Microsoft Word - Ortoptystka_322[05]_Z2.01

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Walentyna Kondraciuk-Wróblewska

Określanie budowy i fizjologii organizmu dziecka oraz
zaburzeń okresu prenatalnego 322 [05].Z2.01

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Recenzenci:
dr n. med. Irena Białokoz-Kalinowska

mgr Alicja Pasemko

Opracowanie redakcyjne:

lek.med. Walentyna Kondraciuk-Wróblewska

Konsultacja:

mgr Maria Żukowska

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 322[05].Z2.01
Określanie budowy i fizjologii organizmu dziecka oraz zaburzeń okresu prenatalnego zawartego
w modułowy programie nauczania dla zawodu ortoptystka.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

2. Wymagania wstępne

3. Cele kształcenia

4. Materiał nauczania

4.1. Analiza układu krążenia, układu krwiotwórczego i krwi

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające 13
4.1.3. Ćwiczenia 14
4.1.4. Sprawdzian postępów 16
4.2. Rozpoznawanie budowy układu kostnego

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające 20
4.2.3. Ćwiczenia 21
5.2.4. Sprawdzian postępów 22
4.3. Analiza budowy układu mięśniowego i skóry

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające 27
4.3.3. Ćwiczenia 27
4.3.4. Sprawdzian postępów 28

4.4. Określenie budowy układu pokarmowego. Trawienie, wchłanianie

i przyswajanie. Woda a organizm

4.4.1. Materiał nauczania

4.4.2. Pytania sprawdzające 38
4.4.3. Ćwiczenia 39
4.4.4. Sprawdzian postępów 41
4.5. Analiza budowy układu oddechowego

4.5.1. Materiał nauczania

4.5.2. Pytania sprawdzające 45
4.5.3.Ćwiczenia 45
4.5.4. Sprawdzian postępów 46
4.6. Rozpoznanie budowy układu nerwowego. Unerwienie głowy
i mięśnia gałki ocznej.

4.6.1. Materiał nauczania

4,6.2. Pytania sprawdzające 51
4.6.3. Ćwiczenia 51
4.6.4. Sprawdzian postępów 52
4.7. Budowa i funkcje układu moczowego i płciowego. Ciąża i rozwój
płodu. Hormony

4.7.1. Materiał nauczania

4.7.2. Pytania sprawdzające 59
4.7.3. Ćwiczenia 59
4.7.4. Sprawdzian postępów 61
5. Sprawdzian osiągnięć

6. Literatura

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Poradnik ten pomoże Ci w przyswojeniu wiedzy o budowie i funkcjonowaniu

najważniejszych układów i narządów człowieka.

Poradnik zawiera:

Wymagania wstępne, czyli wykaz niezbędnych umiejętności i wiedzy, które powinieneś

mieć opanowane, aby przystąpić do realizacji tej jednostki modułowej.

Cele kształcenia tej jednostki modułowej.

Materiał nauczania umożliwiający samodzielne przygotowanie się do wykonania ćwiczeń

i zaliczenia sprawdzianów. Obejmuje on również ćwiczenia, które zawierają:

−

opis działań, jakie masz wykonać,

−

wykaz materiałów i narzędzi potrzebnych do ich wykonania.

Zestaw zadań testowych sprawdzający poziom przyswojonych wiadomości

i ukształtowanych umiejętności.

Wykaz literatury, z jakiej możesz korzystać podczas nauki.

Jeżeli masz trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, to poproś nauczyciela lub

instruktora o wyjaśnienie.

Bezpieczeństwo i higiena pracy

W czasie pobytu w pracowni musisz przestrzegać regulaminów, przepisów bhp

i higieny pracy oraz instrukcji przeciwpożarowych, wynikających z rodzaju wykonywanych
prac. Przepisy te poznasz podczas trwania nauki.

Poradnik nie może być traktowany jako wyłączne źródło wiedzy. Wskazane zatem jest

korzystanie z innych dostępnych źródeł informacji.

Mam nadzieję, że poradnik okaże się pomocny. Życzę powodzenia.

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Schemat struktury układu jednostek modułowych

322[05].Z2

Anatomia, fizjologia

i patologia

322[05].Z2.01

Określanie budowy i fizjologii

organizmu dziecka oraz

zaburzeń okresu prenatalnego

322[05].Z2.02

Rozróżnianie objawów

najczęściej występujących chorób

wieku dziecięcego

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

–

logicznie myśleć,

–

uczestniczyć w dyskusji, prezentacji,

–

korzystać z możliwie różnych źródeł informacji,

–

współpracować w grupie,

–

wyjaśniać psychologiczne podstawy komunikowania się z dzieckiem,

–

dobierać sposoby i metody postępowania psychologicznego z dzieckiem i jego rodziną
odpowiednio do zaistniałej sytuacji,

–

znać procesy emocjonalne, motywacyjne kierujące zachowaniem człowieka,

–

scharakteryzować strukturę osobowości człowieka,

–

znać hierarchię potrzeb człowieka,

–

dostrzegać wpływ warunków środowiskowych grup społecznych (rodziny, rówieśników,
instytucji opiekuńczych) na rozwój osobowości człowieka,

–

analizować i oceniać zaburzenia rozwoju psychoruchowego człowieka,

–

udzielać pierwszej pomocy w sytuacjach zagrożenia zdrowia lub życia,

–

reagować w sytuacjach zagrożenia zdrowia lub życia,

–

promować zdrowy styl życia wśród pacjentów i w środowisku pracy,

–

stosować podstawowe działania profilaktyczne,

–

wskazywać podmioty uprawnione do realizacji świadczeń zdrowotnych,

–

uzasadniać znaczenie profesjonalizmu i zaufania do personelu medycznego udzielającego
świadczeń zdrowotnych,

–

stosować przepisy prawa do działalności usługowej.

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

–

wyjaśnić budowę i funkcje układu kostnego, ze szczególnym uwzględnieniem kości czaszki,

–

wyjaśnić budowę i funkcje układu mięśniowego, ze szczególnym uwzględnieniem mięśni
gałki ocznej,

–

wyjaśnić budowę i funkcjonowanie układu oddechowego,

–

scharakteryzować układ krwiotwórczy i układ krążenia,

–

wyjaśnić budowę i funkcjonowanie układu pokarmowego,

–

wyjaśnić istotę przemiany materii i mechanizmy regulujące gospodarkę wodno-
elektrolitową,

–

określić budowę i funkcjonowanie układu moczowego,

–

wyjaśnić budowę i funkcjonowanie układu płciowego męskiego i żeńskiego oraz rozwój
płodu i zaburzenia okresu prenatalnego,

–

wyjaśnić rolę hormonów jako czynników regulacji działania narządów wewnętrznych,

–

dokonać analizy budowy i funkcjonowania skóry, z uwzględnieniem różnic w okresach:
noworodkowym, niemowlęcym i dziecka starszego,

–

wyjaśnić budowę i funkcjonowanie układu nerwowego, ze szczególnym uwzględnieniem
unerwienia głowy i mięśni gałki ocznej,

–

scharakteryzować budowę i funkcjonowanie układu wzrokowego, słuchowego, powonienia
i smaku,

–

określić rozwój widzenia u dzieci oraz najczęstsze czynnościowe zaburzenia widzenia
charakterystyczne dla wieku rozwojowego,

–

wyjaśnić znaczenie koordynacji wzrokowo-słuchowo-ruchowej dla prawidłowego rozwoju
psychoruchowego dziecka.

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Analiza układu krążenia, układu krwiotwórczego i krwi

4.1.1. Materiał

nauczania

Skład krwi

Krew i płyn tkankowy – chłonka tworzą środowisko wewnętrzne ustroju, w którym żyją

wszystkie komórki i tkanki ciała. Krew ma do spełnienia bardzo wiele ważnych zadań. Polegają
one na:
1)

nieustannym dostarczaniu komórkom i tkankom substancji odżywczych i tlenu,

zabieraniu z nich produktów rozpadu, które powstają w procesach przemiany i muszą ulec
wydaleniu z ustroju,

utrzymaniu stałości składu środowiska wewnętrznego ustroju niezależnie od ciągle
zachodzących zmian pod wpływem czynników zewnętrznych i wewnętrznych,

zapewnieniu łączności pomiędzy poszczególnymi częściami i narządami ustroju za pomocą
różnych substancji krążących we krwi,

ochronie ustroju przez różnymi czynnikami szkodliwymi, przenikającymi do niego
z zewnątrz..
Ilościowo krew u człowieka stanowi około 6,5% masy ciała. Krew jest tkanka płynną
złożoną:

–

z osocza,

–

elementów morfologicznych (komórkowych).
Osocze składa się głównie z wody oraz albumin, globulin a

, a

, β i γ, fibrynogenu,

tłuszczów (trójglicerydów, HDL, LDL, enzymów i hormonów oraz elektronów Na

, Cl

, K

, Fe

+++

i innych zaliczanych do mikroelementów).

Elementy komórkowe 1µl (1mm

) krwi zawiera średnio:

5 000 000 erytrocytów – krwinek czerwonych,

5 000 leukocytów – krwinek białych,

200 000 trombocytów - płytek krwi.

Dorosły człowiek posiada przeciętnie 3,8 – 5,4l krwi.

Erytrocyt jest bezjądrzastą komórką krwi w kształcie dysku dwuwklęsłego, której głównym

składnikiem jest Hemoglobina Hb. Transportuje tlen z płuc do komórek, tkanek i narządów.
Czas życia erytrocytu wynosi około 120 dni. Erytrocyt jest niszczony w układzie siateczkowo-
śródbłonkowym (głównie śledziony). Na powierzchni erytrocytów mogą występować antygeny
A lub B, bądź A i B równocześnie. Erytrocyty nie posiadające antygenów A i B oznaczamy jako
O.

Reticulocyty to bezjądrzaste komórki, prekursory dojrzałych erytrocytów. Po upływie 24

godzin reticulocyt staje się dojrzałym erytrocytem. Liczba reticolucytów odzwierciedla
aktywność erytropoetyczną szpiku kostnego i waha się w granicach 5-15%.

Leukocyty - krwinki białe są bezbarwnymi komórkami występującymi w krwi obwodowej.

W warunkach prawidłowych rozróżniamy 5 rodzajów krwinek białych.
1)

granulocyty obojętnochłonne – neutrofilie,

granulocyty kwasochłonne – eozynofilie,

granulocyty zasadochłonne – bazofilie,

monocyty,

limfocyty.

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Leukocyty są produkowane w szpiku kostnym i tkance limfatycznej. Podstawowa funkcją
krwinek białych jest obrona ustroju przed mikroorganizmami. W celu wstępnej oceny krwinek
białych oznacza się ich liczbę WBO. Norma: 4 000 - 10 000 / µl.
Krzepnięcie krwi

Płytki krwi są to małe (średnica 2-4 µm) fragmenty cytoplazmy oderwane od olbrzymich

komórek szpiku tzw. megakariocytów. Krwinki płytkowe biorą udział w procesie krzepnięcia
krwi. Zawierają one duże ilości substancji obkurczającej naczynia krwionośne- serotoniny.
Gromadzą się w miejscach uszkodzeń naczyń, gdzie przylegają do uszkodzonej ściany
naczyniowej i uwalniają serotoninę, która powoduje miejscowy skurcz naczyń zmniejszając
krwawienie. Jeden mm

krwi zawiera 300 000 płytek. Podstawową funkcja układu krzepnięcia

i fibrynolizy w ustroju jest zapewnienie stanu płynności krwi, zapobieganie nadmiernym
wynaczynieniem w razie uszkodzenia naczyń oraz rozpuszczenia zakrzepu (tromboliza) jeśliby
powstał w jakimś naczyniu. Układ krzepnięcia składa się z białek osącza płytek krwi oraz
komponenty naczyniowej. Wśród białek wyróżniamy następujące tzw. osoczowe czynniki
krzepnięcia.

–

czynnik I fibrynogen 100mg% - minimalne poziomy czynników zapewniające
prawidłową hemostazę,

–

czynnik II protrombina – 40mg%

–

czynnik III tromboplastyna tkankowa, trombokinaza,

–

czynnik IV jony wapnia,

–

czynnik V proakceleryna – 40%

–

czynnik VI akceleryna (obecnie nie uwzględniany),

–

czynnik VII prokonwertyna - 25%,

–

czynnik VIII przeciwhemofilowy A – 30%,

–

czynnik IX przeciwhemofilowy B – 40%,

–

czynnik X Stuarta _Prowera – 40%,

–

czynnik XI przeciwhemofilowy C – 20%,

–

czynnik XII Hagemana,

–

czynnik XIII stabilizujący fibrynę 2 – 3%.

Ponadto w krzepnięciu biorą udział: kalikreinagen (czynnik Fletehera) i kininogen
wielocząsteczkowy (HMWK) zwany także czynnikiem Fitzgeralda. Proces krzepnięcia jest
w istocie łańcuchową reakcja enzymatyczną przebiegającą w dwóch szlakach (zewnątrz
i wewnątrz pochodnych), prowadzącą w konsekwencji przy udziale płytek krwi i jonów wapnia
do powstania aktywnego enzymu zwanego trombiną. Trombina działając na fibrynogen,
odczepia się od niego fibronopeptydy A i B, pozostawiając monomery fibryny tworzące własną
siatkę skrzepu, w której więzione są elementy komórkowe krwi. Procesom aktywacji czynników
krzepnięcia i powstawania trombiny przeciwdziałają naturalne inhibitory krzepnięcia
(antytrombina III oraz białka C i S).
Grupy krwi. Czynnik Rh

Istnienie grup krwi jest odbiciem niejednorodności genetycznej populacji ludzkiej czyli

polimorfizmu genetycznego. Nauka o grupach krwi powstała w 1901 r. wraz z odkryciem grup
krwi w układzie ABO przez Landsteinera. W 1910 r. polski badacz Ludwik Hirszfeld wykazał,
że grupy krwi w układzie ABO dziedziczą się według reguł Mendla i zaproponował obecnie
stosowane nazewnictwo grup krwi układu ABO.

Układ grupy ABO jest najlepiej poznanym spośród wszystkich układów opartych na

antygenach krwinek czerwonych. Antygeny układu ABO są cukrami ulokowanymi na
glikoproteinach błony komórkowej erytrocytu. U osób z grupą krwi A, B lub AB stwierdza się
aktywność glukozylotrousferozy przekształcającej antygen H w antygen A, B lub AB. U osób

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

z grupą O nie stwierdza się obecności takich aktywności i antygen ten charakteryzuje się
obecnością galaktozy i fruktozy. Grupy krwi w układzie ABO dziedziczą się według
dominująco-recesywnej reguły Mendla. Jest rzeczą oczywistą, że przeciwciała anty A nie mogą
występować w grupie krwi A i AB gdyż prowadziłyby do niszczenia własnych krwinek.
Obecnie zaleca się oznaczenie grupy głównej układu ABO przy użyciu czynników
monoklinalnych anty A i anty B zamiast surowic diagnostycznych i z rezygnacją odczynnika
anty A+ B.

Inny ważny układ antygenowy, wykryty pierwotnie w krwinkach małpy Rhesus i dlatego

określony Rh, jest także złożoną mieszaniną antygenów, wśród których najważniejszy jest
antygen D, Występuje on nie u wszystkich ludzi w związku z czym rozróżnia się grupy Rh+
i Rh–, co jest równoznaczne z obecnością lub brakiem antygenów D w krwinkach czerwonych.
Jeżeli płód ma krew Rh+ a matka Rh–, to podczas ciąży wskutek przenikania niewielkiej ilości
krwinek czerwonych płodu do krwi matki mogą powstać u niej aglutynogeny przeciwko
krwinkom Rh+. Istotna różnicą między układem ABO i Rh jest to, że aglutyniny ABO pojawiają
się we krwi w pierwszych miesiącach życia, natomiast aglutyniny Rh pojawiają się tylko po
uczuleniu – zetknięciu się osoby Rh– z antygenem Rh. Antygeny układu Rh oznacza się
tradycyjna techniką aglutynacji lub na poziomie genu za pomocą techniki PCR.

Układ krążenia to złożony zespół narządów, którego głównym zadaniem jest

rozprowadzanie w obrębie ustroju składników odżywczych oraz udział w wydalaniu zbędnych
i szkodliwych produktów przemiany materii.

Układ krążenia możemy podzielić na krwioobieg duży i mały, zwany też krwioobiegiem

płucnym. Krążenie krwi odbywa się w obwodzie zamkniętym obejmującym serce, naczynia
tętnicze, naczynia włosowate i naczynia żylne. Krwioobieg duży rozpoczyna się w lewej
komorze serca aortą, która rozprowadza krew drogą swych rozgałęzień do wszystkich części
organizmu. Od łuku aorty odchodzi pierwsze naczynie, pień ramienno-głowowy oraz tętnica
szyjna wspólna lewa i tętnica podobojczykowa lewa. Te trzy naczynia zaopatrują w krew głowę,
szyję, obie kończyny górne.

Aorta piersiowa jest przedłużeniem łuku, oddaje naczynie do ścian i niektórych krew klatki

piersiowej. To przejście przez przeponę staje się aortą brzuszną, która po oddaniu gałęzi
ściennych i trzewnych dzieli się na tętnice biodrowe, wspólnie zaopatrujące miednicę i kończyny
dolne. Następnie krew przez sieć naczyń włosowatych (kapilarnych) dostaje się do układu żyły
głównej górnej i dolnej, które odprowadzają ją do przedsionka prawego i prawej komory.

Żyła główna powstaje z połączenia żył ramienno-głowowych – prawej i lewej, które

zbierają krew z głowy, szyi. Żyła główna dolna powstaje z połączenia żył biodrowych
wspólnych i prowadzi do serca krew z kończyn dolnych i jamy brzusznej.

Krwioobieg mały rozpoczyna się w prawej komorze pniem płucnym, który po zatoczeniu

łuku dzieli się na dwie tętnice płucne, prawą i lewą, przewodzące krew do płuc w celu jej
utlenienia. Po przejściu przez sieć naczyń włosowatych, płuc i utlenieniu odprowadzana jest
czterema żyłami płucnymi do lewego przedsionka, gdzie kończy się krwioobieg mały.
Budowa i analiza pracy serca

Serce położone jest w klatce piersiowej, w śródpiersiu i otoczone błoną surowiczą –

osierdziem. Czynność swą rozpoczyna już w okresie życia wewnątrz macicznego. Jest narządem
pracującym przez całe życie człowieka. W sercu wyróżnia się podstawę serca, skierowaną ku
górze, tyłowi i stronie prawej oraz wierzchołek – skierowany ku dołowi, do przodu i w lewą
stronę. Na powierzchni zewnętrznej serca widoczne są bruzdy, dla naczyń wieńcowych,
zaopatrujących mięsień sercowy. W bruździe okalającej leżą tętnice wieńcowe: prawa i gałąź
okalająca tętnicę wieńcową lewą. W bruździe międzykomorowej przedniej leży gałąź
międzykomorowa przednia, będąca odgałęzieniem tętnicy wieńcowej lewej, w bruździe
międzykomorowej tylnej gałąź międzykomorowa odchodząca od tętnicy wieńcowej prawej.

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wnętrze serca wysłane jest błoną – wsierdziem, która przechodzi w błonę wyściełającą wnętrze
naczyń wchodzących bądź wychodzących z serca.

Rys. 1. Serce. Widok z przodu [1, s. 93]

1. tętnica szyjna lewa, 2 – tętnica podobojczykowa lewa, 3 – wiązadło tętnicze, 4 – pień płucny, 5 – uszko

i przedsionek lewy, 6 – tętnica wieńcowa , 7 – gałąź okalająca tętnicy wieńcowej lewej, 8 – ujście pnia płucnego,

9 – gałąź międzykomorowa przednia, 10 – komora lewa, 11 – koniuszek serca. 12 – komora prawa,

13 – przedsionek i uszko prawe, 14 – tętnica wieńcowa prawa, 15 – opuszka aorty, 16 – aorta wstępująca, 17 – żyła

główna górna, 18 – łuk aorty, 19 – pień ramienno-głowowa

Rys. 2. Serce w przekroju [1, s. 93].

1 – łuk aorty, 2 – wiązadło tętnicze, 3 – pień płucny z podziałem na tętnicę płucną prawą i lewą, 4 – lewy

przedsionek z widocznymi ujściami żył płucnych, 5 – ujście aorty z płatkami zastawki półksiężycowatej,

6 – komora lewa, 7 – mięsień brodawkowaty, 8 – przegroda międzykomorowa, 9 – aorta zstępująca, 10 – żyła

główna dolna, 11 – komora prawa z płatkami zastawki trójdzielnej, 12 – przedsionek prawy z ujściami żył

głównych górnej i dolnej, 13 – ujście pnia płucnego z zastawką półksiężycowatą, 14 – aorta wstępująca, 15 – żyły

płucne prawe, 16 – żyły ramienno-głowowe i powstająca z nich żyła główna górna.

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Jama serca podzielona jest przegrodami na cztery części. Przegroda przedsionkowo-

komorowa oddziela przedsionki od komór, przegroda międzyprzedsionkowa oddziela
przedsionek prawej od lewego, a przegroda międzykomorowa oddziela komorę prawą od lewej.
Przedsionek prawy i komora prawa nazywane są sercem żylnym, ponieważ znajduje się w nich
krew nieutlenowana, natomiast przedsionek lewy i komora lewa nazwano sercem tętniczym,
gdyż znajduje się w nim krew utlenowana. Tkanka mięśniowa przedsionków i komór jest od
siebie rozdzielona i zaczyna się na rusztowaniu utworzonym przez pierścienie włókniste, leżące
na granicy przedsionków i komór. Pierścienie te otaczają otwory: przedsionkowokomorowo
prawy zamknięty płatkami zastawki przedsionkowo-komorowej prawej, trójdzielnej, ujścia pnia
płucnego, zamknięte zastawką pnia płucnego półksiężycowatą, przedsionkowo- komorowy lewy
zamknięty zastawką przedsionkowo-komorową lewą (dwudzielną mitralną) i ujście aorty
zamknięte zastawką (półksiężycowatą) aorty. Ściany przedsionków mają znacznie cieńszą
warstwę między ścianą niż komory.
Przedsionek prawy jest większy od przedsionka lewego. Znajduje się w nim:

–

uszko prawe,

–

ujście żyły głównej górnej,

–

ujście żyły głównej dolnej,

–

ujście zatoki wieńcowej serca.

