plik

Dr hab., prof. UW, Dorota Zdunkiewicz-Jedynak

II.

MOWA A PISMO. PROBLEM ZE SPÓŁGŁOSKAMI. NAGROMADZENIE

SPÓŁGŁOSEK W WYRAZIE I NA GRANICACH WYRAZÓW

1. Słyszymy głoski, a nie litery! Mowa a pismo

W polszczyźnie występują znaczne rozbieżności między mową i pismem. Mają one

rozmaite źródła. Podstawowym jest różny sposób zapisywania za pomocą liter polskiego al-

fabetu tych samych dźwięków.

Dźwięki mowy, czyli głoski, są zapisywane za pomocą znaków graficznych: liter lub

ich połączeń (dwuznaków, np.{ch}, a nawet trójznaków, np. {dzi}). Dodatkowo, stosujemy

w polskiej pisowni znaki diakrytyczne w postaci ogonków, np. {ą}, kropek nad literami, np.

{ż}, ukośnych kresek nad literami, np. {ś}.

W różnych kontekstach jednej głosce mogą w piśmie odpowiadać różne znaki (np.

głosce [u] – litery {ó} i {u}). Część głosek może być w zapisie oddawana przez dwuznaki

(np. [š] – przez połączenie liter {sz}, głoska [č] – przez {cz}), a nawet przez trójznaki (np.

{dzi}, por. wyraz bodziec).

Jedna głoska w różnych wyrazach może być zapisywana raz jako pojedyncza litera,

raz jako dwuznak, np.:

[χ] – jako {h} lub {ch}, por. wyrazy herbata i chałupa;

[ž] – jako {ż} i {rz}, por. wyrazy żuk i rzepa;

[ć] – jako {ć} i {ci}, por. wyrazy ćma, ciasto, cisza.

Zwróć uwagę, że zapis miękkości głoski może odbywać się w polskiej ortografii na

dwa sposoby:

1. albo przez literę z ukośnym diakrytem (wyróżnikiem) na górze litery, gdy głoska

miękka znajduje się przed spółgłoską, np. {ćma}, {woźny} [ćma, voźny],

2. albo przez dwuznak, w którym litera {i} jest znakiem miękkości czy zmiękczenia; tak

jest, gdy głoska zmiękczona lub miękka znajduje się przed samogłoską, np. {piasek,

ciocia, biologia, nikt, film, kozik} [p’asek, ćoća, b’olog’a, ńikt, f’ilm, koźik].

Litera {i} może być, jak widać z podanych wyżej przykładów, bądź tylko znakiem

zmiękczenia, jak w wyrazach piasek, biologia, bądź zapisem samogłoski [i] i jednocześnie

znakiem zmiękczenia (lub miękkości), jak w wyrazach nikt, film, kozik. W takich wyrazach

jak ostatnie litera {i} pełni zatem podwójną funkcję.

Mowa a pismo

Warto zwrócić uwagę, że same dwuznaki bywają mylące, są bowiem wyrazy,

w których powinny być odczytywane nie jako pojedyncze dźwięki, lecz w postaci osobnych

głosek, a więc {dz}– jako [d-z], {dź} – jako [d-ź], {dż} – jako [d-ž] oraz {ch} – jako [c-χ].

I tak połączenie liter {ch} odczytuje się literowo w przymiotniku tysiąchektarowy [tyśonc-

χektarovy] – [c] i [χ] należą do tematów dwóch różnych wyrazów. Analogicznie w wyrazie

tysiączłotowy [tyśonc-zųotovy] wymagana jest „rozłączna” wymowa {cz}→[c-z].

Podobnie dzieje się w wyrazach, w których przez dany dwuznak przebiega granica od-

dzielająca przedrostki: pod-, nad-, od-, przed- od podstawy słowotwórczej, jak w słowach:

nadziemny

, odznaczyć

, odzyskać

, odżyć

, pod-

zespół

[pod-zespuu ̯̦]

, podziemie

[pod-źem'e]

W pewnych wyrazach zaszły wymiany głoskowe, w wyniku których zaczęły ze sobą

sąsiadować spółgłoski [r] oraz [z]; dawniej były one od siebie oddzielone samogłoskami. Nie-

typowy sposób odczytywania połączenia literowego {rz} stosujemy np. w czasownikach

mierzić oraz marznąć, a także we wszystkich wyrazach im pokrewnych, np.: obmierzły,

zmierzić, zmarzlina, zmarzluch. Takiej wymowy wymaga również nazwa rasy psa borzoj

[bor-zoi ]

, a także

–

znane z literatury – nazwisko Borzobohaty

[bor-zoboχaty]

Jak bardzo pisownia odbiega od wymowy, można zaobserwować na przykładzie wy-

razu: koszyczek. Składa się on z 9 liter: {k} [ka], {o}, {s}[es], {z}[zet], {y}, {c} [ce], {z}

[zet], {e}, {k} [ka], oraz z 7 głosek: [k], [o], [š], [y], [č], [e], [k]. Zapamiętaj: litera jest zna-

kiem graficznym, a głoska – najmniejszym segmentem dźwiękowym wyłanianym z potoku

mowy przez ludzkie ucho.

