ym  (?!), kolor biały umieszcza się po lew ej stronie płaszczyz­

ny  oglądanej  z  przodu.  Treść  tego  punktu  jest  sprzeczna 

z  postanow ieniam i  punktu  1,  a  poza  tym   niczym  nieuzasad­

niona  i  całkow icie  zbędna.

20

HISTORYCZNE  DZIEJE 

HERBÓW 

M IA S T  W O JEW Ó DZTW A 

KOSZALIŃSKIEGO

K oszalin

Prawa  miejskie,  lubeckie,  nadał  Koszalinowi  d o ­

kumentem z dnia 2 3  maja  1 2 6 6  roku,  biskup kamieński 

Herman  von  Gleichen.  Od  tego  m om entu,  miasto 

uzyskało  praw o  używania  własnego  herbu.

Pierwszy  herb  miasta  w idoczny  jest  na  najstar­

szym  znanym  odcisku  pieczętnym  przy  dokum encie 
z  roku  1 2 8 6   —   należy  jednak  przypuszczać,  że  w   tej 
formie  w ystępow ał  on  już  wcześniej,  w   czasie  tuż  po 
nadaniu  praw  miejskich.  Przedstawia  on  budow lę 

—  kościół  lub zamek —  gdzie  pod  półokrągłym  łękiem 

spoczywającym  na  dw óch  okrągłych,  krępych  ko lu m ­
nach,  w   bramie  z  trójdzielnym   łukiem,  stoi  biskup 

w   szatach  liturgicznych,  trzymając  w   lew ym   ręku 

pastorał,  a  prawą  unosząc  do  błogosławieństwa.  Nad 

bramą  okrągła  baszta  z  dw om a  oknam i,  przykryta 
płaskim  stożkowym   dachem.  Po  obu  stronach  wieży 
blanki,  a  pod  nimi  d w ie  tarcze  z  Iwami.  Na  obw odzie 

pieczęci,  której  średnica  wynosi  6 5   mm,  napis:  S l- 

G IL L V M   C IV IT A T IS   C VSSELIN .  Postać  w   bramie 
symbolizuje  biskupa  Hermana  von  Gleichena,  założy­

ciela  miasta,  a  lew   jest  godłem   rodu  von  G leichen13.

W yżej  opisany  herb jest  odzw ierciedleniem   przyna­

leżności  miasta  do  w ład ztw a  biskupów  kamieńskich. 
Po  zniszczeniu  przez  D uńczyków   W olina,  siedziba 
biskupstwa  pomorskiego  przeniesiona została w   1 1 7 6  

roku  do  Kamienia.  Biskupi  kamieńscy  dążyli  w ytrw ale

13  M arian  G um ow ski: 

Koszalin

  —  

je g o   herb  i  pieczęcie, 

w: 

B ib lio teka Słupska,

 t. 7, Z  

dz ie jó w  Koszalina.

  Poznań 1 9 7 0, 

s.  95.

21

Ryc. 8 

Koszalin, pierwsza pieczęć m iejska (rep. J. Łaryono- 

w icz).

do stworzenia zw artego w ła d ztw a  terytorialnego.  P od ­

w aliny organizacyjne w ład ztw a,  położone zostały w  o- 

kresie rządów biskupa Hermana hrabiego von Gleichena 

(1 2 5 4 — 1 2 8 9 );  przedstawiciela  m ożnego  rodu  z  T u ­

ryngii.  Biskup  Herman,  będąc  sam  Niem cem ,  usilnie 

popierał  akcję  sprowadzania  niemieckich  kolonizato­
rów   oraz obsadzania  stanowisk kościelnych  przez  kler 

niemiecki.  Zdolny  polityk  i  rzutki  administrator,  był 

jednym   z  wybitniejszych  ordynariuszy  kamieńskich14.

Do w ład ztw a  należały rów nież ziemia  kołobrzeska 

i  bobolicka,  stąd  też  w   godłach  miast  Kołobrzegu, 

Karlina  i  Bobolic  znajdujem y  elem enty  świadczące 

o  związkach  z  biskupstwem   kamieńskim.

Od X III  w ieku,  biskupi kamieńscy częściej  rezydo-

14 

H istoria Pomorza,

  t.  1,  część  II,  Poznań  1 9 6 9 ,  s.  1 3 3 .

Ryc.  9 

Koszalin,  pieczęć  miejska  z  g ło w ą   św.  Jana  (rep. 

J.  Łaryonow icz).

w ali  w   Koszalinie  i  Karlinie  niż  w   Kamieniu.  Od  roku 

1 5 4 4 ,  Koszalin  był siedzibą  biskupstwa  ew angelickie­

go.  Koszalin  był  miastem  biskupim  do  roku  1650, 
płacąc  czynsze  i  podatki  biskupom  z  Kamienia.

Opisaną  pieczęć spotykał  Haken  na  dokumentach 

do  1 4 4 0   roku.  Zginęła  ona,  i  dopiero  w   roku  1 7 1 8  
odnaleziono  ją  w   gruzach  spalonego  ratusza.

Z  początków   X IV   wieku  pochodzi  mniejsza  p ie­

częć  sekretna  o średnicy 4 3  mm,  z  napisem:  SECRETV 
C IV IT A T IS   K V S S A LIN ,  przedstawiająca  na  paterze 

g łow ę  św.  Jana  Chrzciciela,  patrona  biskupstwa  ka­
mieńskiego. G odło to w yparło całkow icie godło z pier­

wszej  pieczęci  i  zachow ało  się  w   różnych  wariantach

23

Ryc.  10  

Koszalin,  herb miasta z herbarza H uppa (rep. J.  Ła-

ryonow icz).

az  do  roku  1 9 3 8 ,  a  w ięc  przez  sześć  stuleci!  Barwy: 

w   czerw onym   polu,  złota  patera15.

W   herbach  miast  polskich  Jan  Chrzciciel  jest 

najczęściej  występującym   świętym   —   figuruje  on  aż 
kilkanaście razy.  Dalszych kilkanaście razy, zdobi herby 

Baranek  Boży, atrybut Jana  Chrzciciela. Zastanaw iają­

ce  jest,  dlaczego  kult  tego  właśnie  świętego  był  tak 

rozpowszechniony.

Jan  Chrzciciel  jest w   kościele  katolickim  postacią 

szczególną. Był ostatnim z Proroków, który zapow iadał 

bliskie  nadejście  Zbaw iciela  i  królestwa  Bożego.  Był 
poprzednikiem  Jezusa.  On  to  chrzcił  rzesze  i  n a w o ły ­

w a ł do pokuty przygotow ując Jezusow i drogę.  Chrys-

15  O tto  Hupp: 

D ie  W appen  u n d   S iegel  der  deutschen 

Staedte, Flecken u n d  Doerfer, 2. H e ft

 —  

Pommern. Posen u n d  

Sch/esien,

  Frankfurt  a.  M   1 8 9 8 ,  s.  16.

24

tus  wygłosił  uroczystą  jego  pochwałę;  ,, Powiadam 
wam:  M iędzy narodzonymi z niewiast,  nie ma w iększe­
go  od  J a n a ''16.

W   marcu  29  roku,  św.  Jan  został  ścięty.  Epizod 

ten  tak  opisuje  św.  M ateusz  w   swojej  Ewangelii 

(1 4 .6 .— 11);  „G dy tedy  obchodzono dzień  narodzenia 
Herodowego,  tańcow ała  córka  Herodyjady  (S alom e) 

w   pośrodku  gości,  i  podobała  się  Herodow i.  Skąd  pod

Ryc.  11 

Koszalin,  herb  miasta  na  dzw on ie z koszalińskiej 

katedry  (fot.  M.  Czerner).

16  Henri  Daniel-Rops: 

Dzieje Chrystusa.

 W arszaw a  1 9 7 2 , 

s.  255.

25

przysięgą  obiecał  jej  dać,  czegobykolw iek  żądała. 

A  ona  przedtem  będąc  naprawiona  od  matki  swojej, 

rzekła:  Daj  mi  tu  na  misie  g ło w ę  Jana  Chrzciciela. 

I zasmucił się król, ale dla przysięgi  i dla spółsiedzących 

kazał jej dać. A posławszy kata, ściął Jana w  więzieniu. 

I  przyniesiono g łow ę jego na  misie i  oddano d ziew ecz­

ce,  i  odniosła  ją  matce  sw ojej".

G łow a  świętego męczennika znajduje się  obecnie 

w   Damaszku  (S yria),  w   meczecie  Om ajadów ,  który 

należy  do  najwspanialszych  i  najbardziej  znanych  na 

Bliskim W schodzie. Jakim  sposobem  relikwia ta  trafiła 

tam  oraz  przetrwała do dzisiaj,  nikt nie  umie  o d p o w ie ­
dzieć.  Jest  ona  przedmiotem  czci  zarów no  m uzułm a­

n ów   (s u m itó w ),  jak  i  chrześcijan17.

Na  posiedzeniu  rady  gm innej  Koszalina  w   dniu 

17  marca  1 9 3 8   roku,  postanow iono  zmienić  dotych-

Ryc.  1 2  —  

Herb  Koszalina  na  ścianie  ratusza  w   Szczecinie 

(fot.  F.  J.  Lachow icz).

17  Juliusz  A.  Głodek: 

Damaszek,

  w: 

W idnokręgi,

  nr 

8 /1 9 8 0 ,  s.  4 8 .

26

czasowy  herb.  Następnego  dnia,  m iejscowa  gazeta 

„Kósliner  Zeitung"  donosiła:

„Ju ż od w ielu lat wyrażano życzenia o lepszy herb 

miasta.  Leżąca  na  misie odrąbana  g łow a  Jana  Chrzci­

ciela była w  końcu powszechnie jako godło odrzucana, 

po  prostu,  bo  każdy czuje, że  nie  ma  to żadnej  głębszej 

treści, jest tylko ilustracją. Teraz nasze miasto otrzymało 

now y herb,  który ściśle  nawiązuje zarów no do tradycji 
i  mimo  to  sięga  wstecz  głęboko  do  zamierzchłych 

czasów.  Jak  wszyscy  w iem y,  z  dotychczasowym   her­

bem  związany  był  jeszcze  znak  runiczny,  który  nasi 
praojcowie,  gdy  nadaw ali  miastu  herb,  przyjęli  razem 
praw dopodobnie  jako  w spom nienie  przeszłości.  To 

znajdujem y  często  w   herbach  rodow ych  i  miejskich.

27

Ten  prastary znak  runiczny  pomiędzy dw om a  pierście­

niami —  przedstawiający runę  słońca  —  został  w y b ra ­
ny naszym  now ym   herbem. W  czerw onym   polu,  błysz­

czący  złoty  znak..."

Nadprezydent  prowincji  pomorskiej,  zatwierdził 

now y  herb  31  sierpnia  1 9 3 8   roku.

Prof.  M arian  Gum ow ski  kwestionuje  historyczną 

zasadność  przyjęcia  tego  godła  i  stwierdza:  „...  do 

nieporozumień  zaliczamy  w iadom ość  podaną  przez 
niektórych  lokalnych  historyków  niemieckich,  jakoby 

za  ich  czasów  jeszcze  miasto  pieczętow ało  się  duzą 

literą „ Z ” z dw om a pierścieniami  po bokach” .  Opisując 
następnie em itow ane przez mennicę koszalińską dena- 

rki z XV oraz X VII w ieku, na których znak ten występuje, 

Gum owski  podkreśla:  ” ...  litera  „ Z ”  nie  ma  charakteru 
heraldycznego  miejskiego,  ale  wygląda  raczej  na  znak 

(H ausm arke),  inicjały  burmistrza  lub  snycerza,  który 

położony przy pierwszych denarach  XV w ., zatrzymany 

został  autom atycznie  i  przy  dalszych  emisjach.  W   każ­
dym  razie  na  pieczęciach  miejskich  nie  jest  w id o c z ­

ny"18.

R ów nież  profesorowie  Józef  M itkow ski  i  Kazi­

mierz Śląski  tw ierdzą,  ze godło „przedstawiające ja k o ­
by  literę  „ Z ”  z  dw om a  kółkami,  nie  posiada  żadnego 

historycznego  uzasadnienia"19.  O m ów m y  w ięc  to  za­

gadnienie  nieco  szerzej  i  bardziej  wszechstronnie.

