Socjologia przestrzeni. Miasto i obszary wiejskie
Wprowadzenie
Przestrzeń jako interdyscyplinarny przedmiot nauki
•
Nauki społeczne:
– Filozofia i psychologia społeczna
– Socjologia miasta i obszarów wiejskich
•
Nauki humanistyczne:
– Geografia / Statystyka / Demografia
– Historia ekonomii i ustrojów politycznych
•
Nauki inżynieryjno-techniczne (m.in.):
– Architektura, urbanistyka i gospodarka przestrzenna
– Transport i inżynieria środowiska
– Mechanika i budownictwo
Główne koncepcje przestrzeni:
•
Filozoficzne
•
Geograficzne
•
Socjologiczne
Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 1
Socjologia przestrzeni. Miasto i obszary wiejskie
Wprowadzenie
Zagadnienia związane z przestrzenią:
•
Proces urbanizacji, industrializacji i postindustrializmu
•
Kryzys i rewitalizacja miasta, metropolii i aglomeracji miejskich
•
Megamiasta i proces globalizacji
•
Wiek 20 i proces kształtowania metropolii: „najbardziej wyrafinowaną postać
organizacji przestrzeni” (Majer 2010: 10)
Proces urbanizacji:
• Rozwój liniowy miast: progresywne zwiększanie obszaru i zaludnienia czy też
fenomen dezurbanizacji (rozlewania się miast, zatarcia granic miasta)
• Społeczeństwo nowoczesne: 80% to mieszkańcy miast, ale to nie miasto
(metropolia) wyznacza jakość życia
• Punkt ciężkości przesuwa się na przedmieścia
• Proces urbanizacji jako ekspansja przestrzenna przy jednoczesnym
zróżnicowaniu struktur wewnętrznych ludności miejskiej:
• Proces kształtowania miasta-metropolii
• Suburbanizacja
• Dezindustrializacja
• Depopulacja (fenomen wyludnienia śródmieścia)
• Dezurbanizacja (proces rozlewania miasta)
Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 1
Socjologia przestrzeni. Miasto i obszary wiejskie
Wprowadzenie
Kryzys miasta z przestrzenią miejską jako czynnik:
• Generowania biedy i bezrobocia
• Zwiększenie przestępczości i patologii / anomii społecznych
• Kształtowanie segregacji rasowej, społeczno-ekonomicznej, kulturalnej, edukacyjnej
• Odnowa / rewitalizacja przestrzeni miejskiej poprzez ukierunkowanie polityki
społecznej i komunalnej na rozwój zrównoważony
• Renowacja zabudowy historycznej
• Kształtowanie nowych funkcji i proces demokratyzacji przestrzeni miejskiej
poprzez dywersyfikację funkcji, grup społecznych, usług w centrach i
dzielnicach
• Gentryfikacja (ang. ‚uszlachetnienie’) zdegradowanych obszarów miejskich
poprzez modernizację jak i wymianę mieszkańców
Nowe formy przestrzeni miejskiej:
• Proces globalizacji i proces glokalizacji
• Nowy podział funkcjonalny miasta na:
• Centra usługowe, gospodarcze
• Miasta / obszary przyległe do metropolii
• Zjawisko osiedli zamkniętych
Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 1
Socjologia przestrzeni. Miasto i obszary wiejskie
Wprowadzenie
Nowe formy przestrzeni miejskiej:
•
Proces urbanizacji w krajach rozwiniętych (bogatej Północy) i rozwijających
się (biednego Południa)
•
Proces dekoncentracji i suburbanizacji a proces segregacji społecznej
(osiedla zamknięte zarówno dla elit jak i w formie slumsów dla najuboższych)
•
Polaryzacja form osadnictwa na różnych skalach połączona z kwestią
wizerunku miasta i mody zamieszkiwania):
•
Miejskiej i lokalnej
•
Regionalnej i krajowej
•
Globalnej
•
Zróżnicowanie struktur osadniczych
•
Struktury społeczno-zawodowe (np. mieszkanie w loftach, adaptacja
obiektów przemysłowych, np. Łódź)
•
Struktury kulturowe: style życia, wzory konsumpcji
Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 1