Głoska w izolacji – głoska w ciągu fonicznym

Głoski, które słyszymy na co dzień, nie są wymawiane w izolacji, ale w sekwencjach

innych dźwięków mowy. Użytkownicy języka w odniesieniu do połączeń głoskowych, stosu-

ją czasem wymowę będącą wynikiem tendencji do ekonomizacji (ograniczania) wysiłku

wkładanego w artykulację. Wykorzystują przy tym możliwości, jakie daje pozycja poszcze-

gólnych głosek w wyrazie oraz sąsiedztwo fonetyczne.

Efektem tych zabiegów są między innymi upodobnienia spółgłosek pod względem

jakiejś cechy artykulacyjnej, np. dźwięczności, miejsca artykulacji czy stopnia zbliżenia na-

rządów mowy. Tendencją do ekonomizacji wysiłku artykulacyjnego można także tłumaczyć

redukcję zachodzącą w grupach głosek, kiedy część głosek (najczęściej jedna) w sekwencji

jest pomijana.

Mowa a pismo

Upodobnienia głosek i uproszczenia ich połączeń (polegające na redukcji) są przede

wszystkim właściwe normie polszczyzny potocznej, a więc tej, którą posługujemy się w co-

dziennych kontaktach. O zakresie ich akceptowalności piszemy dalej.

3. Ubezdźwięcznienia w wygłosie. Zjawisko koartykulacji i upodob-

nienia głosek

Ważnym źródłem rozbieżności między mową a pismem jest zjawisko ubezdźwięcz-

nienia spółgłosek w wygłosie.

Spółgłoska kończąca wyraz przed pauzą zawsze jest w wymowie polskiej bez-

dźwięczna. Rzeczowniki staw, paw, Bóg, stóg , chleb wymawiamy zatem:

. Wymowę literową trzeba traktować jako błędną. Ze stanowiska fonetycznej

normy polszczyzny można powiedzieć, że taka wymowa jest hiperpoprawna, powstaje bo-

wiem z obawy przed popełnieniem błędu fonetycznego polegającego na niestarannej artyku-

lacji głoski wygłosowej. Por.:

Jednym z najważniejszych źródeł rozbieżności między mową a pismem jest zjawisko

koartykulacji. Polega ono na zmianie właściwości artykulacyjno-akustycznych głoski pod

wpływem sąsiedztwa. Efektem są przede wszystkim upodobnienia artykulacyjne. Są one

związane z wcześniejszym przystosowaniem narządów artykulacyjnych, które zawczasu two-

rzą układ właściwy artykulacji następnej głoski (tzw. antycypacja) lub też z opóźnieniem

przybierają pozycję typową dla artykulacji danej głoski (tzw. perseweracja).

Upodobnienia zachodzą w polskiej wymowie zarówno wewnątrz wyrazu, jak i na

granicy dwóch wyrazów. Dotyczą przede wszystkim dźwięczności, ale także miejsca lub

sposobu artykulacji. Przykładowo: w wyrazie twardy podczas wymowy [tfardy] w wyniku

utrzymania położenia więzadeł głosowych właściwego bezdźwięcznej głosce [t] dochodzi do

ubezdźwięcznienia głoski [v] i w efekcie w tym miejscu słyszymy głoskę [f], która właśnie

w odróżnieniu od [v] jest bezdźwięczna. Z kolei w wyrazie prośba podczas wymowy [proźba]

więzadła głosowe zawczasu przyjmują położenie właściwe głosce dźwięcznej [b] – dlatego

poprzedzająca spółgłoska uzyskuje cechę dźwięczności, a my słyszymy [ź], które jest

dźwięcznym odpowiednikiem [ś]. W wymowie wyrazu twardy obserwujemy upodobnienie

postępowe (głoska poprzedzająca „wpływa” na jakość artykulacyjną głoski następnej). W

wymowie wyrazu prośba obserwujemy upodobnienie wsteczne (druga głoska w grupie

wpływa na jakość artykulacyjną głoski poprzedzającej).

