Procesy marginalizacji

 i

 wykluczenia społecznego

Marginalizacja a wykluczenie 

społeczne

•

„...pojęcia te wprawdzie oznaczają zjawiska 
silnie ze sobą skorelowane, ale jednak nie 
tożsame.”

•

„Pojęcie 

marginalizacji

 odnosi się raczej do 

usytuowania jednostki 

na peryferiach istotnych 

nurtów życia publicznego, tymczasem 

wykluczenie

 jest terminem ostrzejszym i 

odnosi się do 

braku możliwości uczestniczenia w 

owych istotnych nurtach życia publicznego.”

Źródło: Wnuk­Lipiński Edmund. 2005. 

Socjologia życia 

publicznego. Wydawnictwo naukowe Scholar, Warszawa.

Marginalizacja a wykluczenie 

społeczne

•

„…

ludzie wykluczeni

 to tacy, którzy 

chcą 

uczestniczyć w głównym nurcie życia 

społecznego i w podziale dochodu narodowego, 

ale 

nie wiedzą jak, albo też na drodze ich 

uczestnictwa 

stoją przeszkody, których sami nie 

są w stanie pokonać. Tymczasem 

ludzie 

zmarginalizowani

 to tacy, którzy 

niekiedy 

uczestniczą, a niekiedy nie, a ich dorywcze 

uczestnictwo w dłuższym okresie czasu nie 

przeobraża się – bez pomocy z zewnątrz – we 

względnie trwałe uczestnictwo w istotnych 

nurtach życia publicznego.”

Źródło: Wnuk­Lipiński Edmund. 2005. 

Socjologia życia publicznego. 

Wydawnictwo naukowe Scholar, Warszawa.

„Mainstream” i „Margines społeczny”

Źródło: Szarfenberg Ryszard. 

Marginalizacja i wykluczenie społeczne. 

2007/2008. Wykład 1 Wprowadzenie. 

http://www.ips.uw.edu.pl/rszarf/wykluczenie/miws01.pdf

Metafora domu społecznego

Źródło: Szarfenberg Ryszard. 

Marginalizacja i wykluczenie społeczne. 

2007/2008. Wykład 1 Wprowadzenie. 

http://www.ips.uw.edu.pl/rszarf/wykluczenie/miws01.pdf

Wymiary wykluczenia społecznego 

(Wolfe, 1995)

•

Wykluczenie z dostatecznego poziomu bytowania. 

–

Odnoszone głównie do 

migrantów ze wsi do miast

, którzy 

względnie ustabilizowane bytowanie wiejskie zastępują 

wegetowaniem na peryferiach miast. 

–

Może nastąpić w przypadku 

utraty pracy

, zmiany reguł gry w 

wyniku radykalnej zmiany systemowej (np. transformacja w 

Polsce), lub utraty zdrowia. 

–

Czyli nie jest konieczne przemieszczenie z jednego środowiska 

do innego, ale 

zmianie może ulec kontekst społeczny

, z czym 

jednostka nie potrafi sobie poradzić.

–

Pojęcie „dostateczne bytowanie” jest wieloznaczne, gdyż może 

być rozumiane w sposób 

absolutny

 (określający pod daną 

szerokością geograficzną bezwzględny poziom przeżycia) lub 

relatywny 

(odnoszone do „normalnego” czy „dominującego” w 

danej zbiorowości poziomu życia).

Wymiary wykluczenia społecznego 

(Wolfe, 1995)

•

Wykluczenie ze świadczeń społecznych, opieki 

państwa i zabezpieczenia społecznego. 

–

Związane z rozwojem państwa opiekuńczego.

–

Efektem ubocznym było zwiększenie się oczekiwań 

społecznych związanych ze świadczeniami 

zbiorowymi i zabezpieczeniem społecznym

–

Poleganie na tych zabezpieczeniach powoduje efekt 

uzależnienia („wyuczona bezradność”) 

–

W takiej sytuacji, załamanie się, pogorszenie czy 

ograniczenie dostępności wyklucza z ich 

korzystania pewne segmenty społeczeństwa, które 

się od nich już zdążyły uzależnić i oparły na nich 

swoje bytowanie.

