Tech_hodowca_koni_321[01].Z2.01

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

2. Wymagania wstępne

3. Cele kształcenia

4. Materiał nauczania

4.1. Budowa i funkcjonowanie układu ruchowego i powłokowego

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2. Budowa i funkcjonowanie układu krąŜenia i oddechowego

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenia

4.2.4. Sprawdzian postępów

4.3. Budowa i funkcjonowanie układu pokarmowego

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające

4.3.3. Ćwiczenia

4.3.4. Sprawdzian postępów

4.4. Budowa i funkcjonowanie układu rozrodczego

4.4.1. Materiał nauczania

4.4.2. Pytania sprawdzające

4.4.3. Ćwiczenia

4.4.4. Sprawdzian postępów

4.5. Budowa i funkcjonowanie układu dokrewnego i nerwowego

4.5.1. Materiał nauczania

4.5.2. Pytania sprawdzające

4.5.3. Ćwiczenia

4.5.4. Sprawdzian postępów

4.6. Czynniki wpływające na rozwój, uŜytkowość i produkcyjność zwierząt.

Dobrostan zwierząt gospodarskich

4.6.1. Materiał nauczania

4.6.2. Pytania sprawdzające

4.6.3. Ćwiczenia

4.6.4. Sprawdzian postępów

5. Sprawdzian osiągnięć

6. Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Poradnik

będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy i zdobywaniu umiejętności

z zakresu anatomicznych, fizjologicznych i uŜytkowych cech zwierząt gospodarskich.

W poradniku zamieszczono:

−

wymagania wstępne, które są wykazem umiejętności, jakie naleŜy opanować wcześniej,
by móc korzystać z tego poradnika,

−

cele kształcenia, czyli umiejętności jakie zdobędziesz pracując z poradnikiem,

−

materiał  nauczania,  który  zawiera  wiadomości  teoretyczne  niezbędne  do  opanowania
treści  jednostki  modułowej.  Podzielono  go  na  sześć  rozdziałów,  ściśle  ze  sobą
powiązanych i  realizowanych w określonej kolejności,

−

zestawy pytań, które pomogą Ci sprawdzić, czy posiadłeś podstawową wiedzę konieczną
do wykonania ćwiczeń,

−

wiczenia, które mają na celu ukształtowanie umiejętności praktycznych,

−

sprawdzian postępów, czyli przykładowy zestaw pytań, dzięki któremu sprawdzisz czy
nabyłeś niezbędną wiedzę i umiejętności po zrealizowaniu programu jednostki modułowej,

−

wykaz literatury, z jakiej moŜesz korzystać podczas nauki.
Trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia powinieneś rozwiązać, prosząc

nauczyciela o wyjaśnienie i ewentualne sprawdzenie, czy dobrze wykonujesz daną czynność.

Bezpieczeństwo i higiena pracy

W czasie pobytu w pracowni i w gospodarstwie szkolnym, gdzie będziesz realizować

część ćwiczeń musisz przestrzegać regulaminów, przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy
oraz instrukcji przeciwpoŜarowych, wynikających z tych regulaminów.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

korzystać z róŜnych źródeł informacji,

−

stosować podstawowe pojęcia z zakresu biologii,

−

rozróŜniać działanie układów i narządów w organizmach zwierząt,

−

rozpoznawać gatunki zwierząt gospodarskich,

−

określać płeć osobników róŜnych gatunków zwierząt,

−

stosować podstawowe przepisy sanitarno-weterynaryjne i przepisy dotyczące dobrostanu
zwierząt,

−

stosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony przeciwpoŜarowej i ochrony
ś

rodowiska,

−

przewidywać zagroŜenia związane z pracą ze zwierzętami,

−

skutecznie komunikować się z innymi uczestnikami procesu nauczania,

−

korzystać z komputera i jego oprogramowania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

określić znaczenie gospodarcze produkcji zwierzęcej,

−

scharakteryzować budowę anatomiczną poszczególnych gatunków zwierząt
gospodarskich,

−

określić topografię narządów i układów organizmu zwierzęcego,

−

określić rolę narządów i układów w organizmach zwierząt gospodarskich,

−

wyjaśnić przebieg procesów fizjologicznych zachodzących w organizmie zwierzęcym,

−

zastosować terminologię zootechniczną dotyczącą zwierząt gospodarskich,

−

określić działanie czynników wpływających na zdrowie i produkcyjność bydła i trzody
chlewnej,

−

określić działanie czynników wpływających na zdrowie i uŜytkowość koni,

−

zastosować zasady humanitarnego traktowania zwierząt gospodarskich,

−

zinterpretować przepisy o ochronie zwierząt,

−

określić wpływ chowu i hodowli zwierząt gospodarskich na środowisko.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Budowa i funkcjonowanie układu ruchowego i powłokowego

4.1.1. Materiał nauczania

Układ kostny
Funkcje układu kostnego:

−

stanowi rusztowanie organizmu zwierzęcego,

−

określa wzajemne połoŜenie poszczególnych narządów,

−

jest miejscem przyczepu mięśni, przekazuje ich skurcze, co pozwala na wykonywanie
ruchów,

−

chroni narządy wewnętrzne przed urazami mechanicznymi,

−

produkuje szpik kostny, który jest narządem krwiotwórczym,

−

magazynuje składniki mineralne.
Kości zbudowane są z tkanki kostnej. Ze względu na kształt dzielą się na cztery grupy:

−

kości długie

–

w kształcie walca zwanego trzonem kości, z rozszerzonymi obydwoma

końcami. Wewnątrz trzonu mieści się jama szpikowa. Rozszerzone końce kości (bliŜszy
i dalszy)  tworzą  powierzchnię  dla  przyczepu  ścięgien  mięśni,  torebki  stawowej
i więzadeł.  Na  nich  znajdują  się  powierzchnie  stawowe,  pokryte  warstwą  chrząstki
szklistej,  tworzące  połączenia  stawowe  z  sąsiednimi  kośćmi.  NaleŜą  do  tej  grupy  kości
kończyn (kość udowa, ramieniowa, Ŝebra

–

kości długie łukowate),

−

kości krótkie

–

kości nadgarstka i stępu,

−

kości płaskie

–

kości czaszki, kość biodrowa, łopatka

–

tworzą osłonę dla połoŜonych pod

nimi narządów i stanowią duŜą powierzchnię przyczepu dla mięśni,

−

kości róŜnokształtne

–

kości nie naleŜące do Ŝadnej z powyŜszych grup, np. kości

podstawy czaszki, kręgi.
Powierzchnia kości pokryta jest okostną, cienką błoną z tkanki łącznej zbitej. Okostna nie

występuje  na  powierzchniach  stawowych  (pokrytych  chrząstką  szklistą),  ani  w  miejscach
zetknięcia  kości.  Okostna  zawiera  komórki  kościotwórcze  –  osteoblasty.  W  organizmach
rosnących,  osteoblasty  przekształcają  się  stopniowo  w  komórki  kostne  –  osteocyty,
powodując  wzrastanie  kości  na  grubość.  Okostna  zrasta  się  z  kością  szczególnie  silnie
w miejscach przyczepu więzadeł i ścięgien mięśniowych. Przez nią wnikają w głąb kości ich
włókna  klejodajne.  Łączą  one  mięśnie,  kości  i  więzadła  w  jednolity  funkcjonalnie  układ
ruchu.

W kościach długich, młodych organizmów, między końcem, a trzonem występuje

warstwa  chrząstki  nasadowej.  Dzięki  narastaniu  tkanki  kostnej  w  bezpośrednim  sąsiedztwie
chrząstki  nasadowej,  kość  wydłuŜa  się.  Proces  ten  kończy  się  po  okresie  dojrzewania
płciowego organizmu. Nasady zrastają się z trzonem i rozrastanie się kości na długość ustaje.
Trzon  kości  długiej  zbudowany  z  istoty  zbitej  otacza  jamę  szpikową.  W  końcach  kości
długich  istota  zbita  tworzy  cienką  warstwę  pokrywającą  istotę  gąbczastą,  która  przypomina
gąbkę zbudowaną z beleczek kostnych. Kości krótkie i róŜnokształtne zbudowane są z istoty
gąbczastej okrytej na obwodzie warstwą istoty zbitej. Kości płaskie mają dwie warstwy istoty
zbitej: wewnętrzną i zewnętrzną, między nimi znajduje się warstwa istoty gąbczastej.

Wnętrze jam szpikowych kości długich oraz małe jamki szpikowe istoty gąbczastej

wypełnia  szpik.  Zawarty  w  kościach  długich  zwierząt  dorosłych  składa  się  głównie
z komórek  tłuszczowych  nadających  mu  zabarwienie  Ŝółtawe  i  nosi  nazwę  szpiku  Ŝółtego.
Szpik  wypełniający  jamki  szpikowe  istoty  gąbczastej  kości  płaskich  czaszki,  mostka,  Ŝeber,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

kręgów,  kości  miednicy  oraz  jamy  szpikowe  kości  długich  u  młodych  zwierząt,  zwany  jest
szpikiem  czerwonym.  Szpik  czerwony  jest  właściwym  narządem  krwiotwórczym,  powstają
w  nim elementy morfotyczne krwi.

Składnikiem organicznym kości jest substancja białkowa zwana osseiną, która nadaje jej

elastyczność  i  stanowi  35%  masy  kostnej.  Kości  są  twarde,  dzięki  przesyceniu  solami
mineralnymi,  głównie  w  postaci  kompleksowego  związku  węglanu  wapnia  i  fosforanu
wapnia, inne związki mineralne występują w niewielkiej ilości.

Połączenia kości
Połączenia pełne – zrosty

Więzozrosty – elementem spajającym kości jest tkanka łączna włóknista lub spręŜysta.

Tkanka  łączna  włóknista  występuje  w  postaci  błon  międzykostnych,  (między  kośćmi
podudzia  czy  przedramienia).  Tkanka  łączna  spręŜysta  tworzy  więzozrosty  łączące  ze  sobą
łuki  kręgów.  Swoistym  rodzajem  więzozrostu  są  szwy,  łączące  u  młodych  zwierząt  kości
czaszki. U dorosłych zwierząt szwy są skostniałe.

Chrząstkozrosty – to połączenia kości za pośrednictwem chrząstki. U osobników

niedojrzałych występują między trzonem a nasadą kości długich (chrząstki nasadowe),
w spojeniu łonowym miednicy lub między pierwszym Ŝebrem a mostkiem.

Kościozrosty powstają z wiekiem przez skostnienie niektórych więzozrostów (szwów

czaszki) lub chrząstkozrostów (skostnienie chrząstek nasadowych). Występują teŜ między
kręgami krzyŜowymi i kośćmi miednicy.

Połączenia ruchome (stawowe)

W skład stawu wchodzą:

−

główki i panewki stawowe kości, pokryte chrząstką szklistą,

−

torebka stawowa otaczająca staw,

−

jama stawowa wypełniona mazią stawową,

−

więzadła

stawowe, wzmacniaj

ce torebk

stawow

i przechodz

ce w okostn

Torebka stawowa składa się z dwóch warstw:

−

torebki włóknistej (zewnętrznej) zbudowanej z tkanki łącznej zbitej, zawierającej gęstą
sieć włókien klejodajnych, które przez okostną przenikają w głąb kości tworzących staw,

−

torebki maziowej (wewnętrznej) zbudowanej z tkanki łącznej wiotkiej, pokrytej warstwą
nabłonka produkującego maź stawową.
Więzadła są to pasma tkanki łącznej, wzmacniające włóknistą torebkę stawową, biegną

od jednej kości do drugiej, spajają je i stopniowo przechodzą w okostną.

Kościec

Kręgosłup zbudowany jest z kręgów, dzieli się na 5 odcinków: szyjny, piersiowy,

lędźwiowy, krzyŜowy i ogonowy.

Wszystkie kręgi są zbudowane z trzonu, łuku i wyrostków. Trzon ma kształt krótkiego

walca, którego koniec doczaszkowy – wypukły stanowi główkę kręgu, doogonowy – wklęsły,
dół  kręgu.  W  górę  od  trzonu  odchodzi  łuk  kręgowy,  razem  z  trzonem  otaczający  otwór
kręgowy.  Przez  otwory  wszystkich  kręgów,  w  utworzonym  przez  nie  kanale  kręgowym,
przechodzi  rdzeń  kręgowy.  Od  łuku  odchodzą  wyrostki  kręgu,  ku  górze  wyrostek  kolczysty,
na  boki  2  wyrostki  poprzeczne,  do  przodu  2  wyrostki  przednie  (doczaszkowe),  do  tyłu
2 wyrostki  tylne  (doogonowe)  oraz  parzyste  wyrostki  suteczkowate  na  wyrostkach
poprzecznych  lub  stawowych.  Wyrostek  kolczysty,  a  takŜe  wyrostki  poprzeczne  oraz
suteczkowate słuŜą do przyczepu mięśni.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

U większości gatunków ssaków odcinek szyjny kręgosłupa składa się z siedmiu kręgów.

Dwa pierwsze kręgi – szczytowy i obrotowy tworzą układ umoŜliwiający ruchy czaszki
w płaszczyźnie pionowej oraz płaszczyznach bocznych.

Kręgów piersiowych jest zwykle 13–19. Bydło i owce mają 13, świnie – 14, u koni

występuje 18–19. śebra (połączone z kręgami piersiowymi) łączą się z mostkiem i tworzą
klatkę piersiową. Mają wyrazisty wyrostek kolczysty i zredukowane wyrostki poprzeczne.
Kręgi piersiowe stanowią rusztowanie kłębu, szczególnie zarysowanego u konia.

Rys. 1. Odcinek szyjny kręgosłupa konia: I, II, III, IV, V,

VI, VII – kolejne kręgi szyjne [8, s. 176]

Rys. 2. Odcinek piersiowy kręgosłupa konia wraz

z Ŝebrami [8, s. 128]

Rys. 3. Kręg lędźwiowy konia: 1) trzon, 2) dół kręgu,

3) łuk,

4) wyrostek

kolczysty,

5) wyrostek

poprzeczny,  6) wyrostek  sutkowato-stawowy,
7) wyrostek  stawowy,  8 powierzchnia  stawowa
do  połączenia  ze  skrzydłem  kości  krzyŜowej
[8, s. 137]

Rys. 4. Miednica konia z kością krzyŜową

i odcinkiem ogonowym oraz nasadami
kości udowych [8, s. 154]

Lędźwiowy odcinek kręgosłupa składa się z 6–7 kręgów. U bydła i owiec jest ich 6,

u świń 6–7, u koni 5–6. Kręgi tego odcinka zachowują wysokość wyrostków kolczystych
ostatnich kręgów piersiowych i posiadają mocno rozwinięte wyrostki poprzeczne.

Zrośnięte kręgi krzyŜowe (4–5) tworzą kość krzyŜową. Bydło, owce, konie mają 5 tych

kręgów, świnie – 4.

Odcinek ogonowy cechuje zmienność liczby kręgów od 3 do 24. Kręgi te nie posiadają

wyrazistych wyrostków jak poprzednie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Kościec głowy (czaszka)

Czaszka zbudowana jest z mózgowioczaszki i trzewioczaszki.
W skład mózgowioczaszki wchodzą kości:

−

parzyste – czołowa, ciemieniowa, skroniowa,

−

nieparzyste –

potyliczna, klinowa, sitowa.

W skład trzewioczaszki wchodzą kości:

−

parzyste – nosowa, łzowa, jarzmowa, szczękowa, siekaczowa, Ŝuchwowa, podniebienna,
skrzydłowa,

−

nieparzyste – lemiesz, kość gnykowa.

Rys. 5. Kościec

głowy

konia,

widziany

góry

zaznaczonymi

kośćmi:

1) potyliczna,

2) międzymięśniowa, 3 ciemieniowa, 4) skroniowa,
5) czołowa, 6) nosowa 7) łzowa, 8) jarzmowa,
9) szczękowa, 10) siekaczowa [8, s. 119]

Rys. 6. Kościec głowy konia, od dołu kośćmi:

1) potyliczna,  2) skroniowa,  3) klinowa,
4) skrzydłowa,  5) lemiesz,  6) podniebienna,
7)   jarzmowa,  8) szczękowa,  9) czołowa,
10) siekaczowa [8, s. 121]

Rys.7. Kościec głowy z boku: 1) Ŝuchwa, 2) kość szczękowa, 3) kość siekaczowa, 4) kość nosowa, 5) kość

łzowa, 6) kość jarzmowa, 7) kość czołowa, 8) kość skroniowa, 9) kość ciemieniowa, 10) kość potyliczna
[8, s. 114]

Kościec kończyn

W skład obręczy kończyny piersiowej (przedniej) wchodzi tylko jedna kość – łopatka.

Obojczyki, u zwierząt domowych nie występują, po kości kruczej został wyrostek kruczy
na łopatce. Obręcz piersiowa łączy się z kończyną przednią za pomocą stawu ramiennego.

Szkielet kończyny piersiowej utworzony jest przez:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

kość ramienną,

−

kości podramienia – łokciową i promieniową,

−

kości odcinka wolnego – nadgarstka, śródręcza i kości palców.
U konia są to kości trzeciego palca, u bydła trzeciego i czwartego, a u świń podporowego

trzeciego i czwartego oraz zwisające drugi i czwarty. Kości palców, to: pęcinowa, koronowa
i raciczna (u koni kopytowa).

Kości kończyny piersiowej połączone są stawami:

−

ramiennym,

−

łokciowym,

−

nadgarstkowym,

−

pęcinowym,

−

koronowym i racicznym (u parzystokopytnych) lub kopytowym (u koni).
W stawie pęcinowym występują dwie dodatkowe kostki – trzeszczki bliŜsze, a w stawie

racicznym (kopytowym), pojedyncza trzeszczka dalsza.

