Rozdział XII. Władza kontrolująca
§ 1. Najwyższa Izba Kontroli
I. Pozycja ustrojowa Najwyższej Izby Kontroli
- podstawy prawne - rozdział IX Konstytucji i parę przepisów z innych rozdziałów, o prezesie czy o
NIK. Rozwinięciem jest ustawa o NIK
- NIK jest naczelnym organem kontroli państwowej
- podlega Sejmowi (jednocześnie jest to wspomożenie funkcji kontrolnej Sejmu)
- naczelna pozycja wśród organów i instytucji realizujących kompetencje kontrolne w państwie
- inne organy kontroli mają obowiązek współdziałania z NIK (np. kontrole wspólne)
- obowiązek przedkładania posłom sprawozdania z wykonania budżetu i założeń polityki
pieniężnej, opinii w przedmiocie absolutorium dla Rady Ministrów oraz informacji o wnioskach
kontroli, wniosków i wystąpień
- podległość wobec Sejmu odnośnie tylko tych form, ktore gwarantują służebne wobec Sejmu
usytuowanie NIK, ponieważ inne mogłyby powodować zagrożenie obiektywizmu i fachowości
NIK. (tym uzasadnione są np. sformułowania Konstytucyjne odnośnie prezesa NIK)
II. Zasady organizacji i struktura Najwyższej Izby Kontroli
- Prezesa NIK (odpowiada za pracę NIK i stoi na jej czele) powołuje Sejm za zgodą Senatu na
kadencję 6-letnią, z możliwością jednokrotnego ponownego powołania
- prawo zgłoszenia kandydata mają: Marszałek Sejmu lub grupa co najmniej 35 posłów
- Dla powołania na stanowisko Prezesa NIK konieczne jest uzyskanie poparcia bezwzględnej
większości głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów.
- uchwałę o wyrażeniu zgody na powołanego kandydata Senat powinien wyrazić w ciągu miesiąca
od dnia otrzymania uchwały Sejmu. Niepodjęcie uchwały w tym terminie oznacza zgodę na wybór
przez Senat, natomiast odmowa akceptacji oznacza konieczność ponowienia procedury, jednak
wobec innej zgłoszonej osoby. Na wyrażaniu zgody na powołanie prezesa NIK przez Sejm, kończą
się kompetencje senatu w sferze organizacyjnej NIK
- Status prawny Prezesa NIK - wymóg apolityczności, zakaz zajmowania innego stanowiska,
wykonywania innych zajęć zawodowych, z wyjątkiem zajmowania stanowiska profesora szkoły
wyższej, zakaz piastowania mandatu parlamentarnego jak i przywilej formalnego immunitetu, o
uchyleniu którego decyduje Sejm
- przesłanki do wygaśnięcia kadencji:
1) śmierć
2) orzeczenie TS o utracie zajmowanego stanowiska
3) odwołanie
- o odwołaniu Prezesa NIK decyduje Sejm. Przesłanki odwołania:
1) zrzeczenie się stanowiska
2) uznanie trwałej niezdolności do pełnienia obowiązków na skutek choroby
3) skazanie prawomocnym wyrokiem sądu za popełnienie przestępstwa lub za złożenie
niezgodnego z prawdą oświadczenia lustracyjnego
4) orzeczenie przez TS zakazu zajmowania kierowniczych stanowisk lub pełnienia funkcji
związanych ze szczególną odpowiedzialnością w organach państwowych
- Prezesa nie można więc odwołać gdyby kierunek działań kontrolnych lub rezultaty kontroli były
oceniane jako niewłaściwe czy nierzetelne. Prezesa NIK nie mogą spotkać żadne sankcje o
charakterze politycznym.