Najstarszą  w zm iankę  rękopiśmienną  o  używaniu 

przez  miasto  t r z e c h   pieczęci,  znajdujemy  w   d a w ­
nych  aktach  miasta  Koszalina.  W   liście  z  dnia  10 

stycznia  1 7 3 8   roku,  skierowanym  do  koszalińskiego 

magistratu,  Joh.  David  Jaenke  odpow iada  na  pytanie, 
kto był patronem miasta w  czasach  katolickich.  M iędzy 

innymi  opisuje on trzy używane przez miasto pieczęcie. 
D w ie  pieczęcie  znane  są  nam  już  z  opisów  powyżej, 

trzecią Jaenke opisuje tak:  „ M a łą   pieczęć,  która  przed­

stawia  hak  kotłow y,  używa  się  tylko  przy  zwykłych 

sprawach  mieszczańskich”20.  Nie  w idzę  żadnych  p o ­

w o d ó w ,  dla  których  by  nie  dać  w iary  temu  zapisowi.

Pierwszą  drukow aną  wzm iankę  znajdujem y  w  

kronice  Hakena z  1 7 6 5   roku,  który pisze:  „ W  zwykłych

18  G um ow ski: 

Koszalin.  ..

  s.  103.

19 

G odło i  ba rw y miasta Koszalina.

  Prez.  M R N ,  Koszalin, 

w yd.  2,  s.  7.

20  W o jew ó d zk ie   A rch iw um   Pań stw o w e  w   Koszalinie,

Akta  miasta  Koszalina,  nr  8 2 4 ,  s.  4.

28

Ryc.  14 

Koszalin,  herb miasta z  roku  1765  (rep.  M   Czer 

ner).

sprawach  mieszczańskich,  miasto  posługuje  się  tym 

znakiem 

°Z° 

" 21.  Na  planie  miasta  załączonym  do  tej 

książki,  w idzim y  umieszczone  razem  na  jednym   kartu­
szu  i  g łow ę św.  Jana  i znak wędy,  przy czym węda jest 
elementem ważniejszym, jako że znajduje się pośrodku

21  Ch.  W .  Haken: 

Versuch  einer  D iplo m atisch en  Ge­

schichte  der S tadt  Cös/in,

  Lemgo  1 7 6 5 ,  s.  64.

29

tarczy  herbowej,  a  głow a  św iętego  ponad  tarczą. 

Przytoczoną wzm iankę, w  dosłow nym  brzmieniu, zn a j­

dujem y następnie u  Brüggemanna  (r.  1 7 7 9 )  i W utstra- 

cka  (r.  1 7 9 3 ).

Fakt  posiadania  przez  miasto  trzech  pieczęci

0   trzech  różnych  wyobrażeniach,  nie  jest  żadnym 
ewenem entem .  I  tak  np.  Toruń  miał  na  dużej  pieczęci 

M adonnę, na mniejszej św. Jana, a na sekretnej bramę. 

W ro cław  miał aż  pięć  pieczęci z różnymi godłam i,  które 

następnie  ujęto  razem  w   jedną  pięciopolow ą  tarczę 
herbową. Z biegiem czasu  ustaliło się, jak  pisze  G u m o ­

wski, że właśnie wyobrażenia na najmniejszych pieczęć 

ciach  stały  się  miarodajnymi  godłam i  miasta22.

D laczego  jednak  nie  zach ow ał  się  żaden  ślad  tej 

pieczęci?  Trudno  na  to  pytanie  odpowiedzieć.  M oże 

właśnie  dlatego,  że  tę  małą  pieczęć  stosowano  tylko 
przy „zw ykłych ” sprawach, do których nie przykładano 

większego  znaczenia,  a  zachow ały  się  jedynie  w ażne 

dokum enty  z  dużymi  pieczęciami.

Zastanów m y się teraz jeszcze nad tym  co przedsta­

w ia  znak  °/o  Jaenke, jak  wspom niano  wyżej,  nazywa 
ten  znak 

hakiem  k o tło w y m   (Kessel-Haaken).

 

O gólnie 

jednak  w   literaturze  niemieckiej23,  znak  /   określany 
jest jako 

węda  na  w ilk i24  (W olfsangel).

 

W ystępuje  on 

dość  powszechnie  w  postaci  prostej  lub wiązanej jako 
ciosna,  p ozn aki

 

lub 

karby

 

dworskie  i  d om ow e 

(H a us­

marken

 

oraz 

H ofm arken).

 

W   heraldyce  szlacheckiej 

w ystępuje  w   różnych  odm ianach  u  w ielu   starych

1 szacownych rodów  —  używał go m.in. papież Hadrian 

V I,  a  spośród  szlachty  pomorskiej  von  Volzke,  von 

Gagern  oraz  von  Seiger.  W   heraldyce  miejskiej  znak 

w ę d y  spotykamy w  herbach  kilkunastu  miast niem iec­

kich —  niektóre  z  nich  o znacznie starszych tradycjach 

niż  Koszalin25.  Koszalińska  odm iana  w ęd y  polega  na 
dodaniu  dw óch  kółek.

22  M arian   G um ow ski: 

H e rby  m ia st polskich.

  W arszaw a

1 9 6 0 ,  s.  2 5   i  2 7 .

23  C.  G.  Homeyer: 

D ie  Haus-  u n d   Hofm arken.

  Berlin

1 8 7 0 ,  s.  4 3   i  7 4 .

24  W  polskim s ło w n ictw ie  ło w ieckim  w ęd a  na w ilk i  (lisy, 

żbiki,  kuny)  określana  jest  jako 

kapkan

  —   W ilh e lm   M ylke: 

M y ś lis tw o   krajowe.

  W arszaw a  1 8 4 3 ,  s.  2 3 2 .

29  M an n h e im   (w ie ś   klasztorna  od  7 6 4   r.),  Halberstadt 

(siedziba  bisku pó w   od  8 0 4   r.)  Kirn  (zam ek  z  9 2 6   r  ).

30

Określenia  w ęda  na  w ilki  nie należy  brać d osło w ­

nie i  rozumieć, że znak ten w yw o dzi się od wędy.  Rzecz 

ma  się  odw rotnie.  Niektóre  znaki,  dla  lepszej  ko ­

munikatywności, 

otrzymały 

nazwy 

przedmiotów, 

które  w yglądem   swoim  przypominają.  I  tak,  znak 

^   określany jest jako 

kurza stopa,

 

znak  £   jako 

k le p ­

sydra

 

itp.  Niem niej  jednak,  określenie 

węda  na  w ilk i 

dało  autorowi  niniejszego  opracow ania  asumpt  do 
napisania  legendy  pt,  „M ielen ka  i  w ilk i”,  której  akcja 

toczy  się  w   Koszalińskiej  osadzie,  atakowanej  przez 

w ygłodniałe  bestie26.

Niesiecki  w   swoim   herbarzu,  określa  znak  \  

jako: „stojący hak z ostrzami sprzecznie w  praw o i lew o 

w yłam anem i”,  albo  też:  „w ędy,  czyli  jelca”27.

Benno  natomiast,  pisząc:  „mała,  zw ykła  pieczęć' 

uważa,  że znak  °/o  to  „hieroglif”  markujący tw arz św. 

Jana.  Kreska  górna  pozioma  to  brwi,  ukośna  oznacza 

nos,  dolna  pozioma  to  usta,  a  dw a  pierścienie  po 

bokach  to  oczy28.

Przy opisie granic miasta  z dnia  2  maja  1 7 3 2   roku, 

gdy m owa jest o  kamieniach  granicznych,  użyto z w ro ­
tu 

des Raths u n d  A m ts M arkę

 

czyli 

znak rady i urzędu29. 

Na kamieniach tych, obok znaku  °U  jest znak  + . W  tym 
bow iem  miejscu przebiegała granica pom iędzy posiad­

łościami miasta  i klasztoru koszalińskich cystersek. Trzy 

kamienie  z  tymi  znakami  leżą  w   lesie  (H am m erw ald ) 

pomiędzy Lubiatowem  a  M aszkow em . Obok kamienia, 

określonego um o w n ie jako nr 1,  znajduje się w kopany 
słupek  betonow y,  co  oznacza,  że granica  miasta  prze­
biega  ciągle  jeszcze  w   tym  samym  miejscu.  Kamieni 

oznaczonych  jako  nr  4  i  nr  5  nie  udało  się  jeszcze 
odnaleźć30.  Natom iast  koło  staw ku  w e   wsi  Dobiesła- 
wiec  znaleziono  kamień  szósty.

Na  mapie topograficznej  z  roku  1 8 9 0   znajdujem y 

kamień  nr  1  z  określeniem 

Runenstein.

 

Czy  faktycznie 

jest to runa —  znak tajemny,  sekretny?  Runę  l   spoty­

kamy  tylko  w   futharku,  alfabecie  runicznym  starszym 

z  wieku  III— IX.  Głębsze  znaczenie  tej  właśnie  runy

26  M arian  Czerner: 

M ielenka  i   w ilk i,

  w: 

Głos  Pomorza 

z  5 .X .1 9 7 9   r.

27  Niesiecki: 

Herbarz...,

  t.  I  s.  5 6 6   oraz  t.  II,  s.  143.

28  J  E.  Benno: 

Geschichte der S tadt Coes/in.

  1 8 4 0 , s.  59.

29  W A P   Koszalin,  Akta  miasta  Koszalina,  nr  7 3 ,  s.  68.

30  D okładny  opis  tych  pięciu  kam ieni  znajdujem y  w:

Unsere  Heim at,

  rocznik  1 9 2 6 ,  nr.  15,  17,  22.

31

Ryc.  1 5   —  

Koszalin,  węda  i  krzyż  na  kam ieniu  granicznym  

n r  1  (fot.  M.  Czerner).

czeka  jeszcze  na  rozszyfrowanie.  Dzisiaj  w iem y  tylko 
tyle,  że  w   transliteracji  na  alfabet łaciński  oznacza ona 

literę  „e".  W   późniejszych,  zreform owanych  futhar- 

kach,  runa  ta  już  nie  w ystępuje31.  Stad  też  nie  ma

Ryc.  1 6   —  

K oszaliński  denarek  z   X V   i   X V II  w   ( w g   H. 

Dannenberga

  —  

rep.  J.  Ła ryon ow icz)

31  M arian  Adamus: 

Tajemnice sag i  run

,  W ro c ła w   1 9 7 0 , 

s.  7 1 .

32

żadnych  napisów  runicznych  na  kamiennych  kręgach 
w   Grzybnicy,  pochodzących  z  I— II  w.n.e.,  bo  run 
w tedy  j e s z c z e   nie  było.  Stąd  też  runa  nie  mogła  się 
znaleźć  w   herbie  Koszalina,  bo  w tedy  j u ż   wyszła 

zupełnie  z  użycia.

Koszalińskie  denarki,  pochodzące  z  XV  i  X VII  w., 

mają  z  jednej  strony  g łow ę  św.  Jana,  z  drugiej  nato­
miast  znak  l   występujący  samodzielnie  (zw rócony 
w   prawo  albo  w i e w o ) ,  lut)  też  z  dodatkiem   dwóch- 
kółek,  pierścieni,  krzyży albo  gw iazdek32.  Znaczy to,  że 
emisji  było  kilka., Nie  w ydaje  się  praw dopodobne,  jak 
twierdzi G um ow ski,  aby miasto zezw oliło rytow nikow i 
na  umieszczenie na całej  powierzchni  m onety sw ojego 
znaku, albo też znaku  burmistrza.  Twierdzenie, że znak 
ten  „zatrzymany  został  autom atycznie  i  przy  dalszych 
emisjach",  również  nas  nie  przekonuje,  bo  przydatki 
były  różne.

Podobnie jak i  na denarkach, znak w ęd y w ystępo ­

w ał  wspólnie  z  g łow ą  św.  Jana  na  ścianie  ratusza 
miejskiego33.  Kamień  z w ykutą  g łow ą  św.  Jana,  zn ale­
ziony  został  w   roku  1 9 7 4 ,  w   trakcie  robót  ziemnych 
przy wejściu do piw nicy budynku teatralnego i obecnie 

znajduje  się  w   M uzeum   Okręgow ym   w   Koszalinie.

Z nak koszalińskiej  w ę d y.  wykonany z żelaza, znaj 

dujemy  na  ścianie szczytowej  budynku  leśnictwa  M o ­
kre,  leśnictwa  zakupionego  przez miasto w   1 7 1 8   roku. 

Kiedy znak  ten  został tam  zam ocowany,  dokładnie  nie 

wiadom o.  Pewne wnioski  nasunąć  może jedynie napis 
w   języku  niemieckim  na  belce  konstrukcji  dachowej: 
„Przez  miasto  Koszalin  zbudow ano  1 8 7 9 ,  przebudo­
wano  1 9 2 7 ".