Przestrzeń: Refleksja potoczna i przedmiot nauki
Potoczne rozumienie przestrzeni:
• Człowiek żyje w przestrzeni, co wyraża się w dwóch zasadniczych formach /
przestrzeniach zamieszkania: miejskiej i wiejskiej
• Człowiek operuje przedmiotami rozmieszczonymi w przestrzeni
• Nawiązuje kontakty i komunikuje w przestrzeni
• Potoczne i powszechne rozumienie przestrzeni oparte jest na sugestii zmysłów
• Pojęcia wyrażające potoczne, codzienne rozumienie przestrzeni:
• Miejsce, obszar, powierzchnia, terytorium
• Orientacja, odległość (góra, dół / prawo, lewo)
Pogłębiona refleksja nad przestrzenią
• Subiektywne a obiektywne rozumienie przestrzeni
• Przestrzeń fizyczna (empiryczna, doświadczalna bezpośrednio)
• Inne formy przestrzeni: kulturowa, międzyludzka, mentalna, symboliczna
• Związek między różnymi odmianami przestrzeni a sposobem ich poznania i
odbioru (percepcja przestrzeni)
Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 1
Przestrzeń fizyczna i przestrzeń społeczna
• Przestrzeń jako obiektywny układ odniesienia, np. układ współrzędnych
geograficznych
• Subiektywny opis, subiektywne odczucie przestrzeni
• Nauki społeczne, socjologia, praktyki życia społecznego: zintegrowanie
przestrzeni fizycznej i społecznej w jedną całość: ludzki wymiar
przestrzeni
• Funkcje i znaczenie przestrzeni:
1. Wielorako oddziałuje na człowieka i jest przedmiotem oddziaływania
2. Zarazem łączy i dzieli
3. Wyznacza granice i określa dystanse
• Dwulicowość przestrzeni:
– Przestrzeń jako materialny, uplastyczniony atrybut materii, jedna z
cech charakterystycznych samej materii oraz jako jej integralna
część
– Przestrzeń jako abstrakcja, produkt kulturowy, wynik percepcji
świata i otoczenia przez człowieka
Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 1
Podobieństwo w rozumieniu przestrzeni: nauki ścisłe i humanistyczne
Przestrzeń jako:
•
Przestrzeń istnieje ‚między’ dwiema lub więcej dziedzinami / sferami / podmiotami
/ przedmiotami jako niesamodzielna odległość lub stosunek powstały poprzez
odniesienie jednej rzeczy (podmiotu lub przedmiotu) do drugiej
•
Jest to relacja między pewnymi obiektami bądź zbiorem obiektów (Majer 2010: 18)
•
Postmodernistyczne rozmycie rozumienia przestrzeni w postmodernizmie poprzez:
– Czynnik wielokulturowości oraz
– Swoistą polifonię teorii, m.in. Przestrzeni
Przestrzeń w naukach ścisłych (Nauki podstawowe – matematyka):
•
Sens relacyjny przestrzeni: „zbiór dowolnych obiektów (np. funkcji, wektorów, liczb,
figur geometrycznych lub stanów układu fizycznego), nazywanych punktami lub
elementami przestrzeni, między którymi zostały ustalone relacje (związki,
odniesienia itp.) natury geometrycznej, algebraicznej lub abstrakcyjnej” (Majer
2010: 18)
•
Forma: przestrzeń euklidesowa jako naturalny wyraz rzeczywistości i świata przyrody
jako
– Prosta euklidesowa: przestrzeń jednowymiarowa
– Płaszczyzna euklidesowa, przestrzeń dwuwymiarowa
Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 1
Znaczenie przestrzeni w naukach ścisłych:
Nauki podstawowe - Fizyka
•
Przestrzeń jako trójwymiarowa nieograniczona rozciągłość lub jej część wyznaczona
przez granice rozciągłości i miejsce zajmowane przez konkretny przedmiot
•
Przestrzeń: „to, co nas otacza i w czym przebiegają wszystkie zjawiska fizyczne”
(Majer 2010: 19)
•
Proces matematyzacji fizyki i abstrakcyjnego ujęcia przestrzeni w nauce nowożytnej