Wymiary wykluczenia społecznego 

(Wolfe, 1995)

•

Wykluczenie z kultury konsumenckiej.

–

„Ludzie na całym świecie są dziś bombardowani informacjami 

na temat zróżnicowanych i ciągle zmieniających się wzorów 

konsumpcji. Normy te są internalizowane do stopnia 

nieznanego jeszcze kilka dekad temu, kiedy „

rewolucja 

wzrastających oczekiwań” stała się modną kliszą, a zarazem 

wyznaczają one standard przez większość niemożliwy do 

osiągnięcia.”

–

Wykluczenie tego typu nie odnosi się więc tylko do osób, które 

nie są w stanie zaspokoić swoich podstawowych potrzeb ale 

także tych, 

którzy są wykluczeni z dominującego w danym 

społeczeństwie z standardu bytowania i nie uczestniczą w 

konsumowaniu owoców wzrostu gospodarczego czy 

cywilizacyjnego

.

Wymiary wykluczenia społecznego 

(Wolfe, 1995)

•

Wykluczenie z politycznego wyboru.

–

Najbardziej oczywista sytuacja dotyczy państw 

niedemokratycznych

–

W państwach demokratycznych czy 

semidemokratycznych polega na nie uczestniczeniu 

segmentów społeczeństwa w podejmowaniu decyzji 

politycznych (mimo formalnego uprawnienia). Nie 

dzieje się tak gdyż taka aktywność przekracza 

kompetencje obywatelskie tego segmentu, albo jest 

– w przekonaniu jednostek – bez znaczenia.

–

Wnuk­Lipiński pisze, że nie jest to wykluczenie 

społeczne, a raczej „samowykluczenie”.

Wymiary wykluczenia społecznego 

(Wolfe, 1995)

•

Wykluczenie z sieci organizacji obywatelskich 

i ze społecznej solidarności.

–

„w miarę słabnięcia innych źródeł wsparcia coraz 

ważniejsza staje się religijna i etniczna podstawa 

solidarności społecznej”.

–

Obecnie obserwowane przemiany: restrukturyzacja 

miejsc pracy, wymuszona przez wzrastającą 

konkurencję i postęp technologiczny, bezrobocie, 

rozpad tradycyjnych społeczności lokalnych, 

migracje zarobkowe, powodują wzrastanie na 

świecie liczby osób 

wykluczonych ze wsparcia 

przez 

wspólnoty sąsiedzkie, związki zawodowe, 

spółdzielnie, grupy samopomocowe itd. 

Wymiary wykluczenia społecznego 

(Wolfe, 1995)

•

Wykluczenie z rozumienia tego, co się dzieje.

–

„Ludzie ze wszystkich klas i środowisk, są w pewnym 

sensie pozbawieni możliwości uchwycenia implikacji zmian 

w nauce, technologii, gospodarce, polityce, kulturze, 

demografii, w środowisku naturalnym dzisiejszego świata, 

a zarazem w codziennym życiu doświadczają skutków tych 

zmian i bombardowani są przez telewizję i inne źródła 

przekazu (nie wyłączając plotek i pogłosek) informacjami, 

interpretacjami i ostrzeżeniami jakoś ich dotyczącymi. (…) 

Społeczeństwa doświadczają przejścia od relacji 

społecznych zorganizowanych wokół pracy do relacji 

społecznych opartych na sposobach pozyskiwania 

informacji. Niezdolność do korzystania z komputera staje 

się formą wykluczenia

”

–

Wolfe pisze o coraz istotniejszym 

wykluczeniu od trafnego 

rozpoznania informacji

, która staje się coraz ważniejszym 

czynnikiem decydującym o udanym bądź nieudanym życiu.