Koszalińscy  złotnicy,  cynow nicy,  bednarze  i  inni, 

podobnie  jak  rzemieślnicy  w   Szczecinie,  Słupsku, 
Gdańsku  i  innych  miastach,  znakow ali  swoje  wyroby 
puncą  z  godłem  sw ojego  grodu  —   w   przypadku 

Koszalina,  ze  znakiem  w ęd y34.  W   słupskim  muzeum 

znajduje  się  lichtarz  cynow y  z  roku  1 7 9 9   znakow any 
w   ten  sposób  —   w   koszalińskim  muzeum  drugi  taki 

lichtarz.  Są  to  prawdopodobnie  te  dw a  świeczniki,

32  Herman  Dannenberg: 

M ünzgeschichte  Pom m erns im  

M ittela lter

,  Berlin  1 8 9 3 ,  s.  8 2 ,  tabl.  V II,  nr.  1 8 7   i  188.

33  Dr.  Schulz: 

Das  Wappen  der S tadt K öslin

,  w: 

Unsere 

Heimat,

  rocznik  1 9 2 2 ,  nr  2.

34  J.  D. W endland: 

D ie H istorie der S tad t Cöss/in,

  rekopis 

z  r.  1 7 4 9 ,  s.  70.

33

0 których wspom ina  Bóttger, że znajdują się w  jam neń - 
skim  kościele35.

Skromny charakter znaku 

°Z° 

oraz  kreskowa  pros­

tota jego kształtu nasuwają przypuszczenie, że mógł on 
w ystępow ać już  w   słowiańskiej  osadzie  przedlokacyj- 
nej.  Następnie zaś,  razem ze zmianą statusu  wsi  i  p o d ­

niesieniem  jej  do  rangi  miasta,  znak  w ędy  został 
również  nobilitow any,  uherbiony  —   przestał  być  po- 

znaką  a  stał  się  godłem.  Został  jednak  tylko  godłem 

używanym   w   mniej  ważnych  sprawach,  bo  był  zbyt 
mało  zdobny.  Całkow ite  jego  w yrugow anie  było  b o ­

w iem   ze  w zg lęd ó w   czysto  praktycznych  niecelowe. 

Podobne  przypadki  odnotow ujem y  również  w   heral­

dyce  szlacheckiej:  osoba  uszlachcona  przejmuje  do 

sw ojego  herbu  poznakę  używaną  wcześniej  przed 

nobilitacją,  albo  tez  kładzie  na  jednej  wspólnej  tarczy 

zarów no  starą  poznakę  jak  i  now e  godło,  lub  też 

poznaka i godło używane są oddzielnie, ale równolegle
1  równorzędnie.

W   dniu  10  lutego  1 9 5 9   roku,  Miejska  Rada 

N arodow a  w   Koszalinie  zatwierdziła  uchw ałę  nr  4 /5 9  

w   sprawie  zmiany  godła  miasta.  N o w e   godło  opraco­
w ał  graficznie  dr  Tadeusz  Przypkowski  z  Jędrzejowa. 

Oparte jest ono na  pięczęci księcia pomorskiego B og u ­

sława  II,  która  została  przyłożona  na  pierwszym  przy­
wileju  dla  Koszalina  w   roku  1 2 1 4 .  W   uzasadnieniu  tej 
zmiany  czytam y  m.in.:  „...Koszalin  jest  starym  grodem 
słowiańskim  i  zanim  władzę  sprawow ali  tu  niemieccy 

biskupi,  wcześniej  w ładał  tymi  ziemiami  książę  B og u ­

sław  II  i  jego  poprzednicy  z  rodu  słowiańskiego. 

Bogusława  II  łączyły z  Polską  w ęzły  polityczne  i  rodo­

w e.  M atka  księcia  Bogusława  II,  księżna  Anastazja, 

była  bow iem   córką  księcia  wielkopolskiego  Mieszka 

III,  a w nuczką  Bolesława  Krzywoustego, co  przyczyni­

ło  się 

d o  

szczególnie  ścisłych  kontaktów   tego  księcia 

z  Polską.  Bogusław II  nadał  Koszalinowi 2 3  październi­

ka  1  2 1 4   roku  pierwszy znany  przywilej.  Dokum ent ten 

p o  

raz  pierwszy  w   historii  w zm iankuje  o  słowiańskim 

osiedlu  Koszalin  i  nadaniu  premonstratensom  z  Biało- 
buku,  znajdującej  się  na  Górze  Chełm,  kapliczki,  która 

była  wzniesiona  na  miejscu  gontyny słowiańskiej  (...). 

Wróciliśm y na  ziemie  naszych  praojców  Słow ian,  spo-

35  L.  Bottger: 

Die  B au-u.  Kunstdenkm äler  des  Regie-

rungs 

Bezirks  Koslin,

  t.  1,  z.  1,  Szczecin  1 8 8 9 ,  s.  52.

34

Ryc.  17 

Honorowa odznaka ..Za zasługi dla Koszalina ' 

( fo t  

J.  Łaryonowicz)

łeczeństwo  Koszalina  pragnie,  aby  now e  godło  miasta 
przypomniało  zamierzchłe  czasy  w ła d c ó w   słow iańs­
kich"36.

N ow e  godło  przedstawia  w   niebieskim  polu, 

zwróconego  w   prawo  konnego  rycerza  w   hełmie 
garnczkowym  i  srebrnej  kolczugow ej  zbroi  na  białym

35

koniu,  zbrojnego  w   biały  proporzec  z  czerwonym  
gryfem pomorskim  oraz tarczę z białym orłem  p iastow ­
skim  na czerwonym  tle.  Orzeł ma  dziób i szpony koloru 
złotego37.  Barwy  miasta  ustalono „na  kolor  biały  i  błę- 
kitno-niebieski"38.

Jakkolw iek  godło  to jest  bardzo młode, już  m oże­

my  odnotow ać  pierwszą  anegdotę  —   przykrą  zresztą. 

W   latach  1 9 7 3 — 74,  tygodnik  „W iadom ości  Z ach o d ­

nie"  drukow ał cykl  „H erby  naszych  miast".  Autor tego 

cyklu  podpisyw ał się inicjałami „S .P .". Otóż przy opisie 
om aw ianego herbu,  czytamy  nie dowierzając własnym  
oczom:  „N a  niebieskiej  tarczy  w idnieje  dynamiczna 
sylwetka  Jana  Chrzciciela,  siedzącego  na  pędzącym 
rumaku..."  i  dalej:  „Jan  Chrzciciel  trzyma  w   ręku 

lancę..."39.

Obserw uje się też  niew łaściw e stosowanie kosza­

lińskiego  herbu  miejskiego  przez  instancje  szczebla 
w ojew ódzkiego  jak  np.  na  odznace  za  zasługi  dla 
w o je w ó d ztw a   koszalińskiego.

B a rw ic e

Pierwszy  znany  dokum ent,  określający  Barwice 

jako miasto —  civitas Barwitz —  pochodzi z roku  12 8 6 .

Najstarsza  znana  pieczęć  miejska,  o  średnicy 

4 5   mm,  pochodzi  z  14 stulecia.  Przedstawia  ona  przed 
dębem,  niedźwiedzia  kroczącego  w   prawo.  W   o b w o ­

37  Herb ze zbrojnym rycerzem może mylnie sugerow ać, że 

miasto  było  przez tegoż  rycerza  lokow ane  lub też  było w  jego 
w ładaniu.

38  Określenie  to  jest  w y ją tk o w o   niefortunne.  Sugeruje 

ono,  że  na  chorągw i  miejskiej  p o w in n y   być  trzy  pasy:  biały, 
błękitny  i  niebieski —  w skazuje  na to łącznik,  który stosujemy 

w ted y  gdy  oba  człony  są  rów norzędne.  G dyby  chodziło

0   kolor  niebieski  w   odcieniu  błękitnym   (co  jest  przecież  bez 
sensu),  należałoby  pisać  ,,błękitnoniebieski".  Poza  tym   p o d ­
kreślić  należy,  ze  w   heraldyce  jest  tylko  jeden  kolor  niebieski
1 nie  odróżnia  się żadnych  odcieni.  Przy okazji  należy rów nież 
w spom nieć,  iż  Kratz  analizując  obszernie  barw y  książąt  p o ­
morskich  stwierdził,  iz zestaw ienie kolo ró w   białego  i  niebies­
kiego  nigdy  nie  w ystępow ało.  (G ustav  Kratz: 

D ie pom m ers- 

chen  Farben,

  w: 

B altische  S tudien.

  AF,  t.  XX,  z.  2,  Szczecin 

1 8 6 5 ,  s.  1 3 5 ).

39 

W iadom ości  Zachodnie.

  Szczecin  —   Koszalin,  nr

5 1 /1 9 7 3 ,  s.  10.

36

dzie  napis:  SECRETV  B V R G E N S IV M   BER W O L.  Na 

pieczęci z  roku  1 6 2 6   i  późniejszych,  niedźwiedź z w ró ­

cony  jest  w   lew o  40.  Barwy:  w   srebrnym  polu,  czarny 
niedźwiedź,  zielone  drzew o  i  zielona  murawa.

Herb  Barwic  jest  herbem  m ówiącym   i  nawiązuje 

do  niemieckiej  nazw y  miasta,  Barwalde,  co  oznacza 

w  dosłow nym  tłum aczeniu „N ied źw iedzi  Las".  M ożna 
stąd  przypuszczać,  że  w   czasie gdy  zakładano  miasto, 

znajdow ało  się  ono  w   obrębie  rozległej  w ów czas 

Puszczy  Pileńskiej.

40  Hupp. 

D ie  Wappen....

  s.  16.

*Lach 

' L e * * ™ ' 06- 

hGrb m ia s ta  n a  b u d Vn k u  

ratusza ( fo t 

F.  J.

37

B ia ło g a rd

Prawo  miejskie  —   lubeckie  —   otrzymało  miasto 

w   dniu  2  sierpnia  1 2 9 9   roku,  od  księcia  pomorskiego

Bogusława  IV.

Najstarsza  znana  pieczęć,  o  średnicy  4 9   mm, 

pochodzi  z  1 3 8 7   roku.  Przedstawia  ona  nad  rzeką, 
gryfa  zw róconego  w   prawo.  W   obw odzie  napis: 
S 'SE C TR E TV M   C IV IT A T IS   B E L G A R T 41.  W  tej  postaci 

herb  Białogardu  przetrwał  bez  zmian  do  dnia  dzisiej­

szego.

Gryf w  herbie świadczy o przynależności miasta do 

księstwa  pomorskiego  42.  Niebieska  wstęga  rozpięta 

u dołu  tarczy, symbolizuje płynącą przez miasto  Parsę­

tę-

Barwy: w  srebrnym polu czerw ony gryf i  niebieska

rzeka.

41  Dannenberg: 

M ünzgeschichte....

  tabl.  X X III,  oraz

Hupp: 

Die  W appen....

  s.  16.  Dannenberg  m ylnie  odczytał 

nazw ę miasta  i  stad  przypisał ją  miastu  Resko  (R e g e n w a ld e ).

4?  W ięcej  o  gryfie  pomorskim  patrz  s.  12.

38

Ryc.  19 

Białogard,  herb miasta na b u dyn ku ratusza  (fo t  F 

J.  Lachowicz).

B iały  B ór

Prawo  miejskie  —   chełmińskie  —   otrzymał  Biały 

Bór  w   1 3 8 2   roku.  Nadał  je  wielki  mistrz  krzyżacki 

Konrad  Zöllner von  Rothenstein,  a  potwierdził  w   roku 

1 3 9 5   Konrad von Jungingen  i w  roku  1 4 0 8   Ulrich von 

Jungingen.

Najstarszą  znaną  pieczęć  z  roku  1 3 9 4 ,  w idzim y 

u  Vossberga  43.  Przedstawia  ona  dziew czynę  z  w ia n ­

kiem  na  g ło w ie  i  kw iatem   w   prawej  ręce,  stojącą 
pomiędzy  dw om a  gałęziami  tworzącym i  literę  ,,U ". 

Średnica  2 8   mm,  w   obw odzie  napis:  BÄLDEN  
B O RCH.

4*  F.  A.  Vossberg: 

Geschichte  der preussischen  M ünzen 

u n d  Siegel,

  Berlin  1 8 4 3 ,  s.  5 0   i  tabl.  X V III.

39

Ryc.  2 0   —  

B ia ły Bór.  pieczęć m iejska z  roku  1394  ( w g  F.  A. 

Vossberga  —  rep.  M.  Czerner).

Później  jednak  dziew czyna  trzyma  w   ręku  kulę 

(p iłkę), a otacza ją okazały w ieniec jelenia  (czternastak 

koronny).

Z  roku  1 8 4 3   znana  jest  pieczęć  przedstawiająca 

postać  dziew czyny  bez  piłki,  z  rękoma  wspartymi  na 

biodrach,  otoczona  gałęziami  dębow ym i.  W   końcu 

jednak  w rócono  do  form y  poprzedniej  44.