Rys. 8. Kościec

kończyny

piersiowej

konia:

1–4) łopatka,

5–10)

kość

ramieniowa,

11–13) kość promieniowa, 14, 15, 17, 18) kości
nadgarstka,  16) kość  dodatkowa  nadgarstka,
19) kość  łokciowa,  20) kość  śródręcza  II
(kość  rysikowa),  21) kość  śródręcza  III,
22) trzeszczka  bliŜsza,  23) kość  pęcinowa,
24) kość  koronowa,  25) kość  kopytowa,
26) trzeszczka dalsza [8, s. 126]

Rys. 9. Kościec kończyny miednicznej konia: 1–3) kość

biodrowa, 4) łonowa, 6, 7) kość kulszowa,
8–12,

14–16) kość

udowa,

13) rzepka,

17,

19–21) kość

piszczelowa

18) kość

strzałkowa, 22) kość piętowa, 23–26) kości
stępu,

27) kość

ródstopia

III,

28) kość

ródstopia II (kość rysikowa), 29) trzeszczka

bliŜsza, 30) kość pęcinowa, 31) kość koronowa,
32) kość kopytowa [8, s. 147]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Obręcz kończyny miednicznej (tylnej) składa się z trzech par zrośniętych ze sobą kości:

−

biodrowej,

−

kulszowej,

−

łonowej.
W miejscu zrośnięcia tych kości znajdują się panewki stawów biodrowych.
Szkielet kończyny miednicznej tworzą:

−

kość udowa,

−

kości podudzia (piszczelowa i strzałkowa),

−

kości odcinka wolnego – stępu, śródstopia oraz palców, analogicznie jak w kończynie
piersiowej: pęcinowa, koronowa, raciczna (u konia kopytowa).
Kości kończyny miednicznej połączone są stawami:

−

biodrowym,

−

kolanowym,

−

skokowym,

−

pęcinowym,

−

koronowym,

−

racicznym (u parzystokopytnych) lub kopytowym (u koni).
W stawie kolanowym występuje trzeszczka – rzepka, w stawie pęcinowym podobnie jak

w kończynie piersiowej występują dwie trzeszczki bliŜsze, a w stawie racicznym
(kopytowym), pojedyncza trzeszczka dalsza.

Rys. 10. Szkielet konia:

1) kość skroniowa, 2) kość ciemieniowa, 3) oczodół, kość czołowa, 4) łuk jarzmowy,

grzebień twarzowy, 5) kość nosowa, 6) kość szczękowa, 7) Ŝuchwa, 8) zęby, 9) grzebień łopatki,
10) łopatka, 11) staw ramieniowy, 12) mostek, 13) kość ramieniowa, 14) staw łokciowy, 15) kość
promieniowa, 16) kość łokciowa, 17) kości nadgarstka, 18) kość śródręcza II (kość rysikowa), 19) kość
ś

ródręcza IV (kość rysikowa), 20) kość śródręcza III, 21) staw pęcinowy, 22) kość kopytowa, 23) kość

koronowa, 24) staw kopytowy, 25) staw koronowy, 26) kość pęcinowa, 27) trzeszczka bliŜsza, 29) kość
dodatkowa nadgarstka, 30) Ŝebra, 31) Ŝebra rzekome, 32) kość biodrowa, 33) kość łonowa, 34) kość
udowa, 35) rzepka kolanowa, 36) staw kolanowy, 37) kość piszczelowa, 38) kości stępu, 39) kość
ś

ródstopia III, 40) kość śródstopia II i IV, 41) guz piętowy, 42) kość strzałkowa, 43) staw biodrowy,

44) kość kulszowa, 45) kręgi ogonowe, 46) kość krzyŜowa, 47) guz krzyŜowy, 48) guz biodrowy,
49) kręgi lędźwiowe, 50) kręgi piersiowe, 51) część chrzęstna łopatki, 52) kręgi szyjne.

[materiały AFASEC Francja]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Układ mięśniowy

Układ mięśniowy to zespół mięśni szkieletowych zbudowanych z tkanki mięśniowej

poprzecznie  prąŜkowanej.  Układ  ten,  to  czynny  narząd  ruchu,  skurcze  i  rozkurcze  mięśni
szkieletowych  zmieniają  połoŜenie  kości  wchodzących  w  skład  biernego  układu  ruchu  –
układu kostnego.

W kaŜdym mięśniu szkieletowym wyróŜnić moŜna część mięśniową i część ścięgnistą.

Część  mięśniowa  (brzusiec),  zbudowana  jest  z  włókien  mięśniowych  osłoniętych  błoną
łącznotkankową  –  omięsną  własną  (śródmięsną).  Włókna  zebrane  są  w  pęczki  mięśniowe,
a otacza  je  omięsna  wewnętrzna  (omięsna).  Pęczki  mięśniowe  wchodzą  w  skład  mięśnia,
który jest otoczony błoną – omięsną zewnętrzną (namięsną). W omięsnej znajdują się liczne
naczynia krwionośne, dostarczające składniki odŜywcze komórkom mięśniowym oraz nerwy
czuciowe i ruchowe. Mięśnie oddzielone są od siebie powięziami.
Część  ścięgnista  zbudowana  jest  z  pęczków  włókien  kolagenowych  (tkanki  łącznej
włóknistej  zbitej)  i  otoczona  jest  cienką  błoną,  noszącą  nazwę  ościęgnej.  W  błonie  tej,
znajdują się naczynia krwionośne i nerwy. Włókna kolagenowe wnikają do okostnej, a część
z nich wchodzi w głąb tkanki kostnej.

W zaleŜności od połoŜenia, mięśnie szkieletowe mają róŜne kształty. WyróŜnia się

mięśnie szkieletowe: wrzecionowate, płaskie oraz okręŜne.
Mięśnie  płaskie  tworzą  umięśnienie  ściany  jamy  brzusznej  i  klatki  piersiowej  oraz
umięśnienie głowy i szyi. W mięśniach tych część ścięgnista jest szeroka, cienka i nosi nazwę
rozścięgna.
Mięśnie  wrzecionowate  występują  na  kończynach  i  częściowo  tworzą  umięśnienie  głowy.
W mięśniach tych moŜna wyróŜnić brzusiec (najgrubszą część mięśnia), głowę mięśnia (część
mięśniową  przyczepiającą  się  do  kości),  przyczep  początkowy  i  przyczep  końcowy.
W zaleŜności  od  przebiegu  włókien  mięśnie  dzielą  się  na  proste  i  złoŜone.
W mięśniach  prostych,  włókna  mięśniowe  ułoŜone  są  równolegle  do  osi  długiej  mięśnia.
Mięśnie  złoŜone  charakteryzują  się  ukośnym  układem  włókien  mięśniowych.  Mięśnie  te
moŜna podzielić na jednopierzaste, dwupierzaste oraz wielopierzaste. Mięśnie złoŜone kurczą
się z większą siłą niŜ mięśnie proste.
Mięśnie okręŜne występują w okolicach warg, powiek, odbytu.

Wiele mięśni szkieletowych ma kilka przyczepów początkowych, a w związku z tym

brzuśców  i  głów.  Oznacza  to,  Ŝe  mięśnie  te  przyczepiają  się  do  kilku  części  szkieletu.
W zaleŜności  od  liczby  przyczepów  początkowych  rozróŜniamy  mięśnie  dwugłowe,
trójgłowe  i  czterogłowe.  W  kaŜdym  z  tych  mięśni  występuje  jednak  zawsze  jeden  przyczep
końcowy.  W  mięśniach  wrzecionowatych  część  ścięgnista  wydłuŜa  się  i  tworzy  ścięgno.
Odznacza się ono duŜą wytrzymałością na rozciąganie.

Obok mięśni, w skład układu mięśniowego wchodzą narządy pomocnicze, zbudowane

z róŜnego rodzaju tkanek łącznych, naleŜą do nich: powięzie, kaletki maziowe, pochewki
ś

cięgniste, trzeszczki.

Powięzie, są to błony łącznotkankowe, otaczające poszczególne mięśnie lub zespoły mięśni.
Kaletki  maziowe  –  poduszeczkowate,  łącznotkankowe,  podobne  są  pod  względem
anatomicznym  do  torebek  stawowych.  Kaletki  maziowe  pełnią  rolę  ochronną,  występują  pod
mięśniami, ścięgnami i więzadłami w miejscach, nad ostrymi krawędziami lub wyrostkami kości.
Pochewki  ścięgniste  podobne  są  pod  względem  budowy  i  pełnionej  funkcji  do  kaletek
maziowych. Są bardziej wydłuŜone, otaczają niemal całe ścięgna.
Trzeszczki  zbudowane  są  z  tkanki  kostnej,  a  ich  powierzchnie  pokryte  są  tkanką  chrzestną
szklistą.  Trzeszczki  występują  w  tych  stawach,  w  których  ścięgna  mięśniowe  mogłyby  być
naraŜone  na  uszkodzenia  z  uwagi  na  nierówne  powierzchnie  stawowe  kości:  kolanowym,
pęcinowym i kopytowym.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Mięśnie szkieletowe moŜna podzielić na mięśnie głowy, tułowia i szyi, kończyn

przednich oraz kończyn tylnych.
Mięśnie głowy

Są one słabo rozwinięte, wśród nich rozróŜnia się najwaŜniejsze mięśnie – wyrazowe

i Ŝuciowe. Od działania tych pierwszych zaleŜą takie funkcje jak picie, ssanie, otwieranie
i zamykanie oczu. Mięśnie Ŝuciowe, umoŜliwiają odgryzanie i Ŝucie pokarmu. NaleŜy do nich
mięsień Ŝwacz, mięśnie skrzydłowe oraz mięsień skroniowy.
Mięśnie tułowia i szyi

Mięśnie tułowia i szyi podzielić moŜna na następujące grupy: mięśnie kręgosłupa,

mięśnie ścian klatki piersiowej oraz mięśnie ścian jamy brzusznej.
Mięśnie kręgosłupa leŜą nad i pod jego długą osią.

Z mięśni tych najwaŜniejszy jest mięsień najdłuŜszy grzbietu, przebiegający od kości

krzyŜowej  do  kości  potylicznej  czaszki,  a  bocznie  od  niego  mięsień  biodrowo  –  Ŝebrowy.
Mają  za  zadanie  prostowanie  kręgosłupa,  ustalanie  go  i  unieruchamianie.  Ma  to  szczególne
znaczenie u koni wierzchowych noszących cięŜar jeźdźca i koni pociągowych przy ciągnięciu
zaprzęgu.  Do  najwaŜniejszych  mięśni  leŜących  pod  kręgosłupem  zalicza  się  mięsień  długi
szyi,  mięsień  długi  głowy  oraz  zespół  mięśni  działających  na  krtań  i  kość  gnykową.
Bezpośrednio pod kręgami lędźwiowymi znajduje się mięsień lędźwiowo – biodrowy.
Mięśnie  ściany  klatki  piersiowej  tworzą  zespół  mięśni  wdechowych  (mięsień  zębaty
grzbietowy  przedni,  mięśnie  międzyŜebrowe  zewnętrzne  oraz  przepona  –  duŜy,  płaski
mięsień  oddzielający  jamę  piersiową  od  jamy  brzusznej  pełniący  waŜną  funkcję  przy
oddychaniu  zwierzęcia)  oraz  zespół  mięśni  wydechowych  (mięsień  zębaty  dogrzbietowy
tylny, mięśnie międzyŜebrowe wewnętrzne).
Mięśnie  ściany  jamy  brzusznej.  Są  to  mięśnie  płaskie,  przechodzące  w  końcowej  części
w silne  rozścięgna.  Do  najwaŜniejszych  mięśni  tworzących ściany jamy brzusznej zaliczamy
mięsień  skośny  brzucha  zewnętrzny  i  wewnętrzny,  mięsień  prosty  brzucha  oraz  mięsień
poprzeczny  brzucha.  Rozścięgna  prawego  i  lewego  mięśnia  skośnego  brzucha  zewnętrznego
łączą się ze sobą na dolnej powierzchni brzucha, wzdłuŜ linii białej. U konia i krowy ściany
brzucha  wzmacnia  powieź  głęboka.  Mięśnie  brzuszne  wraz  z  przeponą  tworzą  tłocznię
brzuszną, która przy skurczu mięśni pomaga w wydalaniu kału, a u samic wypieraniu płodu.

Mięśnie kończyn

Mięśnie kończyn charakteryzują się bardzo długimi ścięgnami przyczepionymi w duŜej

odległości od brzuśców, dlatego mięśnie te mogą zginać jeden staw, a prostować drugi. Pod
względem czynnościowym rozróŜnia się 4 rodzaje mięśni kończyn:

−

zginacze i prostowniki,

−

przywodziciele i odwodziciele

Zginacze działają przeciwstawnie do prostowników, a przywodziciele do odwodzicieli.

Mięśnie kończyny przedniej

Wśród mięśni tych wyróŜnia się:

−

łączące tułów z kończyną,

−

leŜące na kończynie.

Mięśnie tułowiowo-kończynowe składają się z mięśni zespalających staw barkowy. W skład
omawianego zespołu mięśni wchodzą:

−

przytwierdzające łopatkę do tułowia – mięsień zębaty dobrzuszny łączący kończynę
przednią z tułowiem, mięsień czworoboczny i mięsień równoległoboczny,

−

mięśnie łączące kość ramieniową z tułowiem i głową, a wśród nich:
mięsień ramienno

–

głowowy, mięsień najszerszy grzbietu oraz mięsień piersiowy

powierzchniowy i głęboki. Mięśnie łopatki i ramienia działają na staw barkowy
i łokciowy:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

mięśnie zginające staw łokciowy – mięsień dwugłowy ramienia i mięsień ramieniowy,

−

mięśnie prostujące staw łokciowy – mięsień napinacz powięzi przedramienia i mięsień
trójgłowy ramienia – największy w tej grupie.

Rys. 11. Mięśnie kończyny przedniej konia: 1) wyrostek

łokciowy, 2) mięsień łokciowy, 3) mięsień
ramieniowy, 4) mięsień dwugłowy ramienia,
5, 15) prostownik

promieniowy

nadgarstka,

6) więzadło,

7, 16) prostownik

wspólny

palców,

8) zginacz

łokciowy

nadgarstka,

9) prostownik

łokciowy

nadgarstka,

10) prostownik

boczny

palców,

11) odwodziciel  długi  palca,  12,  19) zginacz
głęboki  palców,  13,  14)  prostownik  łokciowy
nadgarstka,  17,  25)  zginacz  powierzchowny
palców,  18)  kość  śródręcza  IV,  20)  kość
ś

ródręcza,

21)

mięsień

międzykostny,

22) prostownik  boczny  palców,  23)  powięź
pęcinowa,  24)  gałąź  mięśnia  międzykostnego
do  mięśnia  prostownika  wspólnego  palców,
26) chrząstka kopytowa [12, s. 123]

Rys. 12. Mięśnie kończyny tylniej konia: 1) guz

biodrowy, 2) napinacz powięzi szerokiej,
3) prosty uda, 4) szeroki boczny, 5) powięź
podudzia, 6) pośladkowy szeroki, 7) pośladkowy
powierzchowny,

półścięgnisty,

9) półbłoniasty,

10) dwugłowy

uda,

11) prostownik długi palców, 12) prostownik
boczny palców, 13) zginacz długi palca I,
14) ścięgno

mięśnia

trójgłowego

łydki,

15, 25) ścięgno

mięśnia

zginacza

powierzchownego

palców,

16) więzadło,

17) więzadło,  18) mięśniowy  prostownik  krótki
palca,  19)  więzadło  śródstopowe  poprzeczne,
20)  prostownik  długi  palców,  21,  22)  zginacz
głęboki  palców,  23)  mięśień  międzykostny,
24) więzadło [12, s. 124]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Mięśnie podramienia tworzą zespół mięśni zginaczy i prostowników stawu nadgarstkowego
i stawów palcowych. Zginacze stawu nadgarstkowego i palców, które leŜą na tylno-bocznej
stronie, a prostowniki na przednio-bocznej stronie przedramienia.

Mięśnie kończyny tylnej

Są to mięśnie znacznie mocniej rozwinięte niŜ mięśnie kończyny przedniej. Ze względu

na miejsce występowania i pełnione funkcje, moŜna wyróŜnić następujące zespoły:

−

mięśnie miednicy, zadu i uda,

−

mięśnie leŜące

w okolicy podudzia.

Mięśnie miednicy i uda składają się z mięśni działających na staw biodrowy i kolanowy
i wzmacniających połączenie stawowe kości udowej z miednicą.
Mięśnie podudzia składają się z:

−

zespołu zginaczy stawu skokowego,

−

zespołu prostowników stawu skokowego.

−

zespołu zginaczy i prostowników stawów palcowych.

Mięśnie stopy podobnie jak w przypadku kończyny przedniej, utworzone są przez silne
mięśnie międzykostne.

Układ ustawieniowy kończyn umoŜliwia odpoczywanie i sen koniom na stojąco. W skład

tego układu wchodzą:

−

zespół scięgien,

−

wiązadło,

−

rozcięgna,

−

powiązadła.
Zastępują one pracę mięśni i odznaczają się powolną przemianę materii, dlatego nie

powodujązmęczenia.

Układ ustawieniowy dzielimy na:

−

kończyny przednie (piersiowe) – wieloukładowa struktura ścięgien po stronie zginacza,
działająca aŜ po staw nadgarstkowy,

−

kończyny tylne (miednicze) – staw biodrowy nie wymaga dodatkowego systemu
stabilizacyjnego, większy udział biorą w nim mięśnie.

Układ powłokowy

W jego skład wchodzi skóra i narządy pochodne skóry.

Skóra zbudowana jest z 3 warstw: naskórka, skóry właściwej i warstwy podskórnej.
Naskórek zbudowany jest z nabłonka wielowarstwowego płaskiego, pokrytego na zewnątrz
zrogowaciałymi komórkami. W naskórku leŜą komórki barwnikowe, które przez odpowiednie
zabarwienie skóry chronią ją przed promieniowaniem słonecznym.

Skóra właściwa zbudowana z tkanki łącznej zbitej i włókien kolagenowych oraz

niewielkiej ilości włókien spręŜystych.

Gęsta sieć naczyń krwionośnych zapewnia wymianę składników pokarmowych, a sieć

splotów nerwowych przyjmowanie podniet nerwowych. W warstwie tej występują gruczoły
potowe, łojowe, brodawki włosowe.

Warstwa podskórna zbudowana z tkanki łącznej luźnej, w której, moŜe odkładać się

zapasowa tkanka tłuszczowa.

Do wytworów skóry, będących pochodnymi naskórka zalicza się: włosy, gruczoły

potowe, łojowe, mlekowe oraz wytwory rogowe: kopyta i racice oraz rogi.