Formy marginalności (Kowalak 1998)

•

Mogą się wiązać:

–

Ze 

sferą wytwórczości

, a w tym z różnymi stopniami 

zatrudnienia, z bezrobociem jawnym i ukrytym, z 

działalnością gospodarczą na własny rachunek;

–

Ze 

sferą spożycia

, a w niej ze sprawą wysokości dochodów, a 

więc z uczestnictwem w dostępie do dóbr i usług, zarówno 

oferowanych przez rynek, jak wytworzonych na własny 

użytek;

–

Z szeroko pojętą 

sferą kultury

, gdzie marginalność objawia 

się i jest skutkiem trwania w sposobach zachowania się 

uniemożliwiających wykonywanie ról społecznych, 

odpowiadających standardom grup dominujących;

–

Ze 

sferą oświaty

, a w niej z dostępem do literatury i sztuki;

–

Ze 

sferą polityki

, a w niej z partycypacją w wyrażaniu opinii i 

w podejmowaniu decyzji dotyczących realizacji praw 

obywatelskich, praw producenta i konsumenta, praw 

mieszkańca danego obszaru;

–

Ze 

sferą socjalną

, a w niej z dostępem do opieki zdrowotnej, 

opieki społecznej, usług społecznych, czy mieszkania.

Przyczyny wykluczenia społecznego.

•

Systemowe

 – podstawowe reguły określonego systemu – ze 

względu na swą logikę – tworzą kategorię 

zmarginalizowanych i wykluczonych w którejś z 

wyróżnionych przestrzeni życia publicznego.

•

Strukturalne

 – brak dopasowania struktury społecznej do 

zapotrzebowań rynku wyklucza pewne kategorie ludzi 

(najczęściej z udziału w ekonomicznej przestrzeni życia 

publicznego).

•

Kulturowe 

– deficyt kapitału kulturowego pewnych 

segmentów społeczeństwa wyłącza je z życia publicznego.

•

Indywidualne

 – nietrafne decyzje jednostkowe, 

niesprawność fizyczna lub umysłowa, przypadki losowe lub 

wyniszczenie przez nałogi (pijaństwo, narkomania) wyłącza 

taką jednostkę z uczestnictwa w życiu publicznym lub 

spycha na jego margines.

Grupy marginalizowane

Lista grup analizowanych jako „zagrożone” wykluczeniem na 

podstawie przeglądu badań wykluczenia społecznego (H.Silver)

1.

Długotrwale bezrobotni i bezrobotni z 

krótkimi okresami zatrudnienia. 

2. Zatrudnieni w niepewnych warunkach i na 

miejscach pracy nie wymagających 

kwalifikacji (starsi pracownicy, niechronieni 

kodeksem pracy). 

3. Nisko opłacani i ubodzy. 
4. Chłopi bez ziemi. 
5. Bez kwalifikacji, analfabeci, osoby 

przerywające naukę w szkole. 

6. Umysłowo i fizycznie upośledzeni i 

niesprawni. 

7. Uzależnieni od substancji psychoaktywnych. 
8. Przestępcy, więźniowie, ludzie z kryminalną 

przeszłością. 

9. Samotni rodzice.
10. Wykorzystywane dzieci, wyrastające w 

problemowych rodzinach. 

11. Młodzież, szczególnie bez doświadczeń 

zawodowych lub dyplomów szkolnych. 

12. Pracujące dzieci. 

13. Kobiety. 
14. Cudzoziemcy, uchodźcy i imigranci. 
15. Rasowe, religijne, językowe i etniczne 

mniejszości. 

16. Pozbawieni praw obywatelskich. 
17. Odbiorcy pomocy społecznej. 
18. Potrzebujący, ale nie uprawnieni do pomocy 

społecznej. 

19. Mieszkańcy budynków nadających się do 

generalnego remontu lub wyburzenia, lub 

mieszkający w złych sąsiedztwach. 

20. Osoby, których poziom konsumpcji jest 

poniżej potrzebnego do przetrwania 

(głodujący, bezdomni, Czwarty Świat). 

21. Ci, których konsumpcja, spędzanie czasu 

wolnego lub inne praktyki są napiętnowane 

lub uznane za dewiacyjne (nadużywający 

alkoholu lub narkotyków, przestępcy, inaczej 

ubrani, mówiący, zmanierowani). 