Barwy:  w  srebrnym  polu  czerw one  poroże,  suknia 

niebieska,  piłka  złota.

A utor  podpisujący  się  „S .P .",  tak  pisze  o  herbie 

Białego  Boru  w   „W iadom ościach  Zachodnich”  45:

    pieczęć  Białego  Boru  w yw o d zi  się  z  pewnej

44  O tto   Hupp: 

D ie  Wappen  u n d   Siegel  der  deutschen 

Staedte.  Flecken  u n d   Doerfer.  1  H e ft

  —  

Westpreussen

, 

Frankfurt  a.  M .  1 8 9 6 ,  s.  22.

45 

W iadom ości  Zachodnie.

  Szczecin  —   Koszalin,  nr

1 0 /1 9 7 3 ,  s.  10.

40

legendy mającej  być może swoje odbicie w  konkretnej 
rzeczywistości.  A   być  może  nie  mającej.

Niewiasta  przyodziana  w   niebieską  suknię,  to 

żyjąca  w   XV  lub  XVI  wieku  Damiana —  żona  miejsco­

w ego  bednarza.  Jak  głosi  legenda,  oznaczała  się  ona 
niezwykłą  urodą  i  niezwykłym  tem peramentem.  Po­
dobno w  stosunkowo  niedługim  czasie  uw iodła w szy­
stkich, co  bardziej  dorodnych  mężczyzn  Białego  Boru, 
nie  licząc  przyjezdnych  gości.  W   tymże  uwodzeniu 
poważną  rolę  odgrywała  ow a  piłka.  Komu  rzuciła  ze 

swego okna piłkę, ten  był oczekiw any przez nią o zm ie­

rzchu,  oczywiście  wów czas,  gdy  pracowity  bednarz 

w ypraw iał się po materiał do  Miastka,  lub też wyruszał 
z  gotow ym i  beczkami  do  Kołobrzegu.  Nie  wiadom o 
dokładnie,  czy  te  rogi  nawiązują  do  smutnej  doli 

bednarza  czy też symbolizują głębokie  bory otaczające 

tak  niegdyś jak  i  obecnie  miasteczko.  Podobno,  kiedy 

ów   bednarz  o  wszystkim  się  dow iedział,  zapakow ał 
niewierną  Damianę  do  beczki  i  w rzucił  do jeziora.  Czy 

tak  było  naprawdę,  trudno  dociec.

Problem  herbu  pow rócił  w   X IX   wieku,  kiedy  to 

żona  jednego  z  burmistrzów  również  nie  szczędziła 
swoich  w d ziękó w   męskiej  części  ludności,  wów czas 

już  znacznie  większego  miasteczka.  Doszło  naw et  do 
tego, iż burmistrz, wsparty przez kilku rajców miejskich, 

przeforsował  —   w obec  częstych  aluzji  dotyczących 

owych rogów  —  zmianę herbu.  Rogi zastąpione zosta­

ły  dw om a  smukłymi  drzewam i.  Kiedy  jednak  żona 

gospodarza  zestarzała  się  i  wszyscy  pow oli  zaczęli 
o całej sprawie zapominać, rozsądni mieszczanie Białe­
go  Boru  powrócili  do  daw nego  herbu.

Herb  w idniał  jeszcze  kilka  lat  temu  na  frontowej 

ścianie  budynku  Miejskiej  Rady.  W   zeszłym  roku 
w   czasie  remontu  budynku,  w   którym  obecnie  mieści 
się  siedziba  Urzędu  Miasta  i  Gm iny  Biały  Bór,  herb 
został  zniszczony  i  przykryty  now ym i  elew acjam i...  "

B o b o lice

Bobolice  otrzymały  prawa  miejskie  17  kwietnia 

1 3 4 0   roku.  Najstarszy  herb jest  na  pieczęci  pochodzą­

cej  z tego okresu:  w   srebrnym  polu  św.  Jan  Chrzciciel, 

stojący  pom iędzy  dw om a  liściastymi  drzewam i  i  trzy-

41

Ryc.  21 

B obolice,  herb  miasta  z  herbarza  H uppa  (rep.  J. 

Łaryonow icz).

mający  na  lewym  ręku  Baranka.  U  jego stóp  tarcza,  na 
której  czarne  i  złote  pasy  z  trzema  (2  +  1)  złotymi 
różami  na  czarnych  pasach.  Pieczęć  sekretna  z  1 4 7 7  
roku  pokazuje tylko  Baranka  Bożego z chorągiewką, na 
której  w idnieje krzyz.  W  X IX   wieku  pow rócono jednak 
do  pierw otnego  herbu  46.

Po  w yzw oleniu,  na  skutek  ogromnych  zniszczeń 

w ojennych,  Bobolice  utraciły  prawa  miejskie.  Z  dniem 

1  stycznia  1 9 5 8   roku,  rozporządzeniem  Prezesa  Rady 

M inistrów ,  Bobolice  znow u  awansow ały  do  rangi 

miasta.  Opierając  się  na  rysunku  pieczęci  miejskich 
stosowanych  przez  cztery  stulecia,  miasto  przyjęło

46  Hupp: 

Die  Wappen...,

  s.  16.

42

w   polu  czerwonym ,  srebrnego  Baianka  Bożego z w ró ­
conego  w   prawo,  ze  złotą  aureolą  i  chorągiewką 
z  krzyżem  47.

Tarcza  z  pasami  i  różami  jest  herbem  biskupa 

kamieńskiego  Fryderyka  von  Eickstedt,  który  w   1 3 3 9  

roku kupił ziemię bobolicką od W ed ló w ,  Speningenów  
i S anitzów  za  1 8 5 0  marek i  następnie nadał  Bobolicom 
prawa  miejskie  4a.

Ryc.  22 

B obolice,  o k o liczn o ścio w y  d a to w n ik   pocztow y, 

z  okazji 2  5 -le c i a odzyskania p ra w  m iejskich (rep.  M.  Czerner).

Baranek  Bozy jest  atrybutem  św.  Jana  Chrzcicie­

la49.  W yw odzi  się to stąd,  że  kiedy  Chrystus znalazł  się 
nad  rzeką Jordan,  działający tam Jan  Chrzciciel  przed­

stawił  go:  „O to   Baranek  Boży,  który  zgładzi  grzechy 
św iata” .  Tymi  słowam i,  św.  Jan  przepowiedział  m ę­
czeńską śmierć Jezusa Chrystusa na krzyżu Golgoty. Ze 

Starego  Testamentu  wiem y,  że  krew  składanych  w   o- 
fierze niewinnych  baranów (lub kozłów )  była środkiem 
oddalającym  w inę  i  oczyszczającym  z  grzechu.  Tak 
samo  krew  Chrystusa  —   Baranka  Bożego  —   ma 
om yw ać  i  oczyszczać  wszystkich  grzeszników  całej 
ludzkości  po  wszystkie  czasy.

47  G um ow ski: 

Herby...,

  s.  135.

48  W ięcej  na  tem at  w ła d ztw a   biskupów   kamieńskich 

patrz  s.  21.

49  W ięcej  o  św.  Janie  Chrzcicielu  —   patrz  s.  24.

43

C z a p lin e k

Dokładna data  otrzymania  praw  miejskich  nie jest 

znana.  Przypuszcza  się,  że  nastąpiło  to  pom iędzy 

rokiem  1291  a  13 3 4 .

Najstarsza  znana  pieczęć  z  około  1 6 0 0   roku, 

przedstawia  zamek  z  trzema  wieżam i  o  spiczastych 

dachach.  Na  środkowej,  wyższej  wieży,  stoi  ptak 
—   w g.  Huppa  „gęsiopodobny” .  Brama  zamknięta. 

Średnica 3 4  mm,  napis na  obw odzie: S IG IL L V M   C IV I­
T A T IS   T E M P E L B V R G E N S IS .

Na  pieczęci  z  1661  roku  w ieże  zw ieńczone  są 

blankami.

Od  początków   stulecia,  ptak  zw rócony jest  w   le­

w o,  a  H upp  przedstawia  go  jako  bociana.

Od roku 1881  zza zamku w yłania się pruski orzeł ze 

swoimi  atrybutami,  co  —  jak  pisze  H upp —  „nie tylko 
źle wygląda,  ale rów nież  uchybia  heraldycznemu  pra­
w u   w ład zy”  80.

Barwy:  w   niebieskim  polu  srebrny zamek ze  złotą 

bramą.  H upp  podaje,  że  „bocian"  jest  „ w   barwach 
w łasnych” .  Natom iast  Gum ow ski  przedstawia  czaplę 
czarną,  co z  kolei sprzeczne jest z zasadą, że  nie należy 
d aw ać barw y na barwie i stąd  czarna czapla w  niebies­

kim  polu  jest  prawie  niew idoczna.  Tak  w ięc  przyjęto 
dla  czapli  barw ę  złotą.

Okolice  Czaplinka  były  najdalej  na  północ  w y s u ­

niętą ziemią W ielkopolski. W  1 2 8 6   roku książę W ie lk o ­
polski,  Przemysław  II,  nadał  ziem ię czaplinecką  zako ­

now i  templariuszy  (stąd  niemiecka  nazwa  Tem pel- 
burg).  Po  procesie  i  kasacji  tego zakonu w   1 3 4 5   roku, 

miasto  przeszło  w   ręce  joannitów .

Polską nazw ę miasta Czaplinek, spotykamy po raz 

pierwszy  w   przywileju  w ystaw ionym   w  języku  łacińs­
kim przez króla Stefana  Batorego w  W arszawie, w  dniu 

14  lutego  1 5 8 0   roku.

Przypuszcza  się  jednak51,  że  słowiańska  osada, 

jeszcze  przed  objęciem   jej  przez  zakon  i  nazwaniem  

T em pelburg,  nazywała  się ju ż  C zaplinek,  i  że  miejsce, 

gdzie  obecnie  stoi  miasto,  było  miejscem  g n ia zd o w a ­

nia  czapli. Tak w ięc  ptak w   herbie to nie „gęsiopodob-

90  Hupp: 

D ie  Wappen...,

  s.  21

51  Paul  von  Niessen: 

G eschichte  der  Neumark,

  L ands­

berg  1 9 0 5 ,  s.  3 1 2 .

44

ny” ani też bocian, jak pisze Hupp, a po prostu  c z a p l a .

W  tym  miejscu  należy jeszcze wspom nieć  o erefe- 

nowskim  w y d a w n ic tw ie   „D as  Neustettiner  Land” , 
Eutin  1 9 8 0   r„  w   którym  herb  Czaplinka  pokazany jest 

ciągle  jeszcze  z  pruskim  orłem  —   z  tym  jednak,  że 

zamiast  berła  w id zim y  sztylet  (?!)  skierowany  w   pierś 

(?!)  orła.  Ptak  na w ieży też nie przypomina  czapli.  Inne 
(?!)  są  również  barwy:  w   srebrnym  polu  czerwone 

mury,  orzeł  czarny,  korona,  jabłko  i  rękojeść  sztyletu 

złote,  ptak i  klinga sztyletu srebrne,  brama złota,  u dołu 
zielona  murawa.

D a rło w o

Pierwszą wzm iankę o D arłow ie jako mieście —  ci- 

vitas  —   znajdujem y  w   dokum encie  z  5  lutego  1271 

roku.

Najstarsza  znana  pieczęć  miejska,  o  średnicy 

4 9  mm,  pochodzi  z  1 3 9 2   roku52.  Przedstawia  ona 
rybogryfa,  po  obu  bokach  gałęzie dębow e,  u  dołu fale. 

W   obw odzie  napis:  S IG IL L V M   C IV IT A T IS   R VG EN V - 
VALT.  Z   17.  stulecia  pochodzi  herb z tarczą d w u d zie l­

ną:  na  górze,  w   czerwonym   polu  srebrny  rybogryf,  na 

dole, w  srebrnym polu, d w a rozwidlające się niebieskie 

strumienie.  Nad  tarczą  hełm  z  kołem  młyńskim.

Rybogryf 

w   połow ie  gryf,  w   p ołow ie  ryba53  —  

jest  herbem  rodu  Ś w ię c ó w   z  Pomorza  Gdańskiego. 

W   dniu  21  maja  1 3 1 2  roku,  trzej  bracia  Swięcow ie: 

Piotr,  Jaśko  i  W awrzyniec,  nadają  miastu  —   po  raz 

drugi  —   prawa  miejskie.  Nie  będąc  książętami,  S w ię ­

cowie rządzili w  sw oim  państewku  (D arłow o,  Sław no, 

Sianów  i  Polanów )  w ykonując  wszelkie  uprawnienia 

panującego:  lokowali  miasta,  pobierali  z  tych  miast 
dochody  i  zatwierdzali  transakcje rycerzy osiadłych  na

52  Dannenberg: 

M ünzgeschichte....

  tabl.  X X IV   oraz 

Hupp: 

D ie  W appen ...

  s.  19.