- zgodnie z ustawą Prezes kieruje Izbą i odpowiada przez Sejmem za jej działalność, jednak nie
obejmuje to możliwości uwarunkowanego politycznie odwołania Prezesa NIK
- podporządkowanie Sejmowi przejawia się więc np. w obowiązkowym uczestnictwie w
posiedzeniach Sejmu
- Kompetencje kreacyjne Sejmu wobec NIK obejmują ponadto: powoływanie i odwoływanie
wiceprezesów NIK (od 2 do 4) oraz członków Kolegium NIK (14), co czynione jest na wniosek
Prezesa NIK
- konstytucyjną zasadą organizacji NIK jest kolegialność działania tego organu (niektóre
kompetencje zastrzeżone są dla NIK, nie zaś dla samego Prezesa, tak samo jeśli chodzi o Kolegium
NIK, który jest organem decydującym we wszystkich najważniejszych kwestiach związanych z
funkcjonowaniem NIK)
- na katalog kompetencji Kolegium NIK składają się trzy grupy uprawnień, różniące się swym
charakterem prawnym:
1) uprawnienia zatwierdzające - zatwierdzanie analizy wykonania budżetu państwa i
założeń polityki pieniężnej (przedstawianej Sejmowi w trakcie prac nad udzieleniem absolutorium)
oraz rocznego sprawozdania z działalności NIK
2) uprawnienia stanowiące - uchwalanie opinii w przedmiocie absolutorium dla Rady
Ministrów, wniosków w sprawie rozpatrzenia przez Sejm określonych problemów związanych z
działalnością organów wykonujących zadania publiczne, wystąpień zawierających wynikające z
kontroli zarzuty dotyczące działalności osób wchodzących w skład RM, kierujących urzędami
centralnymi, Prezesa NBP i innych osób kierujących jednostkami pomocniczymi centralnych
organów państwowych oraz projektów statutu NIK, budżetu NIK i okresowych planów pracy NIK.
3) uprawnienia opiniodawcze - programy kontroli i informacje o wynikach szczególnie
ważnych kontroli wniesione przez Prezesa NIK oraz inne sprawy wniesione przez prezesa NIK albo
przedstawione przez co najmniej 1/3 członków Kolegium NIK
- w skład Kolegium NIK oprócz członków wybieranych przez Sejm wchodzą Prezes NIK,
wiceprezesi oraz dyrektor generalny NIK.
- dla statusu prawnego osób wchodzących w skład Kolegium znaczenie ma zasada ich
niezawisłości w sprawowaniu funkcji, której gwarancją jest prawo zgłaszania zdania odrębnego
wobec uchwał, podejmowanych przez Kolegium NIK
- przejawem zasady kolegialności działania NIK jest również funkcjonowanie wewnątrz NIK
Komisji Dyscyplinarnej i Odwoławczej Komisji Dyscyplinarnej przy Prezesie NIK. Ich zadaniem
jest orzekanie w sprawach odpowiedzialności dyscyplinarnej pracowników Izby
- Bieżącą działalność kontrolną realizują jednostki organizacyjne NIK w postaci departamentów i
delegatur. Zakres ich właściwości terytorialnej i rzeczowej, jak również siedziby poszczególnych
delegatur określone są w statucie NIK
III. Kryteria i zakresy kontroli Najwyższej Izby Kontroli
- Kryteria sformułowane w Konstytucji:
1) Legalność - sprawdzenie, czy działalność jednostki kontrolowanej posiada podstawę
prawną i jest zgodna z obowiązującym prawem
2) gospodarność - sprawdzenie, czy poniesione nakłady przyniosły możliwie maksymalne
efekty
3) celowość - sprawdzenie, czy zrealizowane działania prowadziły do osiągnięcia
zamierzonego celu
4) rzetelność - sprawdzenie zgodności podejmowanych działań z wymaganiami wiedzy i
techniki oraz zasadami dobrej wiary
- Zakres kontroli (3 podstawowe):
1. Kontrola Organów Państwowych:
- zróżnicowania dalszego dokonał ustawodawca zwykły, odnośnie przedmiotu kontroli NIK
- w odniesieniu do
1) organów administracji rządowej
2) NBP
3) państwowych osób prawnych i innych jednostek organizacyjnych
ich kontrola powinna być przeprowadzana w oparciu o kryteria legalności, gospodarności,
celowości i rzetelności. Przedmiotem zainteresowania NIK jest całokształt działalności tych
podmiotów i jednostek, zwłaszcza wykonanie budżetu państwa oraz realizacja ustaw i innych
aktów normatywnych.