22. Przemieszczający się w dół struktury 

społecznej. 

23. Społecznie izolowani, bez przyjaciół i 

rodziny. 

Koncepcja Freda Mahlera

W świetle definicji Mahlera marginalnymi są 

następujące grupy:

 

1.

pozbawione równych praw z powodu mniejszego dostępu 

do władzy (politycznej, ekonomicznej, kulturowej) w 

porównaniu z ludźmi usytuowanymi w centrum (np. 

kolonizatorzy a kolonizowani, społeczności miejskie a wiejskie, 

wykształceni a analfabeci…) 

2. 

a. z podwójną lub więcej afiliacją (przynależnością) lub w 

stanie przejściowym z jednej grupy do innej w ramach 

tego samego społeczeństwa zorganizowanego 

hierarchicznie, doświadczające zmiany zdominowanych 

norm i wartości na dominujące i odwrotnie (np. imigranci 

z biednych krajów w krajach bogatych, mniejszości etniczne i 

narodowe, migranci wiejscy w miastach) 

b. takiego samego rodzaju jak a, ale w społeczeństwach 

zorganizowanych niehierarchicznie (np. dojeżdżający ze wsi 

do pracy w mieście, rodziny złożone z członków należących do 

różnych klas społecznych, niepełnosprawni) 

Mahler proponuje zestaw 

ogólnych cech grupy marginalnej.

1. Pozbawienie władzy i dostępu do podejmowania decyzji. 

2. Mniej praw a więcej obowiązków. 

3. Mniej możliwości wyboru a więcej ograniczeń. 

4. Mniej możliwości ekonomicznych i niższa pozycja ekonomiczna. 

5. Mniej możliwości edukacyjnych, zawodowych, wypoczynku itp. 

6. Większe narażenie na skutki społecznych nacisków i kryzysów. 

7. Dyskryminacja prawna. 

8. Społeczne naznaczanie (napiętnowanie) i praktyki 

dyskryminujące. 

1. Pozbawienie władzy i dostępu do 

podejmowania decyzji.

Osoby  z  grup  marginalnych  mają  ograniczoną 

podmiotowość, czyli ich wpływ na instytucje, od których 

zależy poziom i jakość ich życia jest ograniczony lub w 

ogóle takiego wpływu nie mają. 

Można  też  powiedzieć,  że  marginalizacja  w  tym  wymiarze 

związana  jest  z  uprzedmiotowieniem,  czyli  z  procesem 

odwrotnym  do 

upodmiotowienia  (po  angielsku 

empowerment). 

Im bardziej człowiek jest uprzedmiotowiony, tym mniejszy 

ma  wpływ  na  życie  swoje  i  swoich  bliskich,  jest  więc 

przedmiotem  oddziaływań  innych  lub  bardziej 

bezosobowych procesów. 

2. Mniej praw a więcej obowiązków.

Wskazanie  nie  tylko  na  to,  że  grupy  marginalne  mają 

mniej  praw  niż  grupy  dominujące,  ale  nierówność  w 

tym względzie wyraża się także nierównym podziałem 

obowiązków między tymi grupami. 

Na  zmarginalizowanych  leży  ciężar  dowodu,  że  są 

dobrymi  obywatelami,  dobrymi  pracownikami, 

dobrymi rodzicami itd. 

Grupy  dominujące  i  normalsi  niejako  z  założenia 

wypełniają  wszystkie  obowiązki  (obywatelskie, 

pracownicze, rodzinne). 

Zmarginalizowani  muszą  się  wykazać,  aby  potwierdzić 

swoją 

przynależność 

do 

zorganizowanego 

i 

regularnego 

społeczeństwa 

i 

wywalczyć 

równouprawnienie,  stąd  też  więcej  obowiązków  i 

wymagań wobec nich. 

3. Mniej możliwości wyboru a więcej 

ograniczeń.

 

Członkowie  grup  marginalnych  cieszą  się 

mniejszą wolnością niż członkowie należący do 

grup dominujących. 