Włosy są zbudowane z trzonu i korzenia. Trzon i korzeń ustawione są w skórze ukośnie

podobnie jak włókna gładkie mięśnia stroszyciela włosa, który pod wpływem zimna i skurczu
powoduje ustawienie włosa prostopadle do skóry oraz wyciskanie łoju z gruczołów łojowych
i zamykanie gruczołów potowych. W efekcie chroni przed utratą ciepła.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Włosy u zwierząt (z wyjątkiem owiec) przechodzą linienie okresowe, wiosną i jesienią,

zmieniając okrywę.
Gruczoły  potowe  –  wytwory  naskórka  wgłębionego  w  skórę  właściwą,  szczególnie
rozwinięte  u  konia.  Gruczoły  potowe  wydzielają  pot,  zawierający  do  99%  wody,  produkty
przemiany materii i sole mineralne.
Gruczoły łojowe, powstały w podobny sposób jak gruczoły potowe, produkują łój chroniący
skórę i włosy przed wysychaniem i nasiąkaniem wodą.

Kopyta

W skład kopyta wchodzą:

−

pochodne naskórka – puszka kopytowa, tworzywo kopytowe, strzałka gąbczasta (opuszka
palcowa),

−

inne:  kość  kopytowa,  nasada  dolna  kości  koronowej,  trzeszczka  kopytowa,  chrząstki
kopytowe, więzadła, ścięgna, naczynia krwionośne i nerwy.
Puszka  kopytowa  zbudowana  jest  ze  ściany  kopytowej  i  zrośniętej  z  nią  podeszwy

rogowej, w miejscu zrośnięcia powstaje linia biała. Ściana ograniczająca od przodu i z boków
kopyto,  zagina  się  w kierunku  podeszwy  tworząc  wspory.  W  podeszwę  wchodzi  od  tyłu
strzałka  rogowa,  pod  nią  znajduje  się  strzałka  gąbczasta,  a  pod  puszką  rogową  tworzywo
kopytowe. Ściana kopyta, róg podeszwy i strzałki narasta 8–9 mm na miesiąc.
Racice.  Występują  u  zwierząt  parzystokopytnych,  składają  się  z  dwóch  wydłuŜonych,
symetrycznych,  połączonych  części.  KaŜda  z  nich  obudowana  jest  puszką  rogową,
przechodzącą do tyłu w opuszkę palcową – piętkę raciczną.

Rys. 13. Przekrój strzałkowy kopyta konia: 1) kość pęcinowa, 2) ścięgno mięśnia zginacza powierzchownego

palców, 3) ścięgno mięśnia zginacza głębokiego palców, 4) przyczep ścięgna m. zginacza głębokiego
palców do kości koronowej, 5) więzadło koronowo-trzeszczkowe, 6) kaletka maziowa kopytowa,
7) trzeszczka kopytowa, 8) więzadło kopytowo-trzeszczkowe, 9) skóra właściwa podeszwy, 10) linia
biała, 11) kość kopytowa, 12) kość koronowa, 13) ścięgno mięśnia prostownika palców [8, s. 122]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 14. Kopyto konia: 1) piętka, 2) odnoga strzałki rogowej,

3) wierzchołek  strzałki  rogowej,  4)  rowek  strzałki,
5) rowek  boczny,  6)  ścian  rogowa,  7)  podeszwa
rogowa,  8)  gałąź  podeszwy  rogowej,  9)  ściana
wsporowa (wspora), 10) kąt wsporowy kopyta, 11) linia
biała,  12)  miazga  twórcza  graniczna,  13)  miazga
twórcza  koronowa,  14)  miazga  twórcza  ścienna,
15) zarys puszki kopytowej [8, s.169]

Rys. 15. Racica krowy: 1) piętka racicy,

2) podeszwa racicy, 3) ściana
racicy, 4) linia biała, 5) miazga
rozrodcza graniczna, 6) miazga
rozrodcza koronowa, 7) miazga
podeszwowa, 8) miazga ścienna,
9) piętka palca II, 10) ściana palca
II, 11) podeszwa palca II, II–V,
palce II–V [8, s. 35]

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Z jakiej tkanki, zbudowana jest kość?
2.  Jaka jest budowa zewnętrzna i wewnętrzna kości?
3.  Jakie są pełne połączenia kości?
4.  Z jakich elementów składa się staw?
5.  Z jakich kości składa się czaszka?
6.  Z jakich odcinków składa się kręgosłup?
7.  Jakie kości wchodzą w skład kończyny przedniej i zadniej konia?
8.  Z jakich części zbudowany jest mięsień szkieletowy?
9.  Jakie znasz rodzaje mięśni?
10.  W jaki sposób ułoŜone są antagonistyczne grupy mięśni na kończynach?
11.  Co to jest układ ustawieniowy i do czego słuŜy?
12.  Jak jest zbudowana skóra i jej wytwory?
13.  Jakie części wchodzą w skład kopyta i racicy?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Rozpoznaj kości konia, określ połoŜenie tych kości oraz nazwij połączenia między nimi.

Rysunek do ćwiczenia 1 [12]

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym układu kostnego konia,
2)  rozpoznać na rysunkach części kości oraz róŜne ich rodzaje,
3)  obejrzeć kości w postaci eksponatów naturalnych,
4)  określić ich nazwy, nazwać i posortować je w grupy w zaleŜności od połoŜenia,
5)  porównać kości róŜnych gatunków zwierząt,
6)  rozpoznać na rysunku i na szkielecie wszystkie kości i stawy wchodzące w jego skład,
7)  ocenić prawidłowość wykonanego ćwiczenia,
8)  sporządzić notatkę.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

atlasy anatomiczne zwierząt,

−

kości róŜnych gatunków zwierząt gospodarskich (konia, krowy, świni),

−

szkielet konia na schemacie i w postaci naturalnej.

Ćwiczenie 2

Sporządź schematyczny rysunek szkieletu konia.

Sposób wykonania ćwiczeń

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przygotować materiały pomocnicze – z katalogu wyciąć schematy kości,
2) ułoŜyć wyjęte elementy szkieletu konia na kartonie i przykleić,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3)  pokolorować róŜne rodzaje kości (długie, krótkie, płaskie, róŜnokształtne) róŜnymi kolorami,
4)  zaznaczyć kółkami stawy,
5)  określić i podpisać poszczególne kości i stawy,
6)  wywiesić karton na tablicy,
7)  porównać prace własnej grupy z pracami kolegów z innych grup,
8)  ocenić prawidłowość wykonanego ćwiczenia,
9)  zamieścić gwiazdkę na pracy wykonanej najstaranniej,
10)  wyjaśnić swoją ocenę,
18.  ocenić współpracę w grupie.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

atlasy anatomiczne zwierząt,

−

karton, klej, noŜyczki,

−

mazaki w czterech kolorach,

−

kserokopie rysunków kości,

−

szkielet konia lub plansza przedstawiająca szkielet konia.

Ćwiczenie 3

Określ połoŜenie mięśni i grup mięśni na rysunkach i na modelach zwierząt.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  przeczytać materiał nauczania dotyczący układu ruchowego konia,
2)  określić połoŜenie najwaŜniejszych mięśni ciała zwierząt,
3)  rozpoznać połoŜenie określonych mięśni na schematach,
4)  nazwać wskazane mięśnie na modelu konia,
5)  wskazać na modelu konia wymieniane przez kolegę mięśnie,
6)  skorygować ewentualne pomyłki.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

atlasy anatomii zwierząt,

−

rysunki przedstawiające umięśnienie koni,

−

model umięśnienia konia,

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dotycząca budowy anatomicznej zwierząt.

Ćwiczenie 4

Porównaj budowę kopyta z racicami krowy i świni.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  przeczytać materiał nauczania dotyczący układu powłokowego,
2)  obejrzeć rozkładane modele kończyn zwierząt,
3)  określić elementy budujące kopyto oraz racice krowy i racice świni,
4)  określić podobieństwa i róŜnice w ich budowie,
5)  zapisać w formie tabelarycznej porównanie,
6)  narysować schematycznie przekroje kończyn.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

ilustracje i modele kończyn zwierząt.

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dotycząca budowy kończyn.

Ćwiczenie 5

Określ funkcje skóry.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania dotyczący budowy skóry,
2) zapisać (w wybranej losowo 6 osobowej grupie metodą „burzy mózgów”, w ciągu

6 minut) wszystkie pomysły swoje i kolegów na temat roli skóry,

3) przekazać arkusz następnej grupie,
4) na otrzymanym od poprzedniej grupy arkuszu zaznaczyć krzyŜykiem 2 najwaŜniejsze

funkcje,

5) przekazać arkusz dalej i powtórzyć zaznaczanie najwaŜniejszych funkcji na arkuszu

kolegów,

6) po ponownym otrzymaniu własnego arkusza, odczytać funkcje skóry, które zostały

uznane za najwaŜniejsze,

7) sporządzić notatkę z ćwiczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

papier, mazaki.

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dotycząca budowy skóry.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1)  rozróŜnić róŜne rodzaje kości?
2)  wymienić połączenia kości i scharakteryzować je?
3)  nazwać  poszczególne  kości  zwierząt  gospodarskich  i określić

gatunek zwierzęcia do którego naleŜą?



4)  rozpoznać kości i stawy kończyn?
5)  określić połoŜenie kości w szkielecie?
6)  określić na Ŝywym zwierzęciu połoŜenie kości i stawów?



7) scharakteryzować budowę mięśnia?
8) określić połoŜenie najwaŜniejszych mięśni ciała zwierząt?



9)  scharakteryzować pracę mięśni?
10)  scharakteryzować układ ustawieniowy konia?
11)  scharakteryzować budowę skóry i jej wytworów?
12)  wykazać podobieństwa i róŜnice w budowie kopyta i racicy?
13)  wymienić funkcje skóry?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2. Budowa i funkcjonowanie układu krąŜenia i oddechowego

4.2.1. Materiał nauczania

Układ naczyniowy (krąŜenia)

Do układu naczyniowego zaliczamy układ krwionośny oraz chłonny (limfatyczny).

Układ krwionośny

Układ krwionośny tworzony jest przez serce i naczynia krwionośne, którymi płynie krew.
Pełni ona w organizmie następujące funkcje:

−

odpornościowe i obronne,

−

przenoszenie tlenu i dwutlenku węgla, między tkankami, a układem oddechowym,

−

przenoszenie produktów przemiany materii, z tkanek do układu wydalniczego,
oddechowego i powłokowego,

−

przenoszenie substancji odŜywczych z przewodu pokarmowego do tkanek,

−

regulowanie temperatury ciała,

−

rozprowadzanie po organizmie hormonów i witamin,

−

wyrównywanie ciśnienia osmotycznego,

−

regulowanie pH w tkankach.

Budowa układu krwionośnego

Serce zbudowane jest z tkanki mięśniowej poprzecznie prąŜkowanej (tkanka mięśnia

sercowego),  ale  jej  praca  jest  niezaleŜna  od  woli  zwierzęcia.  Otacza  je  osierdzie,  będące
mocnym  worem,  zbudowanym  z  tkanki  łącznej.  Pomiędzy  wewnętrzną  ścianą  osierdzia,
a zewnętrzną  ścianą  serca  znajduje  się  jama  osierdziowa,  wypełniona  płynem.  Serce
przedzielone  jest  przegrodą  międzykomorową  na  dwie  części,  lewą  i  prawą,  kaŜda  z  nich
składa  się  z  komory  oraz  przedsionka.  Między  nimi  znajduje  się  ujście  przedsionkowo-
komorowe  zamykane  przez  zastawki  Ŝaglowe.  Zapobiegają  one  cofaniu  się  krwi  do
przedsionków.  Pomiędzy  prawym  przedsionkiem,  a  prawą  komorą  występuje  zastawka
trójdzielna. Pomiędzy lewym przedsionkiem, a lewą komorą występuje zastawka dwudzielna.

Do przedsionka prawego uchodzą Ŝyły główne, do lewego Ŝyły płucne. Z lewej komory

uchodzi tętnica główna – aorta, rozpoczynająca duŜy krwioobieg, a z komory prawej – pień
tętnic płucnych, rozpoczynający mały obieg krwi. Pomiędzy komorą lewą, a ujściem aorty
oraz komorą prawą i tętnicą płucną występują zastawki półksięŜycowate.

Rys. 16. Serce konia: 1, 2) tętnica główna, 3, 4) tętnica płucna, 5) Ŝyły płucne, 6) przedsionk lewy,

8) przedsionek prawy, 9, 10) Ŝyły i tętnice wieńcowe, 11, 12, 13) Ŝyły główne, 14, 16) komora lewa,
15) komora prawa [8, s. 145]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Układ krwionośny zbudowany jest z trzech rodzajów naczyń: tętnic, Ŝył i naczyń

włosowatych.  Naczynia  krwionośne  mają  trójwarstwowe  ściany,  w  ich  skład  wchodzi  od
wewnątrz nabłonek jednowarstwowy płaski, włókna mięśniowe gładkie i spręŜyste w środku
oraz  na  zewnętrz  osłonka  łącznotkankowa.  Tętnice  są  naczyniami  grubościennymi,
o otwartym  świetle.  Prowadzą  one  krew  pod  duŜym  ciśnieniem  z  serca  do  tkanek,  dlatego
warstwa środkowa zawiera duŜo włókien spręŜystych. śyły prowadzą krew z tkanek do serca.
Ciśnienie krwi, płynącej Ŝyłami, jest stosunkowo małe, dlatego Ŝyły wyposaŜone są w liczne
zastawki,  uniemoŜliwiające  cofanie  się  krwi.  Światło  Ŝył  jest  zamknięte,  a  ich  ściany  są,
w porównaniu  ze  ścianami  tętnic,  cienkie,  zawierają  mało  włókien  spręŜystych.  Naczynia
włosowate  mają  niewielki  przekrój.  Występują  pomiędzy  Ŝyłami  i  tętnicami,  gęstą  siecią
oplatając  lub  przenikając  narządy.  Ich  ściany  są  bardzo  cienkie,  niekiedy  porowate,
zbudowane  najczęściej  tylko  z  jednej  warstwy  komórek  śródbłonka,  dlatego  naczynia
włosowate są głównym miejscem wymiany substancji między krwią, a komórkami ciała.

W układzie krwionośnym występują dwa obiegi krwi: duŜy i mały. Krwioobieg duŜy,

który  rozprowadza  natlenioną  krew  po  całym  organizmie,  rozpoczyna  się  w  lewej  komorze
serca,  przez  aortę,  liczne  tętnice  i  naczynia  włosowate  prowadzi  krew  w  kierunku  tkanek,
następnie  powraca  systemem  Ŝył  do  prawego  przedsionka  serca.  Mały  krwioobieg  ma
początek  w  prawej  komorze,  potem  tworzy  tętnice  płucne,  skąd  krew  dostaje  się  do  naczyń
włosowatych  płuc,  gdzie  oddaje  dwutlenek  węgla,  po  czym  wpływa  Ŝyłami  płucnymi  do
lewego przedsionka serca.

Skład krwi

Krew składa się z części płynnej, czyli osocza i elementów morfotycznych. Osocze jest

zbudowane z wody (90%), białek (8%), (globuliny, albuminy, fibrynogen), substancji
mineralnych (1%), cukrów, tłuszczów, witamin, enzymów i hormonów.

Do elementów morfotycznych zaliczamy: erytrocyty, leukocyty i trombocyty.
Erytrocyty ssaków są niewielkie (ok. 6 µm), spłaszczone, dwuwklęsłe, są pozbawione

jądra komórkowego. W 1 mm

krwi znajduje się 6–14 mln erytrocytów. Erytrocyty zawierają

czerwony barwnik – hemoglobinę. Hemoglobina uczestniczy w transporcie tlenu i dwutlenku
węgla, nadaje przy tym krwi czerwony kolor, dzięki zawartości Ŝelaza.

Leukocyty są większe od krwinek czerwonych (do 40 µm) i bezbarwne. Zawierają jądro,

mają zmienny kształt. W 1 mm

jest ich 5–13 tys. Przechodzą z naczyń krwionośnych do

tkanek.  Leukocyty  pełnią  w  organizmie  funkcje  obronną  przed  czynnikami  obcymi.
Leukocyty  dzielimy  na  granulocyty  i  agranulocyty.  Granulocyty  zawierają  w  cytoplazmie
ziarnistości, dzielą się na obojętnochłonne, kwasochłonne i zasadochłonne.

Granulocyty obojętnochłonne – stanowią większość leukocytów, unieszkodliwiają

bakterie i martwe komórki dzięki fagocytozie.

Granulocyty kwasochłonne – (2–4% wszystkich leukocytów) rozkładają unieszkodliwione

przeciwciałami obce białka, rozkładają teŜ histaminę, powstającą w wyniku chorób
alergicznych i pasoŜytniczych.

Granulocyty zasadochłonne – (1%) mają słabe właściwości Ŝerne, dzięki heparynie

zapobiegają krzepnięciu krwi.

Do agranulocytów, które w cytoplazmie nie posiadają ziarnistości, zaliczamy monocyty

i limfocyty.

Limfocyty to najczęściej występujące po granulocytach obojętnochłonnych białe ciałka

krwi. Są to komórki (6–10 µm), zawierające okrągłe jądra, powstające w szpiku kostnym,
ś

ledzionie, grasicy, węzłach chłonnych. Występują w dwóch formach: limfocyty T

i limfocyty B. Pierwsze uszkadzają błony komórkowe bakterii i komórek rakowych, drugie
uczestniczą w wytwarzaniu przeciwciał.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Monocyty są wielkości leukocytów, poŜerają komórki bakterii, wytwarzają interferon –

substancję hamującą rozwój wirusów, po dostaniu się ich do organizmu zwierzęcego.

Płytki krwi (trombocyty) powstają w czerwonym szpiku kostnym. Najmniejsze

z wszystkich elementów morfotycznych (2–4 µm), nieregularne, nie mają jądra. W 1 mm

jest

ich 120–600 tys. Ich funkcją jest hamowanie krwawienia poprzez zlepianie brzegów rany.
Ponadto uwalniają one czynnik krzepnięcia.