- w odniesieniu do
1) Kancelarii Prezydenta
2) Kancelarii Sejmu
3) Kancelarii Senatu - czyli instytucji pomocniczych najwyższych organów państwowych
4) KRRiT
5) Generalnego Inspektora Ochrony Danych Osobowych
6) Instytutu Pamięci Narodowej - Komisji Ścigania Zbrodni Przeciwko Narodowi
Polskiemu
7) Państwowej Inspekcji Pracy
ich kontrola obejmuje jedynie wykonanie budżetu państwa oraz gospodarkę finansową i
majątkową, nie zajmując się natomiast innymi aspektami ich działalności. Kontrola w szerszym
zakresie, takim jak przedstawiony w odniesieniu do pierwszej grupy jest możliwa tylko na zlecenie
Sejmu, w przypadku Kancelarii Prezydenta - także na wniosek Prezydenta a w przypadku
Kancelarii Senatu - także na wniosek Senatu
- w odniesieniu do
1) TK
2) RPO
3) SN
4) NSA
5) Krajowego Biura Wyborczego
kontrola obejmuje wyłącznie wykonanie budżetu państwa oraz gospodarkę finansową i
majątkową. Wykluczenie kontroli w szerszym zakresie podyktowane jest niezależnym charakterem
tych instytucji
2. Kontrola organów samorządu terytorialnego
- organy samorządu terytorialnego, komunalne osoby prawne i inne komunalne jednostki
organizacyjne
- kryterium legalności, gospodarności i rzetelności
3. Zakres kontroli innych organów i podmiotów
- obszar kontroli - działalność innych niż wskazane wyżej jednostek organizacyjnych i
podmiotów gospodarczych w zakresie, w jakim wykorzystują one majątek lub środki
państwowe lub komunalne oraz wywiązują się z zobowiązań finansowych na rzecz państwa.
- kryterium legalności i gospodarności
4. Inicjowanie kontroli
- pierwszy zakres kontroli (wszystkie 3 segmenty) ma charakter obligatoryjny. Dwa pozostałe
fakultatywny ("może kontrolować")
- podmioty mogące inicjować podjęcie działań przez NIK - Sejm lub jego organy, Prezydent, Prezes
Rady Ministrów oraz z własnej inicjatywy
- podstawą tego jest nie tylko podporządkowanie Sejmowi i wspomaganie Sejmu w realizacji jego
kompetencji kontrolnych, ale NIK ma również wspierać organy wykonawcze w ich działaniach
koordynacyjnych i kierowniczych wobec jednostek podporządkowanych, jak też samodzielne i
bieżące sprawowanie kontroli przez samą NIK nad prawidłowością funkcjonowania administracji
publicznej
IV. Środki pokontrolne i konsekwencje kontroli Najwyższej Izby Kontroli
- zróżnicowanie w zależności od tego, czy konsekwencje dotyczą bezpośrednio podmiotu
kontrolowanego czy też mają szersze oddziaływanie, poprzez tworzenie przesłanek dla realizacji
nadzorczych kompetencji przez inne organy (głównie chodzi o te, które kontrolę inicjowały)
- w pierwszym przypadku skutki są ograniczone ze względu na wskazaną na wstępie specyfikę
kontroli.
- proces kontrolny kończy się sporządzeniem protokołu i wystąpienia pokontrolnego - w tym
drugim zawarte są oceny działalności podmiotu kontrolowanego, wnioski i uwagi dotyczące ich
usunięcia oraz odnoszące się do osób winnych stwierdzonych uchybień.
- w przypadku gdy wyniki kontroli uzasadniać będą podejrzenie popełnienia przestępstwa lub
wykroczenia, NIK zawiadamia o tym organy powołane do ich ścigania
- sama procedura nie stanowi przedmiotu zainteresowania prawa konstytucyjnego, jednak nalezy
nadmienić że spełnia podstawowe standardy praworządnego postępowania (np. bezstronne i
fachowe przeprowadzanie kontroli, przedstawianie przez podmiot własnego stanowiska czy
możliwość zgłoszenia zastrzeżeń przez kierownika jednostki do ustaleń zawartych w protokole)
- rola NIK odnośnie absolutorium - przedstawia Sejmowi analizę wykonania budżetu państwa i
założeń polityki pieniężnej oraz opinię w kwestii absolutorium dla Rady Ministrów.
- pierwszy z tych dokumentów przesyłany jest równolegle ze sprawozdaniem rządu z wykonania
budżetu i może łatwo stanowić kontrapunkt dla weryfikacji danych podanych przez rząd
- opinia daje wyraz stanowisku NIK na temat oceny wykonania budżetu
- obok wskazanych dokumentów NIK przedkłada corocznie sprawozdanie ze swej działalności,
informacje o wynikach kontroli zleconych przez Sejm i jego organy oraz wnioskowanych przez
Prezydenta i rząd
- istotny instrument wykorzystania posiadanych informacji przez NIK - wnioski i wystąpienia
kierowane do Sejmu.
