Iga Gębarowska 
Pedagog specjalny 
Szkoła podstawowa nr3 w Gliwicach 
 

Empatia jako współodczuwanie emocji i uczuć innych osób 

 

Najwyższym poziomem umiejętności rozpoznawania emocji i uczuć u dzieci u innych 

ludzi  jest  zdolność  do  empatycznego  i  współczującego  zaangażowania  w  doświadczenie 
emocjonalne innych. Goleman uważa, że „empatia wyrasta ze świadomości, a im bardziej 
jesteśmy otwarci na własne emocje, tym sprawniej odczytujemy uczucia innych”

1

 . 

Podstawową różnicą pomiędzy empatią a innymi rodzajami emocjonalnych zjawisk jest to, 
że  uczucia  doznawane  w  empatii  są  bardziej  odpowiednie  do  sytuacji  innej  osoby  niż  do 
własnej

2

. 

W ostatnich latach spotykamy się z poglądem, że empatia jest procesem, który powinien być 
opisywany  zarówno  w  wymiarze  poznawczym  jak  i  emocjonalnym

3

.  Badacze  zwracają 

uwagę,  że  w  powstawaniu  reakcji  empatycznych  pośrednią  rolę  odgrywają  procesy 
poznawcze.  Połączenie  wymiaru  poznawczego  i  emocjonalnego  można  dostrzec  
w  ujęciu  empatii  przez  N.  Fesbach.  Uważa  ona,  że  aby  wystąpiło  zjawisko  empatii,  muszą 
zostać spełnione następujące warunki. Jednostka musi posiadać zdolność do rozpoznawania i 
rozróżniania  emocji  polegającą  na  umiejętności  wykorzystywania  właściwych  informacji  w 
celu określenia i zidentyfikowania emocji i uczuć doznawanych przez nas oraz przeżywanych 
przez  inne  osoby.  Rozpoznawanie  emocji  obejmuje  percepcje  pozawerbalnych  sygnałów 
mówiących o emocjach oraz ich dekodowanie. Równie istotne jest rozpoznawanie emocji w 
sytuacyjnym  czy  werbalnym  kontekście.  Kolejnym  warunkiem  jest  zdolność  do 
przewidywania  i przyjmowania ról pełnionych przez  inne osoby. Polega to na umiejętności 
zrozumienia  tego,  że  druga  osoba  może  postrzegać  w  odmienny  od  nas  sposób  oraz  na 
umiejętności  przyjęcia  i  doświadczania  punktu  widzenia  drugiej  osoby.  Ostatnim  istotnym 
składnikiem  empatii  wyróżnionym  przez  N.  Fesbach  jest  emocjonalna  odpowiedzialność, 
czyli zdolność dzielenia (współprzeżywania) emocji drugiego człowieka przy jednoczesnym 
zachowaniu świadomości, odmienności i odrębności swoich własnych przeżyć. 
Dwa  pierwsze  warunki  zostają  spełnione  już  w  przeżyciach  dziecięcych,  jednakże  są  one  
zaledwie  wstępem  do    właściwego  przeżywania  empatii.  Natomiast  dojrzałe  doznawanie 
empatii wymaga spełnienia trzeciego warunku, tj. współprzeżywania z drugą osobą bez utraty 
świadomości swoich własnych przeżyć

4

. 

Mówiąc  o  empatii  jako  najwyższej  formie  rozpoznawania  emocji  u  innych  należy 

również  prześledzić  jej  rozwój  u  dzieci  i  jego  warunki.  Hoffman  wyróżnił  takie  stadia  w 
rozwoju  empatii.  Na  pierwszym  poziomie  niemowlęta  nie  są  w  stanie  spostrzegać  „ja” 
własnego i innych

5

. W związku z tym nie mogą określić, kto doświadcza emocji. Empatyczne 

doświadczenie  emocji  powstaje  globalnie  i  mimowolnie  przez  warunkowanie  lub 
spostrzeganie  wyrazu  twarzy  innych.  Drugie  stadium  rozpoczyna  się  wtedy,  gdy  dziecko 
wyodrębnia  ludzi  w  sensie  fizycznym.  Wraz  z  rozwojem  zdolności  do  podejmowania  roli 
innych osób, czyli około 2-3 roku życia dzieci stają się świadome, że uczucia  innych  mogą 
                                                