Układ chłonny

Składa się z chłonki, naczyń chłonnych i narządów chłonnych.
Chłonka jest płynem lekko Ŝółtawej barwy, o składzie chemicznym i biologicznym

podobnym do osocza krwi. Od osocza róŜni się tym, Ŝe zawiera znaczną ilość limfocytów,
więcej wody i mniej fibrynogenu, dlatego wolniej krzepnie.

Układ chłonny, w przeciwieństwie do układu krwionośnego, jest układem otwartym,

drobne  naczynia  chłonne  otwierają  się  bezpośrednio  do  przestrzeni  międzykomórkowych.
Z przestrzeni  międzykomórkowych  płyny  tkankowe  dostają  się  do  naczyń  chłonnych,  które
poprzez  dwa  przewody:  przewód  piersiowy  i  pień  tchawiczny  odprowadzają  je  do  układu
krwionośnego  –  Ŝyły  czczej  przedniej.  Płyny  ustrojowe,  znajdujące  się  w  przestrzeniach
międzykomórkowych,  zapewniają  ciągłość  środowiska  i  umoŜliwiają  przenoszenie
produktów odŜywczych do komórek i produktów przemiany materii z komórek.

ciany naczyń chłonnych budową przypominają Ŝyły. Ściana większych naczyń

zbudowana jest z 3 warstw. Zastawki naczyń chłonnych są rozmieszczone o wiele gęściej niŜ
w naczyniach Ŝylnych. Drobne naczynia chłonne mają następujące po sobie rozszerzenia
i zwęŜenia, co przypomina wyglądem paciorki. W miejscach zwęŜeń znajdują się zastawki.
Włosowate naczynia chłonne mają ściany zbudowane z jednej warstwy śródbłonka.

W skład układu chłonnego poza naczyniami wchodzą węzły chłonne, grudki chłonne,

migdałki, śledziona i grasica.
Węzeł chłonny pokrywa torebka, z której w głąb narządu wnikają beleczki łącznotkankowe.
Zrąb węzła chłonnego tworzą liczne komórki tkanki siateczkowatej. W okach siateczki tkwią
skupienia  limfocytów  (grudki  chłonne).  Wewnątrz  poszczególnych  grudek  chłonnych
znajdują  się  młodsze  formy  limfocytów,  limfoblasty.  Pomiędzy  miąŜszem  a torebką  oraz
pomiędzy  miąŜszem  a  beleczkami  łącznotkankowymi  znajdują  się  wolne  przestrzenie
chłonne, którymi przepływa chłonka.

Węzły chłonne pełnią bardzo waŜną rolę. Są miejscem, w którym powstają limfocyty, tu

równieŜ  zostają  zatrzymane  i  niszczone  bakterie  oraz  ciała  obce  dopływające  w  chłonce.
Węzły chłonne układają się przewaŜnie w grupy od kilku do kilkunastu sztuk.
Śledziona.  Jest  duŜym  narządem  otoczonym  torebką  łącznotkankową,  dzieli  się  na
nieregularne  zraziki.  W  miąŜszu  śledziony  wyróŜnia  się  grudki  śledzionowe,  które  są
ośrodkami  rozmnaŜania  limfocytów.  W  śledzionie  przebiega  rozpad  starych  krwinek
i powstawanie  nowych  elementów  krwi.  Śledziona  magazynuje  krew,  a  w  chwilach  duŜego
zapotrzebowania kurczy się, wyrzucając ją do naczyń.

Układ oddechowy

Układ oddechowy składa się z dróg oddechowych oraz właściwego narządu

oddechowego – płuc. Do dróg oddechowych zalicza się jamę nosową, gardło, krtań, tchawicę.
W płucach zachodzi wymiana gazowa zewnętrzna. Tlen z pęcherzyków płucnych przechodzi
do krwi, a dwutlenek węgla z krwi do światła pęcherzyków płucnych. Wymiana gazowa
wewnętrzna następuje w tkankach: przenika do nich tlen z naczyń włosowatych, a dwutlenek
węgla przechodzi z naczyń włosowatych do krwi.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Jama nosowa

Powietrze z nozdrzy, dostaje się do oddzielonych przegrodą przewodów jamy nosowej,

które wraz ze znajdującymi się w nich czterema parami małŜowin oraz z układem
powietrznych komór kości trzewioczaszki, wstępnie oczyszczają, nawilgacają i ogrzewają je.

Powierzchnia jamy nosowej wyścielona jest dobrze ukrwioną błoną śluzową. W tej

błonie  znajdują  się  liczne  gruczoły  wydzielające  śluz  i  płyn  surowiczy,  tworzące  na  jej
powierzchni  dodatkową  warstwę,  na  której  osadzają  się  zanieczyszczenia  wdychanego
powietrza.  Niewielka  część  błony  śluzowej  jamy  nosowej  tworzy  okolicę  węchową,
zaopatrzoną w wyspecjalizowany nabłonek węchowy oraz gruczoły węchowe.

Gardło

Jama nosowa poprzez tylne nozdrza łączy się z gardłem, gdzie następuje skrzyŜowanie

drogi oddechowej z drogą pokarmową.

Gardło jest wyścielone błoną śluzową, znajdują się w nim skupiska tkanki limfatycznej

–  migdałki,  istotny  składnik  układu  odpornościowego.  Przód  gardła  stanowi  jego  część
krtaniową.  Bardzo  waŜnym  elementem  z  nim  związanym  jest  nagłośnia,  ruchoma  chrząstka
nagłośniowa,  która  anatomicznie  zaliczana  jest  do  kolejnego  odcinka  dróg  oddechowych
– krtani. Nagłośnia w czasie połykania pokarmów zamyka wejście do krtani.

Krtań

Krtań zbudowana jest z 5 chrząstek: pierścieniowatej, tarczowatej, dwóch chrząstek

nalewkowatych  oraz  wymienionej  wyŜej  nagłośni,  połączonych  między  sobą  stawami  lub
więzadłami.  Chrząstki  tworzą  szkielet  krtani,  który  stanowi  podporę  dla  aparatu  głosowego.
Powierzchnia  wewnętrzna  krtani  jest  wyścielona  błoną śluzową o budowie typowej dla dróg
oddechowych.

Tchawica

Krtań bezpośrednio łączy się z tchawicą. Zbudowana jest z okręŜnych, podkowiastych

chrząstek,  ułoŜonych  jedna  nad  drugą,  umiejscowionych  w  łącznotkankowej  błonie
włóknistej.  Od  środka  tchawica  wyścielona  warstwą  śluzową  z  nabłonkiem  wielorzędowym
migawkowym,  którego  migawki poruszają się w kierunku krtani oraz z licznymi gruczołami
produkującymi  śluz  i  płyn  surowiczy,  które,  tak  jak  w  jamie  nosowej  i  krtani,  tworzą
najbardziej  wewnętrzną  warstwę  pochłaniającą  zanieczyszczenia  i  nawilŜającą  napływające
w czasie wdechu powietrze. Tchawica w dolnym swym końcu dzieli się na dwa duŜe oskrzela
– prawe i lewe.

Oskrzela

Oskrzela główne mają identyczną budowę ściany, jak tchawica, ale są od niej węŜsze.

W swej strukturze posiadają chrząstki w kształcie podkówek, które są zawieszone w tkance
łącznej włóknistej, budują je, takŜe okręŜne włókna mięśniowe. Oskrzela główne dzielą się na
coraz drobniejsze oskrzeliki.

Płuca

Płuca są narządem parzystym, wypełniają całą klatkę piersiową, oprócz jej centralnej

części  –  śródpiersia.  Otoczone  są  opłucną,  błoną  surowiczą  z  przestrzenią  opłucnową
wewnątrz,  oddzielającą  płuca  od  klatki  piersiowej.  W  jamie  opłucnowej  znajduje  się
niewielka  ilość  płynu  surowiczego.  Płuca  z  wyglądu  przypominają  zaokrągloną  u  góry
piramidę.  Od  strony  śródpiersia  oba  płuca  mają  wgłębienie.  Jest  to  wnęka  płuca,  miejsce
wypełnione  przez  korzeń  płuca,  na  który  składają  się:  oskrzela,  naczynia  krwionośne
i limfatyczne oraz nerwy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

W płucach oskrzela drzewiasto się rozgałęziają. Oskrzela główne dzielą się, na

drobniejsze,  kaŜde  kolejne  oskrzele  ma  coraz  mniejszą  średnicę.  Budowa  ich  ścian  jest
podobna  do  budowy  tchawicy  i  duŜych  oskrzeli.  Od  nich  odchodzą  oskrzeliki  –  juŜ  bez
chrząstek,  a  po  kolejnych  podziałach  oskrzeliki  oddechowe,  przechodzą  w  przewody
pęcherzykowe prowadzące do pęcherzyków płucnych.

Układ końcowych odcinków dróg oddechowych ma charakter grona. Zespoły gron

tworzą zrazik, zraziki – segmenty, te zaś płaty. Lewe płuco jest mniejsze, u konia dwupłatowe
(górny i dolny płat), prawe większe, u konia trzypłatowe (górny, środkowy i dolny płat).
U przeŜuwaczy i świń prawe płuco ma 4 płaty, lewe u przeŜuwaczy 3 a u świń 2.

Wnętrze dróg oddechowych wyścielone jest błoną śluzową z licznymi gruczołami

produkującymi  śluz,  tworzący  cienką  warstwę  ochronną.  Pęcherzyki  mają  kształt  kulisty,
czasem  półkulisty  lub  wielościenny.  Utworzone  są  z  komórek  nabłonkowych  otoczonych
cienkim  zrębem  łącznotkankowym,  w  którym  znajduje  się  sieć  naczyń  włosowatych.  Przez
ś

cianę pęcherzyka płucnego i ścianę naczynia włosowatego tlen dyfunduje do krwi,

a odwrotnie przedostaje się dwutlenek węgla.

Fizjologia oddychania

Głównym mięśniem wdechowym jest przepona oddzielająca klatkę piersiową od jamy

brzusznej.  W  czasie  wdechu,  kurcząca  się  przepona  pociąga  Ŝebra  do  przodu  i  powoduje
zwiększenie  objętości  klatki  piersiowej.  Wymiana  gazowa  następuje  dzięki  róŜnicy  ciśnień,
jaka wytwarza się podczas wdechu pomiędzy pęcherzykami płucnymi, a atmosferą. Wskutek
rozszerzenia klatki piersiowej ciśnienie w jej wnętrzu staje się niŜsze niŜ panujące w danym
momencie  w  atmosferze.  Zachodzi  zjawisko  zasysania  powietrza  do  drzewa  oskrzelowego.
Płuca  podąŜają  za  klatką  piersiową,  poszerzając  się  dzięki  niewielkiej  ilości  płynu  w  jamie
opłucnowej. Wdech jest czynną fazą oddychania zewnętrznego. Wydech ma charakter bierny.
Pierwotnie  poszerzona  klatka  piersiowa  i  płuca  powracają  do  swoich  rozmiarów  dzięki
zjawisku  odkształcenia  spręŜystego.  Ciśnienie  w  płucach  zwiększa  się  w  porównaniu
z ciśnieniem atmosferycznym i powietrze uchodzi z płuc.

Częstość oddechów w stanie spoczynku u poszczególnych gatunków wynosi:

−

bydło – od 10 do 30,

−

konie – od 8 do 16,

−

winie – od 8 do 18.

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Jak zbudowane jest serce?
2.  Z jakich warstw zbudowane są naczynia krwionośne?
3.  Czym róŜnią się, a w czym są podobne Ŝyły i tętnice?
4.  Z jakich części składa się układ krwionośny?
5.  Jaki przebieg ma duŜy obieg krwi, a jaki mały obieg krwi?
6.  Jaka jest budowa i właściwości krwi?
7.  Z jakich elementów zbudowany jest układ chłonny?
8.  Jaką rolę pełni układ chłonny?
9.  W  jaki  sposób  układ  chłonny  uczestniczy  w  tworzeniu  układu  odpornościowego

w organizmie?

10. Jak zbudowany jest układ oddechowy?
11. Czym charakteryzują się procesy oddychania?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Sporządź schemat przepływu krwi w układzie krwionośnym

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  przeczytać materiał nauczania dotyczący obiegu krwi,
2)  narysować serce w postaci prostokąta,
3)  narysować schematycznie mały i duŜy obieg krwi,
4)  zaznaczyć  na  schemacie  kolorem  czerwonym  naczynia,  w  których  krew  jest  natleniona,

a niebieskim – odtleniona,

5)  obrysować podwójną linią ściany tętnic,
6)  nanieść nazwy największych naczyń,
7)  zaznaczyć strzałkami przebieg krwi,
8)  sprawdzić prawidłowość wykonania ćwiczenia,
9)  powiesić pracę na tablicy i porównać z pracami kolegów,
10)  zanotować spostrzeŜenia z ćwiczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

kartki białego papieru,

−

ołówek, mazaki – czerwony i niebieski.

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dotycząca układu krwionośnego.

Ćwiczenie 2

Porównaj budowę i funkcje naczyń krwionośnych i chłonnych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  przeczytać materiał nauczania dotyczący układu krwionośnego i oddechowego,
2)  określić kryteria do porównania,
3)  narysować tabelę do porównań,
4)  sporządzić porównanie naczyń,
5)  porównać swoje zestawienie ze sporządzonymi przez kolegów z innych grup,
6)  nanieść poprawki,
7)  sporządzić notatkę z ćwiczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

kartki białego papieru formatu A1,

−

kolorowe mazaki,

−

literatura z rozdziału 7 poradnika dotycząca budowy układu krwionośnego i oddechowego.

Ćwiczenie 3

Udowodnij tezę, Ŝe krew pełni waŜną funkcję w organizmie

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania dotyczący układu krwionośnego,
2) określić tezę którą naleŜy udowodnić,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3)  określić z kolegami funkcje krwi (nie więcej jak 6),
4)  określić funkcję, która potwierdza tezę,
5)  zapisać ją na schemacie uzyskanym od nauczyciela – „szkielecie ryby”,
6)  wyjaśnić w jaki sposób funkcja jest pełniona,
7)  zapisać kaŜde wyjaśnienie funkcji na osobnej kartce,
8)  przypiąć kartki z wyjaśnieniami do schematu,
9)  przeczytać wyjaśnienia sporządzone przez kolegów z innych grup,
10)  przeczytać udowodnienie tezy waszej grupy,
11)  wysłuchać dowodów innych grup,
12)  wziąć udział w dyskusji,
13)  sporządzić notatkę z ćwiczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

tablica,

−

karton A1,

−

małe kolorowe kartki,

−

kolorowe mazaki,

Ćwiczenie 4

Przeprowadź obserwację oddychania konia.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  przeczytać materiał nauczania dotyczący oddychania,
2)  zaobserwować sposób oddychania konia,
3)  policzyć ilość oddechów w ciągu 1 minuty,
4)  zwrócić uwagę na specyfikę oddychania konia,
5)  wyjaśnić sposób wykonywania wdechu i wydechu,
6)  sporządzić notatkę z ćwiczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

notatnik,

−

stoper,

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dotycząca układu oddechowego.

Ćwiczenie 5

Sporządź schemat blokowy drogi, którą gazy są transportowane w organizmie

zwierzęcym od wdechu do wydechu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  przeczytać materiał nauczania dotyczący oddychania,
2)  określić drogę, którą przedostaje się tlen do tkanek,
3)  określić poszczególne części układów, którymi przepływa dwutlenek węgla,
4)  narysować schemat blokowy przedstawiający drogę gazów od wdechu do wydechu,
5)  zawiesić swój schemat na tablicy,
6)  porównać swój schemat ze schematami kolegów,
7)  nanieść ewentualne poprawki na swój schemat,
8)  sporządzić notatkę z ćwiczenia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

papier biały A1,

−

kolorowe mazaki,

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dotycząca funkcjonowania układu oddechowego.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1)  wymienić elementy składowe układu krwionośnego??
2)  określić cechy charakterystyczne serca?
3)  scharakteryzować budowę naczyń krwionośnych?
4)  określić przebieg duŜego i małego obiegu krwi?
5)  wyjaśnić rolę krwi i jej elementów morfotycznych?



6) scharakteryzować budowę układu chłonnego?
7) określić znaczenie układu chłonnego?



8)  wymienić kolejno poszczególne części układu oddechowego?
9)  określić cechy budowy układu oddechowego?
10)  scharakteryzować fizjologię wdechu i wydechu



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3. Budowa i funkcjonowanie układu pokarmowego

4.3.1. Materiał nauczania

Układ pokarmowy (trawienny)

Składa się z przewodu pokarmowego i gruczołów leŜących poza jego ścianami. Przewód

pokarmowy  tworzony  jest  przez  jamę  ustną,  gardło,  przełyk,  Ŝołądek,  jelito  cienkie  i  jelito
grube.  W  skład  jelita  cienkiego  wchodzą  dwunastnica,  jelito  czcze  i  biodrowe  (kręte).  Jelito
grube  dzieli  się  na:  jelito  ślepe,  okręŜnicę  i  odbytnicę,  zakończoną  odbytem.  Gruczoły
zaścienne to wątroba i trzustka.

ciany wszystkich części przewodu pokarmowego od przełyku do odbytu mają taką samą

trójwarstwową  budowę,  którą  stanowią:  wewnętrzna  warstwa  –  błona  śluzowa,  środkowa
–  błona  mięśniowa  i  zewnętrzna  –  błona  łącznotkankowa.  Śluzówka  Ŝołądka  i  jelita  jest
mocno  sfałdowana,  przez  co  zwiększa  powierzchnię  trawienną  i  chłonną  przewodu
pokarmowego.  Mięśniówka  zbudowana  jest  z  mięśni  gładkich.  Najbardziej  zewnętrzna
warstwa  przewodu  pokarmowego  zbudowana  jest  z  mocnej  elastycznej  tkanki  łącznej,
pokrytej gładką osłonką otrzewnej.