Na  ścianie przegrody międzyprzedsionkowej znajduje się dół owalny będący pozostałością po
otworze międzyprzedsionkowym istniejącym w okresie życia płodowego. Z przedsionka
prawego krew przedostaje się do prawej komory przez zastawkę przedsionkowo-komorową
prawą. Z komory prawej wychodzi pień płucny, którego ujście zamykają trzy płatki zastawki
półksiężycowatej.
Przedsionek lewy, podobnie jak prawy, ma uszko lewe. Do przedsionka lewego uchodzą cztery
żyły płucne. W ścianie dolnej przedsionka znajduje się zastawka przedsionkowo-komorowa
lewa zbudowana w dwóch płatków. Z komory lewej wychodzi aorta, której ujście zamyka
zastawka aorty. Zastawki serca zapobiegają cofaniu się krwi w czasie skurczu mięśnia
sercowego. Serce unaczynione jest przez dwie tętnice wieńcowe: prawą i lewą. Krew ze ścian
serca zbierają  żyły serca uchodzące do zatoki wieńcowej, która doprowadza ją do prawego
przedsionka. Serce unerwione jest przez splot sercowy utworzony z nerwów szyjnych,
pochodzących z pnia współczulnego, odcinka szyjnego i górnej części piersiowego oraz gałęzi
przywspółczulnych pochodzących od nerwów błędnych. Układ współczulny przyśpiesza
czynność serca, a układ przywspółczulny zwalnia. Inicjacja skurczu przedsionków ma miejsce
w układzie przewodzącym serce, jest to węzeł zatokowo-przedsionkowy, który dalej przekazuje
pobudzenie do węzła przedsionkowo-komorowego, a ten poprzez pęczek przedsionkowo-
komorowy drogą jego odnóg prawej i lewej do ścian komór serca. Na rytmiczną czynność serca
składają się trzy następujące po sobie fazy: skurcz, rozkurcz i pauza, występująca po rozkurczu
i poprzedzająca skurcz. W fazie skurczu pierwsze kurczą się przedsionki. Ma to miejsce po
biernym napełnieniu przedsionków krwią spływającą z żył. Unosi ona płatki zastawek
przedsionkowo-komorowych a skurcz przedsionków powoduje wypchnięcie dalszej porcji krwi
i szczelne ich domknięcie. Bezpośrednio po skurczu przedsionków rozpoczyna się skurcz
komór. Składa się on z dwóch faz: - fazy napinania się mięśnia sercowego i trwa do chwili
takiego wzrostu ciśnienia w komorach, aż przewyższy ono ciśnienie krwi w tętnicach. Otwierają
się wtedy zastawki półksiężycowate aorty i pnia płucnego umożliwiając przetoczenie krwi do
tętnic. Trwa to do czasu aż ciśnienie krwi w komorach spadnie poniżej ciśnienia w tętnicach
i wówczas z powrotem zamykają się zastawki aorty i pnia płucnego. Po rozluźnieniu mięśnia
przez pewien czas odpoczywają, pauza. Uderzenie koniuszkowe jest to zgodne z akcją serca
uwypuklenie się  ściany klatki piersiowej w V lewym międzyżebrzu około 1,5cm w prawo od
linii środkowo-obojczykowej lewej. Tony serca są to dźwięki powstające przy jego prawidłowej
czynności. Wyróżniamy dwa tony serca: skurczowy i rozkurczowy. Ton skurczowy, to pierwszy

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

jest dłuższy od rozkurczowego, bardziej głuchy i niski. Ton rozkurczowy jest krótszy i wyższy
od skurczowego i powstaje wskutek drgań płatków półksiężycowatych, ścian tętnicy głównej
oraz pnia płucnego. Zarówno ton skurczowy, jak i rozkurczowy powstają w różnych miejscach
serca i można je na tej podstawie różnicować. Zastawkę dwudzielną osłuchujemy w miejscu
uderzenia koniuszkowego. Zastawkę trójdzielną osłuchujemy w miejscu przyczepu V chrząstki
żebrowej do mostka. Zastawkę aorty osłuchujemy przy mostku w II prawym międzyżebrzu,
zastawkę pnia płucnego w II lewym międzyżebrzu. Nieprawidłowe dźwięki – szmery powstają
wskutek wadliwej budowy połączeń między przedsionkami a komorami oraz między komorami,
przedsionkami a komorami oraz mogą polegać na niedomykalności zastawek lub zwężeniu
otworu serca. Zarówno tony, jak i szmery powstające w sercu można zapisać w postaci wykresu
za pomocą przyrządu zwanego fonokardiografem. W spokoju objętość przepompowanej w ciągu
minuty krwi wynosi średnio 5 litrów. Podczas intensywnego wysiłku fizycznego objętość ta
może zwiększyć się do 30 litrów. Rytmiczne skurcze serca mają miejsce pod wpływem bodźców
powstających w nim samym. Z tego powodu wyjęte serce bije nadal, jeżeli zapewni mu się
odpowiednie do pracy warunki. Właściwość tę nazywamy automatyzmem serca.
Unaczynienie głowy i narządu wzroku

Oko zaopatrywane jest w krew przez dwa układy naczyń: tętnicę i żyłę środkową siatkówki,

przebiegające wewnątrz nerwu wzrokowego rozgałęziające się w siatkówce. Tętnice rzęskowe
przednie i tylne przebijają twardówkę i tworzą połączenia wewnątrz gałki ocznej doprowadzając
krew do błony naczyniowej ciała rzęskowego i twardówki. Żyły błony naczyniowej mają inny
przebieg niż tętnice, łączą się one z sobą za równikiem gałki ocznej tworząc żyły wirowate,
których cztery pnie przebijają skośnie twardówkę. Ciśnienie krwi w żyłach gałki ocznej musi
być większe niż w samej gałce ocznej, w przeciwnym razie żyły zostałyby zaciśnięte a to
spowodowałoby zablokowanie odpływu krwi. W warunkach prawidłowych ciśnienie
śródczaszkowe jest niższe od ciśnieniu śródocznego. Oko wytrzymuje bez przeszkody
przerwanie dopływu krwi do około 20 minut. Zmiany nieodwracalne powstają po 45 minutach
niedokrwienia.
Tętnice głowy

Tętnice szyjne wspólne po stronie prawej odchodzi od pnia ramienno-głowowego, po

stronie lewej bezpośrednio od łuku aorty wspólne.
Tętnica szyjna wspólna lewa opuszcza otwór górny klatki piersiowej przechodząc poza stawem
mostkowo-obojczykowym lewym. Tętnica wspólna szyjna powstaje z podziału pnia rdzenno-
głowowego, poza stawem mostkowo-obojczykowym prawym. Od tego miejsca stosunki
topograficzne obu tętnic są jednakowe. Na wysokości górnej krawędzi chrząstki tarczowej
tętnica szyjna wspólna dzieli się na duże gałęzie równej wielkości: tętnicę szyjną zewnętrzną
i tętnicę szyjną wewnętrzną.

Tętnica szyjna zewnętrzna dzieli się na dwie gałęzie końcowe:

–

tętnica skroniowa powierzchowna,

–

tętnica szczękowa.

Tętnica skroniowa powierzchowna dzieli się na dwie gałęzie końcowe: czołową i ciemieniową.
Oddają one gałęzie do mięsni twarzy, do ślinianki przyusznej, małżowiny usznej i mięśnia
skroniowego.
Odgałęzienie tętnicy szczękowej:

–

tętnica zębodołowa dolna,

–

tętnica zębodołowa górna,

Od tętnicy szyjnej zewnętrznej odchodzą również tętnice do gruczołu tarczowego, języka,
gardła, skóry twarzy i okolicy potylicznej, oraz tętnica uszna i szczękowa.
Tętnica szyjna wewnętrzna od miejsca podziału tętnicy szyjnej wspólnej kieruje się ku
podstawie czaszki i wchodzi na podstawę mózgowia. Odchodzą od niej następujące gałęzie:

–

tętnica oczna,

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

–

tętnica przednia mózgu,

–

tętnica środkowa mózgu,

–

tętnica łącząca tylne.

Tętno
Tętno(puls) to rytmiczne rozciąganie ścianki naczyń krwionośnych wywołane małymi zmianami
w następstwie skurczów serca. Rozróżnia się tętno:

–

tętnicze, przebiegające w tętnicach w postaci fali od aorty i tętnicy płucnej do tętniczek,

–

żylne, rytmiczne rozszerzanie żył, zależne od cofania się pewnej ilości krwi w czasie
skurczu prawego przedsionka serca. Daje się je obserwować wyłącznie na żyłach szyjnych.

Tętno bada się najczęściej na tętnicy promieniowej (okolica nadgarstka) ale można też badać na
tętnicy szyjnej, ramiennej, udowej, podkolanowej i grzbietowej stopy. Opuszkami palców
uciskamy tętnicę (kciuk powinien znajdować się poza badaną tętnicą) i przez 15 sekund liczymy
uderzenia. Wynik mnożymy przez 4. Jeżeli wykryto zaburzenia rytmu, należy liczyć uderzenia
przez 1 minutę. Prawidłowa częstość tętna u osób dorosłych wynosi 70/min. Niemiarowość tętna
może być spowodowana uszkodzeniem mięśnia sercowego, przyśpieszeniem i zwalnianiem
oddechów.
W trakcie badania mogą wystąpić błędy spowodowane niewłaściwym ułożeniem opuszków
palców, niedokładnym czasem pomiaru, więc należy je powtarzać.
Pomiar ciśnienia krwi

Ciśnienie krwi, to ciśnienie wywierane przez krew na ścianki serca i naczyń krwionośnych.

Ciśnienie krwi wewnątrzsercowe waha się w zależności od fazy cyklu pracy serca. W lewej
komorze wzrasta od 2-5mm Hg w rozkurczu do 120mm Hg w czasie skurczu, w prawej
komorze od 2-5mm Hg do 25mm Hg. Ciśnienie tętnicze (wywierane przez strumień krwi na
ścianki naczyń krwionośnych) skurczowe odpowiada fazie skurczu komór i jest o około 40 mm
Hg wyższe od ciśnienia rozkurczowego. Wartości prawidłowego ciśnienia krwi – skurczowego
wynoszą:

–

noworodki: 60 – 80mm Hg,

–

niemowlęta: 80 – 85mm Hg,

–

małe dzieci: 80 – 100mm Hg

–

dorośli do 50 roku życia – liczba lat + 100 mmHg (rozkurczowe : 80 –90mm Hg)

U dzieci powyżej 2 roku życia ciśnienie rozkurczowe powinno stanowić 2/3 ciśnienia
skurczowego. Wartość ciśnienia u kobiet jest nieco niższa niż u mężczyzn. Wyższa jest
w pozycji stojącej niż siedzącej. Ciśnienia podwyższają emocje, wykonywana praca fizyczna.

Do pomiaru ciśnienia służą aparaty rtęciowe, sprężynowe i elektroniczne. Badanie ciśnienia

ma duże znaczenie w diagnozowaniu stanu zdrowia pacjenta, ustaleniu choroby i dalszym
leczeniu. Zwykle pomiar ciśnienia krwi wykonuje się na tętnicy ramiennej (u noworodków
można również na udowej). Na ramię nakładamy opaskę pneumatyczną połączoną
z manometrem. Po wstępnym napompowaniu opaski powyżej spodziewanej wartości ciśnienia
skurczowego powietrze wypuszcza się powoli, osłuchując jednocześnie za pomocą stetoskopu
okolicę zgięcia łokciowego po stronie przyśrodkowej. Ciśnienie w opasce w momencie
pojawienia się tzw. tonów Korotkowa odpowiada ciśnieniu skurczowemu. Moment raptownego
ściszenia tonów odpowiada ciśnieniu rozkurczowemu. Wynik pomiaru dokumentujemy w karcie
pacjenta.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jaka jest podstawowa rola układu krzepnięcia?

Jakie elementy składają się na układ krzepnięcia?

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

W jaki sposób schematycznie można ująć proces krzepnięcia?

Jakie są minimalne powody czynników krzepnięcia zapewniające prawidłową hemostazę?

Z jakich elementów składa się krwioobieg duży?

Czym są komory serca i jaką rolę odgrywają w układzie krwionośnym?

Jaką drogą przepływa krew w krwioobiegu dużym?

Jaką budowę mają zastawki?

Co się znajduje w prawym przedsionku serca?

10.

Co jest przyczyna powstawania tonów w sercu?

11.

Jakie tętnice unaczyniają głowę?

12.

Jak przebiegają naczynia krwionośne oka?

13.

Jaka jest różnica między tonami skurczowymi a rozkurczowymi?

14.

Jakie są przyczyny powstawania szmerów w sercu?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na planszy przedstawiającej postać człowieka narysuj szlak krwinki czerwonej poprzez

duży i mały obieg. Wymień nazwy mijanych narządów. Zaznacz strzałkami drogę krwinki
w tym układzie.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby

wykonać ćwiczenie powinieneś:

przeczytać informacje o układzie krwionośnym z Poradnika lub innej wskazanej przez
nauczyciela ksiązki medycznej,

naszkicować ołówkiem układ krążenia i zaznaczyć strzałkami obieg krwi w tym układzie,

w trakcie wykonywania rysunku konsultować się z nauczycielem,

zaprezentować wykonane ćwiczenie,

wykonać korektę błędów.

Wyposażenie stanowiska pracy

–

postać człowieka naniesiona na kartkę papieru lub arkusz folii,

–

Atlas anatomiczny, Encyklopedia medycyny, książki z anatomii człowieka, program
komputerowy,

–

grafoskop i ekran lub wyposażenie do prezentacji komputerowej,

–

ołówek, długopis.

Ćwiczenie 2

Uzupełnij strzałkami poniższy schemat krążenia krwi.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby

wykonać ćwiczenie powinieneś:

przeczytać informacje o krwioobiegu z Poradnika lub innej wskazanej przez nauczyciela
ksiązki medycznej,

zaznaczyć strzałkami obieg krwi w tym układzie, tak jak wskazano w części rysunku,

uzgodnić z nauczycielem wykonane polecenie,

zaprezentować wykonane ćwiczenie,

wykonać korektę błędów.

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy

–

Atlas anatomiczny, Encyklopedia medycyny, książki z anatomii człowieka, program
komputerowy,

–

schemat krążenia krwi.

Ćwiczenie 3

Wykonaj pomiar tętna.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

przeczytać informacje dotyczące pomiaru tętna,

przygotować sprzęt do pomiaru tętna,

umyć i zdezynfekować ręce przed każdą czynnością,

wykonać pomiar tętna na tętnicy promieniowej, szyjnej, udowej, podkolanowej i grzbietowej
stopy używając w trakcie badania jałowych rękawic,

w trakcie wykonywania pomiaru konsultować z nauczycielem prawidłowość ułożenia
opuszków palców na wskazanej tętnicy,

zapisać wyniki pomiarów,

zaprezentować wykonane ćwiczenie,

uporządkować sprzęt i stanowisko pracy.

Wyposażenie stanowiska pracy

–

Atlas anatomiczny, Encyklopedia medycyny, książki z anatomii człowieka, program
komputerowy,

głowa, kończyny górne

mózg

prawa połowa

serca

płuca

lewa połowa

serca

śledziona i przewód

pokarmowy

wątroba

nerki

tułów i kończyny

dolne

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

–

stoper lub zegarek z sekundnikiem,

–

ołówek, długopis.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wymienić elementy budowy układu krążenia?

2) narysować schemat krwioobiegu?

3) narysować krwioobieg człowieka?

4) wskazać na planszy poszczególne elementy układu krążenia.?

5) zmierzyć ciśnienie krwi aparatem rtęciowym?

6) zmierzyć tętno na tętnicy promieniowej, szyjnej, udowej, podkolanowej

i grzbietowej stopy?

7) korzystać z literatury medycznej i programów komputerowych?

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2. Rozpoznawanie budowy układu kostnego

4.2.1. Materiał

nauczania

Kości

Kości zbudowane są z tkanki łącznej, podobnie jak i chrząstka. Rozwój kości odbywa się na

podłożu chrzęstnym lub łącznotkankowym. Proces ten rozpoczyna się w okresie życia
płodowego a kończy się po 25 roku życia. Przebieg kostnienia zależy od wielu czynników
zewnętrznych i wewnętrznych (odżywianie, witaminy, hormony).
Tkanka kostna tworzy szkielet będący mechaniczną podporą organizmu oraz stanowi osłonę dla
narządów: głowy, klatki piersiowej, jamy brzusznej i miednicy. Ponadto tkanka kostna spełnia
inne funkcje dla organizmu jak np. udział w gospodarce mineralnej, wytwarzaniu krwinek
czerwonych, białych oraz płytek krwi. Biorąc pod uwagę wymiary kości, możemy je podzielić
na długie i krótkie, a uwzględniając kształt wyróżniamy kości płaskie, różnokształtne np. kości
czaszki. Kości długie wchodzą w skład kośćca kończyn. Na specjalną uwagę zasługują kości
tworzące kręgosłup (narząd osiowy), które wykazują bardzo zróżnicowaną budowę w zależności
od poziomu kręgu i ruchomości danego odcinka kręgosłupa.
Kręgosłup

Kręgosłup, jako całość, zbudowany jest z 34 do 35 kręgów z których:

–

7 stanowią kręgi szyjne,

–

12 kręgi piersiowe,

–

5 kręgi lędźwiowe,

–

5 kręgów zrosło się i utworzyło kość krzyżową,

–

4-5 szczątkowych kręgów guzicznych, które zrastając się utworzyły kość guziczną zwaną
też kością ogonową.
Kręgosłup w odcinku szyjnym posiada fizjologiczne wygięcie ku przodowi, w odcinku

piersiowym ku tyłowi, w odcinku lędźwiowym – ponownie ku przodowi, w odcinku krzyżowym
znów ku tyłowi. Niekiedy występujące patologiczne skrzywienie boczne kręgosłupa może
prowadzić do dużych zniekształceń kręgosłupa i żeber.

Kręgosłup (kolumna vertebralis) ku górze łączy się stawowo z podstawą czaszki stawem

szczytowo-potylicznym. W stawie tym zachodzą ruchy zginania ku przodowi i ku tyłowi,
a także niewielkie ruchy boczne. Między kręgiem pierwszym szczytowym a drugim obrotowym
jest staw pozwalający na ruchy głowy w lewo i prawo. Odcinek piersiowy kręgosłupa łączy się
stawowo z 12 parami żeber ograniczając wspólnie z mostkiem klatkę piersiową. Każde żebro
posiada część kostną łączącą się stawowo z kręgami piersiowymi i część chrzęstną, która
połączona jest z mostkiem. Tylko 7 par żeber łączy się bezpośrednio z mostkiem, następne 3
pary łączą się z nim za pomocą łuku żebrowego, ostatnie 2 pary żeber kończą się w ścianie
mięśniowej jamy brzusznej. Wspomniany mostek jest kością płaską powstałą ze zrośnięcia się
trzech elementów kostnych: rękojeści, trzonu i wyrostka mieczykowatego. Pierwszy krąg
piersiowy wraz z pierwszym żebrem i wcięciem szyjnym, rękojeści mostka oraz obojczykiem
ograniczają górny otwór klatki piersiowej. Otwór dolny klatki piersiowej ogranicza 12-ty krąg
piersiowy, ostatnie 2 pary żeber, łuk żebrowy i wyrostek mieczykowaty. Przez otwór górny
klatki piersiowej łączą się struktury anatomiczne szyi i klatki piersiowej a przez otwór dolny
przechodzą naczynia, nerwy i przełyk z klatki piersiowej do jamy brzusznej lub odwrotnie.
Czaszka

Ściana górna, zwaną sklepieniem, jest utworzona przez: łuskę kości czołowej, parzystą

kość ciemieniową i łuskę kości potylicznych.

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 3. Układ kostny człowieka [1, s. 13]

1 – kościec głowy, 2 – kościec kończyny górnej, 3 – kości obręczy kończyny górnej, 4 – kość ramienna, 5 – kości

przedramienia, 6 – kości ręki, 7 – kościec kończyny dolnej, 8 – kości obręczy kończyny dolnej, 9 - kość udowa,

10 – kości podudzia, goleni, 11 – kości stopy, 12 – kość piszczelowa, 13 – kość strzałkowa, 14 – rzepka, 15 – kość

udowa, 16 – kość krzyżowa, 17 – kość miedniczna, 18 – kość promieniowa, 19 – kość łokciowa, 20 – kościec

kręgosłupa, 21 – kościec klatki piersiowej, 22 – mostek i żebra, 23 – łopatka, 24 – obojczyk, 25 – kości twarzy,

26 – kości mózgoczaszki.

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ścianę dolną zwaną też podstawą czaszki tworzą idąc od przodu do tyłu: część oczodołowa

kości czołowej i wklinowana między nie blaszka pozioma kości sitowej z otworami sitowymi
pośrodku której znajduje się grzebień koguci, kość klinowa, dalej ku tyłowi część podstawna,
części boczne i łuska kości potylicznej.
Ściany boczne są utworzone przez łuskę kości skroniowej i skrzydło większe kości klinowej.
Jamę czaszki można podzielić na trzy doły: dół przedni czaszki, dół środkowy, dół tylny.

Rys. 4. Czaszka widziana z przodu [1, s. 16]

– kość czołowa, 2 – kość ciemieniowa, 3 – kość skroniowa, 4 – oczodół, 5 – kość jarzmowa, 6 – otwór

gruszkowaty , 7 – szczęka, 8 – żuchwa, 9 – otwór bródkowy

W dołach tych leżą części mózgowia. W dole przednim położone są płaty czołowe,
w środkowym płaty skroniowe i podwzgórze, a w tylnym – móżdżek i płaty potyliczne oraz
komory mózgu, most i rdzeń podłużny.