Mowa a pismo

Upodobnienia pod względem dźwięczności, do których dochodzi na granicy wyrazów

(upodobnienia międzywyrazowe) mają tylko jeden kierunek – wsteczny. W wymowie spół-

głosek na granicy wyrazów spółgłoska wygłosowa wyrazu pierwszego zawsze pod względem

dźwięczności przyjmuje taką postać, jaką ma spółgłoska nagłosowa następnego wyrazu:

dźwięczny nagłos następnika powoduje, że dźwięczny jest także wygłos poprzednika, bez-

dźwięczny nagłos następnika – „daje” bezdźwięczny wygłos poprzednika. Tak się dzieje zaw-

sze, gdy na styku wyrazów znajdują się głoski trzech ważnych grup:



szczelinowe,



zwarto-szczelinowe



zwarto-wybuchowe.

I tak np. w połączeniu wyrazów bukiet bzu dochodzi do udźwięcznienia wygłosowego

[t] pod wpływem dźwięcznej nagłosowej głoski kolejnego wyrazu [b]. W efekcie słyszymy

głoskę [d], która właśnie od [t] różni się dźwięcznością:

[wym. buk’ed bzu]

Na granicy wyrazów przed samogłoskami i głoskami półotwartymi obserwuje się

w wymowie różnice regionalne, o których dowiesz się w innym miejscu kursu.

4. Uproszczenia grup spółgłoskowych

W uproszczeniach grup spółgłoskowych ważne są uwarunkowania pozycyjne

i frekwencyjne. Tendencja do upraszczania jest najsłabsza w nagłosie, a najsilniejsza –

w wygłosie. Częściej obserwuje się to zjawisko w formach i wyrazach o dużej frekwencji

tekstowej. Tak można wyjaśnić częsty w uzusie (choć z punktu widzenia normatywnego nie-

akceptowany) zanik wygłosowego [t] w grupie {nt} w liczebnikach, por. wym.

*[ośemʒ́eśon]

zam. poprawnej

[ośemʒ́eśont]

. Podobnie rzecz się ma w grupie {st} w tekstowo częstej for-

mie czasownika jest.

*[i es]

, zam. poprawnej

[i est]

W grupach spółgłoskowych dozwolone redukcje są bardzo nieliczne i mogą być ak-

ceptowalne wyłącznie na poziomie normy potocznej. Sprowadzają się do trzech typów

struktur językowych. Są nimi:



formy czasu przeszłego czasowników – tu zakończenia -dł, -gł, -kł, -rł, -sł, -tł, -zł

mogą być wymawiane bez [u ], np. szedł

, wiódł

, gniótł

, niósł

Trzeba jednak pamiętać, że zastosowanie wymowy upraszającej może skutkować kon-

sekwencjami znaczeniowymi, np.: tłuk ≠ tłukł

[tu uk]

, żar ≠ żarł

[žar]

, las ≠ lazł

[las]

jad ≠

jadł

[jat]

, bieg ≠

biegł

[b'ek]

;

w takich słowach należałoby zawsze dbać

o wymowę staranną, bez elizji głoski wygłosowej;

Mowa a pismo



nazwiska oraz przymiotniki dzierżawcze – tu dopuszczalne jest zredukowanie grupy

{wsk} do postaci {sk}, np. Jankowski

, Malinowski

, krakowski

, warszawski

; nie

wolno jednak zapominać, że spółgłoska [v]

może różnicować nazwiska, por. Pułaski i Puławski, Zaleski i Zalewski;



w rzeczowniku jabłko oraz w jego derywatach – tu w grupie {błk} dopuszczalne jest

pominięcie środkowego [u ], tzn. wymowa

[i apko]

[i apkovy]

W połączeniach spółgłoskowych międzywyrazowych norma nie dopuszcza uprosz-

czeń artykulacyjnych. Wymowa ignorująca tę zasadę jest odbierana jako niechlujna,

a z punktu widzenia normatywnego – musi być traktowana jako niepoprawna. Ze względu

na rozpowszechnienie zjawiska łamania tej reguły fonetycznej wskażmy niektóre grupy spół-

głoskowe szczególnie podatne w uzusie (zwyczaju językowym) na nieuprawnione redukcje.

Za nieuprawnioną redukcję należy uznać elizję spółgłoski [ć], występującą w formach

bezokolicznikowych zakończonych na {-ść}. Zamiast: ponieść konsekwencje

[pońeść kon-

sekfenc’i

, odpuść nam

[otpuść nam]

, słyszymy:

*[pońeś konsekfenc’i e]

*[otpuśnam]

Taka wymowa może być dla słuchacza myląca, np. ponieść konsekwencje

*[pońeś

konsekfenc’i e]

czy przynieść wiadro

*[pšyńeź v’adro]

to już przy podanej wymowie nie for-

my bezokolicznikowe, ale formy trybu rozkazującego, odpowiednio: ponieś konsekwencje!

i przynieś wiadro!