Jama ustna, początkowy odcinek układu – jest ograniczona z boków policzkami, zębami

i  dziąsłami,  od  dołu  przez  język,  a  od  góry  przez  podniebienie.  Podniebienie  miękkie,  które
jest  przedłuŜeniem  podniebienia  twardego  (kostnego  rusztowania  jamy  ustnej),  pomaga przy
połykaniu  i  nie  pozwala  na  dostanie  się  pokarmu  do  jamy  nosowej.  U  konia  podniebienie
miękkie jest na tyle długie, Ŝe uniemoŜliwia przechodzenie powietrza z jamy ustnej do gardła.
W  jamie  ustnej  pokarm  poddawany  jest  trawieniu  mechanicznemu,  a  tylko  w  niewielkim
stopniu,  enzymatycznemu.  Trawienie  mechaniczne  przygotowuje  pokarm  do  trawienia
chemicznego. Uczestniczą w tym organy jamy ustnej: zęby, język oraz ślina.

Zęby słuŜą do rozdrabniania pokarmu, niezaleŜnie od rodzaju kaŜdy zbudowany jest z:

−

korony zęba wystającej ponad dziąsło,

−

szyjki zęba – części otoczonej dziąsłem,

−

korzenia zęba – część tkwiącą w zębodole.
KaŜdy ząb jest zbudowany z kilku warstw:

−

szkliwo – najtwardsza, zewnętrzna warstwa, pokrywa tylko koronę i górną część szyjki,

−

zębina – warstwa podobna do kości, leŜąca pod szkliwem, otacza komorę zębową,

−

miazga – miękka tkanka, w komorze zęba, zawiera naczynia krwionośne i nerwy,

−

cement – twarda substancja mocująca ząb w zębodole, u koni pokrywa cały ząb.

Zęby róŜnią się wielkością i kształtem w zaleŜności od rodzaju pokarmu, jakim się

zwierzę odŜywia. Występują grupy zębów o róŜnych funkcjach i budowie: siekacze, kły oraz
zęby policzkowe – przedtrzonowe i trzonowe. Siekacze są dłutowate, słuŜą do odcinania
kawałków pokarmu, za nimi znajdują się cztery stoŜkowate kły. Po bokach występują zęby
policzkowe słuŜące do miaŜdŜenia i rozcierania pokarmu.

Bydło i konie mają dobrze rozwinięte siekacze do ścinania trawy oraz spłaszczone

trzonowce, nie posiadają kłów (za wyjątkiem ogierów) niektóre klacze mają kły szczątkowe.
Ś

winie odŜywiające się pokarmem róŜnorodnym mają zarówno siekacze, jak i kły oraz zęby

policzkowe.

U koni i świń siekacze, których jest po 6 w górnej szczęce i Ŝuchwie, dzielą się na: cęgi,

redniaki, okrajki.

U przeŜuwaczy siekacze występują tylko w Ŝuchwie i jest ich 8: cęgi, średniaki

wewnętrzne i zewnętrzne oraz okrajki. PrzeŜuwacze w górnej szczęce nie posiadają zębów
siecznych, bowiem ścinają trawę przez przyciskanie jej powierzchnią języka i górnej wargi do
dolnych siekaczy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Konie i przeŜuwacze mają po kaŜdej stronie po 3 zęby przedtrzonowe i 3 trzonowe,

zarówno w górnej szczęce jak i w Ŝuchwie. Świnie mają po 4 zęby przedtrzonowe
i 3 trzonowe analogicznie połoŜone jak u innych zwierząt; stąd ogiery 40, klacze 36, świnie
44, a bydło 32 zębów stałych.

W trawieniu mechanicznym oprócz zębów, ma teŜ udział język, uczestniczący

w pobieraniu  pokarmu,  mieszaniu  go  i  formowaniu  kęsów  oraz  ślina,  wytwarzana  przez
gruczoły  ślinowe,  która  zwilŜa  pokarm,  zapoczątkowuje  trawienie  i  ułatwia  jego  połykanie.
Wydzielane w ślinie świń i koni enzymy rozkładające skrobię na cukry proste, ze względu na
krótki czas przebywania pokarmu w jamie ustnej i śladową ich ilość nie odgrywają większego
znaczenia.

Pokarm z jamy ustnej przechodzi do gardła, jamy połoŜonej poza podniebieniem

miękkim, gdzie przewód pokarmowy krzyŜuje się z oddechowym. Z jamy ustnej przez gardło
pokarm dostaje się do przełyku, a następnie do Ŝołądka. Przełyk jest umięśnioną rurą
prowadzącą wprost z gardła do Ŝołądka.

śołądek jest to grubościenny, umięśniony worek leŜący z lewej strony ciała tuŜ poniŜej

ostatniego  Ŝebra.  Budowa  Ŝołądka  zwierząt  domowych  jest  zróŜnicowana.  U  konia  i  świni
(zwierzęta  monogastryczne)  Ŝołądek  jest  stosunkowo  mały  i  jednokomorowy  złoŜeniowy
a u przeŜuwaczy (zwierzęta poligastryczne) bardzo duŜy i wielokomorowy.

W budowie Ŝołądka u konia i świni moŜna wyróŜnić następujące elementy: wpust

ołądka, dno Ŝołądka i część odźwiernikową. Otwór prowadzący z przełyku do Ŝołądka

(wpust Ŝołądka) zaopatrzony jest w pierścień mięśni gładkich zwany zwieraczem. Zwykle jest
on stale zamknięty i otwiera się odruchowo w chwili, gdy fala perystaltyczna doprowadza do
niego  kęs  pokarmowy.  U  koni  zwieracz  ten  jest  bardzo  silny  i  uniemoŜliwia  cofanie  się
pokarmu  do  jamy  ustnej.  Inny  zwieracz  kontroluje  ruch  pokarmu  na  granicy  Ŝołądka  i  jelita
cienkiego  –  odźwiernik.  Pojemność  Ŝołądka  konia  jest  stosunkowo  mała  i  wynosi  8–15  l,
ś

wini 5–8 l. Śluzówka wyścielająca światło Ŝołądka zawiera olbrzymią ilość maleńkich

gruczołów Ŝołądkowych wydzielających sok Ŝołądkowy, w skład, którego wchodzą enzymy
i kwas solny.

ołądek ten nazywany jest przełykowo-jelitowym ze względu na budowę sciany oraz

obecność w nim części bezgruczołowej i gruczołowej.

Rys. 17. Wnętrze Ŝołądka konia: 1) przełyk, 2) wpust,

3) worek ślepy Ŝołądka, 4) dno, 5) część
odźwiernikowa, 6, 7) krzywizna mniejsza
i większa

ołądka,

10)

odźwiernik,

11) początek dwunastnicy [8, s. 162]

Rys. 18. śołądek przeŜuwaczy: 1, 2) Ŝwacz,

3) czepiec, 4) księgi¸ 5) trawieniec,
6) przełyk, 7) dwunastnica [8, s. 59]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

PrzeŜuwacze mają Ŝołądek czterokomorowy. Składa się z: 3 przedŜołądków – Ŝwacza,

czepca i ksiąg oraz z Ŝołądka właściwego – trawieńca. Łączna pojemność Ŝołądka
przeŜuwaczy wynosi 200–350 l.

śwacz, to największa z komór Ŝołądka, połączona z przełykiem oraz kolejną komorą,

czepcem. Ma kształt lekko spłaszczonego wora podzielonego bruzdami. Na powierzchni
błony śluzowej Ŝwacza znajdują się liczne brodawki Ŝwaczowe, rozdrabniające pokarm.
ś

wacz nie zawiera gruczołów trawiennych, lecz bakterie, których enzymy rozkładają celulozę

oraz pierwotniaki – orzęski, biorące udział w przemianach węglowodanowo-białkowych.
Pojemność Ŝwacza u dorosłej krowy wynosi 160 l.

Czepiec to mała komora o kulistym kształcie, jego błona śluzowa ma charakterystyczne

zagłębienia – komórki czepcowe, przez co przypomina plaster miodu.

Księgi – ostatni z przedŜołądków, równieŜ nieduŜy, posiada błonę śluzową pokrytą

blaszkami, układającymi się jak otwarta ksiąŜka. Ujście czepcowo-księgowe ma połączenie
z ujściem przełyku w postaci rynienki czepca, która umoŜliwia przepływ pokarmów płynnych
z pominięciem Ŝwacza.

Trawieniec jest częścią gruczołową Ŝołądka przeŜuwaczy i przypomina budową Ŝołądek

zwierząt monogastrycznych.

Jelito cienkie jest najdłuŜszym odcinkiem układu pokarmowego, tworzonym przez

dwunastnicę  u  konia  o  długości  1–1,5  m,  jelito  czcze  i  biodrowe  (zwane  krętym)  17–28  m
u koni.  Dwunastnica  zawieszona  jest  na  więzadłach,  które  łączą  równieŜ  wątrobę  i  Ŝołądek
z grzbietową  ścianą  ciała.  Pozostała  część  jelita  cienkiego  zawieszona  jest  na  cienkiej
przezroczystej  błonie  –  krezce,  która  pozwala  całej  masie  jelit  na  znaczne  ruchy.  Krezka
stanowi równieŜ rusztowanie dla nerwów i naczyń krwionośnych

Jelito jest bardzo pofałdowane, co nadaje mu duŜą powierzchnię chłonną, którą

zwiększają  liczne  kosmki  jelitowe,  gęsto  rozmieszczone  na  wewnętrznej  powłoce  jelita.
KaŜdy z nich zawiera sieć naczyń krwionośnych włosowatych, wewnątrz tej sieci znajdują się
kapilary  limfatyczne,  do  których  przechodzą  składniki  pokarmu.  Powierzchnię  chłonną
zwiększa  takŜe,  olbrzymia  liczba  ściśle  do  siebie  przylegających  cylindrycznych  wyrostków
zwanych  mikrokosmkami.  W  błonie  śluzowej  jelita  cienkiego  rozmieszczone  są  liczne
gruczoły wydzielające sok jelitowy, uczestniczący w trawieniu.

Do dwunastnicy uchodzą przewody 2 głównych gruczołów zaściennych – wątroby

i trzustki.

Wątroba to największy gruczoł organizmu zwierzęcego, w kształcie czworoboku,

podzielonego wcięciem na 3 płaty. Przez wnękę wątrobową wchodzą do wątroby tętnica, Ŝyła
wrotna i nerwy a uchodzi przewód Ŝółciowy, który odprowadza Ŝółć do woreczka
Ŝ

ółciowego. W woreczku Ŝółciowym Ŝółć zostaje zagęszczona, w wyniku usunięcia wody

i soli. Woreczek Ŝółciowy nie występuje u konia. MiąŜsz wątroby składa się z beleczek
tworzonych przez komórki wątrobowe, które produkują Ŝółć, pełnią funkcje filtru krwi,
neutralizują trucizny w niej zawarte.

Trzustka ma kształt nieregularny, zawiera gruczoły produkujące sok trzustkowy oraz

gruczoły wydzielania dokrewnego produkujące hormony: insulinę i glukagon.

Jelito grube złoŜone jest z jelita ślepego, okręŜnicy i odbytnicy. Jelito grube stanowi

odcinek krótszy niŜ jelito cienkie (30-35% całego jelita). Śluzówka nie tworzy tu kosmków,
natomiast wytwarza grubą warstwę śluzu. Do jelita grubego przechodzą jedynie nie strawione
części pokarmu i duŜe ilości wody pochodzące z pokarmu i soków trawiennych.

Jelito ślepe u konia jest silnie rozwinięte, ma kształt rogala i duŜą pojemność około 45 l,

podobnie jak Ŝołądek przeŜuwaczy jest siedliskiem drobnoustrojów, umoŜliwiających
przyswajanie błonnika. Na zewnątrz, jelito ma charakterystyczne garby, a jego wewnętrzna
błona śluzowa, wyposaŜona jest w kieszonki jelitowe, w których bytują drobnoustroje.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

OkręŜnica, to najdłuŜszy odcinek jelita grubego, jej budowa jest zróŜnicowana

w zaleŜności  od  gatunku  zwierzęcia.  U  konia  ma  6–7  m,  pojemność  100  l  i  składa  się
z 2 części:  okręŜnicy  wielkiej  przypominającej  dwie  nałoŜone  na  siebie  podkowy  (pokład
górny  i dolny)  oraz  prostego  odcinka  okręŜnicy  małej,  która  ma  duŜo  mniejszy  przekrój
ś

wiatła jelita. OkręŜnica bydła jest gładka, zwinięta w płaską spiralę, u świń jest mocno

pofałdowana i ma kształt spirali rozciągniętej.

Odbytnica – ostatni odcinek układu pokarmowego, kończy się otworem odbytowym,

zaopatrzonym w silny zwieracz.

Rys. 19. Przewód pokarmowy bydła: 1) trawieniec, 2, 3) dwunastnica, 4) jelito czcze, 5) jelito biodrowe,

6) jelito ślepe, 7) pętla bliŜsza okręŜnicy, 8) błędnik okręŜnicy, 9) okręŜnica wstępująca, 10) jelito
proste, 11) odbyt [8, s. 66]

Rys. 20. Schemat układu pokarmowego konia: 1) jama ustna, 2) gruczoły ślinowe, 3) przełyk, 4) Ŝołądek,

5) jelito cienkie, 6) jelito ślepe, 7) okręŜnica wielka, 8) okręŜnica mała, 9) jelito proste [12, s. 81]

Fizjologia trawienia

W układzie pokarmowym zachodzą procesy trawienia mechanicznego, biologicznego

i enzymatycznego. Trawienie mechaniczne zachodzi w jamie ustnej dzięki zębom i językowi
i ślinie.  Trawienie  biologiczne  zachodzi  w  przedŜołądkach  przeŜuwaczy  i  jelicie  ślepym
konia.  Przebiega  tam  rozkład  błonnika,  którego  ssaki  nie  trawią  własnymi  enzymami,  przez
występującą,  tam  bogatą  florę  bakteryjną  i  pierwotniaki.  Uszlachetnieniu  podlega  równieŜ
białko roślinne i następuje synteza witamin K i B.

W Ŝwaczu, na zjedzonych roślinach rozwijają się masy symbiotycznych bakterii

i orzęsków. Trawią one celulozę (polisacharyd) rozłoŜoną w ten sposób na kwasy tłuszczowe,
które są wchłaniane w Ŝwaczu oraz czepcu do krwi. Powstający w Ŝwaczu mocznik jest
wykorzystany do budowy substancji organicznych własnych ciał drobnoustrojów.

Zawartość Ŝwacza wraca jeszcze raz do jamy gębowej dla dokładnego przeŜucia

i ponownie połknięta, trafia przez rynienkę przełykową, zbudowaną z dwóch fałd błony
ś

luzowej, do ksiąg, a potem do trawieńca, w którym odbywa się trawienie enzymatyczne

i który budową i funkcjami przypomina Ŝołądek jednokomorowy innych ssaków.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Trawienie enzymatyczne

W funkcjonowaniu układu pokarmowego zwierząt, moŜna wyróŜnić trzy etapy:

pobieranie pokarmu, trawienie i wchłanianie. Pasza pobrana, rozdrobniona i naśliniona
w jamie ustnej, a u przeŜuwaczy wstępnie strawiona w przedŜołądkach, trafia do dalszych
odcinków układu pokarmowego. Tam podlega trawieniu enzymatycznemu.

Trawienie enzymatyczne to hydrolityczny rozkład, z udziałem enzymów trawiennych,

wielkocząsteczkowych substancji pokarmowych: węglowodanów, białek, tłuszczów, wody,
witamin i soli mineralnych, na drobnocząsteczkowe, które są wchłaniane przez błony
komórkowe i przyswajane przez organizm.

Właściwe trawienie enzymatyczne zachodzi w Ŝołądku (równieŜ w trawieńcu) i jelitach,

za pomocą enzymów soków trawiennych: Ŝołądkowego, jelitowego i trzustkowego.

W soku trawiennym Ŝołądka występują:

−

pepsyna – enzym proteolityczny rozkładający białka do wielkocząsteczkowych
peptydów,

−

podpuszczka – występuje tylko u młodych ssaków – ścina białko mleka – kazeinę
w parakazeinian wapnia,

−

kwas solny – produkowany przez komórki okładzinowe,

−

lipaza  Ŝołądkowa  rozkładająca  tłuszcze  będące  w  postaci  emulsji  (tłuszcze  mleka)  do
glicerolu i wyŜszych kwasów tłuszczowych.
Po  przejściu  przez  Ŝołądek  częściowo  strawiony  pokarm  dostaje  się  do  bardzo  długiego

jelita cienkiego, którego pierwszym odcinkiem jest dwunastnica. Tu ulega rozkładowi pod
wpływem soków jelitowych oraz soku trzustkowego, wspomaganych działaniem Ŝółci
z wątroby, gromadzonej w woreczku Ŝółciowym. Substancje te mieszają się w jelicie cienkim
z pokarmem i uzupełniają trawienie rozpoczęte w jamie ustnej i Ŝołądku.

ółć nie zawiera enzymów trawiennych, ale ma odczyn zasadowy. Jest głównym

czynnikiem zobojętniającym kwaśną papkę pokarmową, poniewaŜ enzymy trawienne
zarówno trzustki, jak i ściany jelita nie działają w odczynie kwaśnym. Główny składnik Ŝółci
– sole kwasów Ŝółciowych – działają emulgująco na tłuszcze, co ułatwia działanie lipaz.

Sok trzustkowy, dostaje się do dwunastnicy przewodem trzustkowym, zawiera enzymy

hydrolizujące białka, tłuszcze, kwasy nukleinowe i węglowodany.

Enzymy trawienne - proteazy (trypsyna, chymotrypsyna) doprowadzają do rozpadu

duŜych  cząsteczek  białka  na  mniejsze  (peptydy),  peptydazy  (karboksypeptydaza,
aminopeptydaza)  odczepiają  drobniejsze  cząstki  rozkładając  dwu-  i  trójpeptydy  do
aminokwasów, które są wchłaniane w drodze aktywnego transportu do naczyń włosowatych,
wędrują  do  wątroby  na  krótki  okres  magazynowania,  a  następnie  są  przenoszone  do
wszystkich komórek organizmu.

Nukleazy – hydrolizują wiązania pomiędzy nukleotydami w kwasach nukleinowych.
Lipazy – rozkładają wiązania estrowe tłuszczów do glicerolu i kwasów tłuszczowych,

kwasy tłuszczowe o krótkich łańcuchach ulegają wchłonięciu, przenikając przez ściany
naczyń włosowatych limfatycznych.