- wnioski dotyczą rozpatrzenia przez sejm problemów w działalności organów wykonujących
zadania publiczne, dostrzeżonych w trakcie kontroli.
- wystąpienia zawierają zarzuty dotyczące działalności członków rządu oraz osób kierujących
urzędami centralnymi, prezesa NBP oraz osób kierujących instytucjami pomocniczymi
najwyższych organów państwa. W odniesieniu do niektórych z tych podmiotów wystąpienia mogą
stanowić podstawę podejmowania działań realizujących ich odpowiedzialność polityczną bądź
konstytucyjną
- z kontroli NIK korzystają także Prezydent i premier. NIK przedkłada im informacje o wynikach
kontroli wszczynanych na ich wniosek oraz o wynikach innych przeprowadzanych kontroli.
- delegatury NIK przedkładają natomiast właściwym wojewodom, sejmikom samorządowym i
radom gmin wyniki ważniejszych kontroli dotyczących działalności terenowych organów
administracji rządowej i samorządu terytorialnego
§ 2. Rzecznik Praw Obywatelskich
I. Uwagi ogólne
- pierwowzorem szwedzki urząd ombudsmana
- cechy wspólne podobnych organów w wielu krajach:
1) jest to samodzielny organ państwowy o statusie konstytucyjnym, wyraźnie
oddzielony od organów administracji i sądownictwa (w relacjach wobec parlamentu występuje
duży stopnień niezależności, jednak przy licznych powiązaniach)
2) ma realizować 2 uzupełniające się funkcje - wysłuchiwanie skarg obywateli na
nieprawidłowe działania organów państwowych i podejmowanie stosownych działań w tej mierze
oraz informowania parlamentu o stanie praworządności w państwie, głównie w aspekcie
przestrzegania praw i wolności obywatelskich
3) cechą jest także bardzo łatwy dostęp obywateli do tego organu - maksymalne
odformalizowanie postępowania, minimum kosztów. Organ ten ma dużą swobodę do
podejmowania decyzji czy ma wszcząć czynności w konkretnej sprawie, czy też nie, przy czym nie
ma on kompetencji o charakterze władczym i rozstrzygającym
- Urząd RPO został powołany w 1987 r., lecz status organu Konstytucyjnego uzyskał dopiero w
1989 r.
- aktualna Konstytucja - rozdział IX, art. 208-212, w innych częściach również pewne art. o RPO,
ustawa o RPO, ważne jest też powoływanie i odwoływanie - regulaminy parlamentarne
II. Pozycja ustrojowa Rzecznika Praw Obywatelskich
- zaliczenie do "organów kontroli państwowej i ochrony prawa" (wyodrębnienie podstawowej
funkcji tych organów - RPO, NIK, KRRIT)
- niezawisłość i niezależność RPO - te zasady mają rangę konstytucyjna - RPO ma być niezawisły
w swojej działalności, i niezależny - brak podległości, z wyjątkiem ograniczonej (do przypadków
określonych w ustawie) odpowiedzialności przed Sejmem
- gwarancją tych zasad jest immunitet formalny oraz nietykalność RPO - nie może on być bez
zgody Sejmu pociągnięty do odpowiedzialności karnej ani pozbawiony wolności. Zgody takiej
wymaga również zatrzymanie albo aresztowanie, z wyjątkiem złapania na gorącym uczynku i jeżeli
jego zatrzymanie jest niezbędne do zapewnienia prawidłowego toku postępowania. W razie
zatrzymania RPO zawiadamia się Marszałka Sejmu, który może nakazać natychmiastowe jego
zwolnienie.
III. Organizacja urzędu Rzecznika Praw Obywatelskich
- Powoływanie przez parlament, dominacja Sejmu, Senat tylko wyraża zgodę
- najpierw zgłoszenie kandydata (Marszałek Sejmu lub grupa co najmniej 35 posłów). Głosowanie
nad kandydatami poprzedzone jest ich zaopiniowaniem przez właściwe komisje sejmowe. Sejm
dokonuje wyboru RPO bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy
ustawowej liczby posłów.