Kościec kończyny górnej dzieli się na kości obręczy części dolnej. Obręcz tworzą: łopatka

i obojczyk. W części wolnej wyróżnia się ramię i kość ramienną. Kości przedramienia –
promieniowa i łokciowa oraz kościec ręki. Kościec ręki dziali się na kości: nadgarstka, śródręcza
i palców. Kości nadgarstka jest 8 i są ułożone w dwóch szeregach – bliższym i dalszym.
W szeregu bliższym idąc od strony kciuka, leżą kości: łódeczkowata, kość księżycowata,
trójgraniasta kość grochowata. W szeregu dalszym, od strony kciuka, leżą kości: czworoboczna
większa, czworoboczna mniejsza, główkowata oraz haczykowata.

Kości śródręcza jest 5. W kościach śródręcza wyróżnia się jak w każdej kości długiej

podstawę, trzon i głowę. Podstawami łączą się one z kośćmi nadgarstka, a głowami
z podstawami odpowiednich paliczków bliższych. Paliczki występują w liczbie trzech w każdym
palcu, poza palcem pierwszym, kciukiem, który ma tylko paliczek bliższy i dalszy. Kości ręki
są ułożone wklęsłością w kierunku dłoni, a wypukłością w stronę grzbietową, co jest związane
z funkcją chwytną ręki.

Kości kończyny dolnej, podobnie jak górnej, dzielą się na kości obręczy i kości części

wolnej. Obręcz powstała ze zrośnięcia się trzech kości: biodrowej, łonowej i kulszowej w kość
miedniczną. Obie kości miedniczne po połączeniu się z kością krzyżową utworzyły pierścień
kostny, noszący nazwę miednicy. Największą z kości tworzących kość miedniczną jest kość

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

biodrowa, drugą co do wielkości jest kość kulszowa, a najmniejszą jest kość łonowa, łącząca się
z kością strony przeciwnej. Połączenie to nosi nazwę spojenia łonowego.

W części wolnej kończyny dolnej wyróżnić należy: udo a w nim kość udową, kość podudzia

– goleń, którymi są kość piszczelowa i strzałkowa oraz kości stopy.

Kości stopy tworzą:

–

kości stępu,

–

kości śródstopia,

–

kości palców.
Kości stopy stanowią pewną analogię do kości ręki, z tym, że zasadnicza funkcją

u człowieka jest funkcja podporowa i lokomocyjna. Kości stępu jest 7. Najwyżej położoną
kością łączącą się stawowo z kością piszczelową i strzałkową jest kość skokowa, poniżej leży
kość piętowa. Od przodu kość skokowa łączy się stawowo z kością łódeczkowatą. Z kością
piętową sąsiaduje kość sześcienna, następie są trzy kości klinowate:

–

przyśrodkowa,

–

pośrodkowa,

–

boczna.
Kości śródstopia zaliczane są do kości długich. Wyróżnia się w nich podstawy, trzony

i głowy. Kości palców stopy utworzone są z paliczków. Paluch utworzony jest tylko z dwóch
paliczków. Paliczki pozostałych palców – podobnie jak w ręce – występują po trzy w każdym.
Bardzo istotną rolę w powstaniu i utrzymaniu właściwego wysklepienia stopy odgrywa układ
stawowo-wiązadłowy i mięśniowy. Znaczne zniesienie wysklepienia stopy prowadzi do
płaskostopia, które znacznie utrudnia chodzenie i może być przyczyną dolegliwości bólowych.

Kości łączą się ze sobą w postaci połączeń ścisłych – nieruchomych oraz wolnych

ruchomych, czyli stawów. Połączenia  ścisłe kościozrosty, jak np. zrośnięcie się kości
miednicznych w łukach żebrowych, gdzie zrośnięciu uległy chrząstki  żeber, więzozrosty np.
szwy kości czaszki i więzozrosty występujące między kręgami. Połączenia ruchome – wolne –
czyli stawy, zwane są też połączeniami maziowymi. Wyróżniamy stawy proste i złożone. Gdyby
brano pod uwagę kształt powierzchni stawowych, wówczas można mówić o stawach kulistych
wolnych i panewkowatych (staw ramienny i biodrowy), eliptycznych (promieniowo-
nadgarstkowy), zawiasowych (staw międzypaliczkowy), obrotowych (staw promienno-łokciowy
bliższy),  śrubowych (szczytowo-obrotowy, siodełkowych (nadgarstkowo-śródręczy kciuka),
płaskich (staw krzyżowo-biodrowy).

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Z jakich elementów składa się kość?

Z jakich kręgów zbudowany jest kręgosłup?

Jak kształt mają kości układu kostnego człowieka?

Jaką rolę odgrywa układ kostny?

Z jakich, głównych kości składa się czaszka?

Jaką budowę ma kościec kończyny górnej?

Jaką rolę w układzie kostnym pełnią stawy?

Jakie kształty maja stawy?

Jaką funkcję w organizmie pełni szpik kostny?

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Nazwij kości kończyny górnej i dolnej na poniższych rysunkach. Znajdź analogie pomiędzy

nimi.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby

wykonać ćwiczenie powinieneś:

przeczytać informacje o układzie kostnym z Poradnika lub innej wskazanej przez
nauczyciela ksiązki medycznej,

nazwać wskazane kości ręki i nogi,

wpisać swoje uwagi dotyczące analogii pomiędzy zaprezentowanymi kończynami,

skonsultować się z nauczycielem opis rysunku i odpowiedź na pytanie,

zaprezentować wykonane ćwiczenie,

wykonać korektę błędów.

Wyposażenie stanowiska pracy

–

mapkę ręki i nogi człowieka na dużej kartce papieru lub folii.

–

Atlas anatomiczny, Encyklopedia medycyny, książki z anatomii człowieka, program
komputerowy,

–

grafoskop i ekran lub wyposażenie do prezentacji komputerowej,

–

ołówek, długopis.

Rys. 5. Kości kończyny górnej i dolnej [ 1, s.13]

Ćwiczenie 2

W dwóch grupach przedstawiono różne rodzaje stawów (A) i przykładowe stawy (B).

Połącz je prawidłowo w pary. Wskaż wymienione stawy na szkielecie człowieka.
A- staw panewkowy, staw zawiasowy, staw eliptyczny, staw siodełkowy, obrotowy.

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

B – barkowy, łokciowy, promienno-nadgarstkowy, skokowy, nadgarstkowo-śródręczny kciuka,
promienno-łokciowy, kolanowy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby

wykonać ćwiczenie powinieneś:

w Poradniku lub innej książce medycznej przeczytać informacje o stawach i ich rodzajach,

przyporządkować konkretne stawy z grupy B stawom wymienionym w grupie A,

zaprezentować wykonane ćwiczenie,

wykonać korektę błędów.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

Atlas anatomiczny, Encyklopedia medycyny, książki z anatomii człowieka, program
komputerowy,

–

grafoskop i ekran lub wyposażenie do prezentacji komputerowej,

–

ołówek, długopis.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wymienić odcinki kości kręgosłupa?

2) opisać koście kończyn?

3) opisać kształt i funkcję stawów łączących poszczególne kości?

4) wskazać na planszy (modelu) kości długie, płaskie i różnokształtne?

wskazać na planszy (modelu) i nazwać kości śródstopia, śródręcza

i nadgarstków?

wskazać na planszy (modelu) i nazwać stawy?

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3. Analiza budowy układu mięśniowego i skóry

4.3.1. Materiał nauczania

Mięśnie

Mięsień jest zbudowany z tkanki mięśniowej, na którą składają się włókna mięśniowe

mające zdolność kurczenia się. Skurcz włókna mięśniowego odbywa się dzięki obecności
specjalnych struktur metaplazmatycznych, występujących w postaci włókienek białkowych
zwanych miofilamentami. Tkankę mięśniową w zależności od budowy włókien mięśniowych
można podzielić na: gładką, poprzecznie prążkowane i serca.

Tkanka mięśniowa gładka zbudowana jest z komórek (miocytów), nazywanych włóknami

mięśniowymi. W zależności od umiejscowienia różnią się kształtem, długością i układem
włókien. W ścianie jelit mają kształt wrzecionowaty, a długość od 15 do 500 µ, grubość od 2 do
20µm.

Tkanka mięśniowa poprzecznie prążkowana występująca w mięśniach szkieletowych

zbudowana jest z włókien mięśniowych mających wiele jąder. Mają one kształt walcowaty lub
cylindryczny. Każde włókno otoczone jest cienką błoną. Uszkodzone włókno mięśniowe nie
regeneruje się w całości, większe ubytki mięśniowe zastępuje tkanka bliznowata.

Mięśnie szkieletowe, w zależności od umiejscowienia i funkcji mają różną długość, grubość

i kształt. Możemy wyróżnić mięśnie wrzecionowate, pierzaste, półpierzaste, okrężne i płaskie.
Niektóre mięśnie mają więcej jak jeden brzusiec- głowę i wówczas mówimy o mięśniach dwu-
trój- , czterogłowych. W mięśniach wrzecionowatych występuje ścięgno początkowe, czyli
bliższe, brzusiec i ścięgno końcowe. Mięśnie są wyposażone w elementy pomocnicze, do
których należą: powięzie, przegrody międzymięśniowe oraz panewki ścięgien, troczki, bloczki
i kreseczki.

Z mięśni poprzecznie prążkowanych w obrębie głowy występują mięśnie żwaczowe,

związane z czynnością stawu skroniowo-żuchwowego i mięśnie wyrazowe (mimiczne), które
charakteryzują się tym, że jeden z ich przyczepów kończy się w skórze. Do mięśni wyrazowych
zlicza się między innymi mięsień potyliczno-czołowy, mięsień okrężny oka zamykający bądź
zaciskający szparę oka albo ją otwierający, mięsień okrężny ust, biorący udział w mechanice ust.

Do mięśni żwaczy zaliczymy : mięsień skroniowy, mięsień żwacz oraz 2 mięśnie

skrzydłowe: boczny, przyśrodkowy. Biorą one udział w mechanice żucia pokarmów.

W obrębie szyi mamy trzy grupy mięśni: powierzchowną, środkową i głęboką. Najbardziej

powierzchownie leży mięsień szeroki szyi ( który jest mięśniem wyrazowym) i mięsień
mostkowo-obojczykowo-sutkowy. Grupę środkową stanowią mięśnie nad- i podgnykowe,
związane z żuchwą, kością gnykową, krtanią i górnym otworem klatki piersiowej, a biorące
udział w takich czynnościach jak połykanie pokarmów, oddychanie. Do mięśni gładkich zalicza
się między innymi mięśnie pochyłe, występujące w liczbie trzech: przedni, środkowy i tylny.
Mięśnie te zamykają górny otwór klatki piersiowej i są mięśniami pomocniczymi w procesie
oddychania, pod nimi leżą mięsnie: długi głowy i szyi.

Na ścianie klatki piersiowej najbardziej powierzchownie z przodu leży mięsień piersiowy

większy, będący pomocniczym mięśniem oddechowym oraz mięśniem przewodzącym
odwiedzione ramię i opuszczającym ramię uniesione. Pod nim leży mięsień piersiowy mniejszy
– pełni rolę mięśnia pomocniczego oddechowego. Na bocznej ścianie klatki piersiowej leży
mięsień zębaty przedni. Przestrzenie międzyżebrowe wypełniają mięśnie międzyżebrowe
zewnętrzne i wewnętrzne pełniące funkcje mięśni oddechowych.

Ścianę brzucha tworzą parzyste mięśnie: prosty brzucha, skośny zewnętrzny i wewnętrzny

brzucha oraz leżący najgłębiej mięsień poprzeczny brzucha. Wymienione mięsnie biorą udział
w wytwarzaniu tłoczni brzusznej. Tłocznia odgrywa istotną rolę w oddychaniu a także podczas
oddawania moczu, kału oraz w czasie porodu.

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Mięśnie grzbietu, ułożone są w dwóch warstwach: powierzchniowej i głębokiej.

W warstwie powierzchniowej jest parzysty mięsień czworoboczny, który działając obustronnie
przy ustalonym kręgosłupie prostuje i odchyla ku dołowi głowę, a przy ustalonej głowie unosi
barki. Pod mięśniem czworobocznym znajdują się mięśnie płatowe głowy i szyi oraz dźwigacz
łopatki, a poniżej mięsnie równoległoboczne: mniejszy i większy. W dolnej części grzbietu leży
mięsień najszerszy grzbietu – jest to mięsień oddechowy i prostujący kończynę górną.
Warstwę głęboką tworzy mięsień zwany prostownikiem grzbietu. Jest to mięsień parzysty i ma
zasadniczy wpływ na utrzymanie prawidłowej postawy ciała. Do boku od mięśnia prostownika
grzbietu leżą i kończą się na żebrach małe płaskie mięśnie zębate: tylne górny i dolny.

Układ mięśniowy kończyny górnej dzielimy na:

mięśnie obręczy,

mięśnie wolnej części,

W części wolnej kończyny są dwie grupy mięśni:
1)  przednia – zginaczy,
2)  tylna – prostowników
Na przedramieniu mamy trzy grupy mięsni:
1) przednią – zginaczy.
2) tylną – prostowników,
3) boczną.

W obrębie ręki są dwie wyniosłości związane z obecnością mięśni zaopatrujących kciuk

i palec piąty. Mięśnie kłębu kciuka:

–

zginacz kciuka,

–

przeciwstawiacz,

–

przywodziciel kciuka.

Mięśnie kłębu palca piątego: odwodziciel zginacz, przeciwstawiasz palca małego.
Mięśnie środkowe ręki:

–

glistowate,

–

międzykostne dłoniowe,

–

międzykostne grzbietowe.
Mięśnie kończyny dolnej dzielimy na:

mięśnie obręczy,

mięśnie części wolnej kończyny dolnej. Wyróżniamy trzy grupy mięśni:

–

tylną – prostowników stawu biodrowego,

–

przednią – zginaczy,

–

przyśrodkową – przywodzicieli

Do prostowników zalicza się mięsień dwugłowy uda. Na guzie kulszowym rozpoczyna się także
mięsień półścięgnisty i mięsień półbłoniasty. Oba mięśnie kończą się na kości piszczelowej.
Na podudziu wyróżniamy też trzy grupy mięśni:
1) przednią,
2) boczną:
3) tylną:

Na stopie po stronie grzbietowej są mięśnie prostowniki, a po stronie podeszwy – zginacze

oraz odwodziciele i przywodziciele palucha i palca małego oraz mięśnie międzykostne.

Przepona – jest to mięsień oddechowy pracujący bez przerwy przez całe nasze życie. Należy

ona do mięśni poprzecznie prążkowanych płaskich. Oddziela jamę brzuszną od jamy klatki
piersiowej i stanowi jej ścianę dolną. Przepona jest uwypuklona w stronę klatki piersiowej
w formie kopuł – prawej i lewej. Prawa jest ustawiona o jedno międzyżebrze wyżej.

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 6. Układ mięśniowy [1, s.43]

1 – brzusiec czołowy mięśnia potyliczno-czołowego, 2 – mięsień skroniowy, 3 – mięsień żwacz, 4 – mięśnie

pochyłe, 5 – mięsień czterogłowy, 6 – mięsień piersiowy mniejszy, 7 – mięśnie międzyżebrowe wewnętrzne,

8 – mięsień dwugłowy ramienia, 9 – mięsień prosty brzucha, 10 – mięsień poprzeczny brzucha, 11 – mięsień skośny

wewnętrzny brzucha, 12 – mięsień zginacz palców głęboki, 13 - mięsień zginacz palców powierzchowny,

4 – mięsień zginacz kciuka długi, 15 - mięsień napinacz powięzi szerokiej uda, 16 - mięsień przewodziciel krótki,

17 – mięsień przewodziciel wielki, 18 – mięsień obszerny przyśrodkowy, 19 – mięsień obszerny boczny,

20 – pasmo biodrowo- piszczelowe, 21 – mięsień brzucha łydki, 22 – mięsień strzałkowy krótki, 23 – mięsień

prostownik palucha długi, 24 – mięsień prostownik palców długi, 25 – mięśnie palucha i palców krótkie,

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

26 – mięsień prostownik palucha długi, 27 – mięsień piszczelowy przedni, 28 – mięsień strzałkowy długi,

29 – mięsień obszerny przyśrodkowy, 30 – mięsień smukły, 31 – mięsień prosty uda, 32 – mięsień krawiecki,

33 – mięsień przywodziciel długi, 34 – mięsień grzbietowy, 35 – mięsień biodrowo-lędźwiowy, 36 – mięsień

zginacz nadgarstka, 34 – mięsień grzbietowy, 35 – mięsień biodrowo-lędźwiowy, 36 – mięsień zginacz nadgarstka,

37 – mięsień dłoniowy długi, 38 – mięsień zginacz nadgarstka promieniowy, 39 – mięsień ramienno-promieniowy,

40 – mięsień skośny brzucha zewnętrzny, 41 – mięsień zębaty przedni, 42 – mięsień piersiowy wielki, 43 – mięsień

naramienny, 44 – mięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy, 45 – mięsień okrężny ust, 46 – mięsień okrężny oka

Budowa skóry i jej rola w organizmie

Powierzchnię organizmu oddziela od świata zewnętrznego ochronna powłoka złożona ze

skóry, tkanki podskórnej i podściółki tłuszczowej. Skóra odgrywa kluczową rolę
w termoregulacji. Dzięki warstwie tkanki tłuszczowej skóra jest złym przewodnikiem ciepła.
Jest ona również ważnym narzędziem zmysłu zawierającym receptory dotyku, ucisku, wibracji
i temperatury.

Powierzchnia skóry 1,5 – 1,8 m

Skóra składa się z:

naskórka,

skóry właściwej.

Naskórek dzieli się na warstwę:

–

zewnętrzną - zrogowaciałą,

–

głęboką - warstwę rozrodczą.
Grubość naskórka waha się od 2mm do 0,1mm. Barwnik naskórka decyduje o zabarwieniu

skóry.

Skóra właściwa oznacza się mocą i giętkością, której nie dorównują żadne tworzywa

sztuczne. Skóra otaczająca ciało jest napięta. W związku z tym po jej naciśnięciu brzegi
naczynia rozchodzą się. Skóra właściwa przechodzi bez wyraźnej granicy w tkankę podskórną
składającą się z tkanki łącznej wiotkiej. W oczkach sieci włókien tkanki podskórnej występują
komórki tłuszczowe tworzące podściółkę tłuszczową. Przy dobrze rozwiniętej podściółce
tłuszczowej skóra ulega zwiotczeniu, pofałdowaniu. Napięcie wewnętrzne skóry zmniejsza się
także przy odwodnieniu – skóra sfałdowana, natomiast przy zatrzymaniu wody pojawiają się
obrzęki. W wieku starczym następuje zanik skóry. Staje się ona wiotka i mniej elastyczna.

Nabłonek nie tylko pokrywa powierzchnie skóry. Wchodzi w jej głąb tworząc wiele

narządów pomocniczych o różnych kształtach. Należą do nich włosy, paznokcie, gruczoły
skórne.

Włosy są to nabłonkowe twory skóry. Ciało płodu pokrywa meszek, który w większej

części zanika jeszcze podczas ciąży, zachowuje się jedynie w niektórych okolicach, u kobiet –
na szyi, tułowiu i kończynach. U noworodków płci męskiej, meszek zachowuje się po stronie
zginaczy przedramienia, na kolanach i grzbietach stopy. W okresie dorastania pojawiają się
włosy pach i włosy łonowe, u mężczyzn włosy brody i wąsy. Rozwój i charakter owłosienia
pozostają pod wpływem gruczołów dokrewnych. Owłosienie to również głowa, brwi i rzęsy.

Gruczoły łojowe występują w skórze, przede wszystkim w najbliższym otoczeniu włosów.

Mają one ujście do torebki włosowej, skąd ich wydzielina wypływa na powierzchnię skóry. Do
typowych chorób gruczołów łojowych należy ciemieniucha, trądzik pospolity, czyraki.

Gruczoły potowe są to ekranowe gruczoły cewkowe zwinięte w kłębek położony najczęściej

w tkance podskórnej, uchodzący na powierzchnię skóry. Wydzielina gruczołów potowych – pot
jest płynem o odczynie kwaśnym, złożonym głównie z wody (98%), 0,5% roztworu
fizjologicznego NaCl oraz niewielkiej ilości mocznika, kwasu moczowego i amoniaku.
Wydzielanie potu ma duże znaczenie w procesie termoregulacji ustroju.

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jaką budowę mają mięśnie?

Gdzie znajdują się mięśnie mimiczne?

W jakich częściach budowy człowieka występują mięśnie zginacze?

Jaką rolę pełni grupa mięsni - prostowników?

Jak nazywają się mięśnie powierzchniowe?

Jaką rolę pełni skóra w organizmie człowieka?

Czym dla skóry są włosy i paznokcie?

Jakie gruczoły występują w skórze człowieka?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na modelu człowieka lub koleżance (planszy) wskaż mięśnie: zginacze, prostowniki..

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby

wykonać ćwiczenie powinieneś:

przeczytać informacje o układzie mięśniowym z Poradnika lub innej wskazanej przez
nauczyciela ksiązki medycznej z anatomii,

pokazać na modelu (planszy) mięśnie zginacze i mięśnie prostowniki z jednoczesnym
podaniem ich nazwy,

wpisać swoje spostrzeżenia i wnioski do zeszytu,

sporządzić notatkę z ćwiczeń zgodnie z poleceniem nauczyciela.

Wyposażenie stanowiska pracy

–

model lub plansza (bez opisu) człowieka,

–

Atlas anatomiczny, Encyklopedia medycyny, książki z anatomii człowieka, program
komputerowy,

–

zeszyt, kartki czystego papieru,

–

ołówek, długopis.

