Języki pokrewne – rodzina językowa

Języki świata

• Obecnie na świecie używa się około

6 -

7 tys. języków

• Dokładne ustalenie tej liczby utrudnia brak zgody wśród

językoznawców co do

klasyfikacji

niektórych

etnolektów

jako odrębnych języków bądź

dialektów

, z powodu braku

jednoznacznych kryteriów pozwalających odróżnić

etnolekt ze statusem odrębnego języka od dialektu.

• Przeważająca część języków świata pozostaje w formie

bezpiśmiennej:

▪ utrwalone teksty – tylko w

30%

języków świata;

▪

o 70% języków wiemy niewiele ponad to, że istnieją

;

▪ zaledwie

języków świata doczekało się

satysfakcjonujących opisów, a ok.

20%

dotyczy tylko

pobieżny opis.

Języki świata c.d.

• Obecnie gwałtownie nasila się wymieranie

języków: szacuje się, że co 2 tygodnie

wymiera jeden język na świecie.

• Z drugiej jednak strony wciąż powstają

nowe języki, bo zmienia się status małych

etnolektów, jak np. kaszubskiego, który jest

językiem od roku 2003.

• W celu ochrony języków zagrożonych i

mikrojęzyków powstała nowa dyscyplina

językoznawstwa: ekologia języka.

Najważniejsze rodziny językowe świata

Rodzina językowa

Liczba języków Liczba mówiących

indoeuropejska

443

2 miliardy 480 milionów

chińsko-tybetańska 365

1 miliard 250 milionów

nigrokongijska

1 489

350 milionów

Współczesny zasięg języków

indoeuropejskich

• Obecnie językami indoeuropejskimi mówi się niemalże w

całej Europie i części Azji.

• Kolonizacja doprowadziła do przeniesienia języków

indoeuropejskich do obu Ameryk, Australii, a nawet
Afryki.

• W Afryce reprezentantem tej grupy języków jest

język

afrykanerski (afrikaans)

), należący do

dolnosaksońskiej gałęzi

języków zachodniogermańskich

ojczysty język południowoafrykańskich

Koloredów

oraz

białych

Afrykanerów

, który powstał na styku kultur z

XVII

wiecznych dialektów niderlandzkich pod wpływem

języka

malajskiego

portugalskiego

oraz miejscowych

języków ludów hotentockich. Afrikaans posługuje się ok.

6,2 mln mieszkańców RPA.

Języki Europy spoza rodziny indoeuropejskiej

Języki europejskie, które nie należą do rodziny języków

indoeuropejskich:

1) język

węgierski

2) język

fiński

(suomi) i

lapoński

3) język

estoński

(wszystkie reprezentują rodzinę

ugrofińską),

4) język

baskijski

, izolowany język dawnej

przedindoeuropejskiej ludności Półwyspu Iberyjskiego,

którym posługują się Baskowie mieszkający w Hiszpanii,

5) język

turecki

, reprezentujący rodzinę ałtajską.

Wspólny przodek języków indoeuropejskich

• Pokrewieństwo języków indoeuropejskich dostrzeżono

pod koniec

XVIII

wieku, gdy Anglicy poznali sakralne

teksty hinduizmu wedy

, tj. księgi wiedzy (Vedah r.m. –

‘wiedza’).

• Język ksiąg wykazywał wiele podobieństw m.in. z

klasycznymi językami Europy – łaciną i greką.

• To skłoniło badaczy do stwierdzenia, że najstarszy język

literacki Indii (wedyjski, z którego później rozwinął się

sanskryt) oraz większość języków europejskich tworzą

wielką rodzinę i pochodzą od tego samego przodka.

• Przodek tej ogromnej grupy języków to

język

praindoeuropejski

Odkrycie pokrewieństwa języków
indoeuropejskich

przypisuje się sir Williamowi Jonesowi,

sędziemu i orientaliście brytyjskiemu.

• W wykładzie wygłoszonym w 1786 roku w

Kalkucie

zwrócił on uwagę na uderzające

zbieżności w zakresie słownictwa i struktury

gramatycznej pomiędzy sanskrytem a językami
europejskimi.

• Znajomość sanskrytu, który w Indiach odgrywał

przez dwa tysiąclecia taką samą rolę jak łacina

w Europie, stała się podstawą odkrycia

indoeuropejskiej rodziny językowej.