1

 D. Goleman: Inteligencja emocjonalna, Media Rodzina, 1997, s.159 

2

 M. Davis: Empatia. O umiejętności współodczuwania, GWP, 2001, s.77-79 

3

 M. Kliś: Empatia a inteligencja, cechy osobowości i temperamentu, Psychologia Wychowawcza, 1994, nr 5, 

s.385-386 

4

 Ibidem 

5

 E. Kulawska: Rozwój i funkcje empatii u dzieci (przegląd problematyki), Kwartalnik Polskiej Psychologii 

Rozwojowej 1995, tom 3, nr 3, s.32 

różnić  się  od  ich  własnych  emocji,  a  rozumienie  innych  jest  związane  z  ich  własnymi 
potrzebami  i  poznawczą  interpretacją.  W  konsekwencji  dzieci  są  w  stanie  właściwie 
odpowiadać na sygnały wyzwalające emocje, chociaż wciąż jeszcze bardziej same przeżywają 
te  stany  emocjonalne  –  możemy  mówić  tu  o  tzw.  egocentryzacji  uczuć  empatycznych. 
Ostatnie stadium charakteryzuje się tym, że u dzieci rozwija się koncepcja tożsamości własnej 
i innych osób. Dzieci stają się świadome, że inni odczuwają emocje nie tylko w konkretnych 
sytuacjach, ale także potrafią rozumieć doświadczenia życiowe innych. Mogą one reagować 
empatycznie  w  sytuacjach  kiedy  brak  jest  bezpośrednio  działających  bodźców  poprzez 
wyobrażenie sobie sytuacji związanych z życiem innych ludzi. 
Podobnie  jak  na  rozwój  innych  zdolności  emocjonalnych,  tak  również  na  rozwój  empatii 
ogromny  wpływ  ma  relacja  między  dzieckiem  a  rodzicami.  Mussen  i  Eisenberg-Berg 
stwierdzili, że wczesna, silna więź z osobami bliskimi dziecka jest podstawą zainteresowania 
innymi i może być niezbędnym warunkiem wstępnym w rozwoju empatii

6

. Dzieci, u których 

występuje silne poczucie bezpieczeństwa są w późniejszym wieku mniej skoncentrowane na 
zaspokajaniu  własnych  potrzeb,  a  bardziej  skłonne  do  reagowania  na  potrzeby  innych  niż 
dzieci  z  małym  poczuciem  bezpieczeństwa.  Można  zatem  dostrzec  związek  pomiędzy 
wczesną więzią z innymi a reagowaniem emocjonalnym. Dlatego też należy zwrócić uwagę 
na  jakość  relacji  dziecka  z  innymi  w  ciągu  pierwszych  dwóch  lat  życia,  która  może  być 
determinantą  reakcji  empatycznych  w  późniejszym  wieku.  Liczne  badania  przeprowadzone 
przez  Zahn  –  Wakslera  oraz  Strayera  potwierdzają  tezę,  że  rozwój  reakcji  empatycznych 
będzie  pełniejszy,  jeśli  dziecko  będzie  miało  dostępność  modeli,  które  wyrażają  ekspresję 
emocjonalną, wrażliwość i współczucie dla innych

7

. 

Na podstawie niniejszych rozważań i przytoczonych przykładów badań, można stwierdzić, że 
różnice  w  empatycznym  reagowaniu  pojawiają  się  u  dzieci  już  w  drugim  roku  życia. 
Rozwojowi emocjonalnemu, a w tym empatii sprzyja środowisko rodzinne, które: zaspokaja 
potrzeby  emocjonalne  dziecka,  zniechęca  do  nadmiernej  koncentracji  na  sobie,  przez  co 
umożliwia  eksponowanie  emocjonalnych  potrzeb  innych,  a  także  zachęca  dziecko  do 
identyfikacji,  doświadczania  i  wyrażania  szerokiego  zakresu  emocji.  Rodzice  dostarczają 
dziecku  możliwości  obserwowania  i  uczestniczenia  w  interakcjach  społecznych,  które 
wyzwalają  emocjonalną  wrażliwość  w  stosunku  do  innych.  Istotną  kwestią  jest  również 
nauczanie  dzieci  odróżniania  sytuacji  społecznych  w  których  odpowiedź  emocjonalna  jest 
właściwa i pożądana, od tych w których może być niewłaściwa i potencjalnie szkodliwa. 
Pozytywne  emocjonalne  związki  w  dzieciństwie  z  innymi  są  fundamentem  efektywnej 
socjalizacji w późniejszych okresach rozwojowych. 
 

Literatura: 
D. Goleman: Inteligencja emocjonalna, Media Rodzina, 1997 
M. Davis: Empatia. O umiejętności współodczuwania, GWP, 2001 
M. Kliś: Empatia a inteligencja, cechy osobowości i temperamentu, Psychologia Wychowawcza, 1994, nr 5 
E. Kulawska: Rozwój i funkcje empatii u dzieci (przegląd problematyki), Kwartalnik Polskiej Psychologii 
Rozwojowej 1995, tom 3, nr 3 

                                                

6

 Ibidem, s.33 

7

 Ibidem, s.34