Justyna Ratajewska
Główne pojęcia dotyczące literatury popularnej.
Znaczenie literatury popularnej ujawniło się wraz ze zwróceniem uwagi na sprawy
społecznego odbioru i funkcjonowania wytworów sztuki. W tej perspektywie okazała się
doniosłym i autonomicznym zjawiskiem kulturalnym, a nie peryferiami literatury
wysokoartystycznej. Jej społeczny zasięg, rola oraz charakter literacki są w dalszym ciągu
badane i poznawane.
Nazwa „literatura popularna” zastępuje dawne określenia, takie jak literatura brukowa,
trywialna, tandetna, jarmarczna, straganowa, wagonowa itp. Według „Słownika literatury
popularnej” Tadeusza Żabskiego, literatura popularna jest to „dziedzina twórczości literackiej,
obejmująca utwory przeznaczone dla szerokiego kręgu czytelników, nastawione na realizację
ich potrzeb osobowościowych, na dostarczenie im rozrywki i silnych przeżyć emocjonalnych.
Ma ona swoiste cechy dystynktywne w zakresie struktury tekstu, produkcji, dystrybucji
i obiegu, cechy odróżniające ją od literatury wysokoartystycznej i folkloru. Linie
demarkacyjne są jednak nieostre, gdyż literatura popularna często wchodzi w kontakt
z wysokoartystyczną i ludową poprzez wykorzystywanie ich dorobku oraz oferowanie im
własnych rozwiązań; stwarza pogranicze, na którym przynależność niektórych odmian staje
się problematyczna”.
Tradycja literacka, do której odwołuje się twórczość popularna, jest niejednorodna. Składają
się na nią tradycja literatury wysokiej, tradycja folkloru oraz tradycja własna – rodzima
i przekładowa.
Literatura popularna i literatura wysokoartystyczna to dwa przeciwieństwa – między
twórczością przeznaczoną dla pozbawionego literackiej edukacji odbiorcy masowego
a twórczością skierowaną do czytelnika elitarnego, który odznacza się szczególnymi
dyspozycjami kulturalnymi. Odbiorca elitarny kieruje się takimi kryteriami, jak nowatorstwo,
niepowtarzalność, czy awangardowość. Dla odbiorcy masowego lektura ma być łatwa
i przyjemna. Nie jest on tak wymagający, jak odbiorca elitarny.
Rozwojowe zależności między literaturą popularną a folklorem realizują się w dwóch sferach:
szerokiego adresu odbiorczego oraz konwencjonalizacji poetyki. Zarówno twórczość ludowa,
jak i popularna, przeznaczone są dla wszystkich członków danej społeczności, a nie dla
wybranych. Obie również podlegają schematowi i stereotypizacji, posługują się ustalonymi
formułami i wzorcami.
Historia literatury popularnej sięga aż starożytności. Już wtedy można zauważyć pewne jej
elementy w ustnych relacjach podróżników, marynarzy i kupców. W owych ustnych
przekazach memoraty – opowieści o zdarzeniach prawdziwych – przekształcają się według
reguł folklorystycznych w fabulat – historię fikcyjną. Elementy literatury popularnej można
też znaleźć w mitologii. Klasyczny schemat historii miłosnej wprowadził romans grecki.
W pierwszych wiekach naszej ery wykształciły się takie gatunki piśmiennictwa religijnego,
jak apokryfika, hagiografia, egzemplum, czy misterium. W X w. upowszechniła się fantastyka
orientalna. W XIII w. narodził się romans rycerski przystosowany do możliwości odbioru
niewykształconych czytelników. Wynalezienie druku w XV w. wprowadziło po raz pierwszy
typową dla dziejów literatury popularnej komercjalizację, dając pierwszeństwo w produkcji
wydawniczej utworom, na które było zapotrzebowanie wśród czytelników.
„Oficjalna” historia literatury popularnej bierze swój początek w 2. poł. XVIII w. Wtedy to
dawne gatunki zaczęły przechodzić do obiegu ludowego, najniższego, oraz wzrosło
zapotrzebowanie na nowości. W tamtym czasie nastąpił gwałtowny rozwój beletrystyki
i dramatopisarstwa, który trwał przez cały XIX i XX w. Zaczęły powstawać gatunki typowo
popularne, takie jak powieść gotycka, powieść o duchach, tajnych związkach, zbójcach,
rycerzach średniowiecznych oraz popularne odmiany romansu sentymentalnego. Ogólnie
można powiedzieć, że zdecydowana większość odmian literatury popularnej wykształciła się
w XIX w.
Do piśmiennictwa popularnego należą głównie utwory literackie, ale zalicza się do niego
także teksty innego rodzaju, na przykład senniki, przepowiednie, poradniki towarzyskie
i różne druki użytkowe.