Cukry złoŜone (wielocukry – węglowodany) trawione są do cukrów prostych. Skrobia

(występująca w roślinach) i glikogen (cukier zwierzęcy) do maltozy, dzięki działaniu
amylazy.

Dwucukry: sacharoza do glukozy i fruktozy, laktoza (cukier mleka)

do glukozy

i galaktozy, maltoza do 2 cząsteczek glukozy. Dzieje się to przy pomocy enzymów,
odpowiednio: sacharazy, laktazy i maltazy.

Wchłanianie (absorpcja) jest procesem złoŜonym, przebiegającym częściowo w drodze

dyfuzji i częściowo dzięki aktywnemu transportowi, do naczyń limfatycznych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Jelitowe naczynia limfatyczne przenoszą strawione składniki pokarmowe do duŜego

przewodu piersiowego, a następnie do Ŝyły obojczykowej. W ten sposób proste składniki
pokarmowe rozprowadzane są do tkanek i narządów.

Część wody zawartej w jelicie jest wchłaniana w jelicie cienkim, jednak większość

w okręŜnicy.  W  wyniku  tego  w  okręŜnicy  następuje  zagęszczenie  nie  strawionych  resztek
pokarmowych.  Bakterie  jelitowe  syntetyzują  niektóre  witaminy  i  inne  składniki,  które  są
wchłaniane do krwi. U zwierząt roślinoŜernych nie strawiony w poprzednich odcinkach jelita
pokarm  (o  duŜej  zawartości  celulozy)  zostaje  częściowo  rozłoŜony  dzięki  enzymom  bakterii
zasiedlających  jelito  grube  i  uczestniczących  w  produkcji  witamin  B  i  K.  Zjawisko  to
występuje w znacznym stopniu u konia.

Materiał pozostały po strawieniu i wchłonięciu w jelicie cienkim przechodzi do

okręŜnicy, pozbawiony juŜ większości składników odŜywczych, lecz ma jeszcze konsystencję
płynną, poniewaŜ znajduje się w nim pewna ilość wody, pochodząca z soku trzustkowego
i Ŝółci. Na przejście przez okręŜnicę i odbytnicę nie strawione resztki pokarmu potrzebują od
12 do 24 godzin, końcowym produktem jest kał, który zawiera nie strawione resztki
pokarmowe, pewne substancje wydzielone przez organizm, jak barwniki Ŝółciowe i ogromną
ilość bakterii.

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Ile i jakie rodzaje zębów ma koń, krowa i świnia?
2.  Na czym polega trawienie mechaniczne i biologiczne?
3.  Czym charakteryzuje się budowa poszczególnych odcinków układu pokarmowego?
4.  Jakie funkcje pełnią kolejne odcinki układu pokarmowego?
5.  Jaką rolę pełnią gruczoły zaścienne – wątroba i trzustka?
6.  Czym charakteryzują się składniki pokarmowe?
7.  Jakie są podstawowe enzymy trawiące białka, węglowodany i tłuszcze?
8.  Jakie cechy charakterystyczne ma układ pokarmowy konia?
9.  Jakie procesy zachodzą w jelicie ślepym u konia?
10.  Jaki związek ma budowa układu pokarmowego konia z występowaniem kolek?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Porównaj budowę Ŝołądka jednokomorowego i wielokomorowego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania dotyczący budowy układu pokarmowego,
2) wypisać cechy Ŝołądka jednokomorowego na małych, białych karteczkach, jedna cecha

na jednej karteczce,

3) wypisać cechy Ŝołądka przeŜuwaczy na małych, Ŝółtych karteczkach, jedna cecha na

jednej karteczce,

4) wymieszać wszystkie karteczki,
5) posegregować karteczki w następujący sposób: na jeden stosik kartki białe i Ŝółte,

zawierające podobne cechy obu Ŝołądków, zaokrąglić noŜyczkami rogi karteczek,

6) ułoŜyć osobno na osobne stosiki, kartki białe i Ŝółte, które nie zawierają cech

podobieństwa obu Ŝołądków,

7) przykleić karteczki na arkusz zawierający porównanie i przypiąć arkusz do tablicy,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

8)  przeczytać najpierw cechy róŜniące oba Ŝołądki, później cechy wspólne,
9)  ocenić wykonaną pracę,
10)  sporządzić notatkę z ćwiczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

tablica, karton A1,

−

małe kolorowe kartki,

−

kolorowe mazaki,

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dotycząca budowy układu pokarmowego.

Ćwiczenie 2

Rozpoznaj części układu pokarmowego róŜnych gatunków zwierząt.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1.  przeczytać materiał nauczania dotyczący układu pokarmowego,
2.  obejrzeć na rysunkach części układu pokarmowego róŜnych gatunków zwierząt,
3.  rozpoznać na rysunkach części układu pokarmowego krowy, konia i świni,
4.  obejrzeć i rozpoznać narządy w postaci eksponatów naturalnych lub modeli,
5.  sporządzić notatkę z ćwiczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

ilustracje układów pokarmowych róŜnych gatunków zwierząt,

−

modele i eksponaty naturalne narządów wewnętrznych,

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dotycząca układu pokarmowego.

Ćwiczenie 3

Nazwij części układu pokarmowego na schemacie. Opisz ich budowę.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przykleić razem z kolegami z grupy karteczki z nazwami do poszczególnych części na

schemacie budowy układu,

2)  opisać budowę tych części i przykleić ją na schemacie,
3)  wywiesić schematy na tablicy,
4)  obejrzeć prace innych grup,
5)  ocenić prawidłowość sporządzonego schematu,
6)  sporządzić notatkę z wykonanego ćwiczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

blokowy schemat budowy układu pokarmowego na kartonie A1,

−

klej, tablica,

−

literatura z rozdziału 7 poradnika dotycząca układu pokarmowego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 4

Określ funkcje poszczególnych części układu pokarmowego konia.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  wpisać nazwy poszczególnych części układu pokarmowego na schemacie jego budowy,
2)  dopasować kartki z wypisaną charakterystyką ich funkcji,
3)  wywiesić schematy na tablicy i obejrzeć prace innych grup,
4)  ocenić prawidłowość sporządzonego schematu,
5)  sporządzić notatkę z wykonanego

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

blokowy schemat budowy układu pokarmowego na kartonie A1,

−

opisy funkcji poszczególnych części układu pokarmowego na karteczkach,

−

tablica,

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dotycząca układu pokarmowego.

Ćwiczenie 5

Określ działanie enzymów na określone składniki pokarmowe.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  przygotować kartoniki z nazwami składników pokarmowych,
2)  przypiąć kartoniki do tablicy,
3)  dopasować  otrzymane  od  nauczyciela  kartoniki  z  nazwami  enzymów  do  składników

pokarmowych, na które działają,

4)  wypisać części składowe, jakie powstaną po działaniu enzymów,
5)  obejrzeć prace innych grup,
6)  wziąć udział w dyskusji,
7)  sporządzić notatkę z wykonanego ćwiczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

tablica korkowa lub magnetyczna,

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dotycząca enzymów trawiennych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) scharakteryzować

budowę

układu

pokarmowego

podstawowych gatunków zwierząt inwentarskich?

2) określić róŜnice między budową układów pokarmowych

przeŜuwaczy, konia i świni?

3) rozpoznać części układu pokarmowego i umiejscowić je na

ywym zwierzęciu?



4)  uzasadnić powody kłopotów trawiennych koni?
5)  wymienić składniki pokarmowe i określić ich cechy?
6)  określić funkcje trawienne części układu pokarmowego?
7)  określić  działanie  enzymów  trawiennych  na  określone

składniki pokarmowe?

8) wyjaśnić znaczenie gruczołów zaściennych?



9) wyjaśnić przebieg i znaczenie trawienia mechanicznego,

biologicznego i enzymatycznego?

10) określić róŜnice w funkcjach układów pokarmowych

przeŜuwaczy i monogastrycznych?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4. Budowa i funkcjonowanie układu

4.4.1. Materiał nauczania

Układ rozrodczy
Samcze narządy płciowe

U samców podstawowymi składnikami układu rozrodczego są:

−

gruczoły rozrodcze męskie (jądra), w których produkowane są komórki rozrodcze
(plemniki) i samcze hormony płciowe,

−

drogi wyprowadzające nasienie (nasieniowód),

−

gruczoły dodatkowe (gruczoł krokowy, parzyste gruczoły pęcherzykowe i opuszkowo-
cewkowe),

−

narząd kopulacyjny (prącie) umoŜliwiający przeniesienie plemników do ciała samicy.

Jądro i najądrze

Jądro jest narządem wytwarzającym komórki płciowe – plemniki. Oba jądra umieszczone

są w worku mosznowym. PołoŜenie jąder w mosznie zapewnia im mniejsze niŜ wewnątrz
jamy brzusznej wahania ciśnienia i niŜszą temperaturę.

Jądro ma kształt spłaszczonej elipsoidy, moŜna w nim wyróŜnić zrąb i miąŜsz. W zrębie

biegną naczynia krwionośne i chłonne doprowadzające do płacików składniki odŜywcze,
a zbierające niepotrzebne juŜ produkty przemiany materii oraz nerwy kontrolujące jego pracę.
Zrąb stanowi rusztowanie dla miąŜszu, który dzieli się na płaciki. W ich skład wchodzą cewki
(kanaliki) nasieniotwórcze kręte, które przechodzą w cewki proste, łączą się ze sobą, tworząc
sieć jądra.

Jądra wytwarzają plemniki i hormony płciowe. Proces wytwarzania plemników zwany

jest spermatogenezą. Komórki płciowe spermatogonia, – będące obok komórek podporowych
głównym składnikiem ściany cewek krętych – dzielą się i dojrzewają, potem przechodzą
przez etap spermatocytów I i II rzędu, następnie spermatyd, aŜ w końcu (po podziale
redukcyjnym) stają się plemnikami.

Oprócz plemników jądro produkuje równieŜ androgeny (głównie testosteron) – samcze

hormony płciowe odpowiedzialne za wzrost i rozwój zewnętrznych narządów płciowych oraz
wtórnych cech płciowych.

Do górnej krawędzi jądra przylega fajkowatego kształtu najądrze. Powstało z przewodów

wyprowadzających  i  łączących  się  w  jeden  przewód.  Tu  plemniki  są  magazynowane
i dojrzewają.  Najądrze  przechodzi  w  nasieniowód,  którego  funkcją  jest  dalszy  transport
samczych  komórek  płciowych.  W  tym  miejscu  nasieniowód  wchodzi  w  skład  powrózka
nasiennego,  wraz  z  naczyniami  krwionośnymi  i  chłonnymi,  nerwami  oraz  mięśniem
dźwigaczem jądra.

Nasienie składa się z plemników i innych substancji, które nadają mu objętość, odŜywiają

plemniki  w  trakcie  przemieszczania  się,  pobudzają  ich  ruchy.  Jednym  z  narządów
wydzielających  składniki  nasienia  są  parzyste  gruczoły  pęcherzykowe.  Ich  wydzielina  jest
bogata  w  enzymy,  fruktozę  oraz  kwas  cytrynowy  i  witaminę  C.  Ujścia  gruczołów
pęcherzykowych  wpadają  do  baniek  nasieniowodów.  Następnie  nasieniowody  łączą  się
w przewód  wytryskowy,  który  z  cewką  moczową  tworzy  końcową,  wspólną  drogę  układu
moczowego  i  rozrodczego,  przewód  moczowo-płciowy.  Do  przewodu  wytryskowego  mają
ujścia:  gruczoł  krokowy  (sterczowy)  oraz  parzyste  gruczoły  opuszkowo-cewkowe.
Wydzielina  tych  gruczołów  zawiera  róŜne  składniki,  które  są  niezbędne  do  prawidłowego
funkcjonowania plemników.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Prącie

Prącie przebiega od kości kulszowych do okolic pępka. Składa się z korzenia (nasady),

trzonu oraz z części końcowej, zwanej Ŝołędzią.

Narząd ten tworzą dwa ciała jamiste przedzielone ciałem gąbczastym. Ciała jamiste

składają  się,  z  jamek  wypełniających  się  krwią  podczas  wzwodu.  Tętnice  doprowadzające
krew  do  prącia  rozszerzają  się  wtedy,  a  odpływ  krwi  zostaje  zahamowany,  poprzez  ucisk
rozszerzonych  jamek  na  Ŝyły.  To  powoduje,  Ŝe  ciała  jamiste  sztywnieją  i  następuje  wzwód.
W środku prącia znajduje się otaczające cewkę moczową ciało gąbczaste. W przeciwieństwie
do  ciał  jamistych  ta  część  narządu  nie  sztywnieje,  a  cewka  moczowa  pozostaje  dzięki  temu
droŜna.  Koniec  tego  organu,  czyli  Ŝołądź,  jest  pokryty  fałdem  skóry  –  napletkiem,
przykrywającym ujście zewnętrzne cewki moczowej.

Rys. 21. Układ rozrodczy i wydalniczy ogiera: 1) nerka, 2) pęcherz moczowy, 3) nasieniowod, 4) najądrze,

5) prącie, 6) jądro, 7) cewka moczowa, 8) gruczoły dodatkowe, 9) prostnica, 10) odbyt [12, s. 109]

Samicze narządy płciowe

Do samiczych narządów płciowych, naleŜą parzyste gruczoły płciowe – jajniki, drogi

wyprowadzające komórki płciowe samicze (komórki jajowe) – parzyste jajowody oraz
macica, pochwa i srom. Jajniki mają kształt owalny, bądź fasolowaty, umocowane są do ścian
miednicy i sąsiednich narządów za pomocą krezki jajnikowej.

Głównymi częściami jajnika są kora i rdzeń. W tej pierwszej znajdują się pęcherzyki

pierwotne  zawierające  komórki  jajowe.  W  chwili  osiągnięcia  dojrzałości  płciowej  samicy
tworzą  pęcherzyki  dojrzewające,  a  te  przechodzą  w  dojrzałe  pęcherzyki  jajnikowe
(pęcherzyki  Graafa).  U  krowy  i  klaczy  dojrzewa  zwykle  jeden  pęcherzyk,  na  jednym
z jajników, u świni kilkanaście na obu jajnikach. W momencie, kiedy pęka pęcherzyk Graafa
uwalnia  komórkę  jajową,  która  przeszła  juŜ  podział  redukcyjny  i  zawiera  połowę
chromosomów. Moment takiego pęknięcia nazywa się jajeczkowaniem (owulacją).

Jajowody transportują komórkę jajową do macicy. Pierwszą częścią jajowodu jest lejek,

obejmujący jajnik swymi strzępkami. Wychwycona przez strzępki komórka jajowa wędruje
do bańki jajowodu, gdzie następuje zwykle zapłodnienie. Zapłodnione jajo (zygota) wędruje
następnie przez ujście maciczne jajowodu do macicy.

Macica w przeciwieństwie do jajnika i jajowodu jest narządem pojedynczym. LeŜy

w miednicy  między  pęcherzem  moczowym  a  odbytnicą.  Jajowody  wpadają  do  jej  rogów,
które  schodzą  się,  w  rozszerzonej  części  macicy, tworząc jej trzon, zwęŜający się ku dołowi
w szyjkę macicy. Szyjka objęta jest od dołu przez pochwę. Podobnie jak w przypadku jajnika,
macica  zawieszona  jest  w  miednicy  za  pomocą  więzadeł  utrzymujących  ją  w  miarę  stałym
połoŜeniu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

ciana macicy i jajowodów składa się z trzech głównych warstw: błony surowiczej

(zewnętrznej), mięśniowej (środkowej) i śluzowej (wewnętrznej). Po jajeczkowaniu
(w środku cyklu płciowego) błona śluzowa przygotowuje się na przyjęcia zapłodnionego jaja.

PrzedłuŜeniem pochwy, jej przedsionkiem, jest zatoka moczowo-płciowa, będąca

równieŜ  ujściem  cewki  moczowej.  Końcowy  odcinek  układu  rozrodczego  samicy  nazywany
jest  sromem.  Szparę  sromu  zamykają  wargi  sromowe.  Odpowiednikiem  prącia  jest  leŜąca
w dolnym spojeniu łechtaczka.

Rys. 22. Układ rozrodczy i wydalniczy klaczy: 1) nerka, 2) jajnik, 3) macica, 4) moczowód, 5) pęcherz

moczowy, 6) wymię, 7) cewka moczowa, 8) szyjka macicy, 9) prostnica, 10) pochwa, 11) odbyt,
12) przedsionek pochwy, 13) srom [12, s. 110]

Dojrzałość płciowa i rozpłodowa

W momencie osiągnięcia dojrzałości płciowej gonady zwierząt zaczynają produkować

komórki rozrodcze i hormony płciowe. Pojawia się popęd płciowy. Samce i samice nabierają
charakterystycznych dla płci cech fizjologicznych i eksterierowych, dzięki określonym dla
płci hormonom (u samców – androgeny, u samic – estrogeny).

W tym okresie zwierzęta nie mogą jeszcze zostać uŜyte do rozpłodu, poniewaŜ wciąŜ

intensywnie rosną.

Dojrzałość rozpłodowa, to okres, kiedy oprócz dojrzałości płciowej osiągną dojrzałość

fizyczną, wystarczającą na to, Ŝeby bez uszczerbku dla zdrowia i rozwoju swojego oraz
potomstwa, wydać je na świat.

Dojrzałość płciowa i rozpłodowa występuje u poszczególnych gatunków w róŜnym

okresie.

Dojrzałość płciowa:
jałówki – 6–9 miesięcy,
buhaje – 8–12 miesięcy,
klacze – 12–18 miesięcy,
ogiery – 23–27 miesięcy,
loszki – 6–7 miesięcy,
knury – 7–10 miesięcy.
Dojrzałość rozpłodowa:
jałówki – 16–18 miesięcy,
buhaje – 14–16 miesięcy,
klacze – 36–48 miesięcy,
ogiery – 30–36 miesięcy,
loszki – 9–12 miesięcy,
knury – 10–12 miesięcy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Cykl płciowy występuje tylko u samic, jest to regularnie powtarzające się dojrzewanie

komórek rozrodczych. U krów, loch i klaczy trwa średnio 20–22 dni i w tym samym rytmie
powtarza się krótki okres pobudliwości płciowej zwany rują.