William Jones o sanskrycie:

„

Język sanskrycki

, jakakolwiek jest jego

starożytność, jest

cudownej budowy

;

doskonalszy od greki

bogatszy od łaciny

bardziej wyrafinowany

niż jedna i druga, jednak

wykazujący z obiema bliższe pokrewieństwo

–

zarówno w pierwiastkach czasowników, jak i w

formach gramatycznych, niż by to mogło być

dziełem przypadku; pokrewieństwo tak bliskie,

że żaden filolog nie mógłby badać ich

wszystkich trzech, nie dostrzegając, że

wszystkie one wywodzą się ze wspólnego

źródła, które być może już nie istnieje”.

Prajęzyk a symbolika
wieży Babel

Naukowe dowody na
istnienie prajęzyka, z którego
wywodzą się języki pokrewne,
wpisują się w symbolikę
biblijnej wieży Babel, czyli
stanu „pomieszania języków”,
zróżnicowania jednego wspólnego języka.
Języki, których podobieństwo w zakresie gramatyki i

słownictwa, wynika z pochodzenia od wspólnego języka-

przodka, czyli od wspólnego prajęzyka, to

języki

pokrewne

Języki pokrewne, które powstały w wyniku ewolucji z

jednego prajęzyka, tworzą

rodzinę językową

Język praindoeuropejski

• Indoeuropejczycy

to potomkowie ludów, które

ok.

II tysiąclecia p.n.e.

zajęły ogromne obszary

Indii po Europę

i mówiły wspólnym językiem

praindoeuropejskim.

• Praindoeuropejczycy byli ludem koczowniczo-

pasterskim, na co wskazują wspólne nazwy

zwierząt hodowlanych, zachowane w wielu

językach z tej rodziny

• Nazwy zimy, mrozu, śniegu oraz nazwy zwierząt

leśnych i wodnych pozwalają przypuszczać, że

siedziby tego ludu znajdowały się pierwotnie na

obszarach leśno-stepowych, o klimacie
umiarkowanym.

Ojczyzna Praindoeuropejczyków

• Językiem praindoeuropejskim posługiwała się wspólnota

etniczna około 4-3 tys. lat p. n. e (tj. ponad 5 tys. lat

temu), zamieszkująca prawdopodobnie obszary leśno-

stepowe położone w pasie między Europą Środkową a

centralną Azją.

• Ojczyzną Praindoeuropejczyków były prawdopodobnie

tereny nad

dolną Wołgą

oraz

pobrzeże Morza

Kaspijskiego

czy szerzej: tereny nad Morzem Czarnym i

Kaspijskim. W rachubę wchodzą znaczne obszary

środkowego pasa zachodniej Eurazji między Europą

Środkową a centralną Azją.

• Najczęściej przyjmowana hipoteza lokalizuje

Indoeuropejczyków na obszarze stepów Ukrainy i

południowej Rosji, utożsamiając ich z ludnością kultury

grobów jamowych.

Podobieństwo struktur języków

indoeuropejskich na przykładzie

odmiany czasownika

być

w liczbie pojedynczej:

stp. npol.

scs

lit.

wed.

grec. łac.

1. os.: jeśm, jestem,

jesm

esmí,

ásmi,

eimí, sum,

pie. *

és-mi

2. os.: jeś, jesteś,

jesi

, esí,

ási,

essí, es

pie. *

és-si

3. os.: jeść// jest,

jest

ẽsti,

ásti,

estí, est

pie. *

és-ti

Rodziny języków indoeuropejskich

Rodziny języków indoeuropejskich powstały dzięki

rozpadowi języka praindoeuropejskiego.

Rozpadowi języka pie. sprzyjały migracje ludności

koczowniczo-pasterskiej.

Rozprzestrzenianie się ludów indoeuropejskich

doprowadziło do podziałów prajęzyka, z którego

stopniowo wyodrębniały się kolejne rodziny językowe.

Proces rozpadu prajęzyka musiał nastąpić na długo przed

II tysiącleciem p. n. e. W tym okresie pojawiły się już

odrębne języki indoeuropejskie: staroindyjski (wedyjski),
hetycki i grecki.

Języki centralne i peryferyczne:

satemowe i kentumowe

• Języki peryferyczne nazywane są też

kentumowymi

, a

centralne

–

satemowymi

• Nazwa pochodzi od brzmienia nazwy liczebnika 100 w j.

awestyjskim z rodziny irańskiej (jest to satəm) i łacińskim
(centum).

• Jest to rezultat zmiany językowej, różniącej jedne z tych

języków od drugich.

• Pie. spółgłoski tylnojęzykowe miękkie

ĝ, k’

(miękkość

spółgłosek w pie. jest oznaczana łuczkiem nad literą) w

językach kentumowych jedynie stwardniały, natomiast w

językach satemowych uległy asybilacji, czyli przeszły w

spółgłoskę szczelinową (łac. assibilo ‘świstać’).