Ćwiczenie 2

Wykonaj powiększony rysunek fragmentu skóry. Zaznacz na nim poszczególne warstwy

skóry, gruczoły łojowe i potowe, włoski.

Sposób wykonania ćwiczenia

zapoznać się z wiadomościami zamieszczonymi w Poradnika lub innej wskazanej przez
nauczyciela ksiązki medycznej z anatomii z budową skóry,

narysować fragment skóry i zaznaczyć na nim warstwy i elementy wymienione w treści
ćwiczenia,

zaprezentować wykonane ćwiczenie,

dokonać korekty rysunku po wysłuchaniu uwag w dyskusji lub uwag nauczyciela

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

Atlas anatomiczny, Encyklopedia medycyny, książki z anatomii człowieka,

–

zeszyt, kartki czystego papieru,

–

ołówek, długopis.

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wymienić kilka przykładów mięśni prostowników i mięśni zginaczy?

2) opisać zasadę działania mięśni?

3) opisać mięśnie ręki, nogi?

4) wskazać na planszy (modelu) mięśnie prostowników i mięśni zginaczy?

narysować warstwowy przekrój skóry i zaznaczyć na nim omawiane na

zajęciach elementy?

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4. Analiza budowy układu pokarmowego. Trawienie.

Wchłanianie i przyswajanie

4.4.1. Materiał nauczania

Jama ustna jest pierwszym odcinkiem układu pokarmowego. W jamie ustnej można

wyróżnić przedsionek i jamę ustną właściwą. Do jamy ustnej prowadzi szpara ust, które
ograniczają dwie wargi: górna i dolna. Wargi są otworami mięśniowo-skórnymi. Od wewnątrz
jamy ustnej wysłanymi błoną śluzową. Na wardze górnej w linii pośrodkowej jest zagłębienie
zwane rynienką podnoskową. W miejscu połączenie się wargi górnej i dolnej znajdują się kąty
ust. Na części skórnej i śluzowej wargi jest pasek skóry zabarwiony na czerwono, nosi nazwę
czerwieni wargowej. Czerwone zabarwienie skóry jest związane ze specyficzną jej budową
(w tym miejscu przeświecają naczynia włosowate) Przedsionek jamy ustnej jest ograniczony od
przodu wargami, bocznie policzkami, od jamy ustnej właściwej oddzielają go łuki zębowe
i dziąsła. Rusztowanie dla policzka stanowi mięsień policzkowy. Od zewnątrz policzek jest
pokryty skórą i leżącą na mięśniu policzkowym powięź policzkowo-gardłową.
Od wewnątrz ściana policzka wysłana jest błoną śluzową, w której są gruczoły policzkowe. Na
wysokości II zęba trzonowego jest ujście ślinianki przyusznej.

Podniebienie oddziela jamę ustną od jamy nosowej. Część przednia podniebienia twarda,

część tylna podniebienia miękka. Zwijająca się ku tyłowi część podniebienia miękkiego jest
wyciągnięta w linii środkowej w postaci wyrostka, zwanego języczkiem podniebiennym.

U człowieka występują dwa pokolenia zębów:

–

zęby mleczne,

–

zęby stałe.

W skład uzębienia stałego wchodzą 32 zęby ułożone w dwa łuki zębowe – górny i dolny , po 16
zębów. Uzębienie człowieka jest zróżnicowane – zęby przednie służące tylko do odgryzania
pokarmów, maja kształt inny niż przystosowane do przeżuwania pokarmów zęby tylne.
W szeregu górnym i dolnym rozróżniamy z każdej strony następujące rodzaje zębów:

–

2 zęby sieczne,

–

1 kieł,

–

2 zęby przedtrzonowe,

–

3 trzonowe,

Język jest wałem mięśniowym pokrytym skórką błoną śluzową, położonym na dnie jamy ustnej.
Główną masę języka stanowi trzon. Na powierzchni górnej widnieje bruzda pośrodkowa. Błonę
śluzową pokrywają liczne brodawki językowe. Rozróżniamy cztery rodzaje brodawek:

–

nitkowate,

–

grubowate,

–

okolone,

–

liściaste.
Zrąb języka jest utworzony przez mięśnie:

–

mięsień brodowo-językowy,

–

mięsień rylcowo-językowy,

–

mięsień gnykowo-językowy.

Wśród mięśni własnych języka rozróżniamy dwa mięśnie podłużne języka:

–

mięsień poprzeczny języka,

–

mięsień pionowy języka.

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

W jamie ustnej znajdują się też gruczoły ślinowe. Zaliczamy do nich: ślinianki przyuszne,
ślinianki podżuchwowe, śliniankę podjęzykową.

Następnym odcinkiem układu pokarmowego jest gardło. Gardło ma kształt lejkowaty

mięśniowo-włóknisty, spłaszczonej cewy, położonej na tyle za jamą nosową, jamą ustną
i krtanią, a przed trzonami kręgów szyjnych. Rozciąga się na podstawie czaszki do dolnego
brzegu krtani aż do poziomu VI kręgu, gdzie przechodzi w przełyk. Długość gardła wynosi
12–14cm. Górna część gardła ma kształt lejka, który ku dołowi przybiera postać spłaszczonego
cylindra. Ściana przednia i tylna zbliżają się ku sobie i na poziomie wejścia ku krtani stykają się
ze sobą. Tworząc szparę, która rozszerza się w czasie przełykania pokarmu.
Jamę gardłową dzielimy na trzy części:

–

górną-nosową,

–

środkową ustną,

–

dolną krtaniową.

Jamę gardła łączy szereg otworów z jamami sąsiednimi. Z jamą nosową łączą je dwa nozdrza
tylne, z jamą bębenkową z każdej strony symetryczne ujście gardłowe trąbek słuchowych,
z jamą ustną cieśni gardzieli, z krtanią wejście do krtani. Ku dołowi gardło przechodzi
w przełyk. Ściana gardła składa się z czterech warstw:

–

błona zewnętrzna,

–

błona mięśniowa,

–

błona włóknista,

–

błona śluzowa.
Błona zewnętrzna stanowi przedłużenie powięzi policzkowo-gardłowej. Pokrywa ona od

zewnątrz mięśnie gardła oraz łączy je z narządami sąsiednimi.

Błona mięśniowa składa się z mięśni poprzecznie prążkowanych, przebiegających w dwóch

kierunkach: okrężnym (zwężenie gardła) i podłużnym (dźwigacze gardła).

Błona włóknista gardła położona pod warstwą mięśniową jest mocną blaszką

łącznotkankową, która u góry przyczepia się do podstawy czaszki.

Błona śluzowa gardła pokryta jest w części ustnej i krtaniowej gardła nabłonkiem

wielowarstwowym płaskim. W części nosowej gardła występuje nabłonek walcowaty
migawkowy. W części ustnej gardła następuje skrzyżowanie drogi pokarmowej i oddechowej.
Przy zaburzeniu w oddychaniu powietrze może trafić do przełyku i dalej do żołądka, albo
cząsteczki pokarmów mogą trafić do krtani i tchawicy (zakrztuszenie się, zachłyśnięcie). Część
krtaniowa gardła położona poniżej wejścia do krtani należy wyłącznie do układu oddechowego.

Przełyk jest największą częścią przewodu pokarmowego, Ma on kształt długiego cylindra,

ciągnącego się od dolnej granicy gardła (VI krąg szyi) aż do wpustu żołądka położonego na
wysokości X-XI kręgu piersiowego. Długość przełyku wynosi 25–30 cm, średnica około 13 cm.
Rozróżniamy w nim część szyjną, piersiową i brzuszną.

Szyjna część przełyku leży bezpośrednio pod tchawicą luźno łącząc się z jej ścianą tylną.

Część piersiowa biegnie w śródpiersie tylnym w kierunku ku dołowi. Część brzuszna długości
2–5 cm rozpoczyna się po przejściu przez otwór przełykowy przepony i kończy się wpustem
żołądka. Ściana przełyku składa się z 3 warstw:

–

błony śluzowej,

–

błony mięśniowej,

–

błony zewnętrznej.

Żołądek jest workiem mięśniowym, zarazem najszerszą częścią przewodu pokarmowego. Ma
kształt haka. Położony jest w jamie brzusznej w nadbrzuszu głównie po stronie lewej. Od góry
łączy się z przełykiem, a ku dołowi z pierwszym odcinkiem jelita cienkiego, dwunastnicą.
Poprzez przeponę sąsiaduje z sercem. W żołądku wyróżniamy:

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

–

wpust – umiejscowiony na granicy przejścia przełyku w żołądek, dno skierowane do góry
ku przeponie, tworząc część odźwiernikową oraz odźwiernik. Ponadto wyróżnia się dwie
powierzchnie: tylną i przednią oraz dwie krzywizny: mniejszą skierowana w stronę prawą
(ku wątrobie) i większą – zwróconą w stronę lewą (ku śledzionie).  Żołądek jest narządem
wewnątrzotrzewnowym. Z zewnątrz pokrywa go błona surowicza otrzewna. Pod nią jest
dobrze rozwinięta, złożona z trzech warstw tkanka mięśniowa gładka. Wnętrze  żołądka
wysłane jest błoną  śluzową wytwarzającą sok żołądkowy niezbędny do kolejnego etapu
trawienia (węglowodanów i białek). Żołądek jest bogato unaczyniony, co wiąże się z jego
funkcją motoryczną., jak i wydzielającą. W żołądku rozróżniamy dwa rodzaje gruczołów:
gruczoły  żołądkowe właściwe i gruczoły odźwiernikowe. Gruczoły żołądkowe właściwe
w okolicy  trzonu  żołądka. Są to gruczoły cewkowe proste zawierające 2 rodzaje komórek
nabłonkowych:

–

komórki główne wyściełające światło gruczołu, które wytwarzają pepsynogen,

–

komórki okładzinowe wytwarzające kwas solny. Pepsynogen w obecności kwasu solnego
zamienia się w pepsynę. Gruczoły odźwiernikowe występują w części odźwiernikowej
żołądka i wydzielają one wyłącznie śluz. Śluz ten tworzy na powierzchni błony śluzowej
warstwę grubości 1mm chroniąca ją przed strawieniem przez enzymy żołądkowe oraz
zmniejszają tarcie przy przechodzeniu pokarmu.
Jelitem nazywamy najdłuższą część przewodu pokarmowego rozpoczynającą się od

odźwiernika żołądka i kończy ujściem do jelita grubego, położonym w prawym dole
biodrowym. Długość jelita cienkiego wynosi 4 – 5 m, średnica 42 – 25cm. Rozróżniamy w nim
odcinki:

–

dwunastnica,

–

jelito czcze,

–

jelito kręte.

Jelito grube jest ostatnim odcinkiem przewodu pokarmowego. Ma długość 1,5 – 2m.Wyróznia
się w nim jelito ślepe, okrężnicę i odbytnicę. Budowa ścian jelita pozwala na wypełnienie
wyznaczonej mu roli, którą jest proces trawienia węglowodanów, białek i tłuszczy oraz resorbcję
składników odżywczych do krwioobiegu.

Budowa i funkcjonowanie narządu powonienia, smaku i słuchu

Receptory i narządy zmysłów służą do odbierania bodźców z otoczenia i przekazywania ich

do ośrodkowego układu nerwowego. Bodźce dochodzące do kory mózgowej są odczuwalne jako
wrażenia światła, dźwięku, dotyku. Bodźce dochodzące do narządów zmysłów są odbierane
przez nabłonek nerwowy. W niektórych narządach są odbierane podniety przy bezpośrednim
zetknięciu się z ich źródłem. Takie stosunki spotykamy w niższych narządach zmysłów, jak
smak czy powonienie. Ponieważ narządy zmysłów służą do kontaktu organizmu ze światem
zewnętrznym i poznawania jego cech ujmujemy je w jeden układ narządów zmysłów.
Narząd smaku

Komórki odbierające czucie smaku (receptory smakowe) wchodzą w skład kubków

smakowych, kubki te w liczbie kilku tysięcy rozmieszczone są w nabłonku języka w obrębie
brodawek językowych. Duże brodawki u podstawy języka zawierają po około 300 kubków,
mniejsze - brodawki grzybowate i liściaste – rozmieszczone na powierzchni przedniej i bocznej
ściany języka, mają tylko po kilka kubków. Między brodawkami znajdują się gruczoły
produkujące płynną wydzielinę, która przepłukuje brodawki. Rozpuszczone cząstki chemiczne
pokarmu dochodzą do kosmków, kubków smakowych przez dyfuzję pobudzając receptory
smakowe. Cząstki te działają na swoiste białka receptorowe komórek smakowych. Różne
komórki smakowe reagują wybiórczo na określone grupy substancji. Powstające w nich bodźce
są przekazywane przez dośrodkowe włókna nerwowe wchodzące w skład nerwu twarzowego

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

(struna bębenkowa) i nerwu językowo-gardłowego (IX). Bodźce te są przewodzone do
podwzgórza i dalej do zwoju ześrodkowego kory mózgowej. Człowiek rozróżnia cztery
podstawowe rodzaje smaku: słodki, kwaśny, gorzki i słony. Biologiczne znaczenie smaku polega
na ocenie przydatności pokarmu do spożycia, także na wywołaniu odruchowego pobudzenia
gruczołów trawiennych do wydzielania soków trawiennych o odpowiednim składzie. Rodzaj
odczuwania smaku zależny jest od stężenia substancji smakowych np. sól w bardzo małym
stężeniu ma smak słodki. Wrażliwość czucia smaku jest największa na substancje gorzkie.
Gorzki smak posiada wiele substancji toksycznych, co pozwala wykryć ich obecność
w pokarmie nawet w bardzo małym stężeniu. Palenie papierosów oraz picie dużej ilości kawy
osłabia wrażliwość narządów smaku. Wrażliwość ta zmniejsza się także z wiekiem.
Narząd powonienia

Węch utożsamia się z nosem, który jest właściwie osłoną początkowego odcinka dróg

oddechowych. Narząd węchowy zajmuje tylko górny odcinek jamy nosowej zwany okolicą
węchową. U człowieka obejmuje ona powierzchnię około 10cm

i zawiera około 10

komórek

węchowych. Receptory węchowe mają postać komórek dwubiegunowych rozmieszczonych
w błonie śluzowej małżowiny nosowej górnej. Od górnego bieguna komórki węchowej odchodzi
dendryt zakończony rzęskami, od podstawy zaś akson. Rzęski te zanurzone są w warstwie śluzu
pokrywającej nabłonek węchowy. Substancje zapachowe dostają się do okolicy węchowej
podczas wdechu przez nos, a czasem w czasie jedzenia przez jamę ustną i nozdrza tylne.
Dokonuje się w ten sposób zapachowo-smakowa ocena pokarmu.

Powonienie u człowieka jest zmysłem bardzo czułym. Bodźce zapachowe mogą wywołać

reakcje emocjonalne dające przyjemność lub wstręt, nawet mogą powodować wymioty.
Człowiek może rozróżnić kilku tysięcy różnych substancji, co utrudnia ich zapachową
klasyfikację. Z grubsza można rozróżnić 6 grup zapachowych: kwiatowy (róże), eterowy
(gruszka), piżmowy, kamforowy (eukaliptus), gnilny (zepsute jajko), żrący (ocet). Neuryty
(aksony) komórek węchowych tworzą w błonie śluzowej splot, od którego odchodzi około 20
nerwów węchowych po obu stronach przegrody nosowej. Dochodzą one do blaszki sitowej kości
sitowej, przez otworki której wchodzą do położonej w jamie czaszki opuszki węchowej.
Opuszka węchowa składa się z kulistych ciałek o średnicy 0,1mm zwanych kłębuszkami
węchowymi. W skład ich wchodzą komórki mitralne. W tej warstwie neuryty, około 1000
komórek węchowych, kończą się na dendrytach jednej komórki mitralnej. Tu następuje
zbieżność bodźców węchowych. Aksony komórek mitralnych tworzą na powierzchni dolnej
półkuli mózgowej po każdej stronie pasmo węchowe biegnące do trójkąta węchowego na
podstawie mózgu. Połączenie synaptyczne z neuronami wyższego rzędu prowadzi do hipokampa
i dalej do jąder wegetatywnych w podwzgórzu. Dzięki zmysłowi powonienia powstaje wiele
odruchów w układzie nerwowym autonomicznym wywierających wpływ na wydzielanie soków
trawiennych i na cały proces trawienia. Przy głodzeniu powonienie ulega zaostrzeniu.

Ucho człowieka pełni podwójną rolę: narządu słuchu oraz narządu równowagi. Receptory

tworzące te narządy są ukryte w głębi czaszki w kości skroniowej. Pod względem anatomicznym
rozróżniamy;

–

ucho zewnętrzne,

–

błonę bębenkową,

–

ucho środkowe,

–

ucho wewnętrzne.
Część statyczna związana jest z przedsionkiem i kanałami półkolistymi, słuchowa

umiejscowiona jest w ślimaku. Ze względu na skomplikowaną budowę tych tworów nazwano je
błędnikiem. Ucho zewnętrzne składa się z małżowiny i przewodu słuchowego. Małżowina
otacza lejkowate wejście do kanału słuchowego zewnętrznego.

Przewód słuchowy składa się z części chrzęstnej i kostnej. Chrzęstna część ma długość

8mm. Stanowi bezpośrednie przedłużenie chrząstki małżowiny. Cały przewód ma około 24mm

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

długości. Od przodu i od dołu przewód graniczy bezpośrednio ze ślinianką przyuszną. Przednia
strona przylega do stawu żuchwowego. Przewód słuchowy biegnie w płaszczyźnie poziomej,
spiralnie, w płaszczyźnie czołowej zaś najpierw do góry, a następnie do błony bębenkowej ku
dołowi. Skóra pokrywająca część chrząstkową przewodu jest wyposażona w gruczoły
woskowinowe i łojowe, których wydzielina mieszając się tworzy woskowinę Gromadząca się
w przewodzie śluzowym woskowina może zamknąć jego światło i spowodować znaczne
osłabienie słuchu.

Rys. 7. Budowa ucha [10, s. 871]

Błona bębenkowa oglądana przez otoskop ma kształt owalnej tarczy o powierzchni 0,55cm

o zabarwieniu perłowo szarym. Grubość jej wynosi 0,1mm. Ustawiona jest na końcu przewodu
słuchowego skośnie w ten sposób, że jej górna i tylna część odsunięta jest bardziej na zewnątrz
niż część dolna i przednia. Ma ona kształt płaskiego wciągniętego do środka lejka, którego
wierzchołek jest połączony z rękojeścią młoteczka tworzy wyniosłość zwaną pępkiem błony
bębenkowej. Od strony zewnętrznej błona jest pokryta cienką warstwą skóry pozbawionej
gruczołów i włosów. Dzięki takiej budowie błona bębenkowa może działać jak membrana
w mikrofonie odbierając drgania dźwiękowe i przenosząc je.

Ucho środkowe składa się;

–

jama bębenkowa,

–

kosteczki słuchowe,

–

trąbka słuchowa.
Jama bębenkowa jest to wąska szczelinowata przestrzeń objętości około 0,8cm

położona

między błoną bębenkową a błędnikiem. Zawiera ona powietrze, którego ciśnienie jest
wyrównywane przez trąbkę słuchową. Dolna ściana jamy bębenkowej stanowi równocześnie
pokrywę dołu szyjnego, w którym leży opuszka żyły szyjnej. W tym miejscu możliwe jest
przechodzenie stanów zapalnych z ucha na żyłę szyjną.
Energia akustyczna wprawia w drgania błonę bębenkową. Drganie to zostaje przekazane przez
układ kosteczek na podstawę strzemiączka, które porusza się na kształt tłoka. Ruchy te są bardzo
płytkie i odbywają się z częstotliwością fal akustycznych. Kostki słuchowe są zawieszone
w jamie bębenkowej na licznych wiązadłach łączących je ze ścianami tej jamy. Ponadto znajdują
się tu 2 mięśnie: mocniejszy napinacz błony bębenkowej oraz mięsień strzemiączkowy. Mięsień
strzemiączkowy przyczepia się na główce strzemiączka i pociąga je ku jamie bębenkowej.
Zadaniem tych mięśni jest optymalne napięcie łańcucha kosteczek w celu przewodzenia drgań
dźwiękowych. Chronią one układ przed urazem akustycznym tłumiąc silne dźwięki.

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Trąbka słuchowa łączy jamę bębenkowa z jamą nosowo-gardłową. Długość jej wynosi

35–38 mm. Przy ruchu połykania ujście gardłowe trąbki otwiera się wentylując ucho środkowe
i wyrównując ciśnienie atmosferyczne. Obrzęk błony śluzowej tej okolicy powoduje ,,założenie
uszu”. Podobnie przy szybkich zmianach ciśnienia atmosferycznego (w samolocie powstaje
różnica ciśnień, które daje uczucie upośledzenia słuchu. Przy stale otwartej trąbce słuchowej
drgania dźwiękowe dochodzą do ucha wewnętrznego zarówno od strony błony bębenkowej jak
i od strony gardła.

Ucho wewnętrzne ma postać szeregu połączonych ze sobą jam i kanałów wydrążonych

w częściach skalistej (piramidzie) kości skroniowej, objętych nazwą błędnika kostnego
(labiryntu).

Błędnik kostny składa się z:

–

przedsionka,

–

kanałów półkolistych,

–

ślimaka.