83  W ięcej  o  gryfie  i  rybogryfie  —   patrz  s.  12.

45

Ryc.  23 

D arłow o,  pieczęć  miejska  z  1392  roku  (w g   H. 

Dannenberga 

rep.  J.  Łaryonow icz).

ich  terytorium.  W   roku  1 3 4 7   doszło  do  konfliktu 
pomiędzy  Święcam i  i  księciem  Bogusławem  V  i  do 
likwidacji  ich  w ładztw a.  Ostatnia  w zm ianka  o  rodzie 
pochodzi  z  1 3 5 7   roku  —   odtąd  ślad  po  nich  zaginął54.

D w ie  rzeki  w   dole  tarczy  symbolizują  schodzące 

się  na  północ  od  miasta:  W ieprzę  i  Grabową.

Koło  młyńskie  w   dole  nad  tarczą  jest  znakiem 

posiadania  przez  miasto  prawa  młyńskiego,  którym 
miasto  zostało  obdarow ane.  W   dokum encie  lokacyj­
nym  z  1 3 1 2   roku,  m owa  jest  o  zgodzie  na  b udow ę  na 

W ieprzy  n o w e g o   młyna  w o d n ego  z dw om a  kołami. 

Po  upływ ie  roku  w olnizny  płacono  od  każdego  koła 

czynsz w  wysokości  10  lubeckich  miar zboża.  P o zw o ­

lono  również  na  budow ę  dalszych  kół  na  takich  sa­

mych  warunkach  czynszu.  Mieszkańcy  miasta  oraz

54 

H istoria  Pomorza,

  t.  1 /2 ,  s.  2 3 2 .

46

licznych  okolicznych  wsi  mieli  obow iązek  mieleń 
(tzw .  przymus  m iew a)  w   darłowskim  młynie,  co  prz\ 

nosiło  znaczne  dochody,  będące  nieraz  przyczyn 

sporów.  W   dniu  5  sierpnia  1 6 2 7   roku,  znaczna  częś 

młyna  spaliła  się55.

Karl  Rosenow: 

R ugenw alde.

  D arłow o  1 9 1 2 ,  s.  40.

Ryc.  25 

D arłow o, herb miasta na b u dyn ku ratusza (fot.  F. 

Lachow icz).

48

Ryc.  2 6   -  

Darłow o,  herb  miasta z  roku  1912.  w  kap licy św. 

G ertrudy  (fo to   F.  J.  Lachow icz).

D r a w s k o   P o m o rs k ie

Dokum ent  lokacyjny  Drawska  w ystaw iony  został 

przez  margrabiów brandenburskich  Ottona  IV  i  Konra­

da  I  w   dniu  8  marca  1 2 9 7   roku.

Najstarsza  znana  pieczęć  na  dokum encie  z  1401 

roku,  przedstawia  d w ie w ieże ze  spiczastymi  dachami.

49

Ryc.  27 

D ra w s k o ,  p ie c zę ć  m iejska 

z  1401 

ro k u   ( w g   P. 

V. 

N iessen  —   rep. 

J. 

Ł a ry o n o w ic z ).

W ieże te łączy łuk, na którym stoi wieżyczka z blankami. 

Pod  łukiem,  pomiędzy wieżam i, widnieje  orzeł.  U  spo­

du, sfalowana w oda. W  obwodzie napis:  SECTV  C IV I­
T A T IS   D R A W E B O R C H ,  średnica  4 3   mm.

Barwy:  w   srebrnym  polu,  czerwone  wieże,  łuk 

i  orzeł,  w oda  jest  niebieska.

Orzeł w  herbie jest brandenburski, jako że nadanie 

praw  miejskich  nastąpiło  przez  m argrabiów  branden­

burskich.  Na  pieczęci  z  roku  1785  usunięty został łuk, 
a  wieżyczka  i  jej  blanki  przekształcone zostały w   koro­

nę.  Późniejsza  pieczęć  przedstawia  ponow nie  łuk, 
pozostawiając  jednak  koronę.  Pieczęć  z  około  1 8 0 0  
roku przedstawia koronę nad łukiem i koronę na głow ie 

orła.  Późniejsza  pieczęć sądowa przedstawia orła prus­
kiego  z  mieczem  i  wagą.  Gumowski  pisze,  że  orzeł 

w  herbie Drawska jest orłem polskim —  inne są u niego

50

również barwy: na czerwonym  tle srebrne w ieże i srebr­
ny  orzeł  ze  złotą  koroną56.

W oda  u  spodu  tarczy  symbolizuje  przepływającą 

przez  miasto  Drawę.

K alisz  P o m o rs k i

Dokładna  data  nadania  Kaliszowi  p raw   miejskich 

nie jest znana.  W   dniu  14 września  1 3 0 3   roku  margra­
biowie  brandenburscy  nadali  mieszkańcom  1 5 4   łany 

ziemi  oraz  inne  przywileje.  Z  dokum entu  tego  wynika, 
że  miasto  w ów czas ju ż  istniało.

Najstarsza  znana  pieczęć  miejska,  o  średnicy 

34  mm,  pochodzi  z  1 4 0 4   roku.  Przedstawia  ona  ptaka 
w   locie,  chw ytającego  uciekającego  w   lew o   zająca. 
W   obw odzie  napis:  S 'C IV IT A T IS   NOVE  KALIS.  Ten 

sam  obraz  w id nieje  też  na  pieczęci  z  1 5 0 6   roku.  Od 

początku  19.  stulecia,  zając  zw rócony jest  w   praw o57.

Barwy:  w   srebrnym  polu  czerwony  ptak,  oraz 

czerwony  zając  biegnący  po  zielonej  murawie.

Wszyscy  autorzy  niemieccy  podają  zgodnie,  że 

przedstawiony  w   herbie  Kalisza  ptak  to   orzeł.  Paul 

Niessen pisze nawet, że jest to askański orzeł, rzucający 

się  na  polskiego  zająca.  Bardziej  praw dopodobne 
wydaje się jednak, ze jest to zwykła scenka z polowania 
i  tym  ptakiem  jest  sokół.

Lasy  pomorskie obfitow ały w   liczną zwierzynę,  co 

miało  duże  znaczenie  gospodarcze  dla  mieszkańców 
tych  ziem.  Stąd  tez,  już  w   dokum entach  lokacyjnych, 
miasta  były  obdarow yw ane  prawem  do  polow ania  na 
różne  drobne  gatunki  zw ierzyny  —   między  innymi 
również  i  na  zające.  Tę zwierzynę ło w io n o   na  rozmaite 
sidła.  Natomiast  grubego  zwierza  ło w io n o   z  nagonką 
i  sieciami,  z  których  te  największe  i  najmocniejsze 

zajm ow ały  w  transporcie  cały  w óz.  Rozpowszechnio-

96  Paul  van  Niessen: 

G eschichte  der  S tad t  Dramburg. 

Drawsko  1 8 9 7 ,  s.  1 3 0   oraz  Hupp: 

D ie  Wappen...,

  s.  18  oraz 

Gum owski: 

Herby.  ..

  s.  1 6 2

57  Hupp: 

D ie  W appen...

  s.  1 8   oraz 

Dannenoerg. 

M ünzgeschichte...,

  tabl.  X V III.

51

Ryc. 2 8  

Kalisz Pom .. herb miasta na b u dyn ku ratusza (fot. F. 

J.  Lachow icz).

ny  był  tez  sposób  łow ienia  z  sokołem,  jastrzębiem  czy 

też  krogulcem58.

Niemiecka  nazwa  pobliskiego  Złocieńca  —   Fal- 

k e n b u rg   —   oznacza  w   dosłownym   tłum aczeniu  „ S o ­

koli  Zam ek"  i  każe  przypuszczać,  że  w   tym  regionie 

polow anie  za  pom ocą  sokołów   było  w   takim  zakresie 
praktykowane,  iż  ptak  ten  znalazł  się  na  tarczy  herbo­
w ej  obu  miast.

58  Jerzy W alacho w icz: 

M o n o p o le  książęce w  skarbow o- 

śc i wczesnofeuda/nej Pomorza  Zachodniego,

  Poznań  1 9 6 3 , 

s.  148.

52

K a rlin o

Zamek i  miasto 

castrum  Corlinense cum civita- 

te..." występują w  statutach biskupstwa kamieńskiego 

z  roku  13 8 5 .  Karlino  posiadało  już  w tedy  miejskie 

prawa  lubeckie.

Herb miasta  ukształtował się w  17. stuleciu: w  sre­

brnym polu rozwidlające się niebieskie rzeki w  kształcie 
litery „Y ", u góry zielona biskupia mitra, po bokach dw a 

czerwone  pastorały.

Rzeki  na  tarczy  herbow ej  to  Parsęta  i  Radew, 

w  rozwidleniu których  na wzgórzu  usytuow ane zostało 
miasto.

M itra  i pastorały świadczą o przynależności miasta 

do  biskupstwa  kamieńskiego.59

Ryc.  29 

Karlino  usytuow ane je s t  w   ro zw id le n iu   Parsęty 

i  R adw i  (rep.  J.  Łaryonow icz).

W ięcej  na  tem at  w ła d ztw a   biskupów   kamieńskich 

—   patrz  s.  21.

53

Ryc.  3 0  

Karlino,  herb m iasta na b u d y n k u  ratusza (fot.  F   J  

Lachow icz)

W   Kościele  katolickim,  pastorał  jest  znamieniem 

godności  biskupiej.  Początek  pastorału  sięga  jeszcze 
epoki  św.  Piotra.  Była  to  pierw otnie  laska  pasterska 
z głów ką poprzeczną, nadającą jej kształt krzyża, z w y k ­

le z drewna,  najczęściej  cyprysowego.  Później  zaczęto 
pastorałowi nadaw ać kształty wytw orniejsze —  koniec 

jego w ygięto, a drew no  ustąpiło  miejsca  złotu  i  srebru 

Infuła, zw ana też mitrą,  stanowi  w   Kościele katoli 

ckim,  nakrycie  g ło w y  biskupa  w   czasie  sprawow ania 

przez  niego  czynności  liturgicznych,  posiada  kształt 

spiczasty,  dw urożny,  zw ykle jest z  drogiego  materiału 

i  ozdobnie wyrobiona. Z tyłu  na  ramiona  opadają dw ie 

wstążki.  Pierwotnie,  u  starożytnych  Rzymian,  była  to 

ozdoba g ło w y  kapłanów  i miała formę przepaski z białej

54

wełny.  Noszona  była  później  przez  nam iestników  ce 

sarskich,  jako  oznaka  ich  godności60.

^Ł a ry o n o w ic z f°łobrzeg'  P 'erwsza  pieczęć  miejska  (fot.  J.

60  M arian  Kowalewski: 

M a ły  s ło w n ik   teo łoa iczny

  Po- 

znan  1 9 6 0 .

K o ło b rze g

W   dniu  2 3   maja  1 2 5 5   roku  biskup  kamieński 

Herman von  Gleichen, wspólnie z księciem  pomorskim 

W arcisław em   III,  lokują  miasto  na  prawie  lubeckim. 

Ponieważ  było  to  pierwsze  miasto  w   tym  regionie, 

funduje  sobie  ono  ogromną  pieczęć  o  średnicy  8 0   (!) 

mm  i  bardzo  bogatej  ornamentyce.  Ponad  łukiem

55

Ryc.  32 

K o ło b rze g,  p ie c z ę ć   m ie js k a   z   X IV   w ie k u   (fo t.  J. 

Ł a ry o n o w ic z ).

(m ostow ym ?)  widzim y  w ielką  (nie  istniejącą  natural­
nie)  rozczłonkowaną  budow lę  z  wieżam i  i  blankami, 

a  poniżej  sfalow ane  w o d y  Parsęty,  w   której  pływają 

zwrócone ku sobie d w ie ryby.  W   bramie tej  fantazyjnej 
budow li  umieszczona jest  biskupia  infuła, zaś  powyżej 
książęca  mitra  —   symbole  obu  w ład có w   tej  ziem i61. 

Pieczęć  ta  w zm iankow ana  jest już  w   1 2 5 7   roku62.

W  roku  1 2 7 7   biskup  kamieński  nabywa  od  księcia 

Barnima  I  drugą  część  kasztelanii  kołobrzeskiej  i  tutaj

61  Jako pierwszy zw rócił na to u w agę  Hieronim   Kroczyń- 

ski: 

Herb  miasta  K ołobrzegu  na  przestrzeni  dziejów ,

  w: 

Koszalińskie  Zeszyty  Muzealne,

  t.  11,  1 9 8 1 ,  s.  1 0 0 .