Rozmaite  służby  powołuje  się  do  tego,  aby 

kontrolować  i  nadzorować  różne  mniejszości, 

które  wydają  się  potencjalnym  zagrożeniem 

dla 

wartości 

wyznawanych 

przez 

dominujących normalsów. 

Kontrola  i  nadzór  mają  rozmaite  formy,  a  im 

bardziej  jesteśmy  zaawansowani  techniczne, 

tym  większe  są  możliwości  inwigilacji  i 

nadzoru. 

4. Mniej możliwości ekonomicznych i 

niższa pozycja ekonomiczna.

Ubóstwo  w  społeczeństwie,  w  którym 

większość  bardziej  zaawansowanych 
instrumentów integracji jest dostępnych 
za 

pieniądze 

sprzyjać 

będzie 

marginalizacji. 

5. Mniej możliwości edukacyjnych, 

zawodowych, wypoczynku itp.

 

Dostęp zmarginalizowanych do tego, czym się w 

pełni  cieszą  się  normalsi  jest  utrudniony  nie 

tylko  ze  względu  na  ubóstwo,  ale  również  ze 

względu na mniej praw i ograniczoną swobodę 

działania. 

Wiele  instytucji  polityki  społecznej  działa  lub 

działało  w  ten  sposób,  że  warunkami 

otrzymania  świadczeń  czyni  się  brak 

aktywności,  która  dla  normalsów  symbolizuje 

zintegrowanie  i  normalność,  np.  brak 

zatrudnienia, 

brak 

dochodów, 

brak 

kwalifikacji, brak wiedzy, brak zaradności itp. 

6. Większe narażenie na skutki 

społecznych nacisków i kryzysów.

 

W  wielu  podejściach  do  marginalizacji  i  wykluczenia 

społecznego  zwraca  się  uwagę  na  podatność 

zmarginalizowanych  i  wykluczonych  na  skutki 

negatywnych wydarzeń, które dla grup dominujących 

nie są żadnym zagrożeniem. 

Inaczej mówiąc, odporność różnych grup na pogorszenie 

sytuacji  w  wyniku  wystąpienia  tego,  co  się  nazywa 

ryzykami  socjalnymi  (m.in.  choroba,  macierzyństwo, 

utrata  pracy,  niepełnosprawność,  starość)  kryzysami 

gospodarczymi  jest  różna,  zmarginalizowani  mają  ją 

zdecydowanie mniejszą w porównaniu z normalsami z 

grup dominujących. 

7. Dyskryminacja prawna.

 

Dyskryminacja  prawna  polega  na  tym,  że  ustawy  i 

rozporządzenia  obowiązując  w  danym  społeczeństwie 

jawnie dyskryminują jakieś zbiorowości. 

Klasyczne  przykłady  dyskryminacji  prawnej  na  dużą 

skalę  to  apartheid  w  RPA  i  ustawodawstwo 

antyżydowskie w III Rzeszy. 

Bardziej subtelne przejawy dyskryminacji prawnej mają 

miejsce  również  dzisiaj,  wystarczy  przejrzeć  różne 

wystąpienia Rzecznika Praw Obywatelskich. 

W  ujęciu  społeczeństwa  jako  pola  walki  prawo  wyraża 

głównie poglądy i interesy grup dominujących. 

8. Społeczne naznaczanie 

(napiętnowanie) i praktyki 

dyskryminujące.

 

Ludzi  marginalnych  opatruje  się  rozmaitymi 

etykietami, 

które 

są 

nacechowane 

negatywnymi  ocenami  moralnymi  i  wyrażają 

pogardę  lub  litość  normalsów  z  grup 

dominujących  dla  osób  należących  do 

zbiorowości lub grup zmarginalizowanych. 

Potwierdza  to  dominującą  pozycję  i  wyższość 

stygmatyzujących  wobec  stygmatyzowanych. 

Naznaczanie  to  atak  na  dobre  imię  i 

tożsamość, 

który 

może 

być 

również 

wykorzystany  jako  uzasadnienie  dalszych 

form przemocy i opresji.