W cyklu, moŜna rozróŜnić dwie fazy: pęcherzykową i ciałka Ŝółtego.
W fazie pęcherzykowej, pod wpływem gonadotropowego hormonu przysadki mózgowej

–  folikulotropiny  (FSH),  w  zaleŜności  od  plenności  gatunku  dojrzewa  charakterystyczna  dla
niego  liczba  pęcherzyków  jajnikowych.  U  krowy  i  klaczy  1  (rzadko  2),  u  loch  kilkanaście.
Dojrzały  pęcherzyk  Graafa  wytwarza  estrogeny,  które  powodują  powiększenie  gruczołów
macicznych  i  nabłonka  pochwy  oraz  rozpulchnienie  błony  śluzowej  macicy.  W  szczytowym
okresie  dojrzałości  pęcherzyka,  wydzielany  jest  inny  hormon  gonadotropowy  przysadki  –
hormon luteinizujący (LH) i największa w cyklu ilość estrogenów.

Następuje jajeczkowanie (owulacja): pęcherzyk pęka i wydostaje się z niego komórka

jajowa, która dostaje się do jajowodu, gdzie moŜliwe jest w tym momencie zapłodnienie.
Pojawiają się zewnętrzne objawy w postaci rui.

Wiele objawów rui jest podobnych u samic wszystkich gatunków: podniecenie, niepokój,

spadek  apetytu,  większy  lub  mniejszy  obrzęk  sromu,  zaczerwienienie,  wilgotność
i połyskliwość  ścian  warg  sromowych,  wydawanie  charakterystycznego  głosu  (porykiwanie
u krów,  hukanie  u  loch,  rŜenie  u  klaczy),  spokojne  stanie  w  obecności  samca.  Oprócz  tego
u krów  tolerancja  na  obskakiwanie  przez  inne  krowy,  a  takŜe  obskakiwanie  ich,  obniŜenie
wydajności  mleka,  obfity  wyciek  przejrzystego,  bardzo  ciągliwego  śluzu,  zwisającego
w kształcie  sopla.  U  klaczy  otwieranie  i  zamykanie  warg  sromowych  zwane  błyskaniem
(łyskanie),  rozstawianie  kończyn  tylnych,  wydzielanie  małych  ilości  moczu  ze  śluzem,
podnoszenie  i  odstawianie  ogona,  u  loch  odruch  tolerancji  (spokojne  stanie  przy  nacisku  na
grzbiet). Ruja dla kaŜdego gatunku ma swoją swoistą nazwę: latowanie lub gonienie u krów,
hukanie u loch, grzanie u klaczy.

Ruja u samic trwa odpowiednio:

−

u krowy – 10–18 godzin,

−

u klaczy – 2–14 dni,

−

u lochy – 2–3 dni.
Po owulacji w miejsce pękniętego pęcherzyka powstaje ciałko Ŝółte, produkujące hormon

opiekuńczy  ciąŜy  (progesteron),  który  hamuje  wydzielanie  hormonów  gonadotropowych.
W przypadku  ciąŜy  poziom  progesteronu  utrzymuje  się  i  jego  obecność  w  płynach
ustrojowych  samicy  jest  dowodem  ciąŜy.  JeŜeli  nie  dojdzie  do  zapłodnienia,  to  w  ostatnich
dniach  cyklu  rozpoczyna  się  produkcja  prostaglandyny,  która  likwiduje  ciałko  Ŝółte.
Wydzielanie progesteronu ustaje i cykl powtarza się od nowa.

Zapłodnienie

U pokrytej w okresie rui samicy, przez kopulację lub inseminację, w sposób naturalny lub

sztuczny,  dochodzi  w  jajowodzie  do  zapłodnienia.  Połączone,  komórka  jajowa  i  plemnik,
tworzą  zygotę,  która  bardzo  szybko  zaczyna  się  dzielić.  W  ten  sposób  powstaje  zarodek.
Zdolność  do  zapłodnienia  po  owulacji  u  klaczy  jest  bardzo  krótka,  trwa,  bowiem  tylko  do
4 godzin,  ale  u  krów  odwrotnie,  często  zostają  one  zapłodnione  w  momencie,  gdy  ruja  juŜ
zanika.

CiąŜa

Pierwszym objawem ciąŜy jest brak rui. CiąŜa rozpoczyna się od momentu zapłodnienia

i trwa do momentu porodu. W jej trakcie, moŜna wyróŜnić dwa okresy: zarodkowy
(embrionalny) i płodowy.

Okres zarodkowy trwa od zapłodnienia do momentu wytworzenia błon płodowych. Okres

płodowy następuje po okresie zarodkowym i trwa do porodu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zarodek w początkowej fazie odŜywia się substancjami odŜywczymi pochodzącymi

z cytoplazmy  komórki  jajowej,  w  momencie  wszczepienia  się  w  błonę  macicy  wydzieliną
gruczołów  macicznych.  Z  komórek  zarodka  na  granicy  z  błoną  macicy  powstaje  zewnętrzna
błona  płodowa  –  kosmówka,  wokół  zarodka druga błona płodowa – owodnia a między nimi
omocznia.  W  następnym  okresie  ciąŜy  powstaje  łoŜysko,  z  kosmówki  i  warstwy  błony
ś

luzowej macicy, która się z nią styka.

Za pomocą łoŜyska powstały z zarodka płód odŜywia się, oddycha i usuwa swoje

produkty  przemiany  materii.  ŁoŜysko  nie  dopuszcza  do  wnikania  do  płodu  drobnoustrojów
i trucizn.  Płód  wytwarza  własny  układ  krąŜenia,  który  nie  ma  bezpośredniego  połączenia
z krwiobiegiem  matki.  Krew  matki  i  płodu  nie  mieszają  się.  Składniki  pokarmowe  i  tlen
dostają  się  z  krwiobiegu  matki  do  krwiobiegu  płodu  dzięki  zjawiskom  dyfuzji  przez  błony
półprzepuszczalne naczyń krwionośnych matki i płodu, stykających się ze sobą w łoŜysku. Tą
drogą usuwany jest dwutlenek węgla i produkty przemiany materii płodu.

Poród

Zakończeniem ciąŜy jest poród – wydalenie z dróg rodnych samicy, dojrzałego do

samodzielnego Ŝycia i dalszego rozwoju oseska.

Pierwszymi objawami zbliŜającego się porodu jest nabrzmienie wymienia i pojawienie

się  siary,  rozluźnienie  więzadeł  krzyŜowo-miednicowych,  obwiśnięcie  brzucha,  obrzęk
i wydłuŜenie  się  warg  sromowych,  wyciek  z  nich  śluzu.  TuŜ  przed  porodem występuje silny
niepokój,  spoglądanie  do  tyłu  na  swoje  boki,  wstawanie,  kładzenie  się,  klacze  krąŜą  po
boksie,  wymachują  ogonem,  bardzo  mocno  się  pocą,  lochy  ścielą  gniazdo.  W  momencie
pojawienia  się  bólów  porodowych,  wywołanych  rytmicznymi  skurczami  macicy  i  tłoczni
brzusznej  (pod  wpływem  hormonu  oksytocyny),  błony  płodowe  wypełnione  płynami
płodowymi  napierają  i  otwierają  końcowe  drogi  rodne:  szyjkę  macicy,  pochwę  i  srom.  Po
rozwarciu szyjki macicy, pękają błony płodowe i płód jest wypierany na zewnątrz.

U klaczy i krowy płód przyjmuje specyficzne połoŜenie: główkowe, bądź pośladkowe.

Przy połoŜeniu główkowym, najpierw pokazuje się jedna nóŜka, potem druga, następnie pysk
i  główka.  Ciało  płodu  przybiera  kształt  klina.  Przy  tym  połoŜeniu  nóŜki  mają  ustawione
podeszwy  kopytek  (raciczek)  do  dołu.  Przy ułoŜeniu pośladkowym trochę mniej korzystnym
(poród  trwa  dłuŜej),  podeszwy  kończyn  tylnych  zwrócone  są  do  góry.  Po  dalszej  serii
skurczów zostaje wydalone łoŜysko.

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Z jakich części zbudowany jest układ rozrodczy samicy i samca?
2.  Z jakich części zbudowany jest jajnik i jądro?
3.  W jaki sposób powstają komórki rozrodcze?
4.  Jaki ma przebieg cykl płciowy samic?
5.  Jaka jest budowa komórki jajowej i plemnika?
6.  Jak przebiega proces kopulacji?
7.  Jakie funkcje pełnią błony płodowe?
8.  Jaka jest budowa łoŜyska?
9.  Jaki jest przebieg ciąŜy?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Rozpoznaj części układu rozrodczego samca i samicy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  przeczytać materiał nauczania dotyczący układu rozrodczego,
2)  obejrzeć ilustracje przedstawiające części układu rozrodczego samca,
3)  rozpoznać na rysunkach bez podpisów i nazwać części układu rozrodczego samca,
4)  powtórzyć czynności z ilustracjami układu rozrodczego samicy,
5)  ocenić prawidłowość wykonanego ćwiczenia,
6)  sporządzić notatkę.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

atlasy anatomiczne zwierząt,

−

ilustracje układu rozrodczego samca i samicy,

−

plansze lub modele układów rozrodczych,

−

literatura z rozdziału 7 poradnika dotycząca układu rozrodczego.

Ćwiczenie 2

Porównaj fizjologię rozmnaŜania róŜnych gatunków samic.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania dotyczący rozmnaŜania,
2) sporządzić zestawienie porównujące klacze, krowy, lochy pod względem fizjologii

rozmnaŜania: wieku uzyskiwanej dojrzałości płciowej i rozpłodowej, długości trwania
cyklu płciowego i rui, czasu trwania ciąŜy i porodu,

3)  określić cechy podobne, podkreślając je,
4)  przeczytać najpierw cechy wspólne, później cechy róŜniące poszczególne gatunki od siebie,
5)  wysłuchać porównań innych kolegów i wziąć udział w dyskusji,
6)  sporządzić notatkę z ćwiczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

tablica,

−

karton A1,

−

małe kolorowe kartki,

−

kolorowe mazaki,

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dotycząca rozmnaŜania.

Ćwiczenie 3

Rozpoznaj objawy rui oraz porównaj je u samic róŜnych gatunków zwierząt.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przygotować się do zgadywanki (ustalić zestaw 20 pytań z zakresu cyklu płciowego,

łącznie z odpowiedziami), wykorzystując przeźrocza i ilustracje,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2) wybrać w grupie lidera,
3) naradzić się w grupie i podać prawidłową odpowiedź na zadane przez lidera innej grupy

pytania,

4)  skreślić z listy swojej grupy pytania, które juŜ wystąpiły,
5)  uczestniczyć w podliczeniu wyników po kolejnych pięciu rundach,
6)  dopasować wraz z kolegami z grupy, cechy rui do samic określonego gatunku,
7)  umieścić w środku kartonu A1, nazwę samicy a wokół niej wpisać objawy rui, najbliŜej

te, które są charakterystyczne dla gatunku w okresie nasilonej rui,

8)  zawiesić mapę na tablicy,
9)  porównać wykonanie map,
10)  ocenić wykonanie, podkreślając na zielono popełnione przez kolegów błędy,
11)  sporządzić notatkę.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

karton A1,

−

kolorowe mazaki,

−

tablica korkowa lub magnetyczna,

−

ilustracje i przezrocza obrazujące zachowanie samic w czasie rui,

−

rzutnik,

−

literatura z rozdziału 6 poradnika dotycząca rozrodu.

Ćwiczenie 4

Rozpoznaj objawy ciąŜy i zbliŜającego się porodu u klaczy i krowy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  przeczytać materiał nauczania dotyczący ciąŜy,
2)  sprawdzić w dokumentacji terminy porodów klaczy źrebnych,
3)  określić zachowanie i wygląd klaczy na okólniku i w trakcie przepędzania,
4)  sprawdzić stan wymienia, okolic krzyŜa i sromu,
5)  określić w jakim okresie ciąŜy są klacze,
6)  porównać z oceną kolegów,
7)  sporządzić notatkę z ćwiczenia,
8)  powtórzyć czynności, w oborze z krowami,
9)  ocenić prawidłowość wykonanego ćwiczenia,
10)  sporządzić notatkę.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

dokumentacja dotycząca terminów porodu klaczy i krów,

−

klacz,

−

krowa.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1)  określić części układu rozrodczego samicy i samca?
2)  określić cechy budowy jajnika i jądra?
3)  scharakteryzować przebieg cyklu płciowego?
4)  scharakteryzować  działanie  hormonów  regulujących  przebiegiem  cyklu

płciowego?

5)  rozpoznać objawy rui u krowy, klaczy i lochy?
6)  określić funkcje błon płodowych i budowę łoŜyska?
7)  rozpoznać objawy zbliŜającego się porodu u krowy, klaczy i lochy?
8)  scharakteryzować przebieg ciąŜy?
9)  rozpoznać objawy porodu?
10)  scharakteryzować przebieg porodu?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.5. Budowa i funkcjonowanie układu dokrewnego i nerwowego

4.5.1. Materiał nauczania

Gruczoły dokrewne

Gruczoły dokrewne produkują hormony wydzielane do krwi. Są to gruczoły wydzielania

wewnętrznego. Hormony – produkty wytworzone w gruczole dokrewnym, regulują
aktywność róŜnych komórek, a przez to czynność narządów lub nawet całego organizmu.

Hormony wydzielane są bezpośrednio do krwi i są transportowane przez naczynia

krwionośne (tętnice) do tkanek i narządów, w których są potrzebne. Na działanie hormonów
wraŜliwe  są  tylko  te  komórki,  które  posiadają  receptory  dla  danego  hormonu.  Gruczoły
dokrewne  nie  mają  przewodów  wyprowadzających,  natomiast  są  wyposaŜone  w  gęstą  sieć
naczyń  włosowatych.  Wiele  hormonów  jest  wytwarzanych  w  róŜnych  innych  miejscach,
w ścianie przewodu pokarmowego, dróg oddechowych, narządu moczowego – są to hormony
tkankowe.

Wśród gruczołów dokrewnych wyróŜnia się następujące: przysadka mózgowa, tarczyca,

przytarczyce, szyszynka, nadnercza, trzustka, gonady samcze i samicze – jądra i jajniki.

Przysadka mózgowa posiada dwie części, gruczołową i nerwową, część gruczołowa

produkuje hormony a nerwowa gromadzi hormony z podwzgórza i wyprowadza je do krwi.

Cześć gruczołowa przysadki wydziela:

−

hormon wzrostu regulujący wzrost organizmu – somatotropinę,

−

prolaktynę pobudzającą wytwarzanie mleka,

−

hormony tropowe, które wpływają na inne gruczoły dokrewne: tyreotropina (TSH) na
tarczycę,

kortykotropina

(ACTH)

nadnercza,

gonadotropiny

–

hormon

folikulotropowy (FSH) i luteinizujący (LH) na jajniki i jądra.
Cześć nerwowa przysadki gromadzi i wydala:

−

oksytocynę pobudzającą skurcz mięśniówki macicy w czasie porodu, a komórki
mięśniowo-nabłonkowe pęcherzyków mlecznych wymienia, w trakcie doju,

−

wazopresynę regulującą ciśnienie krwi i poziom wody w organizmie.
Tarczyca wydziela hormony tarczycowe:

−

tyroksynę i trójjodotyroninę, które wpływają na przemianę materii, wzrost zwierzęcia,
funkcjonowanie układu nerwowego i gruczołów płciowych,

−

kalcytoninę regulującą poziom wapnia we krwi (obniŜa poziom wapnia do wartości
prawidłowych, gdy jest on podwyŜszony).
Przytarczyce – wydzielają parathormon (PTH) utrzymujący odpowiedni poziom wapnia

i fosforu we krwi w płynach ustrojowych.

Szyszynka jest przekształconą w mały gruczoł dokrewny częścią ośrodkowego układu

nerwowego,

produkuje

hormon

melatoninę,

hamujący

wydzielanie

hormonów

gonadotropowych, regulujący rytm dobowy organizmu.

Nadnercza wydzielają:

−

adrenalinę – hormon wpływający na układ krąŜenia i zwiększający poziom cukru we
krwi (antagonista insuliny),

−

kortyzon uczestniczący w przystosowaniu zwierzęcia do reakcji na czynniki środowiska,

−

aldosteron regulujący gospodarkę mineralną ustroju.

−

Trzustka wydziela:

−

insulinę – obniŜającą poziom cukru we krwi,

−

glukagon – przeciwdziałający obniŜeniu poziomu cukru poniŜej wartości prawidłowych
(działa antagonistycznie do insuliny),

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Gonady samicze (jajniki) wydzielają:

−

estrogeny – kontrolujące cykle płciowe, płodność i przebieg ciąŜy,

−

progesteron – hormon ciałka Ŝółtego – który przygotowuje błonę śluzową macicy do
przyjęcia płodu, hamuje rozwój pozostałych pęcherzyków jajnikowych, pobudza rozwój
gruczołu mlekowego,

−

relaksynę – wydzielaną przed porodem, rozluźniającą więzadła krzyŜowo-miednicze.
Gonady samcze (jądra) wydzielają androgeny (testosteron i androsteron),

odpowiedzialne za samcze cechy płciowe. Kastrowanie samców w młodym wieku powoduje
zanik samczych cech fizycznych i płciowych, zwolnienie przemiany materii i zmniejszenie
pobudliwości.

Układ nerwowy

Układ nerwowy reguluje funkcjonowanie wszystkich narządów i układów w organizmie

zwierzęcym. Gromadzi informacje napływające z zakończeń czuciowych, poddaje je analizie
oraz bierze udział w adaptacji organizmu do zmieniających się warunków wewnętrznych
i środowiskowych. Układ nerwowy zbudowany jest z komórek nerwowych i glejowych.

Komórka nerwowa (neuron) to najwaŜniejszy składnik układu nerwowego, decydujący

o jego funkcjach. Komórki glejowe stanowią podporę komórek nerwowych, jednocześnie je
chroniąc i odŜywiając.

W skład komórki nerwowej wchodzi ciało komórki (epikarion) i dwa rodzaje wypustek:

dłuŜszy, pojedynczy neuryt (akson) oraz liczne, krótsze wypustki – dendryty. Akson przenosi
informacje z ciała komórki do innych komórek nerwowych lub narządów wykonawczych
(efektorów), dendryty natomiast przekazują impulsy do ciała komórki nerwowej.