Ze względu na funkcje błędnik dzieli się na część statyczną (narząd równowagi), do której
należą przedsionek i kanały półkoliste oraz część słuchową – ślimak.
W przewodzie ślimakowym na błonie podstawowej oddzielającej go od schodów bębenka
przebiega podłużnie zgrubienie tworzące narząd spiralny (Cortiego), który zawiera receptory
słuchowe. Są nimi komórki rzęskowe podtrzymywane przez komórki podpórkowe. Komórki
rzęskowe unerwione są przez dośrodkowe włókna dwubiegunowych komórek zwoju spiralnego
ślimaka położonego w środku ślimaka. Bodźce nerwowe biegną drogą części ślimakowej nerwu
VIII a następnie skomplikowanym szlakiem słuchowym złożonym z co najmniej 5 neuronów do
ośrodków słuchowych w korze mózgowej płata skroniowego, gdzie oddawane są jako dźwięki.
Ucho człowieka słyszy dźwięki o częstotliwościach od 10 do 20 000 drgań na sekundę.
Najbardziej wrażliwe jest ucho na dźwięki od częstotliwości między 500 a 5000 drgań/sek. Są to
dźwięki mieszczące się w zakresie drgań przewodzonych przez kosteczki słuchowe.
Upośledzenie słuchu i całkowita głuchota nie należą do rzadkości . Prowadzić do tego mogą
zaburzenia przewodzenia dźwięków spowodowane procesami zapalnymi w uchu środkowym,
uszkodzenie komórek rzęskowych w narządzie spiralnym lub zaburzenia ośrodkowych dróg
słuchowych (nowotwory).

Trawienie i wchłanianie

Przewód pokarmowy ma za zadanie dostarczyć organizmowi materiału do budowy

i odbudowy własnych tkanek oraz substancji energetycznych służących do podtrzymywania
wszelkich procesów życiowych. Podstawowe substancje doprowadzone w postaci pokarmu
dzielimy na trzy grupy:

–

węglowodany,

–

tłuszcze,

–

białko.
Węglowodany i tłuszcze są źródłem energii. Białka są przede wszystkim źródłem

aminokwasów, materiału niezbędnego do budowy tkanek i narządów. Zespół procesów, którym
zostaje poddany pokarm w przewodzie pokarmowym nazywamy trawieniem. Są to procesy
mechaniczne: żucie , połykanie, ruchy robaczkowe przełyku, ruchy żołądka i jelit, oddawanie
stolca.

Trawienie chemiczne polega na przekształcaniu dużych cząsteczek złożonych substancji

organicznych w związki prostsze, które mogą przenikać przez błony komórkowe i które
organizm może używać do budowy własnych tkanek oraz do podtrzymywania procesów
życiowych związanych z wydatkowaniem energii. W wyniku tych przemian węglowodany
zostają rozłożone na cukry proste: glukoza, fruktoza, tłuszcze na kwasy tłuszczowe, białka na

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

aminokwasy. Procesy te zachodzą w temperaturze ciała dzięki swoistym katalizatorom
produkowanym przez gruczoły trawienne, noszą one nazwę enzymów.

Do układu trawiennego należą: jama ustna, gardło, przełyk, żołądek, jelito cienkie, jelito

grube oraz wielkie gruczoły trawienne: wątroba i trzustka.

W jamie ustnej następuje dokładna ocena pokarmu. Skład chemiczny pokarmu wywołuje

uczucie smaku. Wyróżniamy cztery podstawowe smaki:

–

słodki,

–

gorzki,

–

słony,

–

kwaśny.

Czuciem dotyku rozpoznajemy konsystencję i stopień rozdrobnienia pokarmu, które dokonują
się w trakcie żucia. Temperatura pokarmu wywołuje uczucie ciepła i zimna. Duże znaczenie ma
zmysł węchu. Wszystkie te wrażenia decydują o przyjęciu pokarmu do dalszej przeróbki lub
wydalenia na zewnątrz. Podczas żucia wydziela się do jamy ustnej duża ilość śliny, którą
wytwarzają gruczoły ślinowe. Zadanie śliny polega na:
1)

zmiękczaniu i zwilżaniu pokarmu w czasie żucia i połykania,

pokryciu kęsa pokarmu śluzem w celu zmniejszenia tarcia w czasie jego wędrówki przez
gardło,

rozpuszczaniu suchych składników pokarmowych,

wstępnym trawieniu skrobi (amylaza ślinowa),

współdziałaniu w utrzymaniu odpowiedniej ilości wody w ustroju.
Dalszy proces trawienia odbywa się w żołądku. Mieszanie masy pokarmowej w żołądku

następuje w wyniku skurczów perystaltycznych i tu mamy dalszy ciąg działania amylazy
ślinowej rozkładającej skrobię. Żołądek zawiera sok żołądkowy, który wytwarzany jest przez
komórki gruczołów żołądkowych. Do najważniejszych składników soku żołądkowego należy:

–

pepsynogen produkowany przez komórki główne,

–

kwas solny produkowany przez komórki okładzinowe.

Komórki okładzinowe produkują ważną glikoproteinę, tzw. czynnik wewnętrzny, który pełni
decydującą rolę we wchłanianiu witaminy B

W dwunastnicy pokarm pod wpływem soku trzustkowego, żółci oraz wydzieliny

gruczołowej dwunastnicy i jelitowych podlega złożonym procesom chemicznym w wyniku
których następuje rozszczepienie białek, węglowodanów i tłuszczów. Dalszy ciąg tych procesów
odbywa się w jelicie czczym i krętym pod wpływem soku jelitowego, wydzielanego przez
gruczoły jelitowe.

Rola żółci w procesach trawiennych polega na:

1) aktywowaniu enzymów trzustkowych, przede wszystkim lipazy,
2) emulgowaniu tłuszczów- kwasy żółciowe zmniejszają napięcie powierzchniowe tłuszczów,

rozpadają się one na drobne kuleczki co ułatwia działanie lipazy,

rozpuszczaniu kwasów tłuszczowych,

wzmaganiu perystaltyki jelit.

Zaburzenia wydzielania żółci pociąga za sobą zmniejszenie przyswajania tłuszczów.

Końcowe produkty trawienne pokarmu aby mogły być wykorzystane przez organizm,

muszą się przedostać z przewodu pokarmowego do krwi, która rozniesie je po całym ustroju.
Procesy, które do tego prowadzą, nazywamy wchłanianiem. Wchłanianie odbywa się w ścianie
przewodu pokarmowego i jest zależne od wielkości powierzchni chłonnej składników

podlegających wchłonięciu, od szybkości z jaką wchłonięte substancje zostają ze ściany jelita
odprowadzone do krwi.
Głównym miejscem wchłaniania jest jelito cienkie. Czas, przez jaki miazga pokarmowa
przebywa w jelicie cienkim jest stosunkowo długi, obfite ukrwienie jelita zapewnia szybkie

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

odprowadzenie wchłoniętego materiału. Ważną rolę w procesie wchłaniania odgrywają kosmki
jelitowe.

Udział innych odcinków przewodu pokarmowego w procesach wchłaniania jest niewielki.

W żołądku mogą się wchłaniać sole mineralne, alkohol, woda. Końcowymi produktami
trawienia są: cukry proste, aminokwasy oraz kwasy tłuszczowe i glicerol. Wszystkie te
substancje w odróżnieniu od tych, z których powstały, mają zdolność przechodzenia przez
błony.
Przemiana materii. Rola wody w organizmie. Równowaga kwasowo-zasadowa.

Rozwój morfologiczny i dojrzewanie czynnościowe układu pokarmowego w ortogenezie

uwarunkowane wieloczynnościowo. Wyróżnić należy czynniki:
1)

genetyczne,

środowiskowe,

hormonalne,

nerwowe.

W okresie prenatalnym istotną rolę odgrywa żywienie. Niedobory energetyczne

i jakościowe składników odżywczych mogą w istotny sposób modyfikować i wpływać
negatywnie na rozwój tkanek i narządów. Szczególnie duże zagrożenie mają miejsce w tzw.
okresach krytycznych w I trymestrze ciąży. Wydolność funkcjonowania układu pokarmowego
po urodzeniu jest niepełna. Zauważamy dość dobrą aktywność enzymów proteolitycznych
(peptydazy) jednak niedojrzałe pozostają jeszcze inne mechanizmy trawienne i wchłanianie.
Tym samym mogą występować niedobory jakościowe i ilościowe niezbędnych składników
pokarmowych. Niewydolność funkcjonowania przewodu pokarmowego może wystąpić wskutek
podaży nadmiernej ilości pokarmu. Jelitowa bariera immunologiczna również nie jest
pełnosprawna, co stwarza przenikanie chorobotwórczych patogenów i zakażeń w obrębie
przewodu pokarmowego.

Czas opróżniania żołądka zależy od wieku i rodzaju pokarmu. Przez 15 -20 minut 75%

zawartości  żołądka przechodzi do jelit. U noworodków, a zwłaszcza u wcześniaków,
opróżnianie  żołądka jest wolniejsze. Opóźnia je np. mleko krowie, przyśpiesza pokarm matki.
U noworodka w pierwszym tygodniu życia tak zwany czas jelitowy (przechodzenie pokarmu
przez jelito)  przekracza 13 godzin, w drugim miesiącu  życia wynosi około 10 godzin.
Wydzielanie kwasu solnego w żołądku u niemowląt przekracza wartości dorosłych, później
stopniowo maleje, w 15 roku życia nie osiąga jeszcze wartości dorosłych.

W wieku noworodkowym upośledzone jest wchłanianie tłuszczów. Jest to wynikiem

mniejszej ilości kwasów żołądkowych oraz obniżeniem aktywności trzustkowej. W pierwszym
kwartale życia trawienie tłuszczów odbywa się niemal wyłącznie przy zespole lipazy
żołądkowej.

W wieku niemowlęcym, a także późniejszym okresie jest nietolerancja laktozy, wynikająca

z niedoboru laktazy. Częste biegunki występujące po spożyciu mleka. W wieku niemowlęcym
na skutek niedostatecznej ilości amylazy trzustkowej typowe jest również utrudnienie trawienia
skrobi. W pierwszym półroczu życie ograniczamy do spożycia kleików i ryżu. Aktywność
disacharyzad jest zachowana. Stosunek między maltozą, sacharydową, laktozą wynosi 4: 2 : 1.
Pod wpływem pokarmu uwolnione są również enterohormony żołądkowo-trzustkowo-jelitowe
(CCK, GIP, gastryna, sekretyna) oraz wpływająca na czynność motoryczną jelit (motylina,
neuroteazyna) mające swój udział w procesach trawienia i wchłaniania. Aktywne są również
insulina i glukagon. Aktywność proteolityczna żołądka i trzustki jest dość dobra. Jej
zmniejszenie przy współistnieniu mniejszej syntezy Iga zwiększa zagrożenie wchłaniania toksyn
bakteryjnych oraz alergenów pokarmowych. Istotne znaczenie ma rodzaj flory bakteryjnej jelit
noworodków karmionych piersią. W jelicie grubym dominuje Loktobacillus biffidus,
u karmionych sztucznie Bakteroides i beztlenowce. W pierwszych dniach życia upośledzona jest
funkcja enzymatyczna wątroby i niedobór kwasu glukuronowego. Niewydolne są też procesy

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

oksydacyjne. Mały jest zapas glikogenu w wątrobie, co warunkuje tendencję do hipoglikemii.
Zmniejszona jest synteza kwasów żółciowych, co utrudnia energie i wchłanianie tłuszczów,
szczególnie u wcześniaków. Rezerwa czynnościowa niektórych narządów układu pokarmowego
aż do 2 roku życia jest nieznaczna, a organizm znajduje się w stanie równowagi chwiejnej.

Woda stanowi ⅔ masy ciała dorosłego , ¼ noworodka. Bez wody nie ma życia. Jest ona

podstawowym składnikiem każdej diety. Bierze udział w wielu reakcjach metabolicznych
ustroju. Reguluje temperaturę ciała, wytwarzanie energii, umożliwia transport składników
odżywczych i produktów metabolizmu oraz wiele niezbędnych elektrolitów (Na

, K

, Cl

Dobowe zapotrzebowanie wody wynosi u człowieka dorosłego około 2,5l, u niemowlęcia około
150 ml/kg m.c. Zwiększona podaż wody jest niezbędna w chorobach przebiegających z gorączką
oraz podczas biegunek i wymiotów. Źródłem wody są płyny około 1,5l (inne produkty około
0,7l). Utrata wody następuje z moczem (około 60%), reszta przez skórę i płuca oraz z kałem.
Pokarm matki zapewnia dostateczna podaż wody zdrowemu niemowlęciu do 6 miesiąca życia.
Wprowadzenie pokarmów stałych wymaga uzupełnienia wody w celu obniżenia ładunku
osmotycznego. Do czynników regulujących przepływ wody przez nerki należą:
1)

aldosteron – reguluje przepływ wody obligatoryjnej tj. wchłanianie zwrotne związane
z sodem,

2) ADH – determinuje przepływ wody fakultatywnej na poziomie kanalika dalszego.

Wypłukanie organizmu z wody i elektrolitów prowadzi do ujemnego bilansu wodnego

i elektrolitów w rezultacie czego dochodzi do odwodnienia:
1) odwodnienie izotoniczne. Powstaje w wyniku utraty płynu i elektrolitów w izotonicznych

proporcjach .i dotyczy płynu zewnątrzkomórkowego.

odwodnienie hipotoniczne. Jest skutkiem utraty elektrolitów nieproporcjonalnie do utraty
wody,

odwodnienie hipertoniczne. Następuje w przypadkach utraty wody proporcjonalnie większej
niż utrata elektrolitów.

Kwasowość roztworu jest określana stężeniem w nim jonów wodorowych H

. Kwasica oznacza

nadmiar tych jonów w komórkach, zasadowica zaś niedobór.
Krew ma najczęściej pH nieco zasadowe. Ze względu na to, że CO

i woda są głównymi

produktami ubocznymi przemiany tlenowej i łączą się ze sobą tworząc kwas węglowy. Są one
głównym źródłem jonów H

w organizmie. Jednym ze sposobów buforowania pH jest

eliminacja tego kwasu przez płuca w formie CO

i H

O. Wszystkie inne kwasy organiczne czy

nieorganiczne powstające w procesach metabolicznych są eliminowane przez nerki. Jest ważne,
aby pH nie zmieniało się i utrzymywało się w wąskim zakresie normy. Jest to związane
z warunkami potrzebnymi dla prawidłowego działania enzymów komórkowych. Z tego powodu
istnieją jeszcze 3 układy buforujące:
1)

zredukowana hemoglobina (oxyhemoglobina),

układ białek osoczowych i układ fosforanowy.

Glony wewnątrzkomórkowy układ buforowy.
Działanie tych układów polega na minimalizowaniu zmian w stężeniu wolnych jonów H

pomimo stosunkowo dużych ubytków lub dużych przychodów tych jonów w obrębie całego
układu. Do zaburzeń równowagi kwasowo-zasadowej zaliczamy:
1) kwasicę

–

oddechową,

–

metaboliczną,

2) zasadowicę.

Kwasica oddechowa jest najczęściej występującym zaburzeniem równowagi kwasowo-

zasadowej u noworodków i niemowląt. Wynika to z niedojrzałości układu oddechowego,
ośrodka oddechowego a także mięśni oddechowych i łatwego pogorszenia się wymiany jonowej.

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Kwasica oddechowa polega na zwiększeniu się stężenia H

, zmniejszeniu pH krwi na skutek

niemożności usunięcia z organizmu nadmiaru CO

Przyczyny: Wśród przyczyn kwasicy oddechowej wymienia się brak prawidłowej wentylacji
pęcherzykowej lub znaczny przeciek krwi z prawa na lewo z ominięciem płuc. Pogorszenie
wentylacji może być następstwem niedrożności dróg oddechowych, niedodmy pęcherzykowej,
zalania się części płuc, wydzieliną zapalną lub substancjami (wody płodowe, krew, pokarm).
Przyczyną mogą tez być stany skurczowe oskrzeli. Następstwa kwasicy oddechowej mogą być
groźne i prowadzą do zmian w układzie sercowo-naczyniowym. Zwiększenie się PaCO

(Hiperkapnia) powoduje zwiększenie przepływu mózgowego krwi i ciśnienia śródczaszkowego.
Jest ona jedną z przyczyn krwawienia śródczaszkowego u noworodków. Pod wpływem
hiperkapni początkowo dochodzi do pobudzenie oddychania, potem osłabienie i mogą pojawiać
się bezdechy.
Leczenie polega na usprawnieniu wymiany gazowej i stosowaniu różnych form wentylacji
zastępczej.

Kwasica metaboliczna – zaburzenie to jest spowodowane zmniejszeniem się stężenia

wodorowęglanów w osoczu. W czystej kwasicy metabolicznej nie dochodzi jednak nigdy do
całkowitego wyrównania pH lub do normy. Główną przyczyna kwasicy metabolicznej jest
nadmiar kwasów, to znaczy utrata wodorowęglanów i nadmiar jonów H

. Do utraty

wodorowęglanów może dochodzić w wyniku utraty płynów ustrojowych. Przykładem tego jest
biegunka, wyciek soku trzustkowego lub żółci z przetoki, głównie pooperacyjnej.

Do strat wodorowęglanów doprowadza również nerkowa kwasica cewkowa. W kwasicy

dochodzi do zatrzymania chloru. Występuje więc hiperchloremiczna kwasica metaboliczna.
Następstwa kwasicy metabolicznej zależą od głębokości kwasicy, czasu jej trwania i od
towarzyszących zaburzeń elektrolitowych. W obrębie układu krążenie dochodzi do zmniejszenia
kurczliwości mięśnia sercowego, rozszerzenia naczyń tętniczych i zwężenia żylnych oraz
nadmiernego przepływu krwi przez mózg.
Leczenie polega przede wszystkim na usunięciu przyczyny. Poprawienie przepływu krwi
i dowozu tlenu do mózgu. Osiąga się to przez prawidłowe nawodnienie i zwiększenie
kurczliwości mięśnia sercowego. Wprowadza się dodatkowo tlenoterapię.

Zasadowica oddechowa – stan ten polega na zwiększeniu się pH krwi na skutek

zmniejszenia się zawartości CO

. Do tego zjawiska może dojść na wskutek nadmiernej

wentylacji i wypłukiwania CO

z krwi. Zasadowica oddechowa wyraźnie jest zaznaczona

w takich stanach jak niedrożność dróg oddechowych, zator tętniczy płucny lub obrzęk płuc,
posocznicy bakteryjnej. Następstwa zasadowicy oddechowej: drżenia mięśniowe, tachykardia,
zaburzenia rytmu serca, zburzenia elektrolitowe.
Leczenie przyczynowe.

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń

Jakie narządy znajdują się w jamie ustnej?

Czym dla organizmu jest gardło?

Jakie procesy zachodzą w żołądku?

Jaka jest funkcja gruczołów ślinowych?

Jakie procesy zachodzą w jelicie cienkim?

Jakie są przyczyny kwasicy oddechowej?

Jakie enzymy zawiera sok trzustkowy?

Jakie są przyczyny kwasicy metabolicznej?

Jakie są następstwa zasadowicy oddechowej?

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

10.

Jakie części wchodzą w skład ucha?

11.

W jaki sposób przebiega proces słuchu?

12.

Czemu służą zmysły człowieka?

13.

Z jakich elementów składa się narząd smaku i jaką one pełnią w nim rolę?

14.

W jaki sposób odbywa się poznawanie smaków?

15.

Jaką budowę mają receptory węchu?

16.

Jakie reakcje mogą powodową bodźce zapachowe?

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na poniższym rysunku zaznacz i opisz zęby człowieka.

Rys. 8. Żuchwa (widok z boku) [12, s. 237]

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby

wykonać ćwiczenie powinieneś:

przeczytać informacje o uzębieniu człowieka ze wskazanej przez nauczyciela ksiązki
medycznej,

opisać rysunek podając nazwy zębów,

przenieść na folię opisany rysunek,

zaprezentować swoją pracę,

wykonać korektę błędów.

Wyposażenie stanowiska pracy

–

Atlas anatomiczny, Encyklopedia medycyny, książki z anatomii człowieka,

–

grafoskop, ekran,

–

mazaki,

–

kartki papieru, długopis.

Ćwiczenie 2

Narysuj schemat blokowy układu trawienia. Nazwij wszystkie etapy zmian konsystencji

pokarmu. Uwzględnij oddzielnie trawienie białek, tłuszczów i węglowodanów.

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby

wykonać ćwiczenie powinieneś:

przeczytać informacje o układzie trawienia z powyższego rozdziału Poradnika lub innej
wskazanej przez nauczyciela ksiązki medycznej,

wpisać w krateczki schematu kolejne etapy przechodzenia pokarmu,

uzgodnić z nauczycielem wykonane polecenie,

zaprezentować wykonane ćwiczenie,

wykonać korektę błędów.

Wyposażenie stanowiska pracy

–

Atlas anatomiczny, Encyklopedia medycyny, książki z anatomii człowieka, program
komputerowy,

–

zestaw do prezentacji komputerowej lub plansza, mazaki,

–

kartki papieru.

Ćwiczenie 3

Na poniższym rysunku zaznacz wskazane elementy układu pokarmowego.

Rys. 9. Układ pokarmowy człowieka [ 10, s.988]

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby

wykonać ćwiczenie powinieneś:

przeczytać z powyższego rozdziału informacje o układzie pokarmowym człowieka,

opisać rysunek podając nazwy poszczególnych elementów tego układu,

przenieść na folię opisany rysunek,

zaprezentować swoją pracę,

wykonać korektę błędów.

Wyposażenie stanowiska pracy

–

Atlas anatomiczny,

–

grafoskop, ekran, (plansze, mazaki),

–

kartki papieru, długopis.

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 4

Opisz funkcję poszczególnych odcinków ucha. Informacje przedstaw tabelarycznie.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

przeczytać informacje o budowie i funkcji ucha z powyższego rozdziału Poradnika lub innej
wskazanej przez nauczyciela ksiązki medycznej,

wypisać funkcje ucha zewnętrznego, środkowego i wewnętrznego,

sporządzić i wypełnić tabelę,

zaprezentować wykonane ćwiczenie,

wykonać korektę błędów.

Wyposażenie stanowiska pracy

–

Atlas anatomiczny, Encyklopedia medycyny, książki z anatomii człowieka,

–

zestaw do prezentacji komputerowej lub plansza, mazaki,

–

kartki papieru, długopis.