- gdy zgłoszonych jest kilku kandydatów a żaden nie uzyskał bezwzględnej większości głosów
przeprowadza się kolejne tury głosowania, w których skreśla się tego kandydata, który otrzymał
najmniejszą liczbę głosów
- wyrażenie zgody przez Senat powinno nastąpić w ciągu miesiąca od przekazania stosownej
uchwały Sejmu. Niepodjęcie rozstrzygnięcia w tym terminie powoduje wyrażenie zgody. Przed
głosowaniem w senacie kandydat może być wezwany do złożenia wyjaśnień i udzielenia
odpowiedzi na pytania senatorów. Uchwałę w sprawie wyrażenia zgody Senat podejmuje zwykłą
większością głosów w obecności połowy ustawowej liczby senatorów.
- gdy senat nie wyrazi zgody, procedura zostaje ponowiona, jednak zgłoszona musi być inna
kandydatura
- RPO składa ślubowanie
- kandydat na RPO musi wyróżniać się - wiedzą prawniczą, doświadczeniem zawodowym,
wysokim autorytetem ze względu na walory moralne i wrażliwość społeczną
- RPO nie może piastować mandatu parlamentarnego, stanowiska głowy państwa, oraz
jakiegokolwiek innego stanowiska, z wyjątkiem profesora szkoły wyższej jak również
wykonywania innych zajęć zawodowych. nie może należeń do partii politycznej, związku
zawodowego, prowadzić działalności publicznej która nie daje się pogodzić z godnością tego
urzędu.
- ustawa o RPO gwarantuje prawo powrotu na zajmowane poprzednio bądź takiemu równorzędne
stanowisko, jeżeli nie ma przeszkód prawnych.
- urząd tej ma charakter monokratyczny, jednak można rozbudować organizacyjnie, przez
powołanie przez Marszałka Sejmu na wniosek RPO trzech zastępców RPO w tym zastępcy do
spraw żołnierzy. Inną możliwością jest upoważnienie samego Rzecznika do ustanowienia (za zgodą
Sejmu) swoich pełnomocników terenowych.
- kadencja RPO trwa 5 lat (sprzyjanie niezależności). Możliwość jedynie jednokrotnej reelekcji
- Konstytucja nie określa wprost przesłanek ani procedury odwołania RPO w trakcje kadencji.
Można jednak wyinterpretować odwołanie z generalnej zasady odpowiedzialności RPO przed
Sejmem. Należy nadal respektować niezależność i niezawisłość RPO
- RPOU przewiduje, że Sejm odwołuje Rzecznika przed upływem kadencji, jeżeli
1) zrzekł się wykonywania obowiązków
2) stał się trwale niezdolny do pełnienia obowiązków na skutek choroby, ułomności lub
upadku sił
3) złożył niezgodne z prawdą oświadczenie lustracyjne, stwierdzone prawomocnym
orzeczeniem sądu
4) sprzeniewierzył się złożonemu ślubowaniu (kontrowersje odnośnie możliwości zbyt
szerokiej interpretacji w konkretnych sytuacjach)
- Sejm podejmuje taką uchwałę na wniosek Marszałka Sejmu. Senat nie bierze udziału (większe
powiązanie RPO z Sejmem)
- projekt uchwały w sprawie odwołania podlega - analogicznie jak przy powołaniu - zaopiniowaniu
przez komisje sejmowe. Poza przypadkiem zrzeczenia się wykonywania obowiązków, Sejm
podejmuje uchwałę w sprawie odwołania RPO większością co najmniej 3/5 głosów w obecności co
najmniej połowy ustawowej liczby posłów
IV. Funkcje Rzecznika Praw Obywatelskich
- RPO ma stać na straży wolności i praw człowieka i obywatela określonych w Konstytucji
oraz w innych aktach normatywnych
- RPO corocznie informuje Sejm i Senat o swojej działalności oraz o stanie przestrzegania
wolności i praw człowieka i obywatela
- właściwość RPO ma w pewnym sensie charakter generalny, dotyczy wszelkich praw i wolności
dekodowanych z obowiązujących norm prawnych (dodatkowo ochrona praw dzieci jest
wzmocniona organem Rzecznika Praw Dziecka)
- w aspekcie podmiotowym szerokie określenie właściwości RPO obejmuje prawa i wolności
przysługujące wszystkim ludziom, nie tylko obywatelom
- zakres działań kontrolnych - w sprawach o ochronę praw i wolności obywateli RPO bada, czy
wskutek działania lub zaniechania organów, organizacji i instytucji, obowiązanych do
przestrzegania i realizacji tych praw i wolności, nie nastąpiło naruszenie prawa a także zasad