Przykłady różnic między językami

kentumowymi i satemowymi

• pie. *k’leuos → gr. kleos ‘sławny’, ale pol. słowo

• pie. *k’rd- → łac. cor, cordis, ale pol. serce

• pie. *dek’m- → łac. decem, ale psł. *desętъ (pol.

dziesięć)

• pie. *eg’(h)om → łac. ego, ale psł. *azъ (pol. ja)

• pie. *ģnō- ‘znać’→ het. kaneszzi ‘znajduję’, sans.

jñāyte ‘zna’, grec. gignosco ‘poznaje’, gnosis

‘poznanie’, łac. gnosco, goc. kam ‘umie’, ang.
know

‘znać’, ale lit. žinóti, scs. znati, pol. znać

Kolejna cecha różnicująca jęz. centralne i peryferyczne:

zmiana pie.

po pie.

i, u, r, k, g

Tylko w językach centralnych

pie.

po pie.

i, u, r, k, g

→

(jęz. słow.) lub

(jęz. bałt., ind., irań.),

podczas gdy w językach peryferycznych zmiana ta nie zaszła:

pie.

*bhlusa

→ psł. *

ъxa

(pol.

pchła, ros. błocha, stpol. błeszka)

pie. Msc. lm.

ļk-oi-su

→ psł. *

vļ’k-oi-xъ

→ psł. *

ļ’čěxъ

(stpol.

wilczech)

pie. Msc. lm.

*sun-u-su

→ psł. *

syn-

ъ-xъ

pie. aoryst.

*bhu-som

→ psł. *

by-x

Języki

tocharskie

– wymarłe

• Języki

tocharskie

występowały na obszarze

wschodnich Chin i w Azji środkowej,

• Wymarłe po VII w. n.e. w wyniku podboju przez

Ujgurów.

• Na pustyni Takla-Makan odkryto teksty dwóch

odmian języków tocharskich, spisane na liściach
palmowych

, pochodzące z okresu od V do VIII

w. n.e. i dotyczące tematyki religijnej.

Języki indoirańskie: języki indyjskie

• Jedną z większych rodzin językowych,

zamieszkujących znaczne obszary Azji stanowiła
grupa

indoirańska

, która później rozdzieliła się

na dwie niezależne rodziny:

indyjską

oraz

irańską

• Do pierwszej z nich należy większość języków

Indii, Pakistanu i Bangladeszu, a także:

sanskryt

– język literacki Indii,

współczesne języki indyjskie to m.in.:

hindi

urdu

(używany w Pakistanie, zapisywany pismem
arabskim)

oraz języki używane w Bangladeszu, Sri Lance,
Nepalu.

Języki indoirańskie: języki irańskie

Do rodziny

języków irańskich zaliczamy:

język

perski

, z którego wywodzi się dzisiejszy język

Iranu,

starożytny język

awestyjski

(nazwa pochodzi od Awesty

– świętej księgi wyznawców Zaratustry).

Do języków z tej rodziny należały też języki irańskich

plemion Scytów i Sarmatów.

Współcześnie używane języki z rodziny irańskiej to oprócz

wspomnianego języka perskiego (irańskiego) także język

afgański

(

pasztu

, zapisywany pismem arabskim),

kurdyjski

osetyński

tadżycki

(używany na obszarze

Tadżykistanu).

Języki irańskie a języki słowiańskie

• Między językami słowiańskimi a niektórymi językami

irańskimi są zbieżności językowe.

• W drugiej połowie I tysiąclecia p.n.e. praprzodkowie

Słowian sąsiadowali z plemionami irańskimi (Scytami i
Sarmatami).

• Słownictwo przejęte z tych języków to m.in.:

psł. *

Bog

(pol.

Bóg) z iran. Bhaga,

psł. *

svętъ

(pol.

święty) z awest. spənta- ‘święty,

mocny’,

psł. *

sorm

(stpol. srom

‘wsyd’) z pers. šarm,

psł. *

topor

z iran. tapara-

‘siekiera, topór’

a także nazwy hydronimiczne, np.

Don

Dunaj

‘rzeka’,

Dniepr

‘rzeka głęboka’,

Prut

‘bród’.

Języki

anatolijskie (hetyckie)

– wymarłe

• język

hetycki

, używany ok. 2 tys. lat p.n.e. na obszarze

Azji Mniejszej,

• obejmujący dawniej obszar m.in. Anatolii w Turcji.
• Zabytki języka dawnych Hetytów, spisane pismem

klinowym na glinianych tabliczkach są najstarszymi
zapisami

języków indoeuropejskich; pochodzą z XVIII-

XVI w. p.n.e.