Literatura popularna posługuje się gatunkami zaczerpniętymi z piśmiennictwa
wysokoartystycznego. Najważniejsze z nich to powieść i opowiadanie (nowela). Dzieje
literatury popularnej to przede wszystkim dzieje poszczególnych gatunków i ich odmian.
Są one niezależne od siebie, spełniają odmienne funkcje i są przeznaczone do różnych grup
czytelniczych. Natomiast gatunki o podobnej tematyce i strukturze składają się na powiązane
wewnętrznie zespoły, w których nowe odmiany są rezultatem przekształcenia się starych.
Każdy z tych zespołów ma swoją własną historię, dlatego podział na okresy czy epoki jest
praktycznie niemożliwy.
Autor utworu popularnego ma za zadanie spełniać oczekiwania czytelnika. Autorzy dokonują
wielu prób, zanim trafią na taki temat, który uzyska aprobatę czytelników i przyniesie sukces.
Przepis na ten sukces jest zasadniczo bardzo prosty – należy stworzyć cykl literacki, którego
pierwszym ogniwem jest dzieło najbardziej uznane, czyli bestseller. Autor staje się
„gwiazdą”, zarabia duże pieniądze, często zostaje poddany presji czytelników, którzy
domagają się kolejnych części dzieła, a jego nazwisko staje się znakiem firmowym
określonego rodzaju twórczości. Dzieła tych autorów, którzy nie osiągnęli statusu „gwiazdy”,
nie budzą wielkiego zainteresowania. Ich nazwiska są „anonimowe”, przypisywane do jakiejś
serii, czy nawet gatunku literackiego.
Pośrednikiem między autorem a czytelnikiem jest wydawca. Reprezentuje on interesy
czytelników – od autorów domaga się dzieł o pożądanej tematyce, nakłania do zmian zgodnie
z potencjalnymi potrzebami odbiorców. Jest nastawiony na zysk. W tym celu dąży do
obniżenia kosztów produkcji, inicjuje kontynuacje sprawdzonych bestsellerów, dba
o atrakcyjny wygląd dzieła, reklamuje nowości i zapowiedzi, posługuje się osobą autorytetu,
stosuje również różne formy dystrybucji.
Odbiór literatury popularnej dokonuje się na zasadach pełnej dobrowolności. Nie wiąże się
z potrzebami zawodowymi, nie przynosi prestiżu kulturowego i towarzyskiego. Lektura ma
służyć celom rozrywkowym, książka jest czytana „dla zabicia czasu” i „oderwania się od
szarej rzeczywistości”. Literatura popularna pełni przede wszystkim funkcję ludyczną
i kompensacyjną, dostarcza czytelnikowi silnych wrażeń poprzez prezentację zdarzeń
nadzwyczajnych, bulwersujących, tajemnych, przerażających, ukazujących bohatera
w sytuacjach ekstremalnych, na granicy życia i śmierci, miłości i nienawiści, świętości
i grzechu, nędzy i bogactwa. Funkcja poznawcza tej literatury harmonizuje się z ludowym
„myśleniem mitycznym”, związanym z tajemnicami natury ludzkiej, przeznaczeniem
i sensem życia.
W zakresie funkcji estetycznej realizowana jest oszczędność narracji, duża ilość dialogów,
zawartość kompozycyjna, konkretność zdarzeń i problematyki, jednoznaczność kwalifikacji
moralnej i ideowej, takie konstruowanie fabuły, które wzbudza napięcie, wzruszenie, strach,
żądzę, tęsknotę itd. – czyli wszystko to, co jest szczególnie cenione i pożądane przez
czytelników.
Krytyka literacka z reguły bardzo nisko ocenia twórczość literatury popularnej, traktuje ją
ironicznie i lekceważąco. Zazwyczaj jednak czytelnik ignoruje oceny krytyków i bardziej
sugeruje się opinią swoich kolegów. Nie zraża go zarzucana autorom schematyczność,
czy przeplatanie się świata rzeczywistego z fikcyjnym.
Obecnie literatura popularna wiedzie bardzo bujny żywot, doskonali się, ale też upraszcza.
Dostarcza najobfitszego i najlepszego materiału do produkcji filmowej i telewizyjnej
i właśnie w tej postaci zdobywa największe powodzenie.
Bibliografia:
1) Okopień-Sławińska A., Słowo wstępne. [w:] Formy literatury popularnej. Pod red.
A. Okopień-Sławińskiej, Wrocław 1973.
2) Żabski T., Literatura popularna. [w:] Słownik literatury popularnej. Pod red.
T. Żabskiego, Wrocław 2006.