współżycia i sprawiedliwości społecznej (dwa ważne aspekty funkcjonalne - zainteresowanie RPO
obejmuje wszystkie zachowania (zaniechanie także) organów państwowych, ale także i tych
podmiotów, które wprawdzie organizacyjnie nie mieszczą się w zakresie ściśle rozumianego
aparatu państwa lecz również uczestniczą w wykonywaniu władzy publicznej (np. stowarzyszenia
wykonujące tzw. zadania zlecone. Drugi aspekt - kryteria kontroli - Oprócz kryterium legalności
RPO powinien uwzględniać zasady współżycia społecznego i zasady sprawiedliwości społecznej
- każde ze wskazanych powyżej kryteriów ma charakter samodzielny, tak więc RPO może
interweniować nawet, gdy w formalnej zgodności z przepisami prawa działanie organu państwa nie
stosowało się do zasady sprawiedliwości społecznej
- odnośnie drugiej funkcji - informowanie o działalności jest przejawem kontroli parlamentu
nad działalnością RPO, a sprawozdanie odnośnie przestrzegania praw wzbogaca zestaw
środków służących realizacji przez parlament funkcji kontrolnej, szczególnie wobec organów
wykonawczych
- sprawozdanie podawane jest do publicznej wiadomości, co sprzyja zwiększaniu stopnia
świadomości społecznej w zakresie przysługujących obywatelom praw czy wolności jak i środków
służących ich ochronie.
V. Procedura działania RPO i przysługujące mu środki ochrony praw i wolności
1. Postępowanie
- zainicjowanie postępowania w sprawie naruszenia praw czy wolności jednostki może nastapić na
wniosek:
1) obywateli (bezpaństwowców, cudzoziemców także) lub ich organizacji
2) organów samorządowych
3) Rzecznika Praw Dziecka
4) z inicjatywy samego RPO
- formalne wymagania sprowadzone są do minimum
- dopuszczone jest podjęcie przez RPO czynności na samo tylko powzięcie wiadomości o
naruszeniu praw i wolności jednostki bez konieczności występowania z wnioskiem przez samego
pokrzywdzonego
- prawo wystąpienia do RPO jest jednym z podstawowych środków ochrony praw i wolności
- RPO w pełni samodzielnie decyduje o podjęciu lub odmowie podjęcia sprawy. Ograniczenie tej
swobody - konieczność podjęcia czynności i przedstawienia informacji w określonych sprawach na
wniosek Marszałka Sejmu oraz skierowanych przez Rzecznika Praw Dziecka. Poza tymi
przypadkami RPO ma jedynie obowiązek zawiadomienia wnioskodawcy o sposobie załatwienia
sprawy. Jest to spowodowane wykluczeniem konkurencyjności wobec kompetencji innych
organów, ponieważ bezcelowym jest uruchamianie RPO, gdy można odwołać się np. do wyższej
instancji od wyroku sądowego.
- wraz z podjęciem sprawy przez RPO otwierają się możliwości wykorzystania przewidzianych w
ustawie środków działania.
2. Środki o charakterze kontrolno-wyjaśniającym
- służą one wszechstronnemu zbadaniu sprawy i ustaleniu, czy doszło do naruszenia prawa bądź
zasad współżycia i sprawiedliwości społecznej. Część z tych środków pozostaje w bezpośredniej
dyspozycji samego Rzecznika (np. zbadanie sprawy na miejscu, żądanie wyjaśnień, wgląd do akt,
zlecanie sporządzenia opinii lub ekspertyzy czy żądanie przedłożenia informacji o sprawie
prowadzonej przez sąd lub prokuraturę)
- niezależnie od tego RPO może korzystać z pomocy innych organów czy instytucji, w
szczególności organów nadzoru i prokuratury (istnieje obowiązek nałożony na wszystkie organy do
współdziałania i udzielania pomocy Rzecznikowi przy realizacji jego funkcji)
- pewnym mankamentem jest brak kompetencji RPO do bezpośredniego zwrócenia się o
przeprowadzenie czynności kontrolnych przez NIK. Może to uczynić tylko za pośrednictwem
Sejmu
3. Środki o charakterze sygnalizacyjno-interwencyjnym
- gdy stwierdzono naruszenie praw lub wolności w wyniku czynności wyjaśniających
- podstawowym środkiem działania jest tzw. wystąpienie, kierowane do podmiotu, w wyniku
działań którego doszło do naruszenia praw i wolności, ewentualnie także do jednostki nadrzędnej.