62  Hupp: 

Die  W appen...

  s.  18.

56

tw orzy zrąb  w ład ztw a  biskupiego63.  Znajduje to  swoje 
odbicie  w   znakach  napieczętnych.  Pieczęcie  sekretne 

z  14.  stulecia  (średnicy  4 6   m m )  i  z  końca  15.  stulecia 

(średnicy  3 3   mm )  pokazują  infułę  biskupią  oraz  dwa 

skrzyżowane  pastorały,  a  poniżej  sfalow aną  w odę. 

Identyczne symbole znajdują się na brakteatach  i dena­

rach  kołobrzeskich  z  tego  okresu.

W   dniu  5  września  1 5 2 4   roku,  kołobrzeski  ratusz 

oblężony został  przez  niezadowolonych  z  rządów  rady 
mieszczan.  Radzie zarzucano  brak troski  o bezpieczeń­

stw o  miasta,  sam ow olne  dzielenie  doch o d ów   miejs­

kich  oraz  niespraw iedliw y rozkład  podatków .  Na  czele 
rozruchów,  a  później  na  czele  komisji  kontrolnej, 

składającej  się  z  4 8   członków ,  stanął  Jakob  Jasper 
Adebar.  Postulaty mieszczaństwa spisano w  41  artyku­
łach.  Na  pew ien  czas  rada  miejska  straciła  swoją 
dom inującą  pozycję.  Jednakże już  pod  koniec grudnia 
tegoż  roku,  Adebar  został ścięty  przed  ratuszem,  a  ko­

misja  „czterdziestu  ośm iu”  rozwiązana.

Z  okresu  tych  stu  dni  rządów  Adebara  pochodzi 

pieczęć,  przedstawiająca  tarczę  herbow ą  z  dwom a 

skrzyżowanymi  hakami  panw iow ym i,  nad  tarczą  infuła 

biskupia  z  dw om a  skrzyżowanymi  pastorałami.  Po 
bokach  tarczy  d w ie  postacie:  po  prawej  stronie  Matka 

Boska  z  Dzieciątkiem,  po  lewej  natomiast,  św.  Jan 
Chrzciciel  z  Barankiem.  Pod  tarczą  sfalowana  woda. 

W   napisie  na  obw odzie  umieszczono  cyfrę  X L V III,  dla 

podkreślenia,  że  jest  to  pieczęć  rady  „czterdziestu 

ośmiu” .  Pieczęć  ta  używana  była  przez  radę  miejską 

jeszcze  przez  długi  czas  po  stłum ieniu  rozruchów.

W   dniach  4  i  5  listopada  1 6 6 5   roku  odbył  się 

przegląd  kompanii  mieszczańskich,  na którym zapreze­
ntow ano  cztery  now e  sztandary:  pierwszy  był  biały 

z  herbem  miasta,  drugi  żółty  z  wizerunkiem   haka 

panw iow ego,  trzeci  niebieski  z  trzema  czerwonym i 

wieżam i,  a  czwarty  żółty  z  dw om a  łabędziam i64.

W spom niane  powyżej  trzy  bramy  nie  były  już 

budowlam i  iluzorycznymi  jak  na  pierwszej  pieczęci, 
lecz  realnymi,  istniejącymi  obiektami  umocnień  m iejs­

kich.  Wzrastająca  zamożność  mieszczan  pozwoliła 
w   połow ie  X IV   wieku  na  w yb u d ow an ie  w okół  Koło-

63  W ięcej  na  tem at  w ła d ztw a   biskupów   kamieńskich 

patrz  s.  21

64  Rudolf  Stoewer: 

Geschichte der S tad t Kolberg.

  Koło 

brzeg  1 9 2 7 ,  s.  104.

57

brzegu  m urów   miejskich  z  trzema  głów nym i  bramami. 
Od  północy  usytuowana  była  Brama  Solna,  w zm ia n ­
kowana  po  raz  pierwszy  w   1 3 0 0   roku.  Na  wschodzie 
była  Brama  Kamienna  (1 3 5 0   r.),  a  na  południu,  nad 

Parsętą,  położona  była  Brama  M łyńska  (1 3 8 0   r .)65.

Skąd  się  jednak  w zięły  i  co  oznaczają  łabędzie? 

Sąd  Morski  przy  kołobrzeskim  Dom u  Żeglarza  używał 

pieczęci, która przedstawiała pełnomorski statek żag lo ­
w y   mający  na  rufie  flagę  z  dw om a  łabędziam i.  Jak 

podaje  R ub o w 67,  pieczęć ta, o średnicy 34 mm,  nadana 

została  w   1 6 9 2   roku.  Autor  monografii  historycznej 
miasta,  Rieman,  pisze,  że łabędź  symbolizuje  mądrość 
oraz  miłość do sztuki  i  w iedzy66.  Należy jednak przypu­
szczać,  że  nie  te  cnoty  przedstawiał  on  na  banderze 
statku  kupieckiego.

Łabędzie w  sposób trw ały wpisały się w   krajobraz 

miasta.  Po  raz  pierwszy w zm iankow ane są w  d oku m e­

ncie  z  1 5 1 7   roku.  Urzędnik  rady  miejskiej,  zw any 

wójtem   portowym ,  poza  swoimi  głów nym i  zadaniami 

jak pobieranie opłat  portowych  od wchodzących  i w y ­

chodzących  statków,  konserwacją  urządzeń  porto­
w ych  oraz  utrwalaniem   w ydm ,  odpow iedzialny  był 

również za  dokarmianie łabędzi68.  Jednak  i to także nie 

jest  najważniejsze.

Z  mitologii  greckiej  w iem y,  że łabędź  był  świętym 

ptaktem  Apollina,  a  ten  z  kolei  był,  wśród  swoich 
rozlicznych funkcji, również bogiem podróży morskich. 
Już w  X II  wieku statki kołobrzeskich  kupców  docierały 
do  wyspy  Uznam,  Rugii,  a  n aw et  do  Danii.  Do  Hanzy 
przystąpił  Kołobrzeg  dość  wcześnie.  W   roku  1 3 0 4 ,  na 
zjeździe  miast  okręgu  wendyjskiego  w   Strzałowie, 
obecny  był  przedstawiciel  Kołobrzegu.  Bezpośrednim 
członkiem  Hanzy  zostało  jednak  miasto  dopiero  w  

1361  roku  i  świadczyło  opłaty roczne  w  wysokości  25 

talarów,  czyli  tyle,  ile  płaciły  takie  miasta  jak  Wismar, 

Stargard  i  Greifswald.  Kołobrzeg  brał także dw ukrotnie 
udział w  w ojennych w ypraw ach morskich  Hanzy prze-

65  Stoew er: 

G eschichte ...

  s.  16.

66  H.  Rieman: 

Geschichte  der S tadt  Kolberg.

  Kołobrzeg 

1 9 2 4 ,  s.  74.

67  O tto   Rubow : 

Das S iegel des Seglerhauses,

  w: 

Heim at- 

-Ka/ender des Kreises K olberg-K örlin,

  Kołobrzeg  1 9 2 7 ,  s.  4 3 .

68  Stoew er: 

G eschichte ...

  s.  28.

58

Ryc.  3 3  

K o ło b rze g,  h e rb y  m ia sta  na b u d y n k u  ratusza ( fot.  F. 

J.  L a c h o w ic z ).

ciw ko  Danii.  Pierwszy  raz  w   roku  1361  w ypraw a  nie 
pow iodła  się,  natomiast  drugi  raz,  siedem  lat  później, 

Hanza  w yw alczyła  sobie  zwycięstw o,  stając  się  pier­

wszą  potęgą  na  północy.  M iasto  zdobyło  sobie  też 

prawo do korzystania z  południow ych wybrzeży szw e­

dzkiej  prowincji  Skanii, gdzie załozyło  bazę  p oło w o w ą 
śledzi.  Od  połow y  XV  wieku  Kołobrzeg  brał  udział 

w  w ojnach kaperskich  przeciwko Anglii. Jeszcze w  ro­

ku  1 5 0 0   kołobrzeska  flota  kaperska  przywiozła  z d ale­
kich  w yp raw   bogate łupy.  Az wreszcie w  roku  1 6 1 0 , to 

jest  po  dw óch  i  pół  stuleciach,  rozpadł  się  związek 

miasta  z  Hanzą.

Juz z tego skrótu  widać wyraźnie, ze żegluga  była  dla 

Kołobrzegu  bardzo  ważnym   elementem  miastotwór- 

czym  i  stąd  też  m u s i a ł a   mieć  swój  symbol  w   herbie 

—   były  nim  właśnie  łabędzie  Apollina.  Nie  należy  się 
doszukiwać  w   tym  czegoś  szczególnego  zważywszy, 
że  kupcy  koszalińscy  mieli  na  swojej  pieczęci  z  1 7 9 5  

roku, również żaglow iec oraz postać Hermesa, greckie­
go  boga  kupców 69.

69  M arian  Czerner: 

Ein  Kös/iner  H a fe n-P ro jekt  aus  dem 

Jahre  1833.

  w: 

Baltische  Studien.

  NF  64,  G öttingen  1 9 7 8 , 

s.  66.

59

Sym patyczny wierszyk o tych herbowych łabędziach 

napisała  kołobrzeska  poetka,  Elżbieta  N i e d ź w i a ­
d e k .

N oc  czarna ja k   tablica  w  klasie 

Wisi nad  Kołobrzegiem.
Wybiła  godzina  dw udziesta  czwarta.

Pow iało  śniegiem.

Z  herbu  na  ceglanym   ratuszu 

W yleciały dw a   białe  łabędzie.
Tak  chcą p o p ły w a ć   na  Parsęcie 
W  ptasim ,  szalonym  pędzie!

Ledw ie  d otkn ęły  w od y:

Ledw ie  skrzydła  rozprostow ały

,

Zegar  w y b ił d w u na sty raz

  —

Łabędzie  odleciały...

Z o s ta w iły  je d n a k  przy m oście 

Po  p ió rku ,  ludziom   na szczęście.

J e ś li znajdziecie  które przy rzece,
Zabierzcie.  Jest czarodziejskie.

Haki  p an w io w e i  panw ie symbolizują kołobrzeskie 

saliny,  które  podobnie  jak  żegluga,  przyczyniły  się 

walnie do dobrobytu i rozkwitu grodu. W arzenie w y s o ­
koprocentow ej  solanki  odbyw ało się w   prymitywnych 

szopach,  zbudow anych  z  drew na  i  gliny,  krytych 

strzechą.  Solankę  z  dodatkiem   krwi  w o łu   w le w a n o   do 
panwi  i  za  pom ocą  haków  wieszano  nad  paleniskiem. 
Gdy  w oda  w yparow ała,  a  krystaliczna  sól  osiadała  na 
ściankach panw i, zsypywano ją do kosza, przesuszano, 
po  czym  tow ar  g o tó w   był  do  wysyłki.  Okres  warzenia 
ograniczał  się  do  w iosny  i  lata.  W   zimie  i  jesienią, 
solanka  bezużytecznie  spływała  do  Parsęty.  Po  w y ­
czerpaniu  drewna z  okolicznych  lasów, jak rów nież  na 
skutek konkurencyjnych cen soli  kopalnej, sprow adza­

nej  między  innymi  z  W ieliczki,  w   roku  1 8 5 8   zapadła 

ostateczna  decyzja  o  likwidacji kołobrzeskiej  saliny.

Na początku  XIX wieku, władze miasta  postanowiły 

uporządkować  sprawę  herbu.  Postąpiono  podobnie 

jak w  innych miastach, w  których taki  problem wystąpił 

i  zebrano  wszystkie  dotychczas  używane  symbole 

w   jedną  całość.  Ponieważ  nazbierało  się  tego  dość 
dużo,  rozmieszczono je  na  dw óch  tarczach70.  Na  lewej 
tarczy  umieszczono  infułę  biskupią  z  rozwiniętym i

70  Kroczyński: 

Herb...,

  s.  104.

60

wstęgam i,  poniżej dw a skrzyżowane pastorały dolnymi 
końcami zanurzonymi w  falach.  Prawą tarczę podzielo­

no  na  trzy  poziom e  pasy,  a  pas  górny  d odatkow o  na 
pole prawe, gdzie w idzim y panew  i  na  pole  lewe, gdzie 

skrzyżowane  są  d w a  haki  p anw iow e.  W   polu  środko­
wym  znajdują się trzy wieże,  a w  dolnym  dw a  p ływ ają­

ce  na  falach  łabędzie  zwrócone  w   prawo.