• Na terenach, które zamieszkiwały ludy mówiące tymi

językami, występuje dziś język turecki, należący do

wielkiej azjatyckiej rodziny języków ałtajskich (m.in.

wspólnie z językiem mongolskim).

Języki tracko-ormiańskie

• pierwotna siedziba: północne i zachodnie

wybrzeże Morza Czarnego.

• Dwie grupy tej rodziny:

tracka

(zaginęła na

początku naszej ery) oraz

frygijska

(dała

początek językowi staroormiańskiemu, znanemu

z literatury chrześcijańskiej od początku V w
n.e.)

• Dziś tylko: język

zachodnioormiański

używany w

Europie wśród diaspory ormiańskiej, oraz

wschodnioormiański

– oficjalny język Armenii.

Języki greckie

• Grupę grecką języków indoeuropejskich reprezentuje dziś

język

grecki

, o długiej tradycji pisowniowej (przerwanej

okresem niewoli tureckiej).

• W starożytności grupa ta była reprezentowana przez

blisko spokrewnione ze sobą dialekty, jak np. dorycki,

joński, attycki.

• Pierwsze zabytki językowe pochodzą z XVII-XIV w. p.n.e.

• Drugi okres otwierają teksty Homera (XIV-XIII w. p.n.e.),

znane tylko z późniejszych odpisów, stanowiących

mieszaninę co najmniej dwóch dialektów: jońskiego i
eolskiego.

• Dialekt attycki, którym porozumiewano się w Atenach w

IV w. p.n.e., za czasów Aleksandra Wielkiego, stał się

podstawą ponaddialektalnego języka okresu
hellenistycznego (gr. koine (dialektos

) ‘wspólny język’).

• Z koine wywodzi się język średniogrecki, używany w

Bizancjum, a pośrednio też współczesny język grecki.

Języki italskie (romańskie)

• Językami italskimi posługiwały się ludy italskie, które

osiadły w II tysiącleciu p.n.e. na Półwyspie Apenińskim.

• Jednym z j. italskich była łacina, którą mówiono w Rzymie

i jego okolicach. Wraz z wzrostem Rzymu rosła ranga

języka łacińskiego, który wyparł pozostałe języki italskie.

• Dialekty łaciny używane w prowincjach imperium

rzymskiego dały początek dzisiejszym językom

romańskim:

włoskiemu, francuskiemu, hiszpańskiemu, katalońskiemu,

portugalskiemu, sardyńskiemu, dialektom retoromańskim

(na pograniczu Włoch, Szwajcarii i południowego Tyrolu),

rumuńskiemu

mołdawskiemu

(język mołdawski uważany

jest za odmianę języka rumuńskiego, obecnie jednak po

powstaniu państwa Mołdawii, stał się językiem

państwowym).

Do rodziny języków romańskich zalicza się też

ladino

, tj.

język hiszpańskich Żydów.

Języki celtyckie

• Współcześnie do języków celtyckich należą:

język

irlandzki, gaelicki

(w płn. Szkocji),

walijski

oraz dialekt

bretoński

w północnej

Francji.

• Dawniej języki celtyckie zajmowały ogromny

obszar Europy zachodniej, Wyspy Brytyjskie i

Irlandię.

• Współczesne ich występowanie potwierdza tezę

o lokalizacji bądź to archaicznych faktów

językowych, bądź wcześniejszych języków na

peryferiach obszarów (Celtowie opuścili dawną

kolebkę Praindoeuropejczyków wcześniej niż

plemiona pragermańskie).

Języki germańskie

• nazwa wywodzi się od nazwy

Germania

, używanej na

oznaczenie różnych ludów Europy środkowej, od łac.

germānŭs

‘pokrewny, rodzony, braterski’ (termin Juliusza

Cezara z I w. p.n.e.).

• Obecnie do rodziny języków germańskich zaliczamy

języki:

płn.germ.:

szwedzki, duński, norweski, islandzki, farerski

(na Wyspach Owczych),

zach.germ.:

niemiecki, angielski, holenderski, flamandzki

(na terenie Belgii), dialekt luksemburski

, a także

afrikaans

– wywodzący się z języka holenderskiego, używany w

Republice Południowej Afryki.

Do rodziny języków germańskich zaliczyć także trzeba język

jidysz

, który powstał na bazie języka niemieckiego, a

którym posługiwali się Żydzi z Europy Środkowej.