Gdyby adresatem był organ sądowy, wystąpienie nie może naruszać zasady niezawisłości
sędziowskiej
- wystąpienie nie jest środkiem władczo rozstrzygającym sprawę, są w nim jedynie postulaty i
opinie co do sposobu załatwienia sprawy. Poza tym RPO może zawrzeć w nim żądanie wszczęcia
postępowania dyscyplinarnego lub zastosowania sankcji służbowych
- na adresacie ciąży obowiązek poinformowania RPO (nie później niż w ciągu 30 dni) o podjętych
działaniach lub zajętym stanowisku. Jeżeli odpowiedź nie jest dla RPO satysfakcjonująca, może on
zwrócić się do organu nadrzędnego wobec danej jednostki o podjęcie odpowiednich działań
- oprócz wystąpienia RPO skorzystać może z licznych środków związanych z postępowaniem
sądowym bądź administracyjnym - żądać wszczęcia postępowania w sprawach cywilnych, jak
wziąć udział w każdym toczącym się już postępowaniu - na prawach przysługujących
prokuratorowi. Może żądać wszczęcia przez uprawnionego oskarżyciela postępowania
przygotowawczego w sprawach o przestępstwa ścigane z urzędu, zwrócić się o wszczęcie
postępowania administracyjnego, zaskarżać decyzje do sądu administracyjnego, uczestniczyć w
tych postępowaniach, wystąpić z wnioskiem o ukaranie a także o uchylenie prawomocnego
rozstrzygnięcia w postępowaniu w sprawach o wykroczenia, wnieść kasację lub rewizję
nadzwyczajną od każdego prawomocnego orzeczenia.
- żaden z tych środków nie ma charakteru władczego, ważny jest autorytet piastującego urząd RPO
4. Środki o charakterze inspiracyjnym
- opisane wyżej środki działania miały jednostkowy charakter i zasięg oddziaływania. Jednak RPO
może także chronić wolności i prawa w znacznie szerszym niż indywidualny wymiarze.
- przedstawianie właściwym organom, organizacjom i instytucjom ocen i wniosków zmierzających
do zapewnienia skurcznej ochrony wolności i praw człowieka i obywatela i usprawnienia trybu ich
załatwienia ich spraw, czego odpowiednikiem jest obowiązek ich adresatów do ustosunkowania się
do ogólnych ocen, uwag i opinii RPO.
- występowanie do właściwych organów z wnioskami o podjęcie inicjatywy ustawodawczej bądź o
wydanie lub zmianę innych aktów prawnych w sprawach dotyczących wolności i praw człowieka i
obywatela
- występowanie z wnioskami do TK o zbadanie kontroli konstytucyjności i legalności aktów
normatywnych
- możliwość uczestniczenia w postępowaniu w sprawach skarg konstytucyjnych
- występowanie do SN o podjęcie uchwały mającej na celu wyjaśnienie przepisów prawnych
budzących wątpliwości lub których stosowanie wywołało rozbieżności w orzecznictwie
- inspiracja, przejawiana wobec podmiotów uprawnionych do inicjowania postępowania
ustawodawczego pozwala widzieć w RPO dodatkową gwarancję dla najwyższej mocy prawnej
Konstytucji (w aspekcie pozytywnym) - przesłanką wykorzystania może być bowiem również
stwierdzenie zaistnienia luk w prawie, czego skutkiem byłaby niemożność realizacji wolności czy
praw. Wnioski do TK czy SN służą eliminacji sprzeczności zachodzących w systemie prawa,
zarówno przez eliminowanie wadliwych przepisów jak i właściwą wykładnię
5. Środki o charakterze informacyjno-edukacyjnym
- coroczne informowanie obydwu izb parlamentu o stanie przestrzegania wolności i praw. Zwiększa
to zarówno świadomość społeczną (o czym było wspominane) jak i jest to czynnik edukacyjny dla
urzędników , którzy muszą realizować i przestrzegać wolności i praw człowieka