W  okresie  m iędzyw ojennym   posługiwano się her­

bem uproszczonym —  treści z obydw u tarcz zsu m o w a­
no na jednej,  podzielonej  pio n ow o  na d w a  rów ne  pola 

—  na polu  lewym  położono znaki z tarczy lewej,  na polu 

prawym   z  tarczy  prawej.

Należy  jeszcze  wspom nieć  o  wielkim   herbie,  po­

wstałym  około  1 8 0 0   roku.  Obie  w spom niane  tarcze 
otoczone  są labrami, a  powyżej  umieszczony jest  hełm 

rycerski  z  pięcioma  pawimi  piórami.  Po  bokach  stoją 
dw aj  dzicy  m ężow ie  z  opaską  na  biodrach  i  maczugą 
w   ręku.

Marian G um ow ski,  nasz w ybitny znaw ca heraldy­

ki  miejskiej  tw ierdził,  że  jeżeli  miasto  używało  na 
przestrzeni  swoich  dziejów   kilku  pieczęci  i  herbów 
o  różnych  wyobrażeniach,  to  miarodajne jest to,  które 
stosowane  było  najdłużej.  Dlatego  też,  w   herbarzu 

miast  polskich71,  Kołobrzeg  ma  w   herbie  infułę  i  dwa

71  G um ow ski: 

Herby...,

  s.  2 0 2 .

61

Ryc.  35  —  

Herb  Juliusza  Kolberga.  ..K ołobrzeg

" 

(rep.  M. 

Czerner).

skrzyżowane  pastorały,  a  Koszalin  g łow ę  św.  Jana 
Chrzciciela  na  paterze.

Ostatecznie  jednak  w ładze  miejskie  przyjęły  herb 

jednotarczow y  z  następującymi  barwami:  pole  lewe

62

niebieskie,  mitra  srebrna,  wstęgi  srebrno-czerwone, 
pastorały  złote.  Po  prawej  stronie  —   pole  górne  czer­
w one,  panew  i  haki  złote.  Pole  środkowe  srebrne, 
bramy czerwone.  Pole dolne niebieskie, łabędzie srebr­
ne.

Kolor w o d y  u  dołu  tarczy przyjęto zielony, jako  że 

Bałtyk należy do mórz zielonych,  co w ynika  z zaw arte­

go  w  jego w odach  fitoplanktonu,  szczególnie  w   okre­
sie  zakwitu.

Pisząc  o  herbie  miasta  Kołobrzeg,  należy  również 

wspom nieć  o  herbie  „Kołobrzeg"  nadanym  przez  cara 

M ikołaja  I  profesorowi  Juliuszow i  Kolbergowi  (ojcu 
Oskara,  etnografa)  za  dziesięcioletnią  służbę  w   z a w o ­
dzie  nauczycielskim  na  Królewsko-W arszawskim   U n i­

wersytecie72.  W   ukazie  z  dnia  6  (1 8 )  sierpnia  1 8 29, 
znajdujemy  opis  tego  herbu:

„N a  tarczy  w   polu  błękitnem,  podzielonem,  od 

prawey do  lewey,  pasem czerw onym  z  brzegami  srebr- 
nemi  i  trzema  takiemi  różami,  z  iedney  strony  nad 
pasem  łabędź  w   prawą  obrócony,  z  drugiey  strony, 
spodem, na skale wieża nadmorska,  na którey wierzchu 
rozniecony  ogień.  Nad  tarczą  hełm,  ozdobiony  trzema 
piórami  strusiemi, z  których  z  lew ey strony  białe,  z  pra­
w ey  czerwone,  a  środkowe  błękitne  i  na  nim  róża 
srebrna."

P o la n ó w

Prawa  miejskie  uzyskał  Polanów   w   połow ie  14. 

stulecia.  Nadał je  Piotr  li  Święcą.

Najstarsza  znana  pieczęć  przedstawia  gryfa  stoją­

cego  na  gałęzi.  Pieczęć  miejska  z  połow y  16.  stulecia, 

przedstawia już tylko samego gryfa.  Przypuszcza się, że 

od  roku  1 6 1 3   na  herbie  w idnieje  gryf  trzymający 
w   przednich  łapach  berło73.

Barwy:  w   srebrnym  polu  czerw ony  gryf  i  złote 

berło.

72  M arian  Czerner: 

J u liu s z   Kolberg herbu  Kołobrzeg,

  w: 

Koszalińskie  S tudia  i  M ateriały.

  Koszalin  1 9 7 3 ,  z.  1,  s.  2 0 4 .

73  Hupp: 

Die  Wappen...,

  s.  19.  W ięcej  o  rodzie  Ś w ię c ó w  

—   patrz  s.  4 5 .  W ięcej  o  gryfie  —   patrz  s.  12.

i i

63

P o łc z y n -Z d ró j

Prawa  miejskie,  lubeckie,  otrzymał  Połczyn  p ra w ­

dopodobnie w   1 3 3 5  roku,  od synów   księcia  Warcisław 

w a  IV.

Najstarsza  znana  pieczęć  przedstawia  pionow o 

podzieloną  tarczę,  na  której  prawym  polu  widzim y 
poziomy  pas  z  czterolistną  różą,  a  na  polu  lewym 

naturalistyczną  gałąź,  podobną do  w aw rzynu,  z  liśćmi 
i  okrągłymi  owocam i.  Średnica  4 7   mm,  na  obw odzie 
napis:  SECR  C IV IT A T IS   PVLZIN .

Pieczęć  z  XVI  w .  przedstawia  w   prawym   polu 

szeroki  pas,  w   lew ym   polu,  na  trzech  pagórkach,  trzy 

w inne  latorośle74.

Barwy:  w   srebrnym  polu  czerw ony  pas  i  zielone 

winorośle  na  zielonych  pagórkach,  grona  niebieskie.

Prawa część tarczy z czerw onym  poziomym pasem

Ryc.  3 6  

P o łc z y n -Z d ró j,  p ie c z ę ć   m ie jska   z  X V I  w.  (fo t.  J  

Ł a ry o n o w ic z ).

7Ą

  Hupp: 

D ie  Wappen...,

  s.  19.

64

i

upamiętnia,  że  miasto  przez  długi  czas  należało  do 

możnego  rodu  pomorskiego  von  M a n te u ffló w .  Pier­

wszy z  M a n te u ffló w ,  Johannes,  a d v o c a tu s   z  Anklam, 

w zm iankow any  je s f w   dokum encie  z  roku  1 2 5 6 .  N a ­

zwisko to figuruje rów nież na dokum encie lokacyjnym 

Białogardu z  2 .V III.1299.  W   Połczynie,  pierwszy z  M a n ­

teufflów,  Michał,  w zm iankow any  jest  w   dokumencie 
z  1 9 .V I.1 3 8 9 .75

Miasto  pod  rządami  M an teu ffló w   rozwijało  się 

pomyślnie.  W krótce  jednak,  liczne  rozboje  oraz  zwady 
rodzinne  i  spow odow ane  nimi  interwencje  sąsiadów, 

a  nawet  samego  księcia  Barnima  XI,  niekorzystnie 
odbiły  się  na  tym  rozwoju.

W   roku  15 3 1 ,  pod  osobistym  nadzorem  księcia 

Barnima,  zorganizowano  wielkie  uderzenie  na  siedzibę 
M anteufflów   w   Popielewie,  która  uchodziła za  głów ny

Ryc  37 

P o łcz y n  - Z d ró j,  h e rb  m ia s ta  na ś c ia n ie  w  ry n k u   (fot.

F. 

J.  L a c h o w ic z ).

75  Eberhard  Sauer: 

D er  A d e l  w ahrend  der  Besiedlung 

Ostpommerns.

  Szczecin  1 9 3 9 ,  s.  1 2 4   i  132.

65

ośrodek zbójnictwa  na  Pomorzu.  Bracia  M anteufflow ie 

zdołali  co  prawda  zbiec,  ale  ich  siedzibę  zrównam 

ziemią,  a  w   rok  później  ujęto  ich  samych  i  ścięto 

w   Szczecinie.

W  miejscowym kościele pod wezwaniem  N M   Panny 

pochowany  jest  Erazm  von  M anteuffel,  ostatni  biskup 
kamieński,  zmarły w   1 5 4 4   roku.  Na  jego  płycie nagrob­

nej  przed  ołtarzem  widnieje jego  herb  rodowy.  Wcześ 

niej  był  on  wikariuszem  w   Połczynie,  a  następnie 

osobistym  nauczycielem  księcia  Jerzego76.

Znaczenia  winnej  latorośli,  mimo  usilnych  starań, 

nie  udało się jednoznacznie  wyjaśnić.  Czyzby  na  nasło­
necznionych  stokach  otaczających  wzgórz  uprawiano 

ją w  tak znaczącym zakresie, ze az awansowała do rangi 
symbolu  heraldycznego?  W   dostępnych  materiałach, 

nie  udało  się  znaleźć  potwierdzenia  tej  tezy.

S ia n ó w

Wieś  S a n o w e   otrzymała  prawa  miejskie  lubeckie 

w   dniu  17  sierpnia  1 3 4 3   roku.

Najstarsza  znana  pieczęć  miejska,  o  średnicy  44 

mm, pochodzi z połowy 14. stulecia.  Przedstawia ona na 
kratkowanym tle  tarczę  herbową z  rybogryfem  zw róco ­
nym  w   prawo,  poniżej  s fa lo w a na   w oda.  W   obwodzie 
napis:  S'S!V!TAT!S  DE  S A N O W E 77.

Od sam ego  początku  herb miasta  nie uiegł  żadnym 

większym  zmianom  —   w   czerwonym   polu  srebrny 
ry b o g ry f,  u  dołu  u ko śn ie   biegnąca  niebieska  rzeka.

Prawa  m iejskie  nadał  S ia n o w o w i  P io tr  II  Ś w ięcą 

z  P o la n o w a   (zm.  1 3 4 8   r.),  stąd  w   herbie  g o d ło   rodu 

Sw ięców  —  ry b o g ry f3.  Miasto należało do S w ięców  do 

roku  1 348,  kiedy to  po śmierci  Piotra, ziemie te otrzymał 

biskup  kamieński  Ja n   Lauenburski79.

Rzeka  na  tar 

symbolizuje  płynącą  przez  miasto 

P olnicę,  d o p ły w   Unieści.

76  Z ygm unt  Boras: 

Książęta  Pom orza Zachodniego.

  P o­

znań  1 9 6 8 ,  s.  1 3 9   i  132.

77  Dannenberg: 

M unzgeschichte....

  tabl.  X X V III  oraz 

Hupp: 

D ie  W appen ...

  s.  21

7B  W ięcej  o  gryfie  i  rybogryfie  —   patrz  s.  12.
79  W ięcej  o  rodzie  S w ię c ó w   —   patrz  s.  45.

66

t a c h o w ic z ? 8 ' 10™'  hGrb m iaSta na b u d v n k u  ra tu sza  ( f o t   F

67

S zczecin ek

Miasto  Szczecinek  załozone  zostało  przez  księcia 

wołogoskiego Warcisława  IV w  roku  1 3 10.  Książę nadał 

miastu  prawo  lubeckie.

Najstarszy  znany  odcisk  pieczętny  na  dokumencie 

z  1  lipca  1 5 7 8   roku,  przedstawia  gryfa  skaczącego 

w   prawo,  ponad  dużą  rybą.  Średnica  24  mm,  napis  na

Ryc. 4 0  —  

Szczecinek, herb miasta na bu dyn ku ratusza (fot.  F. 

J.  Lachow icz).

68

obwodzie:  S IG IL L V M   S IV ITA TIS   N 0 V E S T E T T IN 80 

I  tak już  pozostało z różnymi  drobnymi  niuansami  aż do 

naszych czasów.  Pewne wątpliwości były jedynie z bar­
wami.

Otto Hupp podaje w  swoim  herbarzu81: w  srebrnym 

polu, czerwony gryf —  a więc barwy gryfa pomorskiego. 

Tymczasem,  X V I-w ie c zn y   kronikarz  pomorski  Thomas 

Kantzow,  wyraźnie  nazywa  ludność  rodzimą  zamiesz­

kującą  okolice  Szczecinka  —   K a s z u b a m i ,   a  na  po­
czątku  XVII  wieku.  Kosmus  von  Simmer  pisze  przy 
rysunku  Szczecinka  jednoznacznie  C a s s u b i a .   Tak 
więc  słuszne  są  uwagi  Tüm pla82,  że  gryf  powinien  być 
kaszubski,  czyli  czarny  w   złotym  polu83.  Barwy  te  były 

tez stosowane do czasu  ukazania się pracy Gum ow skie­
go84,  w   której  podaje  on  za  Huppem,  barwy  gryfa 

pomorskiego.