Języki germańskie a języki słowiańskie

• Germanie byli odwiecznymi sąsiadami Słowian.
• Za praojczyznę Germanów uważa się teren dzisiejszej Szwecji,

półwysep Jutlandzki i teren nadmorski między ujściem Wezery i

Odry. Właśnie nad dolną Odrą Germanie graniczyli ze Słowianami.

• Z tego okresu pochodzą zapożyczenia wyrazowe w j. psł., jak np.

psł. *tynъ ‘płot, ściana, ogrodzenie’ z prgerm. *tūnaz

psł. *xhyzъ ‘chata’ z prgerm. *hūzá-

psł. * xļmъ ‘wzgórze’ z prgerm. *hulma-

• Wschodnią grupę dawnego germańskiego zespołu etnicznego

stanowili Goci, którzy w IV w. n.e. dokonali na swój język przekładu

Biblii. W I w. n.e. zajęli m.in. Pomorze Gdańskie, a w II w. Ukrainę

(Ostrogoci) i Rumunię (Wizygoci). Z tych terenów zostali wyparci w

rejony Morza Śródziemnego (Jugosławia, Italia, Francja), gdzie

znani są w średniowieczu.

• W językach słowiańskich występuje kilkadziesiąt zapożyczeń

leksykalnych, które są albo bezpośrednimi pożyczkami z języków

Gotów, albo poprzez język gocki zostały przejęte z łaciny lub innych

języków, np. pol. chleb, ksiądz, miecz, szkło, kupić, lichwa, chwila,

osioł czy wielbłąd.

Języki bałtyckie

• Grupa języków bałtyckich jest blisko spokrewniona z językami

słowiańskimi.

• Do współcześnie używanych języków z tej rodziny należą języki:

litewski

oraz

łotewski

• Języki te zachowują wiele archaizmów – dzięki zajmowaniu

obszarów peryferycznych.

• Martwe języki bałtyckie to: staropruski i jadźwiński (jaćwieski).

Są to języki plemion bałtyckich – Prusów i Jadźwingów, które

niegdyś zamieszkiwały obszar dzisiejszej Polski północno-
wschodniej.

• Śladem dawnej obecności plemion bałtyckich na terenach dzisiejszej

Polski północno-wschodniej są zwłaszcza nazwy własne, takie jak:

Grajewo

(lit. greva

‘koryto rzeki’),

Suwałki

(od nazwy Jadźwingów, w

dokumentach niem. nazywanych Sudawien lub Sudavia lub lit.

susiwiłkai ‘włóczęgi’), też spolonizowane nazwy

Sejny

czy

Sokółka

(od na pewno bałtyckich nazw rzek) lub nazwy z litewskimi

przyrostkami, jak np. z przyrostkiem zdrabniającym –el w nazwie

Kleszczele

Języki słowiańskie

• języki najliczniejszej etnicznie i językowo indoeuropejskiej

grupy ludnościowej w Europie, dzielące się na grupy:

• zachodniosłowiańską

: polski, dolnołużycki, górnołużycki,

czeski, słowacki oraz wymarły połabski

• wschodniosłowiańską

: rosyjski, ukraiński, białoruski

• południowosłowiańską

: serbski, chorwacki (od połowy XIX

w. wspólny język serbsko-chorwacki, zatwierdzony

uroczyście na zjeździe w Wiedniu w 1850 r., zapisywany

dwoma alfabetami: cyrylicą w Serbii oraz łacinką – w

Chorwacji, od r. 1991 po powstaniu nowych niepodległych

państw zastępowany dwoma językami: serbskim i

chorwackim), słoweński, bułgarski, macedoński i nowe –

bośniacki, czarnogórski (jako język niepodległej

Czarnogóry dopiero od połowy 2006 r.), oraz pierwszy

literacki język Słowian: język staro-cerkiewno-słowiański, z
IX w.

Bibliografia:

• Długosz-Kurczabowa Krystyna, Dubisz Stanisław, Gramatyka

historyczna języka polskiego, Warszawa 1998, s. 17-51.

• Języki indoeuropejskie, pod red. Leszka Bednarczuka, t. I-II,

Warszawa 1988.

• Mańczak Witold, Wieża Babel, Wrocław 1999.

• Moszyński Leszek, Wstęp do filologii słowiańskiej, Warszawa 1984, s.

167-181.

• Derwojedowa Magdalena, Gałczyńska Alicja, Gruszczyński

Włodzimierz, Kopcińska Dorota, Linde-Usiekniewicz Jadwiga,
Winiarska-

Górska Izabela, Język polski. Kompendium, pod red.

Magdaleny Derwojedowej, Haliny Karaś, Doroty Kopcińskiej,
Warszawa 2005, 680-692.