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wskazać na planszy elementy układu trawienia?

2) opisać drogę pokarmu ( białka, tłuszcze, węglowodany) przez układ
trawienny?

3) omówić rolę zębów w trawieniu pokarmów?

wymienić enzymy trawienne na poszczególnych etapach trawienia?

wskazać na planszy (modelu) receptory smaku, słuchu, węchu

i równowagi?

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.5. Analiza budowy układu oddechowego

4.5.1. Materiał nauczania

Układ oddechowy ma za zadanie doprowadzenie tlenu do organizmu, a odprowadzenie

dwutlenku węgla, co jest niezbędne dla jego funkcjonowania.

W układzie oddechowym można wyróżnić drogi oddechowe, które dzieli się na odcinek

górny i dolny oraz płuca. Do górnego odcinka dróg oddechowych należą:
1)

jama nosowa,

gardło, będące jednocześnie składnikiem dróg pokarmowych,

krtań.

Do dróg oddechowych dolnych zalicza się:
1)

tchawicę,

oskrzela.

Drogi oddechowe kończą się w płucach, właściwych narządach oddechowych, w których
odbywa się wymiana gazowa.
Nos ma kształt trójściennej piramidy podstawą zwróconą ku dołowi. Wierzchołek piramidy
tworzy nasada nosa. Powierzchnie boczne nosa mają kształt trójkąta i stykając się ze sobą
tworzą one grzbiet nosa. Rusztowanie nosa tworzą kości nosowe i chrząstki. W ustawionej
poziomo podstawie nosa znajdują się otwory zwarte nozdrzami przednimi, które prowadzą do
jamy nosowej. Jamę nosową dzielimy na przedsionek nosa i jamę nosową właściwą. Jama
właściwa jest podzielona przegrodą nosa na dwie połowy, a każda z nich ma małżowiny nosowe
i górną środkową i dolną na trzy przewody nosowe: górny, środkowy i dolny. Przegroda nosowa
w przedniej części ma rusztowanie chrzęstne, a w dalszym odcinku kostne. Przewód nosowy
dolny i środkowy jest przewodem oddechowym, a przewód górny jest odbiorcą wrażeń
węchowych – powonienie. Błona śluzowa jamy nosa jest bardzo dobrze ukrwiona, co pozwala
jej na ogrzanie powietrza wdychanego. Nerwy błony śluzowej nosa należą do I i II gałęzi nerwu
trójdzielnego. Ponadto część węchowa zaopatrzona jest przez włókna węchowe dochodzące do
nerwów węchowych. Czynnościowo jamę nosową dzielimy na:

okolicę węchową – w której znajduje się narząd zmysłów i zakończenie nerwów
węchowych,

okolicę oddechową – przez tą okolicę przechodzi powietrze do dalszych dróg oddechowych.
Powietrze wdychane w jamie nosowej jest:

–

oczyszczane z kurzu,

–

ogrzane,

–

nasycane parą wodną.

Dzięki temu powietrze wdychane do płuc nie zanieczyszcza, nie oziębia i nie wysusza dróg
oddechowych i samych płuc.

Następny odcinek układu oddechowego wspólny z układem pokarmowym to jama

gardłowa. Jama gardłowa została opisana w poprzednim rozdziale.

Krtań – ma kształt trójściennej piramidy, szerszy u góry, zwężający się ku dołowi.

Zawieszone za pomocą wiązadeł i mięśni na kości gnykowej leży na wysokości IV i V kręgu
szyjnego. Połączenie z kością gnykową sprawia, że ruchy jej są przekazywane krtani tak że
mięśnie unoszące kość gnykową unoszą jednocześnie krtań. Od dołu krtań łączy się z tchawicą.
Do powierzchni bocznych krtani przylega gruczoł tarczycy i częściowo mięśnie szyi. Krtań jest
jednocześnie narządem głosu. Rusztowanie krtani tworzy szkielet chrzęstny utworzony z 3
chrząstek nieparzystych:
1)

nagłośniowej,

tarczowej,

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

pierścieniowej.

i parzystych: nalewkowatych, nóżkowatych, klimowych.

Stawy pierścieniowo-nalewkowe odgrywają bardzo istotną rolę w procesie oddychania

i wydawania głosu, ponieważ zachodzące w nich ruchy powodują zwężenie i rozszerzenie
szpary głośni. Chrząstka nagłośniowa w trakcie połykania zamyka wejście do krtani co
zapobiega wpadaniu pokarmu do dróg oddechowych. Ruchomość krtani jest funkcją
oddychania, a także wiąże się z połykaniem. Za unoszenie krtani odpowiedzialne są mięśnie
nadgnykowe, a za opuszczanie - mięśnie podgnykowe.
W jamie krtani wyróżniamy trzy odcinki:
1) przedsionek

krtani,

2) głośnia,
3) jama

podgłośniowa (przechodzi w tchawicę).

Jama krtani wysłana jest błoną śluzową pokrytą nabłonkiem migawkowym. Wyjątek

stanowią fałdy głosowe pokryte nabłonkiem wielowarstwowym płaskim. Migawki nabłonka
poruszają się w kierunku jamy gardła i wyrzucają drobne ciałka, trafiające z powietrza (kurz,
sadze). Szerokość głośni i napięcie fałdów głosowych zależą od działania krtani. Powietrze
przechodzące przez zwężoną głośnię wprawia w drgania fałdy głosowe. Wysokość głosu, który
przy tym powstaje, zależy między innymi od napięcia fałdów głosowych, natomiast siła głosu
zależy również od budowy krtani. Na ogół u osób o małej krtani głos jest wyższy. Mężczyźni
mają głos niższy z powodu większej krtani. Krtań z tchawicą łączy się za pośrednictwem
wiązadła pierścieniowo-tchawiczego.

Tchawica ma kształt rury i jest przewodem łączącym krtań z kolejnym odcinkiem dróg

oddechowych, jakim są oskrzela. Długość tchawicy u człowieka dorosłego waha się od 10 do
15cm, szerokość  13 – 22cm. Dzielimy ją na część szyjną i piersiową.. Rusztowanie tchawicy
tworzą chrząstki tchawicze, które utrzymują drożność  światła tchawicy, nie pozwalają na
zapadanie się jej ścian. Każda chrząstka ma kształt podkowy wypukłością zwróconą ku
przodowi. Poszczególne chrząstki łączą się ze sobą za pomocą wiązadeł obrączkowych. Błona
śluzowa, wyściełająca wnętrze tchawicy, pokryta jest nabłonkiem wielorzędowym
cylindrycznym migawkowym, widać w niej liczne gruczoły tchawicze o budowie
pęcherzykowej. Tchawica na wysokości IV krążka międzyżebrowego dzieli się na oskrzela
główne rozchodzące się pod kątem 90°. Oskrzele prawe jest grubsze, krótsze (3-5 cm)
i przebiega bardziej pionowo, leżąc niejako w przedłużeniu tchawicy. Oskrzele lewe o długości
5-8 cm, jest cieńsze i biegnie bardziej poziomo. Wskutek tego ciała obce częściej wpadają do
oskrzela prawego. Budowa oskrzeli jest podobna do budowy tchawicy. Występują tu również
podkowiaste chrząstki połączone ze sobą wiązadłami. Tylną część oskrzeli głównych stanowi
ściana błoniasta. Błonę  śluzową pokrywa nabłonek wielorzędowy migawkowy, zawierający
gruczoły oskrzelowe.
Płuca
Płuca leżą w klatce piersiowej, są właściwym narządem oddechowym, w którym dochodzi do
wymiany gazów między krwią a powietrzem. Płuca mają kształt stożków, obciętych z jednej
strony. Górna część płuca nazywa się szczytem, dolna podstawą. Płuco prawe jest krótsze
i szersze od lewego. Na każdym płucu rozróżniamy 3 powierzchnie:

przeponowa,

żebrowa,

śródpiersiowa.

Każde płuco ma płaty. Płuco prawe ma ich 3 (górny, środkowy, dolny), płuco lewe - 2

(górny, dolny). Płaty płuc oddzielone są szczelinami:

–

szczelina skośna,

–

szczelina pozioma.

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Każdy płat dzieli się na segmenty oskrzelowe płucna, do których prowadzą odpowiadające im
oskrzela segmentowe. W każdym płucu wyróżniamy 10 segmentów. Na przyśrodkowej
powierzchni płuca znajduje się miejsce nie pokryte opłucną, zwane wnęką płuca. Przez wnękę
przechodzi do płuc:

–

tętnica płucna,

–

gałęzie oskrzelowe aorty piersiowej,

–

oskrzela,

–

nerwy.

Opuszczając płuca:

–

żyły płucne,

–

żyły oskrzelowe,

–

naczynia chłonne.

Barwa płuc zależy od wielu czynników, które zmieniają się w ciągu życia. Bezpowietrzne płuca
płodu z powodu dużej zawartości krwi maja barwę ciemnoczerwoną., a noworodek, który
zaczerpnął powietrza ma płuca bladoróżowego koloru. U dorosłych płuca najczęściej
przybierają barwę szaroniebieską. Oskrzela główne prawe i lewe dzielą się na coraz to
drobniejsze odgałęzienia dochodzące do pęcherzyków płucnych.
Schemat odgałęzienia oskrzeli:

–

oskrzela główne

–

oskrzela płatowe – płat płucny,

–

oskrzela segmentowe - segment oskrzelowo-płucny,

–

gałęzie podsegmentowe, małe i najmniejsze.(zraziki, gronka, pęcherzyki płucne).
Ściany pęcherzyków są bardzo cienkie. Zbudowane z jednej warstwy komórek. Pęcherzyki

otacza sieć naczyń włosowatych. Przez ścianki pęcherzyków odbywa się wymiana gazów
między krwią a powietrzem pęcherzykowym.

Nerwy zaopatrujące płuca należą do układu współczulnego i przywspółczulnego. Płuca oraz

wewnętrzną powierzchnię klatki piersiowej pokrywa cienka, gładka, lśniąca błona zwana
opłucną. W ustroju człowieka nieprzerwanie odbywają się procesy przemiany materii i energii.
Energię do tych procesów czerpie ustrój z utleniania produktów odżywczych i stąd konieczny
jest nieprzerwany dowóz tlenu. Rolą układu oddechowego jest dostarczenie tlenu i wydalenie
poza obręb organizmu produktów spalania, jakim jest CO

. Podstawą oddychania jest dyfuzja

gazów.
W procesie oddychania mamy do czynienia z czterema następującymi po sobie procesami:
1.

wentylacja – czyli przechodzenie gazów przez drogi oddechowe do pęcherzyków płucnych
i z powrotem,

dyfuzja zewnętrzna – polegająca na wymianie gazów między powietrzem znajdującym się
w pęcherzykach płucnych tzw. powietrzem pęcherzykowym a krwią.

transport gazów przez krew,

dyfuzja wewnętrzna – czyli wymiana gazów między krwią a tkankami.

Sprawność oddychania jest uwarunkowana prawidłową funkcją ośrodków oddechowych.
Ośrodki te, składają się z licznych komórek nerwowych, mają swoje siedlisko w pniu mózgu –
moście oraz w rdzeniu przedłużonym. Bodźce do cyklicznie następujących po sobie wdechów
i wydechów powstają w wyższej części mostu, stąd rytmiczne impulsy wysyłane są do mięśni
oddechowych. Końcowym wynikiem oddychania płucnego jest odpowiednie wysycenie krwi
krążącej w obiegu wielkim tlenem i CO

. Po wskaźnikach tego wysycenia można sądzić

o sprawności funkcjonowania płuc.

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.5.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Z jakich odcinków zbudowany jest układ oddechowy?

Jakie procesy zachodzą w układzie oddechowym?

Jakie jest umiejscowienie tchawicy?

Jaką budowę mają płuca?

Jakie elementy układu oddechowego przechodzą przez wnęki płucne?

Jakie procesy zachodzą w oskrzelach?

Jakie 4 ważne procesy zachodzą w czasie oddychania?

Na czym polega sprawność oddychania?

4.5.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na poniższym rysunku zaznacz wyróżnione elementy.

Rys. 10. Układ oddechowy człowieka [10, s. 945]

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby

wykonać ćwiczenie powinieneś:

przeczytać informacje o budowie układu oddechowego z powyższego rozdziału Poradnika,

lub innej wskazanej przez nauczyciela ksiązki medycznej,

zaznaczyć wyróżnione elementy układu oddechowego,

zaprezentować wykonane ćwiczenie,

wykonać korektę błędów.

Wyposażenie stanowiska pracy

–

Atlas anatomiczny, Encyklopedia medycyny,

–

grafoskop, ekran (plansze i mazaki),

–

kartki papieru, długopis.

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 2

Określ funkcje następujących narządów układu oddechowego: jamy ustnej, tchawicy,

oskrzeli i pęcherzyków płucnych. Informacje sporządź w układzie tabelarycznym.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

przeczytać informacje o budowie układu oddechowego z powyższego rozdziału Poradnika
lub innej wskazanej przez nauczyciela ksiązki medycznej,

2) sporządzić tabelę,
3) wpisać do tabeli funkcje wymienionych w poleceniu ćwiczenia narządów,
4)

zaprezentować wykonane ćwiczenie,

uzupełnić notatki, skorygować błędy.

Wyposażenie stanowiska pracy

–

Atlas anatomiczny, Encyklopedia medycyny, książki z anatomii człowieka,

–

grafoskop, ekran ( plansze i mazaki),

–

kartki papieru, długopis.

4.5.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

wskazać na planszy elementy układu oddechowego?

2) opisać funkcję każdego z elementów układu oddechowego?

3) wyjaśnić mechanizm działania wdechu i wydechu?

wymienić znane choroby układu oddechowego?

5) wymienić kolejne czynności udzielenia pierwszej pomocy choremu

z zatrzymaniem akcji oddechowej?

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.6. Rozpoznanie budowy układu nerwowego. Unerwienie głowy

i mięśni gałki ocznej

4.6.1. Materiał nauczania

Układ nerwowy dzielimy na:

– układ

ośrodkowy,

– układ

obwodowy.

Ośrodkowy układ nerwowy to: mózg, móżdżek, pień mózgu i rdzeń kręgowy. Do układu
nerwowego obwodowego zaliczamy: nerwy czaszkowe, nerwy rdzeniowe wraz ze zwojami,
splotami i nerwami układu autonomicznego, zwanego też układem wegetatywnym.

Układ nerwowy ośrodkowy zbudowany jest z tkanki nerwowej, utworzonej z komórek

nerwowych (neurocytów, neuronów) i gleju, pełniącego rolę rusztowania dla komórek
nerwowych. Komórki gleju uczestniczą w przemianie materii.

Neuron jest podstawową jednostka strukturalną układu nerwowego. Neuron to komórka

z wypustkami i jądrem wewnątrz. Mamy dwa rodzaje wypustek: pojedynczą dłuższą – neuryt
lub aksom, który może osiągnąć długość do jednego metra. Krótkie, rozgałęzione zazwyczaj
liczne wypustki, nazywamy dendrytami. Komórki nerwowe mają różny kształt i różną ilość
wypustek, dlatego dzielimy je na komórki: jedno-, dwu- i wielobiegunowe. Wypustki, czyli
włókna nerwowe są pokryte osłonka rdzenną (mielinową). Bierze ona udział w przewodnictwie
nerwowym. Mózgowie ma masę od 1000 do 1300g.

Rys. 11. Mapa powierzchni kory mózgowej [10 ,s. 846]

Mózg ma kształt elipsy spłaszczonej od dołu. Wyróżniamy w nim dwie półkule. Zewnętrzna

warstwa półkul tworzy istotę szarą, zwaną płaszczem, a wewnętrzna – istotę białą, w której są
skupiska neuronów w postaci jąder podkorowych.

Płaszcz zwany korą mózgu jest pofałdowany, dlatego wyróżnia się w nim liczne bruzdy

i zakręty.

W każdej półkuli mózgu wyróżnia się powierzchnię wypukłą, przyśrodkową i podstawną.
Powierzchnie przyśrodkowe mózgu oddziela od siebie szczelina podłużna mózgu, w którą

wnika sierp mózgu. Szczelina pozioma oddziela powierzchnię podstawną półkul mózgu od
móżdżku.

Powierzchnia wypukła jest pofałdowana. Znajdują się na niej liczne zakręty i bruzdy.

Bruzda środkowa oddziela płat czołowy i ciemieniowy od płata skroniowego, w głębi jej jest

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

położony piąty płat zwany wyspą. Bruzda ciemieniowo-potyliczna oddziela płat ciemieniowy od
płata potylicznego. W płacie czołowym jest zakręt przedśrodkowy, w którym znajdują się
ośrodki ruchowe i zakręty czołowe: górny, środkowy i dolny, w których są ośrodki kojarzeniowe
przednie, odpowiedzialne za zrozumienie, percepcję i pamięć nową. W płacie ciemieniowym,
w zakręcie za środkowym, znajdują się  ośrodki czucia, bólu, dotyku, temperatury. Na
pograniczu płata ciemieniowego i potylicznego jest pole kojarzeniowe tylne, dzięki któremu
orientujemy się w położeniu poszczególnych części ciała. W płacie skroniowym zlokalizowany
jest ośrodek czuciowy mowy. Ośrodki mowy znajdują się w półkuli dominującej, to znaczy
u osób  praworęcznych w lewej, a u osób leworęcznych – w prawej. W płacie skroniowym
i w wyspie jest pole kojarzeniowe środkowe, gdzie umiejscowiona jest pamięć dawna długotrwała
i ośrodek pamięci dźwiękowej – korowy ośrodek słuchu. W płacie potylicznym znajduje się ośrodek
wzroku. W móżdżku umiejscowiony jest ośrodek koordynacji ruchowej i równowagi.

Powierzchnia podstawna, poza płatami mózgu, zawiera również inne struktury Na płacie

czołowym znajdują się bruzdy i zakręty oczodołowe. Równolegle do szczeliny podłużnej
biegnie bruzda węchowa, w której leży opuszka i pasmo węchowe związane z pierwszym
nerwem czaszkowym.

Ku tyłowi są nerwy wzrokowe i skrzyżowanie wzrokowe, które ku tyłowi przechodzi

w pasma wzrokowe a między nimi znajduje się guz popielaty. Guz popielaty wchodzi w skład
podwzgórza i postaci lejka łączy się z przysadką. W podwzgórzu są  jądra odpowiedzialne za
takie czynności jak pragnienie, łaknienie, termoregulacja, popęd płciowy.
Pod guzem popielatym są widoczne dwa ciała siateczkowate i konary mózgu, przechodzące
w most.  Po  środku mostu w bruździe podstawnej leży tętnica podstawna. Tętnica ta powstaje
w wyniku  połączenia się dwóch tętnic kręgowych. Rozgałęzienie tętnicy podstawnej i tętnic
szyjnych wewnętrznych łączą się ze sobą za pomocą łączących tylnych i przednich, wytwarzając
koło tętnicze zaopatrujące mózgowie. Most ku tyłowi przechodzi w rdzeń przedłużony, po
środku biegnie szczelina pośrodkowa przednia. Po obu stronach znajdują się piramidy,
a bocznie oliwki. Rdzeń przedłużony przechodzi w rdzeń kręgowy. Na moście i rdzeniu
przedłużonym leży móżdżek, który łączy się z nimi za pomocą konarów móżdżku. Móżdżek
jest zbudowany z dwóch półkul i leżącego między nimi robaka.
Układ nerwowy

Układ nerwowy obwodowy tworzą nerwy czaszkowe w liczbie 12 par. Wszystkie ukazują

się na podstawie czaszki, z wyjątkiem nerwu czwartego bloczkowego, który wychodzi
z powierzchni  grzbietowej  śródmózgowia. Nerwy czaszkowe, poza nerwem pierwszym
i drugim  (węchowym i wzrokowym) zaczynają    bądź się kończą w pniu mózgu, do którego
zalicza się śródmózgowie (konary mózgu, ich nakrywkę, rdzeń przedłużony).

Nerw I węchowy

Nerw II wzrokowy
Nerw III
okoruchowy
Nerw IV bloczkowy
Nerw V trójdzielny

Nerw VI odwodzący
Nerw VII twarzowy

Nerw VIII

– rozpoczyna się w błonie śluzowej górnej części jamy nosowej,
odbiera wrażenie węchowe (4000 różnych zapachów),
– początek w siatkówce oka, odbiera wrażenia wzrokowe,
– rozpoczyna się w śródmózgowiu i zaopatruje wszystkie mięśnie gałki
ocznej z wyjątkiem mięśnia skośnego dna górnego,
– zaopatruje mięsień skośny oka górnego,
– posiada część ruchową zaczynająca się w moście zaopatrujący
mięśnie żwaczy oraz część czuciową kończącą się w moście. Część
czuciowa ma 3 gałęzie: oczną, szczękową i żuchwową. Zaopatruje
całą twarz, a w jamie czaszki większą część opony twardej mózgowia,
– kulisty, unerwia mięsień prosty oka boczny gałki ocznej,
– bierze początek w moście, unerwia ruchowo wszystkie mięśnie
wyrazowe, ponadto prowadzi włókna smakowe i przywspółczulne,
– nerw narządów zmysłu. Rozpoczyna się w obrębie przedsionka

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

przedsionkowo-
ślimakowy
Nerw IX językowo -
gardłowy
Nerw X błędny

Nerw XI

Nerw XII
podjęzykowy

  ślimaka, od których prowadzi informacje dotyczące wrażeń
statycznych i słuchowych,
– bierze początek w błonie śluzowej języka i gardła, skąd przewodzi
bodźce do jąder znajdujących się w rdzeniu przedłużonym,
– nerw układu przywspółczulnego. Jądra jego znajdują się w rdzeniu
przedłużonym – największy zakres unerwienia bowiem zaopatruje
narządy szyi, klatki piersiowej i jamy brzusznej,
Nerw IX i X są nerwami mieszanymi i prowadzą włókna ruchowe,
czuciowe i smakowe.
– bierze swój początek w rdzeniu przedłużonym i kręgowym. Jest to
nerw ruchowy i zaopatruje mięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy
i czworoboczny.
– bierze swój początek w rdzeniu przedłużonym. Jest nerwem
ruchowym, zaopatruje wszystkie mięśnie języka.