(17-19 wiek): przestrzeń ujęta jako każdy zbiór punktów i związane z nimi określone
wielkości
•
Teoria względności (A. Einstein 1879-1955): przestrzeń związana z czasem tworzy
wspólną czasoprzestrzeń, która jest wyznaczona przez rozkład i ruch mas ciał
•
Przestrzeń w ogólnej teorii względności: najbliższy rzeczywistości i najszerszy opis
zachodzących zjawisk
•
Sprzężona zwrotnie czasoprzestrzeń ukazuje przestrzeń jako atrybut materii, „że nie
istnieje żadna bezwzględna natura czy struktura przestrzeni, a sama przestrzeń nie
jest bytem absolutnym, lecz wymiarem względnym w stosunku do szybkości i ruchu
obserwatora” (Majer 2010: 19)
Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 1
Proces relatywizacji przestrzeni
Geometria fraktali i teoria chaosu
•
Geometria klasyczna (euklidesowa): odwzorowanie przestrzenności za pomocą linii
prostych i krzywych: przestrzenne wymiary prostolinijne i sferyczne (np. w kartografii)
•
Fraktale: zastosowanie złożonych krzywych zgiętych w wielu skalach, sama wielkość
zależy od zastosowanej skali, co prowadzi do zachwiania jednorodności przestrzeni:
– Wielość wymiarów i skali
– Odrzucenie skali / wymiarów w sensie absolutnym jako jednoznaczne kryterium
wielkości / rozciągłości i pojemności
•
Przestrzeń przyjmuje formę nieprzejrzystej tekstury, tzn. „żadna skala nie ma
znaczenia, a każda wielkość może być podzielona na nieskończoną liczbę mniejszych
składników, odnoszonych z kolei do nieskończonej liczby wzorników, do których można
je przykładać” (Majer 2010: 20)
•
Dynamika przestrzeni:
1) Relatywizacja wszystkich skali i odległości
2) Teoria globalnego chaosu: najmniejszy element ma wpływ na całość
(przysłowiowe trzepiące skrzydła motyla)
3) Zanegowanie bezwzględnego wymiaru oznacza zanegowanie bezwzględnej
przestrzeni: małe przyczyny sprawcze mogą prowadzić do skutków o dużym
zasięgu
Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 1
Przestrzeń w filozofii
Koncepcje idealistyczne i materialistyczne
•
Przestrzeń jako próżnia (Demokryt i atomiści, V w. p.n.e.)
•
Przestrzeń absolutna (Newton, 1643-1727)
•
Przestrzeń względna (Leibniz, 1646-1716)
•
Przestrzeń logiczna wyrażająca stan rzeczy (Wittgenstein, 1889-1951)
Dwie koncepcje przestrzeni adekwatnie do dwóch głównych nurtów w historii
filozofii:
•
Idealistyczna: przestrzeń jako wytwór poznającego umysłu, świadomości i myśli z
materią jako ich pochodną i rzeczą wtórną
•
Materialistyczna: przestrzeń jest materialna i obiektywna, związana z
istniejącymi w niej obiektami
Koncepcje pochodne:
•
Absolutystyczna (absolutyzm idealistyczny lub mechanistyczny): przestrzeń jako
byt absolutny istnieje niezależnie od obiektów, zjawisk i ludzi, jest niezmienna i
wieczna
•
Relatywistyczna: przestrzeń jest relatywna, wyraża powiązania i zależności
między występującymi w niej obiektami – przestrzeń wynika niejako z
wzajemnych powiązań obiektów znajdujących się w przestrzeni
Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 1
Przestrzeń w filozofii
Koncepcje idealistyczne i materialistyczne
• Koncepcja subiektywna (Platon): przestrzeń jako wyobrażenie umysłu
istnieje jako kategoria poznania, która pośredniczy między światem idei
i rzeczy, które charakteryzuje przestrzenność i rozciągłość
• Koncepcja obiektywna, realistyczna (Arystoteles): przestrzeń jako realny
byt obiektywny istnieje sama przez się – Arystoteles wiąże przestrzeń z
materią i ruchem – obiektywna istota przestrzeni jako konieczna i
powszechna właściwość rzeczy