Do nieuprawnionych redukcji należy także pomijanie końcowej spółgłoski

w rzeczownikach na -(i)zm, będących nazwami kierunków, prądów czy stylów w nauce

i kulturze. Zniekształcenie wymowy często przebiega dwuetapowo: najpierw spółgłoska [m]

ulega ubezdźwięcznieniu [ism̯̦], a potem grupa spółgłoskowa zostaje uproszczona do postaci

[(i)s]. Rzeczowniki pozytywizm, racjonalizm, ekspresjonizm, modernizm otrzymują wówczas

błędne brzmienie:

*[pozytyv'is]

*[raci onal'is]

*[ekspresi ońis]

W wymowie poprawnej powinny one być wymawiane bez redukcji grupy spółgło-

skowej, w wymowie potocznej akceptowalne jest co najwyżej ubezdźwięcznienie tej grupy:

[pozytyv'ism̯̦]

[raci onal'ism̯̦]

[ekspresi ońism̯̦]

Bardzo często we współczesnej polszczyźnie słyszymy pomijanie [t] w wyrazie jest.

Kiedy jednak takie uproszczenie ma miejsce w środku zdania, ostatnia spółgłoska tak skróco-

nego wyrazu może upodabniać się do następnych głosek i przyjmować bardzo różne postaci

brzmieniowe, por:

jes(t) smutny

jes(t) zmuszony

Mowa a pismo

jes(t) szczęśliwy

jes(t) żółty

jes(t) siwy

jes(t) zielony

Trudności wymawianiowe zwiększają się razem z długością grupy spółgłoskowej,

właśnie wraz z długością nasila się tendencja do skracania. Współcześni Polacy na ogół nie

mają większych kłopotów z wymową grup spółgłoskowych trójelementowych. Do grup tróje-

lementowych artykulacyjnie łatwych należy zbitka {rtk}. Artykulacyjnie trudniejsza okazuje

się w praktyce grupa {ktk}. Zdarzają się w polszczyźnie w obrębie jednego wyrazu połączenia

spółgłoskowe cztero-, a nawet pięcioelementowe i stanowią one prawdziwy fonetyczny łama-

niec, jak w formach zmartwychwstać czy następstw. Sytuacja jeszcze bardziej się komplikuje

na granicy wyrazów, jak w wyrażeniu mistrzostw świata, państw wschodnioeuropejskich,

większość środków, warstw społecznych czy parking strzeżony. Jeżeli połączenie spółgłosko-

we na styku wyrazów sprawia mówiącym trudność artykulacyjną, to w praktyce uciekają się

do – najczęściej przypadkowego – pominięcia jednej z głosek. Usłyszymy wtedy np. wymo-

wę

*[m'istšosśf'ata]

*[varsfpou ečnyχ]

, odpowiednio z pominięciem głosek [tf] – w pier-

wszym wyrazie oraz głosek [t] i [s] – w drugim słowie. Z punktu widzenia normatywnego

należałoby w takich sytuacjach zalecać pauzę między wyrazami, która pozwoli narządom

artykulacyjnym pokonać trudności artykulacyjne związane z nagromadzeniem spółgłosek,

por.

[m'istšostf / śf'ata]

[park'iŋk / sṭšežony]

Przy szybkim tempie mówienia spółgłoski są narażone na niedbałą artykulację, która

może – w skrajnych wypadkach – prowadzić nawet do ich elizji (pomijania) nie tylko

w sąsiedztwie innych spółgłosek (w wyniku uproszczeń grup spółgłoskowych), ale także

w obustronnym sąsiedztwie samogłosek. Zjawisko to często dotyka wymowy zakończeń flek-

syjnych przymiotników i zaimków –ego, wymawianych błędnie z elizją spółgłoski [g]. Sły-

szymy wtedy wyrazy takiego, dobrego w postaci dźwiękowej:

*[tak’eo]

*[dobreo]

. Taka

elizja, nawet w normie potocznej, jest niedopuszczalna. Za jedynie poprawną trzeba uznać

wymowę:

[tak’ego]

[dobrego]

Osłabienie artykulacji, które w efekcie przynosi błędny zanik głoski, obserwuje się

także w wypadku niezgłoskotwórczego [u ] występującego między dwoma samogłoskami, jak

w formach czasownikowych: stała, miała, dała. Wypada przestrzec przed wymową typu:

*[staa]

*[m’aa]

*[daa]

. Taka niestaranna artykulacja jest

nieakceptowana nawet w wymowie

potocznej. Jedyna poprawna wymowa to:

[stau a]

[m’au a]

[dau a]