Rdzeń kręgowy

Rdzeń kręgowy rozpoczyna się na wysokości skrzyżowania piramid rdzenia przedłużonego.

Leży w kanale kręgowym i kończy się stożkiem rdzeniowym, który przedłuża się w nić
końcową dochodzącą do kości krzyżowej. W rdzeniu kręgowym obserwuje się dwa wyraźne
zgrubienia. Jedno jest w odcinku szyjnym a drugie w odcinku lędźwiowym.

Na przekroju poprzecznym rdzenia widoczna jest istota biała położona na obwodzie i szara

leżąca w środku. Rdzeń kręgowy jest podzielony na dwie połowy. W środku znajduje się kanał
środkowy.

Istota biała jest rozmieszczona w formie trzech sznurów:

przedni,

boczny,

tylny,

w których przebiegają zstępujące i wstępujące drogi nerwowe prowadzące informacje do lub
z wyższych pięter układu nerwowego do niższych.

W istocie szarej wyróżnia się róg:

1) przedni,
2) boczny,
3) tylny.
W rogach przednich znajdują się neurony odpowiedzialne za ruch. W rogach bocznych jest jądro
układu współczulnego, a w rogu tylnym znajdują się neurony czuciowe. Gałęzie nerwu
rdzeniowego unerwiają skórę, mięśnie szkieletowe, mięśnie gładkie, stawy i okostną.

Układ autonomiczny wegetatywny sprawuje nadzór nad czynnością narządów

wewnętrznych i reguluje wszystkie podstawowe czynności utrzymujące organizm przy życiu.
W układzie autonomicznym ze względu na budowę i funkcje wyróżnia się dwie części:
współczulną i przywspółczulną. Część współczulna jest reprezentowana przez parzyste zwoje
współczulne, które łączą się ze sobą tworząc pień współczulny. Ośrodki układu
autonomicznego współczulne, przywspółczulne znajdują się również w rdzeniu kręgowym
i wyższych piętrach układu nerwowego, co pozwala na ich integrację czynnościową
i harmonijne funkcjonowanie całego organizmu. Część współczulna układu autonomicznego
reprezentowana jest głównie przez nerw błędny X parą nerwów czaszkowych. Oprócz tego
włókna przywspółczulne prowadzą nerwy: okoruchowy, twarzowy i językowo-gardłowy. Nerwy
te biorą udział w tworzeniu 12 zwojów: rzęskowych, skrzydłowo-podniebiennych,
podżuchwowego i usznego. Część miedniczną układu przywspółczulnego pochodzi od środków
umiejscowionych w odcinku krzyżowym rdzenia. Bierze on udział w tworzeniu splotu
podbrzusznego dolnego i splotów miednicy mniejszej.

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Unerwienie głowy i gałki ocznej

Rys. 12. Budowa oka ludzkiego [ 10 ,s. 877]

Nerwy czaszkowe w liczbie 12 par odchodzą symetrycznie od mózgu i opuszczając czaszkę

przez otwory w jej podstawie. Poza nerwem IX i X unerwiają one głównie narządy głowy i gałki
ocznej.

II nerw wzrokowy tworzą włókna odchodzące od komórek zwojowych siatkówki. Nerw

przebija zewnętrzna warstwę siatkówki, naczyniówkę, twardówkę i opuszcza gałkę oczna
w miejscu położonym około 3 mm przyśrodkowo od tylnego bieguna gałki ocznej. Stąd kieruje
się do kanału wzrokowego, przez który wchodzi do dołu czaszkowego środkowego.
W odległości około 1 cm za gałką nerwu wzrokowego wchodzi tętnica i żyła środkowa
siatkówki. Po wejściu do jamy czaszki nerw wzrokowy kończy się na skrzyżowaniu
wzrokowym, położonym na ścianie kości klinowej. W rowku skrzyżowanie nerwów
wzrokowych ze skrzyżowania wychodzi po każdej stronie pasmo wzrokowe doprowadzające
włókna wzrokowe do poduszki wzgórza, ciał kolankowatego bocznego i wzgórków górnych
blaszki pokrywy śródmózgowia. W skrzyżowaniu wzrokowym tylko część włókien nerwowych
przechodzi na stronę przeciwną. Włókna idące do bocznej połowy siatkówki nie ulegają
skrzyżowaniu, lecz przechodzą do pasma wzrokowego tej samej strony. Włókna biegnące od
przyśrodkowej strony siatkówki przechodzą w obrębie skrzyżowania wzrokowego na stronę
przeciwną. Każde pasmo wzrokowe ma połączenia z obu gałkami ocznymi. Przecięcie pasma
wzrokowego po jednej stronie powoduje połowiczne niedowidzenie w obu oczach. Choroby
nerwu wzrokowego prowadza do utraty i upośledzenia wzroku.

III nerw okoruchowy jest nerwem ruchowym gałki ocznej. Unerwia on mięsień dźwigacz

powieki górnej oraz wszystkie zewnętrzne mięśnie oka, z wyjątkiem mięśnia prostego bocznego
i skośnego górnego. W skład nerwu okoruchowego wchodzą włókna przywspółczulne
unerwiające zwieracz i źrenice. Uszkodzenie nerwu III pociąga za sobą porażenie wszystkich
ruchów gałki ocznej z wyjątkiem odwodzenia i niskiego ruchu ku dołowi do wewnątrz.
Towarzyszy temu opadanie powieki górnej. Źrenica jest rozszerzona i nie reaguje na światło
i zbieżność.

IV nerw bloczkowy unerwia tylko jeden mięsień skośny górny oka. Porażenie nerwu IV

powoduje występowanie zeza. Podczas spoglądania w górę gałka oczna skręca się do wewnątrz.

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

VI nerw odwodzący unerwia tylko jeden mięsień oka. Wchodzi do oczodołu przez szczelinę

oczodołową górna, gdzie unerwia mięsień prosty boczny gałki ocznej. W przypadku porażenia
tego nerwu gałka oczna jest skierowana do wewnątrz (zez zbieżny).

4.6.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Z jakich odcinków zbudowany jest ośrodkowy układ nerwowy?

Z jakich elementów składa się obwodowy układ nerwowy?

Jaki kształt i nazwy mają komórki nerwowe?

Jaką budowę mają półkule mózgowe?

W jakiej części mózgu znajdują się ośrodki czuciowe mowy?

Jakie części organizmu unerwia obwodowy układ nerwowy?

Z jakich elementów zbudowany jest rdzeń kręgowy?

Jakie nerwy maja wpływ na efekty widzenia?

Jaką rolę spełnia w organizmie układ wegetatywny autonomiczny?

4.6.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na poniższym rysunku zaznacz ponumerowane elementy.

Rys. 13. Mózgowie widziane z boku [1, s.59]

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby

wykonać ćwiczenie powinieneś:

przeczytać informacje o budowie układu mózgu z powyższego rozdziału Poradnika lub
innej wskazanej przez nauczyciela ksiązki medycznej,

opisać ponumerowane elementy mózgowia,

nanieść na folię opisany rysunek lub zrobić jego powiększenie,

zaprezentować wykonane ćwiczenie,

wykonać korektę błędów.

Wyposażenie stanowiska pracy

–

Atlas anatomiczny, Encyklopedia medycyny,

–

grafoskop, ekran ( plansze i mazaki),

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

–

kartki papieru, długopis.

Ćwiczenie 2

Narysuj kilka komórek nerwowych o różnym kształcie. Uwzględnij na rysunku elementy

ich budowy (jądro, ciało komórki, dendryty, akson, osłonkę mielinową i komórkową, węzły
Ranviera).

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby

wykonać ćwiczenie powinieneś:

przeczytać informacje o budowie układu komórki we wskazanej przez nauczyciela książce
medycznej,

narysować na folii lub planszy komórkę nerwową,

opisać poszczególne elementy komórki.

zaprezentować wykonane ćwiczenie,

wykonać korektę błędów.

Wyposażenie stanowiska pracy

–

Atlas anatomiczny, Encyklopedia medycyny,

–

grafoskop, ekran ( plansze i mazaki),

–

kartki papieru, długopis.

Ćwiczenie 3

Opisz funkcje wszystkich warstw oka. Informacje przedstaw w układzie tabelarycznym.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby

wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) przeczytać informacje o budowie i funkcjach oka,
2)

sporządzić tabelę uwzględniając dwie kolumny: warstwa oka, jej funkcja,

wypełnić opisać tabelę,

zaprezentować wykonane ćwiczenie,

wykonać korektę błędów.

Wyposażenie stanowiska pracy

–

Atlas anatomiczny, Encyklopedia medycyny,

–

grafoskop, folia, ekran (lub plansza),

–

kartki papieru, długopis.

4.6.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

opisać budowę czaszki?

wskazać na modelu (planszy) mózgu ośrodki czuciowe, kojarzeniowe,
wzrokowe?

3) narysować skórę w przekroju i zaznaczyć wszystkie jej elementy?

3) opisać budowę oka?

4) wymienić funkcje wszystkich warstw gałki ocznej?

5) scharakteryzować nerwy odpowiedzialne za wrażenia wzrokowe?

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.7. Budowa i funkcje układu moczowego i płciowego. Ciąża

i rozwój płodu. Hormony

4.7.1. Materiał nauczania

Budowa i funkcje układu moczowego

Układ moczowy ma do spełnienia dwojakie zadanie:

–

wydalenie z ustroju niepotrzebnych produktów przemiany materii,

–

utrzymanie stałości składu płynów ustrojowych.

Do układu moczowego należą nerki (prawa i lewa), 2 moczowody, pęcherz moczowy, cewka
moczowa.
Nerka jest narządem parzystym o masie 150g, długości 11cm, szerokości około 5cm i grubości
około 3cm, barwy ciemnoczerwonej.
W nerce wyróżniamy dwa bieguny – górny i dolny, dwa brzegi – boczny wypukły
i przyśrodkowy wklęsły oraz dwie powierzchnie – przednią i tylną. Prawa i lewa nerka są
położone po obu stronach kręgosłupa na wysokości od XI kręgu piersiowego do II
lędźwiowego. Dosyć luźne umocowanie pozwala im na fizjologiczną ruchomość. W nerce
wyróżniamy dwie warstwy: zewnętrzną – kora nerki i wewnętrzną – rdzeń nerki. Rdzeń nerki
układa się w postaci trójkątnych pól – piramidy nerkowe, pomiędzy które wchodzi kora tworząc
tzw. słupy nerkowe. Wcięcie brzegu przyśrodkowego nazywa się wnęką nerkową. Tu wchodzą
do nerki naczynia nerkowe i moczowód. We wnętrzu bliżej wnęki znajduje się miedniczka
nerkowa, która na zewnątrz przechodzi w moczowód a do wnętrza nerki rozgałęzia się na 2-3
kielichy nerkowe większe, które z kolei dzielą się na kielichy nerkowe mniejsze. Te ostatnie,
w liczbie 10, obejmują zaokrąglone końce piramid nerkowych tworzących brodawki nerkowe.
Nerki stanowią filtr oczyszczający osocze krwi z pewnych substancji. Są to: mocznik,
kreatynina, kwas moczowy, które nagromadzone w ustroju w większej ilości mają działanie
toksyczne. Dlatego należy je z ustroju wydalić. Nerki wydalają także wiele substancji obcych,
które nie uległy całkowitemu rozkładowi jak np. leki. Z moczem są też wydalane takie
substancje jak sód, potas, wapń, fosforany, woda. Wydalanie to jest regulowane przez specjalne
hormony.
Nerki pełnią ważną rolę w regulacji równowagi wodno-elektrolitowej, kwasowo-zasadowej oraz
utrzymaniu stałego ciśnienia osmotycznego i pH środowiska wewnętrznego. Oprócz tego nerka
wytwarza takie substancje jak renina, która pośredniczy w utrzymaniu ciśnienia tętniczego
i objętości krążącej oraz erytropoetynę – czynnik stymulujący wytwarzanie krwinek
czerwonych. Jednostką strukturalną i czynnościową nerki jest nefron. W skład obu nerek
wchodzi około 2,5 milionów nefronów. Nerki są obficie ukrwione. Przepływa przez nie około
25% krwi wyrzucanej przez serce z każdym skurczem. Nadchodząca do nerek krew zostaje
doprowadzona przez tętniczkę doprowadzającą do splotu naczyniowego ciałka nerkowego, tutaj
wytwarza się mocz pierwotny. Przesączony w kłębuszku mocz pierwotny przechodzi do układu
kanalikowego, gdzie ulega dalszym przemianom do moczu ostatecznego. Składają się na to dwa
procesy:

–

wchłanianie zwrotne – resorpcja,

–

wydzielania – sekrecja.

Dobowa ilość moczu wydalanego przez zdrowego człowieka waha się od 600- 1500ml i jest
zależna od ilości spożytych płynów i temperatury otoczenia. Zabarwienie moczu ma żółty lub
bursztynowy kolor. Gęstość względna moczu waha się od 1,003 – 1,030. Do soli mineralnych
zawartych w moczu należą sole sodu, potasu, wapnia, fosforany, siarczany. Mocz gromadzi się
najpierw w miedniczce nerkowej skąd spływa do pęcherza moczowego przez moczowody.

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Moczowód jest to długi parzysty przewód łączący miedniczkę nerkową z dnem pęcherza

moczowego. Długość moczowodów wynosi 28 – 34cm. Przebijają one skośne ściany pęcherza
moczowego tworząc ujście zamknięte fałdem błony śluzowej. Ściana moczowodu składa się
z trzech warstw:
1)

łączno-tkankowej błony zewnętrznej,

błony mięśniowej,

błony śluzowej pokrytej nabłonkiem warstwowym.

Mocz przechodzi z miedniczki nerkowej do pęcherza przede wszystkim dzięki perystaltycznym
skurczom warstwy mięśniowej moczowodów z prędkością około 50ml na godzinę.. Moczowody
są obficie unerwione także przez włókna bólowe. Zablokowanie moczowodu np. przez kamień
nerkowy wywołuje jeden z najsilniejszych rodzajów bólów. jaki charakteryzuje tzw. kolkę
nerkową.
Pęcherz moczowy jest to worek mięśniowy położony w miednicy mniejszej ze spojeniem
łonowym, służący jako zbiornik moczu. Ścianki pęcherza moczowego składają się z trzech
warstw:
1)

błony śluzowej,

błony mięśniowej,

błony zewnętrznej.

U podstawy pęcherza pęczki włókien okrężnych tworzą wokół ujścia wewnętrznego cewki
moczowej pierścieniowaty mięsień zwieracz pęcherza. Zwieracz pozostaje stale napięty, nie
pozwalając na odpływ moczu pęcherza. Oddawanie moczu jest odruchem sterowanym z rdzenia
kręgowego. Przecięcie rdzenia kręgowego powyżej odcinka krzyżowego prowadzi do
zahamowania oddawania moczu Odruch oddawania moczu powstaje pod czasową kontrolą
wyższych pięter układu nerkowego, co pozwala na świadome hamowanie odruchu nawet przy
dużym wypełnieniu pęcherza. Cewka moczowa żeńska jest krótkim szerokim przewodem
długości 3 – 5cm. , średnicy 5 -7mm, który rozpoczyna się ujściem zewnętrznym w przedsionku
pochwy. U kobiet cewka moczowa służy wyłącznie do wyprowadzenia moczu z pęcherza na
zewnątrz. U mężczyzn cewka moczowa jest przewodem wyprowadzającym zarówno mocz jak
i spermę. W związku z czym budowa jej przedstawia się odmiennie. Cewka moczowa męska
rozpoczyna się w ujściu pęcherza moczowego i kończy ujściem zewnętrznym na żołędzi prącia.
Cewkę moczową wyściela błona śluzowa pokryta nabłonkiem wielowarstwowym walcowatym.

Budowa i funkcje układu płciowego.

Wiemy, że każdy z nas powstał z połączenia się dwóch komórek płciowych – plemnika

i komórki jajowej. Droga od tego momentu do chwili narodzin dziecka to okres ogromnych,
niezmiernie skomplikowanych przemian i przeobrażeń zachodzących tak w samym jaju
płodowym jak i w i ustroju matki.

Narządy płciowe kobiety zewnętrzne i narządy płciowe wewnętrzne tworzą razem narząd

rodny.

Do narządów płciowych zewnętrznych zaliczamy:

–

wargi sromowe większe,

–

wargi sromowe mniejsze,

–

przedsionek pochwy,

–

łechtaczkę.

Wzgórek łonowy jest pokryty włosami. Umiejscowiony jest nad kością łonową. Wargi sromowe
większe składają się z dwóch fałdów skórnych, wychodzących spod wzgórka łonowego
i łączących się razem w odległości około 3cm od odbytu. Między wargami znajduje się szpara
sromowa. Przedsionek pochwy jest okolony wargami sromowymi mniejszymi. Znajduje się
w nim łechtaczka, ujście cewki moczowej i wejście do pochwy. Łechtaczka jest pojedynczym

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

narządem położonym w górnej części sromu. Jest silnie unerwiona. Podrażnienie powoduje
występowanie podniecenia płciowego.

Do narządów płciowych wewnętrznych zaliczamy:

–

pochwę,

–

macicę,

–

jajowody,

–

jajniki.
Pochwa stanowi kanał, którego ściany zbudowane są z podatnych na rozciąganie włókien

mięśniowych. Jej długość wynosi 9cm. W pochwie jest zawsze trochę jasno mlecznego,
śluzowatego płynu, o lekko kwaśnym zapachu. W wydzielinie znajduje się specjalny rodzaj
bakterii zwanych pałeczkami Döderleina. Jako narząd płciowy pochwa służy do spółkowania,
jest to miejsce, w którym pozostaje nasienie po stosunku.

Macica jest narządem przypominającym obustronnie spłaszczoną gruszkę odwróconą dnem

do góry. Jej całkowita długość wynosi 7–9cm, szerokość około 5 cm., grubość około 2,5 cm.
Trzon macicy rozszerzony jest ku górze. Do jego boku po obu stronach dołączają się jajowody.
Ku dołowi łączy się z pochwą. Wnętrze jamy macicy wyścielone jest błoną śluzową, która
reaguje na zmiany hormonalne zachodzące w ustroju kobiety w czasie cyklu miesiączkowego.

Jajowody są parzystymi przewodami o długości 14-20 cm., które odchodzą od rogów

macicy. Koniec brzuszny jajowodów ma kształt trąbki otoczonej palcowatymi wypustkami,
zwanymi strzępkami jajowodu. Wnętrze jajowodu wysłane jest urzęsionym nabłonkiem. Ruch
rzęsek przesuwa wydzielinę jajowodową w kierunku macicy. Błona śluzowa jajowodów
wykonuje 3 skurcze rytmiczne na minutę. Ruch rzęsek, jak i ruch jajowodu potrzebne są do
przetransportowania komórki jajowej z jajnika do jamy macicy. Trwa to zwykle 3-6 dni.

Jajniki są parzystymi gonadami w kształcie i wielkości spłaszczonej śliwki o wadze 6-9 g.

Leżą one przy ścianie miednicy. Powierzchnia jajników jest szaro biała, nie równa. Na przekroju
jajnika wyróżniamy dwie warstwy: powierzchniową i głębszą rdzenną. Warstwę
powierzchniową – korę jajnika, w której znajdują się pęcherzyki jajnikowe zawiera dojrzewające
komórki jajowe. Przez warstwę głębszą rdzenną przebiegają naczynia krwionośne i nerwy.
Jajnik w stosunku do ustroju spełnia rolę generatywną, to znaczy jest odpowiedzialny za
dojrzewanie i

wydalenie zdolnej do zapłodnienia komórki jajowej oraz rolę gruczołu

dokrewnego – wytwarza i wydala do krwi hormony sterydowe (estrogeny progesteron).
Narządy płciowe męskie są zbudowane z:

–

prącia,

–

jąder,

–

moszny,

–

najądrza,

–

pęcherzyków nasiennych,

–

nasieniowodów.

Spełniają one trzy zasadnicze funkcje:

–

wytwarzają plemniki w jądrach,

–

umożliwiają w okresie podniecenia złożenie nasienia w pochwie kobiety,

–

wytwarzają w jądrach hormony płciowe męskie.
Zbudowane są z trzech tworów walcowatych. Dwa z nich to ciała jamiste, które po

wypełnieniu się krwią w okresie pobudzenia seksualnego powodują wzwód prącia. Trzecie to
ciało gąbczaste przez które przebiega cewka moczowa. Całość okryta jest skórą, która luźnym
fałdem pokrywa końcowa część prącia – żołądź. Ten ruchomy płat skóry nosi nazwę napletka.

Jądra u dorosłego dojrzałego mężczyzny znajdują się w worku mosznowym. Są to sprężyste

owalne twory. Ciężar jądra wynosi 20-30g. Są one bardzo silnie ukrwione i unaczynione, stąd

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

ich bardzo duża wrażliwość na uraz. Jądra wytwarzają plemniki, które powstają w kanalikach
krętych. Długość tych kanalików w obu jądrach przekracza 100m. Gonada męska pełni też rolę
gruczołu dokrewnego, wytwarzając hormony płciowe męskie – androgeny.

Moszna jest luźnym workiem skórnym umieszczonym u odstawy prącia. Zawiera w sobie 2

jądra. Moszna kurczy się w zależności od temperatury. Dzięki temu w mosznie jest
utrzymywana odpowiednia temperatura, która jest niezmiernie ważna dla prawidłowego
przebiegu spermatogenezy. Wnętrze przylega do jądra od tyłu i przodu i jest magazynem
plemników. Wydzielina pęcherzyków nasiennych jest konieczna dla plemników, aby mogły
poruszać się .