Ryba  przedstawiona  na  pieczęciach  przez  Tümpla 

trudna  jest  do  zidentyfikowania.  Hupp  określa  ją  jako 
karpia,  ogólnie  jednak  przyjęło  się,  że  rybą  w   herbie 

Szczecinka jest jesiotr,  który symbolizuje rybne  bogac­

tw o   w ód  otaczających  miasto.

Ś w id w in

Data  lokacji  miasta  nie  jest  dokładnie  znana,  gdyż 

daw ne  przywileje  się  nie  zachowały.  M ożna  jedynie 

przypuszczać,  ze  Ś w idw in  otrzymał  prawa  miejskie 

w   1 2 9 6   roku.

Najstarsza  znana  pieczęć,  używana  w   roku  1382, 

przedstawia  mury  obronne  z  basztą,  w   której  otwarta 

brama.  Nad  basztą  orzeł.  Przedstawiona  na  ryc.  41 

pieczęć  średnicy  4 3   mm,  pochodzi  z  około  1 6 0 0   roku. 

W   obwodzie  napis:  S IG IL L V M   C IV IT A T IS   SCH IEVEL- 

B EINEN SIS.  Data  w   polu  „ 1 2 9 6 ”,  przypomina  o  (przy­

puszczalnym)  roku  nadania praw miejskich  i stosowana

80  K.  Tüm pel: 

Neustettin,

  Szczecinek  1 9 1 0 ,  s.  2   okładki 

s.  2 0   i  3 8 4 .

81  Hupp: 

D ie   Wappen...,

  s.  19.

82  Tüm pel: 

Neustettin,

  s.  7.

83  W ięcej  o  gryfie  —   patrz  s.  12.

84  Gum ow ski: 

Herby...,

  s.  3 1 5 .

69

Ryc.  41 

Ś w idw in,  pieczęć m iejska z  o ko ło  1600 roku  (rep. 

J.  Łaryonow icz).

była  na  pieczęciach  do  początków  19.  stulecia.

Późniejsze  pieczęcie,  zamiast  heraldycznego  orła, 

przedstawiają  naturalistycznego  ptaka  —   w   jednym 

przypadku  gołębia85.

Barwy: w  srebrnym polu czerwone mury i czerwony 

orzeł.

Przedstawiony  w   herbie  orzeł  jest  orłem  margra­

biów  brandenburskich,  którzy  około  1 2 8 0   roku  zajęli 

ziemię świdwińską. W  roku  1 3 1 9   ostatni  przedstawiciel 

dynastii  askańskiej,  W aldem ar  Wielki,  sprzedał  ją  na 

prawie  lennym  rycerzowi  W edego  von  W edel.

85  Hupp: 

Die  W appen

 

s.  20.

70

Z ło c ie n ie c

W  dniu  13 grudnia  1 3 3 3   roku,  dwaj  bracia  Lüdeke 

i  Hasso  von  W edel,  w y s ta w ili  dokument,  w   którym 
nadali  mieszkańcom  Z ło cie ń ca   prawa  miejskie  według 

wzoru  brandenburskiego.

Najstarsza  znana  pieczęć,  o  średnicy  35  mm,  po­

chodzi  z  1 5 0 6   roku.  Przedstawia  ona  dw ie  wieże  ze 
spiczastymi  dachami,  pomiędzy  nimi  mur  z  blankami, 
w   którym  otwarta  pusta  brama.  Nad  murem  ptak. 

W   obwodzie  napis:  S 'C IV IT A T IS   V A LK EM B E R 86.  Pie­
częć  z  roku  1736,  przedstawia  w   bramie  krzyżową 
zaporę.

Barwy:  w   niebieskim  polu  srebrne  mury,  zapora 

i  sokół  są  złote.

Ryc.  4 2   —  

Złocieniec,  pieczęć  miejska  z  roku  1506  (rep.  J. 

Łaryonow icz).

88  Dannenberg: 

M un zge schich te ...

  tabl.  XX  oraz  Hupp:

Die  Wappen....

  s.  18.

■

(ShDARŁOWO

\BIAL Y BÓR

r

I 

SZCZECINEK

li. 

1310

DRAW'

1297

  I

(8

)CZAPLINEK 

1291 

1334

IIEC

Sokół  w   herbie  nawiązuje  do  niemieckiej  nazwy 

miasta —   F a lk e n b u rg —  która  w  dosłownym  tłum acze­
niu  oznacza  „Sokoli  Zamek” .  N azw ę  tę,  w   postaci 

V alkenborch spotykamy już w  1 3 1 2  roku, a więc jeszcze 

przed  nadaniem  praw  miejskich.

Ryc.  44 

P o d z ia ł te ry to ria ln y  Z ie m i  K o s z a liń s k ie j w  okresie  

lo k a c ji m iast (p o d  nazwą miasta rok nadania p ra w  m iejskich).

KO ŁO BRZEG  

1255

Ryc.  4 3  

Z ło c ie n ie c ,  h e rb  m ia s ta  na b u d y n k u  ratusza  ( f o t   F. 

J.  L a c h o w ic z ).

S P I S   R Y C I N

1  —   Rycerz-w ielm oza  z  p ołow y  X IV   w ieku.

2  —  W ielki herb  w   odm ianie  hrabiowskiej.
3 

Herby  szlachty  pomorskiej. 

Fragment W ielkiej  M ap y

Pomorza  Eilhardusa  Lubinusa  z  1 6 1 8   roku  (repr.  J. 

Łaryon ow icz).

4 

W ielki  herb  Paryża.

5  —  W ielki  herb  Pomorza  z  XVI  w ieku  (w g   G. A.  Clossa

rep.  J.  Ł aryon ow icz).

6 

W ielki  herb  Pomorza  z  X IX   w ieku  (w g   G.  A.  Clossa 

—   rep.  J.  Łaryon ow icz).

7  —   Barw ny gobelin  z sali  1 0 2   Sejmu  PRL  (fot.  C AF 

M .

Szyperko).

8 

Koszalin,  pierwsza  pieczęć  miejska  (rep.  J.  Ł aryon o ­

w ic z).

9  —   Koszalin,  pieczęć  miejska  z  g ło w ą  św.  Jana  (rep.  J.

Łaryonow icz).

1 0   —   Koszalin,  herb miasta z  herbarza  H uppa  (rep.  J.  Łaryo­

n ow icz).

11  —   Koszalin,  herb  miasta  na  d zw o nie z  koszalińskiej  kate­

dry  (fot.  M .  Czerner).

1 2   —   Herb  Koszalina  na ścianie  ratusza  w   Szczecinie  (fot.  F.

J.  L ach ow icz).

13  —   Koszalin,  herb  miasta  z  roku  1 9 3 8   (w g   F.  Treichla).

1 4   —   Koszalin,  herb  miasta  z  roku  1 7 6 5   (rep.  M .  Czerner).

15  —   Koszalin,  w ęda  i  krzyż  na  kamieniu  granicznym  nr

1  (fot.  M .  Czerner).

16  —   Koszaliński denarek z XV  i  X V II  w .  (w g   H.  D annenber-

ga  —   rep.  J.  Łaryonow icz).

17  —   H o no ro w a  odznaka  ,,Za  zasługi  dla  Koszalina”  (fot.  J.

Łaryon ow icz).

18  —   Barwice,  herb  miasta  na  budynku  ratusza  (fot.  F.  J.

Lachow icz).

1 9   —   Białogard,  herb  miasta  na  budynku  ratusza  (fot.  F.  J.

Lachow icz).

2 0   —   Biały  Bór,  pieczęć  miejska  z  roku  1 3 9 4   (w g   F.  A.

Vossberga  —   rep.  M .  Czerner).

21  —   Bobolice,  herb  miasta  z  herbarza  Huppa  (rep.  J.

Ł aryon ow icz).

2 2   —   Bobolice, 

okolicznościow y 

d ato w n ik 

pocztow y,

z  okazji  2 5 -le c ia   odzyskania  praw  miejskich  (rep. 

M .  Czerner).

2 3   —   D arłow o, pieczęć miejska z 1 3 9 2  roku  (w g   H .  D a n n e n -

berga  —   rep.  J.  Łaryonow icz).

2 4   —   D arłow o,  pieczęć  miejska  z  okresu  renesansu  (w g   K.

Rosenowa  —   rep.  J.  Łaryon ow icz).

2 5   —   Darłow o,  herb  miasta  na  budynku  ratusza  (fot.  F.  J.

L ach ow icz).

2 6   —   D arłow o,  herb  miasta  z  roku  1 9 1 2 ,  w   kaplicy  św.

Gertrudy  (fot.  F.  J.  Lachow icz).

74

2 7   —   Drawsko,  pieczęć  miejska  z  1401  roku  (w g   P.  V.

Niessen  —   rep.  J.  Łaryon ow icz).

2 8   —   Kalisz  Pom.,  herb miasta  na  budynku  ratusza  (fot.  F. J.

Lachow icz).

2 9   —   Karlino usytuow ane jest w  rozw idleniu Parsęty i  Radw i

(rep.  J.  Łaryon ow icz).

3 0   —   Karlino,  herb  miasta  na  budynku  ratusza  (fo t.  F.  J.

Lachow icz).

31  —   Kołobrzeg,  pierwsza  pieczęć  miejska  (fo t.  J.  Ł aryon o ­

w ic z).

3 2   —   Kołobrzeg,  pieczęć miejska z X IV  w ieku  (fot.  J.  Ł aryo ­

n ow icz).

3 3   —   Kołobrzeg,  herby miasta  na budynku  ratusza  (fo t.  F. J.

Lachow icz).

3 4   —   Kołobrzeg,  w ielki  herb  z  początku  X IX   w ieku.
3 5   —   Herb  Juliusza  Kolberga,  „K ołobrzeg”  (rep.  M .  Czer­

ner).

3 6   —   Połczyn-Zdrój,  pieczęć  miejska  z  X V I  w .  (fo t.  J.

Ł aryon ow icz).

3 7   —   Połczyn-Zdrój,  herb miasta  na  ścianie  w  rynku  (fo t.  F.

J.  Lachow icz).

3 8   —   Sian ów ,  pieczęć  miejska  z  p ołow y  X IV   w .  (fot.  J.

Ł aryon ow icz).

3 9   —   Sian ów ,  herb  miasta  na  budynku  ratusza  (fo t.  F.  J.

L achow icz).

4 0   —   Szczecinek,  herb  miasta  na  budynku  ratusza  (fo t.  F.  J.

L achow icz).

41  —   Ś w id w in ,  pieczęć  miejska  z  około  1 6 0 0   roku  (fo t.  J.

Łaryon ow icz).

4 2   —   Złocieniec,  pieczęć  miejska  z  roku  1 5 0 6   (rep.  J.

Łaryon ow icz).

4 3   —   Złocieniec,  herb  miasta  na  budynku  ratusza  (fot.  F.  J.

Lachow icz).

4 4   —   Podział terytorialny Ziem i  Koszalińskiej w  okresie loka­

cji  miast  (w   nawiasach  rok  nadania  praw   m iejskich).

75

HERB 

PAŃSTWA  POLSKIEGO

Oprać.  graf.  Eugeniusz Chudzik

77

punjijnnjTjnriJir]

CZAPLINEK

DARŁOWO

E! 

'¿idm

KALISZ POMORSKI

DRAWSKO  POMORSKIE

:'i&. 

& • ;  L  -• 

|i 

,^ 5 i

fi

  . & 3 P  

v ;-v-  V■'.  & &   •-  > *\ . 

/i- i'* C /® ? * ''  < ^ 4*1Lj

% •  ‘;t

r - i p f l

¡¡L « #

KOŁOBRZEG

94

95

Rysunki 

wzorcowe

a

b

c

d

e

 

f

g

h

j

 

k

KOSZALIN

96

BARWICE

4

5

6

7

8 

9

10

11

12

BIAŁOGARD

98

A

B

C

D

E

 

F

G

H

J

 

K

BIAŁY  BÓR

99

A

B

C

D

E

 

F

G

H

J

 

K

BOBOLICE

100

CZAPLINEK

DARŁOWO

DRAWSKO  POMORSKIE

A

B

C

D

E

 

F

G

H

J

 

K

KALISZ  POMORSKI

104

KARLINO

105

KOŁOBRZEG

POLANÓW

A

B

C

D

E

 

F 

G 

H 

J 

K

POŁCZYN-ZDRÓJ

108

A

B

C

D

E

 

F 

G 

H 

J 

K

109

SZCZECINEK

110

A

B

C

D

E

 

F

G

H

J

 

K

111

ZŁOCIENIEC

112