• Koncepcja pustej przestrzeni Kartezjusza (1596-1650): przestrzeń jako
rozciągłość jest głównym, obiektywnym atrybutem materii: przestrzeń
nie może istnieć bez materii, a wiec nie istnieje próżnia
• Przestrzeń to „całość stosunków między współistniejącymi obiektami
(przedmiotami) materialnymi, ich rozmieszczeniem, rozmiarami i
kształtami, określonymi przez rozkład, porządek lub rozplanowanie
materii w ruchu” (Majer 2010: 21)
Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 1
Przestrzeń w filozofii
Koncepcje idealistyczne i materialistyczne
Transcendentalna, aprioryczna koncepcja przestrzeni (I. Kant 1724-1804)
• Przestrzeń i czas jako elementy estetyki transcendentalnej; Kant
zakwestionował obiektywna naturę przestrzeni: jest to dana a priori forma
zmysłowości, wyobrażenie i idea wytworzona przez umysł, która
jednocześnie jest warunkiem poznania i postrzegania
• Kant odrzuca obiektywny materializm przestrzeni (Kartezjusz): przestrzeń
jako forma poznania każdego podmiotu porządkuje poznanie rzeczywistości
w postaci fenomenów
• Przestrzeń jest to abstrakcyjna konstrukcja podmiotu wypełniona jego
przedstawieniami (tzw. zwrot kopernikański w epistemologii): „Przestrzeń
nie jest więc niczym innym jak tylko formą wszelkich zjawisk zmysłów
zewnętrznych, tj. podmiotowym warunkiem zmysłowości, pod którym
jedynie naoczność zewnętrzna jest dla nas możliwa. (…) O przestrzeni, o
istotach rozciągłych itd. możemy przeto mówić tylko ze stanowiska
człowieka. Jeżeli pominiemy warunek podmiotowy (…), to przedstawianie
przestrzeni nic nie znaczy” (Kant, Krytyka czystego rozumu, 1781)
Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 1
Przestrzeń w filozofii
Subiektywność przestrzeni
Bycie-w-przestrzeni (Heidegger, 1889-1978)
•
Różnica istotowa / bytowa między przestrzenią i zawartymi w niej obiektami z
trzema aspektami:
1) przestrzenność tego, co jest wewnątrz świata
2) przestrzenność bycia-w-świecie
3)przestrzenność jestestwa wobec przestrzeni
•
Indywidualna, podmiotowa przestrzenność jako oznaczoność z jednej i
współotwartość przestrzeni z drugiej strony: przestrzeń jest zarazem indywidualna i
ponadindywidualna – podmiotowość przestrzeni (Kant)
Aprioryczna, fenomenologiczna koncepcja przestrzeni (Husserl, 1859-1938) w dwóch
odsłonach:
1) postrzegana przestrzeń zjawiskowa: obiektywna i realna
2) świat przeżywany (niem. Lebenswelt) obejmuje przestrzeń, przedmioty w
niej zawarte i czas
Roman Ingarden (1893-1970) rozróżnia:
1) przestrzeń realną i 2) i przestrzeń zorientowaną na jej postrzeganie
3) idealną i 4) wyobrażeniową
5) przedstawioną, np. w dziele sztuki jako mieszanka wszystkich innych odmian
przestrzeni
Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 1
Dialektyka przestrzeni
Przestrzeń w ujęciu marksistowskim
•
Dialektyka Hegla, ewolucjonizm Darwina, dialektyczny materializm Marksa
•
Alternatywna do idealizmu materialistyczna koncepcja przestrzeni
•
Przedmioty, materia, przyroda jako niezależne od umysłu
•
Materialne warunki wyznaczają formy działania jednostek i społeczeństw
•
Przestrzeń przynależy do obiektywnego i niezależnego od człowieka materialnego
świata przyrody
•
Współzależność wszystkich rzeczy – przestrzeń jako dialektyczna i holistyczna
•
Koncepcja przestrzeni neomarksizmu jako paradygmat ekonomii politycznej, nowej
socjologii miasta i geografii humanistycznej / kulturowej
Dr Tomasz Stępień: „Socjologia miasta i przestrzeni” 1