Nasieniowody są to przewody łączące przewód wyprowadzający z cewką moczową.

Ciąża

Stan organizmu od momentu zapłodnienia do porodu. U kobiety prawidłowy czas trwania

ciąży wynosi 280 dni(± 2 dni). Przybliżony termin spodziewanego porodu oblicza się odejmując
od ostatniej miesiączki 3 miesiące i dodając 7 dni. We wczesnym okresie ciąży pojawia się wiele
charakterystycznych objawów sugerujących jej istnienie:

–

zatrzymanie miesiączki,

–

nudności,

–

wymioty,

–

częste oddawanie moczu,

–

przebarwienie linii środkowej brzucha i brodawek,

–

zmiany w odczuwaniu smaków,

–

powiększenie sutków,

–

niezwykłe zachcianki.

a) b) c)

Rys.14. a) przemieszczanie się zarodka do macicy, b) dojrzała komórka jajowa, c) plemnik [12, s. 199]

We wczesnych fazach rozwoju jaja, ciążowo zmieniona błona śluzowa macicy odgrywa
bezpośrednią rolę w odżywianiu zarodka. Rozrastające się naczynia krwionośne biorą udział
w tworzeniu matczynej części łożyska. Pojawiają się zasadnicze przesunięcia w wytwarzaniu
hormonów. Łożysko wytwarza gonadotropiny, estrogeny, progesteron i kortykosterydy,
przyjmuje hormonalną kontrolę nad rozwojem jaja płodowego i zmianami ciążowymi
w organizmie ciężarnej. Macica ulega rozrostowi: nie ciężarna waży 50g, ciężarna pod koniec

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

ciąży średnio 1200g. Wielkość macicy ocenia się na podstawie położenia jej dna i umożliwia
określenie przybliżonego trwania ciąży: Trzy miesiące ciąży dno macicy sięga górnego spojenia
łonowego, w 6-tym miesiącu ciąży znajduje się na wysokości pępka, w 8-mym miesiącu ciąży
w połowie odległości między pępkiem a wyrostkiem mieczykowatym mostka, w 9-tym
miesiącu ciąży sięga łuku żebrowego. A następnie obniża się do położenia z 8 miesiąca ciąży.
Okres prenatalny dzieli się na trzy fazy:
1)

jaja płodowego ( 0 – 2 tygodnie) po zapłodnieniu. Następuje intensywny podział

i namnażanie komórek.

okres zarodkowy (3 – 8 tydzień). Formułują się pierwsze narządy tworząc 3 listki
zarodkowe, z których powstają poszczególne układy. Układ nerwowy i naskórek z jego
pochodnymi (soczewki oczu, włosy) pochodzą z ektodermy. Układ trawienny i pochodne
(trzustka, wątroba, tarczyca) pochodzą z endodermy). Kościec, skóra, mięśnie, układ
rozrodczy pochodzą z mezodermy.

Okres płodowy (od 9 tygodnia do porodu) dojrzewanie i rozwój poszczególnych struktur
i układów organizmu i przygotowanie do życia pozamacicznego.

Narządy wewnętrzne kobiety są przystosowane do zmienionych warunków wskutek ciąży.

Zwiększają się: pojemność klatki piersiowej i przewietrzanie płuc, pojemność minutowa serca;
w drugiej połowie ciąży szybkość krążenia krwi, całkowita objętość krwi krążącej, masa
krwinek białych; wzmagają się : przepływ krwi przez nerki i stopień przesączania kłębkowego.
Schorzenia istniejące przed ciążą, szczególnie choroby układu krążenia, nerek, wątroby,
cukrzyca upośledzają zdolności adaptacyjne organizmu. W czasie ciąży mogą ulec nasileniu.

Odżywianie ciężarnej powinno być dostosowane do zwiększonego zapotrzebowania ustroju

na substancje odżywcze, witaminy, wapń, fosfor, żelazo.

Praca nie jest przeciwwskazana. Nie wolno jednak wykonywać prac związanych

z podnoszeniem ciężarów, dużym zagrożeniem urazowym i stycznością z promieniowaniem
radioaktywnym.
Powikłania: Choroby występujące w czasie ciąży i wikłające jej przebieg obejmują choroby
swoiste występujące tylko u ciężarnych, jak zatrucie ciążowe i choroby nie uwarunkowane ciążą
ale rozwijające się lub zaostrzające się w czasie ciąży jak niewydolność krążenia spowodowana
głównie przez wady zastawkowe, anemie ciężarnych, odmiedniczkowe zapalenie nerek.
Głównym powikłaniem ciąży są ostre choroby narządów jamy brzusznej np. ostre zapalenie
wyrostka robaczkowego, pęcherzyka żółciowego i niedrożność jelit. Wirusowe choroby zakaźne
matki (jak różyczka, cytomegalia, toxoplazmoza, grypa) mogą wywołać powstanie wad
rozwojowych płodu.
Krytycznym okresem rozwoju prenatalnego są pierwsze 3 miesiące. W fazie embrionalnej
wykształcają się wszystkie organy ciała i jakikolwiek bodziec negatywny powoduje defekty
z którymi dziecko będzie musiało żyć lub doprowadzają one do śmierci na różnych etapach
rozwoju.
Gruczoły wydzielania wewnętrznego

Gruczołem dokrewnym nazywamy takie narządy gruczołowe, które nie maja przewodów

wyprowadzających i oddają swą wydzielinę bezpośrednio do krwi. Substancje wydzielane przez
te gruczoły nazywamy hormonami. Pełnią one w organizmie bardzo ważne funkcje. Przede
wszystkim umożliwiają i zapewniają rozwój fizyczny, płciowy i umysłowy oraz regulują
i koordynują czynności różnych narządów przyczyniające się do utrzymania stałości składu
wewnętrznego organizmu (ciśnienie osmotyczne, stężenie glukozy we krwi i inne). Działania
hormonów jest swoiste ze względu na to, że poszczególne hormony działają tylko na pewne
określone narządy lub tkanki, lub na pewne procesy zachodzące w ustroju.
Ze względu na mechanizm wydzielania hormony można podzielić na dwie grupy. Do pierwszej
należą takie, których szybkość wydzielania i stężenie we krwi podlegają znacznym wahaniom
zależnie od potrzeb zmieniającej się sytuacji (adrenalina, noradrenalina, aldosteron, ADH).

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Drugą grupę stanowią hormony (np. tyroksyna), których stężenie we krwi jest utrzymywane na
stałym poziomie.
Pod względem chemicznym hormony można podzielić na:
1)

pochodne fenolu (adrenalina, tyroksyna),

białkowe (insulina, parahormon),

steroidowe ( hormony kory nadnerczy, hormony płciowe).

Badaniem właściwości i działania hormonów zajmuje się specjalna gałąź nauki –
endokrynologia.
Do gruczołów wydzielania wewnętrznego zaliczamy:

–

przysadkę,

–

gruczoły przytarczyczne i tarczycę,

–

grasicę,

–

gruczoły nadnerczowe,

–

aparat wysypkowy trzustki,

–

gruczoły płciowe,

–

szyszynkę.
Przysadka (hypophysis) jest nieparzystym gruczołem ważącym około 0,5g, kształtu

owalnego, średnicy około 1cm położonym u podstawy mózgu w zagłębieniu środka tureckiego.
Rozróżniamy w przysadce płat przedni i tylny. Tylny płat wydziela :
1)

hormon antydiuretyczny (ADH) regulujący gospodarkę wodną ustroju,

2) oksytocynę, która bierze udział w wyodrębnieniu mleka podczas laktacji oraz odgrywa rolę

podczas porodu.

Płat przedni produkuje 6 hormonów:
1) hormon wzrostowy powodujący wzrost wszystkich tkanek, które mają możliwości

wzrostowe,

2) ACTH – hormon kortykotropowy,
3) TSH – tyreotropowy,
4) folitropina

FSH,

5) lutenizujący LH,
6) prolaktyna

PRL.

Wydzielanie hormonów tylnego płata pozostaje pod kontrolą podwzórze, które jest centralną
stacją odbioru wszelkiego rodzaju bodźców czuciowych. Przysadka reguluje wzrost nie tylko
poprzez hormon wzrostowy, lecz również pośrednio przez hormon gruczołu tarczowego
i gonad.

Gruczoł tarczowy – zwany pospolicie tarczycą, jest narządem nieparzystym położony

w przedniej części szyi przed tchawicę i krtanią. Masa gruczołu wynosi 30-60g. Składa się
z 2 płatów bocznych i z nieparzystej części środkowej zwanej cieśnią. Miąższ gruczołu
zbudowany jest z pęcherzyków gruczołowych o średnicy 0.05-0,12mm. Pęcherzyki gruczołu
tarczowego wypełnia galaretowata substancja zwana koloidem, w której zawarte są hormony
tyroksyna T

, trójjodotyronina T

. Wytwarzanie tych hormonów pozostaje pod kontrolą

hormonu tyreotropowego TSH przysadki. Niedobór T

i T

związany jest z niedoczynnością

tarczycy i prowadzi do spowolnienia procesów przemiany, nadmiar powoduje wzrost przemiany,
który może być dwukrotnie większy niż normalnie (choroba Gravesa-Basedowa). Hormony
tarczycowe zwiększają aktywność fizyczną i umysłową, powodując drżenie rąk, uczucie
niepokoju. Niedobór hormonów tarczycowych w wieku dziecięcym prowadzi do zahamowania
wzrostu kości długich (karłowatość) a także zahamowanie rozwoju umysłowego (kretynizm).
Czynność gruczołu tarczowego w dużej mierze jest zależna od czynnika zewnętrznego,
w którym jest jod. Do prawidłowej czynności gruczołu tarczowego konieczny jest dowóz jodu
w ilości 35 – 50mg na rok, czyli około 1mg tygodniowo. Przy braku jodu w wodzie

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

i pożywieniu gruczoł ulega powiększeniu (tzw. wole). Nadmierna produkcja tyroksyny prowadzi
do powstania zespołu objawów chorobowych charakterystycznych dla nadczynności tarczycy –
choroba Gravesa-Basedowa. Objawami tej choroby jest powiększenie tarczycy (wole),
przyśpieszenie akcji serca, wytrzeszcz gałek ocznych. Chorzy są niespokojni, ruchliwi,
pobudliwi, wybuchowi, łatwo tracą panowanie nad sobą. Niedoczynność tarczycy jest
spowodowana niedoborami lub brakiem hormonów tarczycy. Niedoczynność rozwija się
u dorosłych i powoduje tzw. obrzęk śluzówkowy. Następuje przy tym zwolnienie czynności
ustroju, osłabienie, senność, spowolnienie mowy. Glos grubieje, staje się ochrypły, pojawia się
obrzęk powiek i innych tkanek. Wyżej przytoczone objawy nadczynności i niedoczynności
tarczycy dają najlepsze pojęcie o jej roli fizjologicznej w ustroju.

Gruczoły przytarczyczne. W liczbie 2 par leżą w tylnej powierzchni tarczycy, a często są

ukryte w jej utkaniu. Czynność gruczołów przytarczycznych nie jest regulowana przez
przysadkę mózgową ani przez układ nerwowy. Hormon gruczołów przytarczycznych reguluje
gospodarką wapniowo-fosforanową w ustroju. Zwiększona aktywność gruczołów
przytarczycznych powoduje szybką mobilizację soli Ca

z kości i wzrost stężenia Ca

w płynach ustrojowych (hiperkalcemia), niedoczynność tych gruczołów powoduje spadek
stężenia wapnia we krwi (hipokalcemia).

Grasica jest stosunkowo dużym narządem położonym w klatce piersiowej za mostkiem

w śródpiersiu przednim górnym. U dzieci waży 10-18g, u młodocianych 25-30g. U osób
dorosłych znajduje się w stanie zaniku. Jedyną znana czynnością grasicy jest produkcja
limfocytów.

Gruczoły nadnerczowe albo nadnercza są to niewielkie płaskie twory, położone na

górnych biegunach każdej nerki, otoczone cienką torebką łącznotkankową, która oddziela je od
nerek. Nadnercza składają się z części zewnętrznej zwanej korą i wewnętrznej – rdzeniem.
Część rdzeniowa nadnerczy jest w istocie dokrewnym odpowiednikiem układu nerkowego
współczulnego. Wytwarzane są tu i wydzielane do krwi 2 hormony: adrenalina i noradrenalina.
Efekt metaboliczny adrenaliny polega na zwiększeniu stężenia glukozy we krwi. Pod tym
względem jest ona najważniejszym antagonistą insuliny w regulacji stężenia glukozy we krwi.
Kora nadnerczy jest najbardziej skomplikowanym gruczołem dokrewnym. Wyizolowano z niej
30 substancji.

4.7.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Z jakich elementów składa się układ moczowy?

Jaką rolę w organizmie pełnią nerki?

Czym się różni cewka moczowa męska od żeńskiej?

Jak przebiega proces oddawania moczu?

Jaką budowę ma układ płciowy wewnętrzny kobiety?

Jaką rolę pełnią narządy płciowe męskie?

Gdzie są wytwarzane hormony męskie i żeńskie?

4.7.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na oddzielnych rysunkach postaci kobiety i mężczyzny narysuj elementy układu

moczowego i gruczoły wydzielania wewnętrznego.

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby

wykonać ćwiczenie powinieneś:

przeczytać z powyższego rozdziału informacje o układzie moczowym człowieka oraz
gruczołach wydzielania wewnętrznego,

narysować postać kobiety i mężczyzny,

opisać rysunek podając nazwy poszczególnych elementów obu układów,

przenieść na folię opisany rysunek,

zaprezentować swoją pracę,

wykonać korektę błędów.

Wyposażenie stanowiska pracy

–

Atlas anatomiczny,

–

grafoskop, ekran, ( plansze, mazaki),

–

kartki papieru, długopis.

Ćwiczenie 2

W pisz w 2-kolumnową tabelę komórki i narządy płciowe żeńskie i odpowiadające im

komórki i narządy męskie. Oddzielnie wypisz narządy nie posiadające swoich odpowiedników
(niehomologiczne).

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

zapoznać się z męskim i żeńskim układem płciowym z powyższego rozdziału Poradnika
lub innej wskazanej przez nauczyciela ksiązki medycznej,

przygotować tabelę,

wpisać w rubryki tabeli narządy i komórki układów płciowych,

zaprezentować wykonane ćwiczenie,

wykonać korektę błędów.

Wyposażenie stanowiska pracy

–

Atlas anatomiczny, Encyklopedia medycyny, książki z anatomii człowieka,

–

zestaw do prezentacji komputerowej lub plansza, mazaki,

–

kartki papieru, długopis.

Ćwiczenie 3.

Narysuj i wypełnij tabelę w której uwzględnisz: gruczoły wydzielania wewnętrznego,

hormony przez nie wytwarzane, ich działanie oraz skutki ich wpływu na organizm
(niedoczynność lub nadczynność).

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) przypomnieć wiadomości na temat hormonów i ich działania,
2)

przygotować tabelę,

wpisać w rubryki tabeli pełne informacje o hormonach,

zaprezentować wykonane ćwiczenie,

wykonać korektę błędów.

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy

–

Encyklopedia medycyny, książki z anatomii człowieka,

–

zestaw do prezentacji komputerowej lub plansza, mazaki,

–

kartki papieru, długopis.

4.7.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

scharakteryzować poszczególne elementy układu moczowego?

2) opisać funkcję nerek?

3) scharakteryzować poszczególne elementy układu płciowego kobiety
i

mężczyzny?

wymienić gruczoły wydzielania wewnętrznego?

5) opisać prawidłowe działania hormonów?

6) wymienić skutki wpływu nadczynności lub niedoczynności hormonów
na

organizm?

7) wyjaśnić rolę łożyska w rozwoju dziecka?

8) opisać rozwój zarodka w poszczególnych fazach okresu prenatalnego?

9) wyjaśnić wpływ chorób matki na rozwój płodu?

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

Przeczytaj uważnie instrukcję.

Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.

Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.

Test zawiera 20 zadań dotyczących podstawowej wiedzy z budowy i fizjologii organizmu
dziecka oraz zaburzeń okresu prenatalnego.

Wszystkie zadania są zadaniami wielokrotnego wyboru i tylko jedna odpowiedź jest
prawidłowa.

Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi:

Zaznacz prawidłową odpowiedź znakiem X (w przypadku pomyłki należy błędną
odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową).

Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.

Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie
na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas. Trudności mogą przysporzyć Ci
zadania: 15 - 20, gdyż są one na poziomie trudniejszym niż pozostałe.

10.

Na rozwiązanie testu masz 90 min.

Powodzenia !

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Wartość prawidłowego ciśnienia skurczowego krwi u noworodków wynosi

a)  60 – 8 mm Hg.
b)  70 – 80mm Hg.
c)  80 – 85 mm Hg.
d)  80 – 100mm Hg.

2. Erytrocyty

służą do

a)  obrony organizmu przed mikroorganizmami.
b)  oczyszczania tkanek z pozostałości komórkowych.
c)  produkcji i wydzielania białek.
d) transportu

tlenu.

3. Krwioobieg

duży rozpoczyna się

a) w prawym przedsionku.
b) prawej komorze serca.
c) lewym

przedsionku.

d) lewej komorze serca.

4. Staw biodrowy ma kształt

a) eliptyczny.
b) kulisty.
c) śrubowy.
d) panewkowy.

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. Dźwigacz (atlas) jest

a) odcinkiem

kręgów lędźwiowych.

b) odcinkiem

kręgów krzyżowych.

c) odcinkiem

kręgów szyjnych.

d) pierwszym

kręgiem kręgosłupa.

6. Kości nadgarstka zaliczamy do kości

a) krótkich.
b) długich.
c) płaskich.
d) różnokształtnych.

7. Kości obręczy kończyny górnej składają się z

a)  obojczyka i kości przedramienia.
b)  obojczyka i łopatki.
c)  łopatki i kości przedramienia.
d)  obojczyka i ramienia.

8. Mięsień okrężny oka należy do mięśni

a) gładkich.
b) prostowników.
c) zginaczy.
d) mimicznych.

9. Trawienie tłuszczy odbywa się

a) jamie

ustnej,

żołądku, jelicie cienkim.

b) żołądku, jelicie cienkim.
c) żołądku.
d) jelicie

cienkim.

10. Przyczyną powstania zeza jest uszkodzenie nerwu

a) II

wzrokowego.

b) VII twarzowego.
c) III

okoruchowego

d) VI

odwodzącego.

11. Za widzenie barwne odpowiada

a) soczewka.

b) tęczówka
c) czopki

znajdujące się w siatkówce.

d) pręciki znajdujące się w siatkówce.

12. Oddychanie polega na

a) wymianie

gazowej

między pęcherzykami płuc a naczyniami włosowatymi.

b)  skurczach przepony i mięśni międzyżebrowych.
c)  rytmicznych wdechach i wydechach.
d)  transporcie gazów przez krew.

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

13. Krew do mózgu doprowadzają

a) tętnice szyjne.
b) tętnice kręgowe.
c) tętnice szyjne i kręgowe.
d) tętnice skroniowe i kręgowe.

14. Kora mózgowa

a) odbiera informacje wzrokowe, słuchowe, dotyku.
b) koordynuje

pracę mięśni.

c) wpływa na działanie przysadki mózgowej.
d) przekazuje reakcje na bodziec dźwiękowy.

15. Receptory słuchowe mieszczą się

a) błonie

bębenkowej.

b) ślimaku.
c) przedsionku.
d) trąbce Eustachiusza.

16. Akson jest

a) komórką nerwową.
b) rozgałęzionymi włóknami komórki nerwowej.
c) jądrem komórki nerwowej.
d) włóknem osiowym neuronu.

17. Rdzeń kręgowy embrionu powstaje z

a) ektodermy.
b) endodermy.
c) mezodermy.

d) matczynej

części łożyska.

18. Enzymy trawienne białek to

a) pepsyna , trypsyna, peptydoza jelitowa, aminopepsydoza.
b) lipaza trzustkowa, sole żółciowe.
c) amylaza

śliny, amylaza trzustki, maltaza.

d) pepsyna, peptydowa jelitowa.

19. Kwasica oddechowa powstaje na skutek

a) niedotlenienia

mięśnia sercowego.

b) zmniejszenia

stężenia wodorowęglanów w osoczu krwi.

c) zwiększenie jonów wodoru we krwi.
d) zwiększenie stężenia wodorowęglanów w osoczu krwi.

20. Przysadka mózgowa

a) reguluje

gospodarką wapniowo-fosforową.

b)  reguluje procesy przemiany.
c)  reguluje wzrost wszystkich tkanek.
d)  produkuje limfocyty.

,,Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. LITERATURA

Aleksandrowicz R.: Mały atlas anatomiczny, PZWL, Warszawa 2005

Aleksander B., Skotnicki W., Nowak S.: Medycyna Praktyczna, Kraków 1998

Dobosz T., Urbaniak A., Kornaszewska A.: Serologia grup krwi. Akademia Medyczna,

Wrocław 1998

Górnicki B., Dębiec B., Baszczyński J.: Pediatria. PZWL, Warszawa 2004

Górnicki B., Dębiec B.: Vademecum pediatrii. PZWL, Warszawa 2005

Kubicka K., Kawalec W.: Pediatria. PZWL, Warszawa 2005

Norwitz E., Schorge J.: Położnictwo i ginekologia w zarysie. PZWL, Warszawa. 2006

Rakowiecki S.: Ciąża, poród, połóg. Science PRESS, Warszawa 1992

Sokołowska-Pietuchowa J.:Anatomia człowieka. PZWL, Warszawa 1992

10.

Salomon E.P., Berg L.R., Martin D.W., Villee C.A.: Biologia. MULTICO, Warszawa 1996

11.

Sułek K.: 1000 praktycznych pytań z krzepnięcia krwi. A - Medica Press, Warszawa 1998

12.

Walkiewicz S., Holak E., Lewiński W., Łaszczyca M., Skirmuntt G.: Biologia 2. Wyd. Ped.

OPERON, Gdynia 2003