Komórki nerwowe łączą się ze sobą połączeniami – synapsami, które pośredniczą

w przekazywaniu informacji.

Rys. 23. Komórka nerwowa [13]

W skład układu nerwowego wchodzi ośrodkowy i obwodowy, a takŜe autonomiczny

układ nerwowy.

Ośrodkowy układ nerwowy

Ośrodkowy układ nerwowy obejmuje mózgowie (mózg, pień mózgu i móŜdŜek) oraz

rdzeń kręgowy. Poddaje rejestracji i analizie pobudzenia dopływające z układu obwodowego
i zapewnia prawidłową reakcję organizmu na te bodźce. Największą część mózgu stanowią
półkule mózgu, które dzieli się na cztery płaty: czołowy, ciemieniowy, skroniowy i potyliczny

Obwodowy układ nerwowy

Obwodowy układ nerwowy tworzą nerwy czaszkowe i nerwy rdzeniowe. Układ ten

odbiera doznania czuciowe i przewodzi je z ośrodków nerwowych (mózg, rdzeń kręgowy) do
narządów wykonawczych (mięśni, gruczołów dokrewnych). Nerwy obwodowe zbudowane są
z włókien nerwowych ruchowych, czuciowych i autonomicznych. Włókna ruchowe
i autonomiczne przewodzą pobudzenia do narządów wykonawczych (mięśni, gruczołów

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

wydzielania  wewnętrznego).  Włókna  czuciowe  są  dendrytami  i  przewodzą  pobudzenia  do
ośrodków nerwowych.
Autonomiczny  (wegetatywny)  układ  nerwowy  wyodrębniany  jest  ze  względów
czynnościowych,  unerwia  narządy  wewnętrzne,  których  czynności  są  niezaleŜne  od  woli
zwierzęcia. Układ ten dzieli się na część współczulną i przywspółczulną.

Funkcją układu współczulnego (sympatycznego) jest podnoszenie ogólnej aktywności

organizmu. Odgrywa on pierwszoplanową rolę w sytuacjach stresowych, wymagających
pełnej mobilizacji organizmu

Aktywność układu przywspółczulnego (parasympatycznego) przewaŜa podczas snu,

odpoczynku i odpręŜenia.

Łuk odruchowy

Podstawowy mechanizm działania ośrodkowego układu nerwowego to odruch nerwowy,

który jest reakcją na bodziec działający na receptory. Receptor jest zakończeniem włókna
czuciowego, przystosowanym do odbierania podniet.

Odruchy mogą być bezwarunkowe i warunkowe. Odruchy bezwarunkowe są to reakcje

wrodzone  (wydzielanie  soków  trawiennych,  wydalanie  moczu  i  kału,  odruchy  płciowe,
kaszel).  Odruchy  warunkowe  to  te,  które  wykształcają  się  w  trakcie  Ŝycia  zwierzęcia.
PodłoŜem  fizjologicznym  reakcji  odruchowych  jest  łuk  odruchowy.  Jest  on  drogą,  którą
przebywa  impuls  nerwowy  od  receptorów  narządu  czuciowego  do  komórek  nerwowych
narządu  wykonawczego.  MoŜe  równieŜ  płynąć  w  odwrotnym  kierunku.  Impuls  nerwowy
powstaje przy wystarczająco silnej podniecie, Ŝeby pobudzić receptor.

KaŜdy łuk odruchowy składa się z receptora, drogi doprowadzającej, która przewodzi

pobudzenia  od  receptora  do  ośrodka  nerwowego,  ośrodek  nerwowy  (mózg,  rdzeń  kręgowy),
drogi  odprowadzającej,  przenoszącej  pobudzenia  do  narządu  wykonawczego,  narząd
wykonujący  czynności  –  efektor  (mięśnie,  gruczoły  wydzielania  wewnętrznego).  Drogami
przewodzącymi impulsy są nerwy czuciowe, ruchowe oraz czuciowo-ruchowe.

Rys. 24. Struktury łuku odruchowego [13]

4.5.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1)  Jakie są objawy zbliŜającego się porodu i jego przebieg?
2)  Jakie są gruczoły dokrewne?
3)  Jak działają hormony na układ rozrodczy?
4)   Jakie są funkcje układu nerwowego?
5)  Jak zbudowany jest układ nerwowy?
6)  Jakie elementy składowe budują łuk odruchowy?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.5.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Określ połoŜenie gruczołów dokrewnych i przypisz im odpowiednie funkcje.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  przeczytać materiał nauczania dotyczący budowy gruczołów dokrewnych,
2)  nanieść na ilustracji lub schemacie połoŜenie gruczołów dokrewnych,
3)  określić poszczególne gruczoły,
4)  zaznaczyć strzałkami oddziaływanie między nimi,
5)  sporządzić  tabelę  z  nazwami  gruczołów,  nazwami  wydzielanych  przez  nie  hormonów

i funkcji jakie pełnią,

6) ocenić prawidłowość wykonanego ćwiczenia,
7) sporządzić notatkę.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

schemat zarysu ciała konia lub krowy,

−

kolorowe mazaki,

−

atlas budowy anatomicznej zwierząt.

Ćwiczenie 2

Określ przebieg łuku odruchowego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  przeczytać materiał nauczania dotyczący odruchów,
2)  sporządzić schemat blokowy z przebiegiem łuku odruchowego,
3)  zaznaczyć strzałkami przebieg łuku,
4)  ocenić prawidłowość wykonanego ćwiczenia,
5)  sporządzić notatkę.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

schemat zarysu ciała konia lub krowy,

−

kolorowe mazaki.

Ćwiczenie 3

Rozpoznaj części układu nerwowego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  zapoznać się z materiałem nauczania dotyczącym układu nerwowego,
2)  przeanalizować plansze przedstawiające układ nerwowy kona,
3)  rozpoznać i nazwać (na rysunku) części układu nerwowego ,
4)  sporządzić notatkę.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

atlasy anatomiczne zwierząt,

−

plansze,

−

literatura z rozdziału 6 dotycząca układu nerwowego.

4.5.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1)  scharakteryzować gruczoły dokrewne i ich funkcje?
2)  określić działanie poszczególnych hormonów?
3)  scharakteryzować budowę układu nerwowego?
4)  wymienić przykłady odruchów bezwarunkowych i warunkowych?
5)  określić przebieg łuku odruchowego?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.6. Czynniki wpływające na rozwój i uŜytkowość zwierząt.

Dobrostan zwierząt gospodarskich

4.6.1. Materiał nauczania

Czynniki wpływające na rozwój i uŜytkowość zwierząt

Na procesy rozwojowe zwierząt, ich zdrowie i przydatność uŜytkową, w tym

produkcyjną mają wpływ trzy grupy czynników:
1)  czynniki wewnętrzne dziedziczne (genetyczne),
2)  czynniki wewnętrzne paragenetyczne i niegenetyczne,
3)  czynniki zewnętrzne – środowiskowe.

Czynniki dziedziczne, to zespół cech, odziedziczonych po przodkach, które wyznaczają

rozwój  osobniczy  zwierzęcia,  decydują  o  jego  niezmiennych  właściwościach,  jak  równieŜ
o pewnych  jakościowych  cechach  osobnika  określając  w  chwili  zapłodnienia  z  góry
nieodwracalny  przebieg  rozwoju.  Czynniki  te  róŜnicują  zwierzęta  tego  samego  gatunku,
w zaleŜności od typu uŜytkowego, rasy, a takŜe bezpośrednich przodków.

Wpływ czynników dziedzicznych na cechy uŜytkowe zwierząt jest mniejszy niŜ wpływ

czynników niedziedzicznych, wyjątkiem są: długość strzyków u krów, tempo wypływu mleka
w czasie doju, a takŜe, choć w mniejszym stopniu: wzrost zwierząt czy skład chemiczny
mleka.

Czynniki dziedziczne mogą wywoływać choroby genetyczne, które powodują powstanie

wad wrodzonych, zaburzeń hormonalnych prowadzących do wad budowy, niepłodności,
zakłócenia procesu rozwojowego, uniemoŜliwiające uŜytkowanie zwierząt.

Pod wpływem działania czynników dziedzicznych kształtuje się fenotyp, czyli zespół

cech osobnika, powstałych w wyniku reakcji cech dziedzicznych (genotypu) i czynników
ś

rodowiska zewnętrznego. W jaki sposób organizm będzie reagował na czynniki

rodowiskowe uwarunkowane jest genetycznie, ale w procesie rozwoju moŜe to ulec zmianie.

Do czynników wewnętrznych (paragenetycznych i niegenetycznych) naleŜą wrodzone

przyczyny powstałe w ciągu Ŝycia płodowego zwierzęcia, wynikające z wpływu genów
matki, przemiany materii, wspólnego dla matki i płodu środowiska wewnętrznego. Wpływają
one na jakość całego przebiegu rozwoju osobniczego (ontogenezy).

Czynniki zewnętrzne, czyli środowiskowe modyfikujące rozwój fizyczny, to: zasoby

mineralne, skład wody i gleby oraz powietrza, klimat, ukształtowanie terenu, flora i fauna
oraz mający decydujące znaczenie, wpływ hodowcy.

Zasobne w składniki mineralne, Ŝyzne gleby i dostatek wody stymulują rozwój

organizmów.  Cechy  klimatu,  na  który  składają  się:  powietrze  (wilgotność,  temperatura),
słońce,  wiatr,  opady,  silnie  oddziaływują  na  zwierzę.  Ta  zaleŜność  związana  jest
z przemiennością  pór  roku,  ze  zmianami  rytmu  wzrastania.  Wpływają  one  na  przemiany
hormonalne  zachodzące  w  organizmach  zwierząt,  a  w  związku  z  tym  na  procesy  wzrostu,
rozwoju a takŜe rozrodcze. Największe przyrosty wysokości ciała notuje się wiosną, szybsze
jest  w  tym  okresie  równieŜ  kostnienie  szkieletu.  Zwierzęta  urodzone  wiosną  są  wyŜsze,
a jesienią obserwuje się większe przyrosty cięŜaru ciała. U większości gatunków takŜe wiosną
wzrasta  aktywność  płciowa.  Pewien  wpływ  na  rozwój  wywiera  równieŜ  skład  powietrza,
a takŜe  wysokość  nad  poziomem  morza.  Ze  środowiskiem  zewnętrznym  wiąŜe  się  teŜ  flora
i fauna,  a  co  istotne  drobnoustroje  i  pasoŜyty  chorobotwórcze.  Na  ogół  choroby  o  lekkim
przebiegu,  nie  zakłócają  procesów  wzrostu  i  rozwoju.  CięŜkie  choroby  zakaźne  mogą
spowalniać prawidłowy ich przebieg, a takŜe znacznie obniŜają produkcyjność zwierząt.

Do czynników zewnętrznych, w znacznym stopniu wpływających na zdrowie, rozwój

i uŜytkowanie zwierząt naleŜą, warunki środowiskowe stworzone przez człowieka:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

ywienie,

−

pielęgnacja,

−

warunki bytowe w budynkach inwentarskich,

−

profilaktyka chorób,

−

ruch.
ś

ywienie jest jednym z najwaŜniejszych czynników zewnętrznych wpływających na

zdrowie,  wzrost,  rozwój  i  produkcyjność  zwierząt.  Racjonalna,  znormowana  dawka
pokarmowa  powinna  zapewnić  odpowiedni  do  wieku,  stanu  fizjologicznego  i  produkcji
poziom  składników  pokarmowych:  białka,  węglowodanów,  tłuszczów,  soli  mineralnych
i witamin. Istotny w niej jest równieŜ ich wzajemny ilościowy stosunek np. białka do energii,
wapnia  do  fosforu,  dostosowany  do  potrzeb  pokarmowych  zwierzęcia.  Regularność
zadawania  pasz  i  pojenia  wpływają  na  prawidłowe  wykorzystanie  dawki  pokarmowej  przez
organizm.

Pielęgnacja zwierząt, polegająca na czyszczeniu i myciu skóry, korekcja kopyt i racic

oraz  zębów  zapewnia  im  dobre  samopoczucie,  podobnie  jak  jasne,  wentylowane  budynki
inwentarskie,  zapewniające  optymalną  temperaturę,  o  wystarczającej  powierzchni  boksów,
kojców, a takŜe wybiegów.

Do czynników zewnętrznych naleŜy ponadto odporność organizmu na działanie

rodowiska, jej brak, obniŜa jego wydolność, a tym samym łatwo naraŜa organizm na

choroby. Zapobieganie chorobom w duŜym stopniu jest udziałem hodowcy, który poprzez
szczepienia, hartowanie zwierząt, zapewnienie im odpowiednich warunków wpływa na
ich zdrowie.

Innym czynnikiem wpływającym na zdrowie i uŜytkowanie szczególnie koni jest

swobodny ruch na pastwisku, w kontakcie z innymi zwierzętami zapewniający im nie tylko
dobre samopoczucie, ale wpływający teŜ na rozwój układów: ruchowego, krwionośnego,
oddechowego.

Utrzymanie pastwiskowe oprócz źródła paszy, zapewnienia ruchu, regulacji procesów

przemiany materii i hormonalnych, podobnie jak wybiegi pozwala wykorzystać słońce, wiatr,
deszcz i róŜnice temperatur do hartowania organizmu i pielęgnacji skóry. Słońce powoduje
równieŜ wytwarzanie witaminy D, która zwiększa zdolność przyswajania soli wapnia
i fosforu.

Dobrostan zwierząt gospodarskich

Zapewnienie dobrostanu zwierząt jest obowiązkiem hodowcy, wyrazem jego kultury,

a wynika z zasad uŜytkowania zwierząt, uwarunkowanych równieŜ ekonomicznie.

Przy ocenie dobrostanu zwierząt gospodarskich kryteria, których spełnienie jest

wymagane i kontrolowane są następujące:

−

zapewnienie stałego dostępu zwierząt do wody (w kojcu, na stanowisku, na wybiegu
i pastwisku),

−

odpowiednie do sposobu uŜytkowania Ŝywienie,

−

minimalne wymiary stanowisk i powierzchni kojca czy boksu, a takŜe wybiegów,

−

prawidłowe wykonanie wentylacji i właściwe oświetlenie budynków inwentarskich,

−

prawidłowe gromadzenie, przechowywanie i zagospodarowanie odchodów.
Największą trudność w zapewnieniu dobrostanu zwierząt gospodarskich mają fermy

przemysłowe. Są to bowiem systemy, w których zwierzęta są pozbawiane moŜliwości
zaspokajania podstawowych potrzeb.

Prawną ochronę zwierząt określają: Powszechna Deklaracja Praw Zwierząt i ustawa

o ochronie zwierząt.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Powszechna Deklaracja Praw Zwierząt mówi o tym, Ŝe wszystkie zwierzęta rodzą się

z równym prawem do Ŝycia i do istnienia, mają prawo do szacunku, opieki, troski i ochrony
ze strony człowieka. Ponadto kaŜde zwierzę wymaga humanitarnego traktowania.

Ustawa o ochronie zwierząt reguluje sytuację prawną zwierząt i umoŜliwia ukaranie

osób, które nie respektują zasad prawidłowego

utrzymywania i uŜytkowania zwierząt.

Zabronione jest znęcanie się nad zwierzętami. Dotyczy to takich zachowań, jak:

−

umyślne zranienie lub okaleczenie zwierzęcia,

−

umyślne uŜywanie do pracy lub w celach sportowych zwierząt chorych w tym rannych
lub kulawych, albo zmuszanie do czynności mogących spowodować ból,

−

bicie zwierząt przedmiotami twardymi i ostrymi lub zaopatrzonymi w urządzenia
obliczone na sprawianie specjalnego bólu, bicie po głowie, dolnej części brzucha,
dolnych częściach kończyn,

−

przeciąŜanie zwierząt pociągowych i jucznych ładunkami lub zmuszanie ich do zbyt
szybkiego biegu,

−

transport zwierząt powodujący ich zbędne cierpienie i stres,

−

uŜywanie uprzęŜy, pęt, stelaŜy, więzów zmuszających zwierzę do przebywania
w nienaturalnej pozycji, powodujących zbędny ból, uszkodzenie ciała albo śmierć,

−

złośliwe straszenie lub draŜnienie zwierząt,

−

utrzymywanie zwierząt w niewłaściwych warunkach bytowania.
Hodowca jest zobowiązany do spełnienia wymagań weterynaryjnych zapewniając:

−

odpowiedni stan zdrowia zwierząt, w tym określone szczepienia ochronne,

−

posiadanie dokumentów umoŜliwiających ustalenie pochodzenia zwierząt oraz
ś

wiadectwa zdrowia,

−

odpowiednie prowadzenie dokumentacji związanej ze zwierzętami.

Ochrona środowiska

Intensywna produkcja rolna, niesie niekorzystne skutki dla środowiska takie jak

zanieczyszczenie powietrza, wody i gleby w wyniku, czego następuje niszczenie siedlisk
Ŝ

ycia dzikich zwierząt, zmiany w wyglądzie krajobrazu wiejskiego.

Koncentracja produkcji zwierzęcej (fermy hodowlane) powoduje kumulowanie

odchodów, które prowadzą do zanieczyszczenia środowiska, przede wszystkim wody, ale
takŜe i gleby. Największe zagroŜenia powstają wtedy, gdy odchody zwierzęce trafiają do
ś

rodowiska w formie płynnej (gnojowica, gnojówka). Istnieje takŜe niebezpieczeństwo

bakteriologicznego

skaŜenia

ujęć

wody

pitnej

przypadku

nieprawidłowego

przechowywania i stosowania nawozów organicznych

(szczególnie w przypadku gnojowicy).

4.6.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń:

1.  Jakie grupy czynników wpływają na rozwój i uŜytkowanie zwierząt?
2.  W jaki sposób czynniki wewnętrzne wpływają na zdrowie i rozwój zwierząt?
3.  Jakie czynniki zewnętrzne wpływają na rozwój i uŜytkowanie zwierząt?
4.  Które z warunków środowiskowych zaleŜą od hodowcy zwierząt?
5.  W jaki sposób hodowca moŜe wpłynąć na zdrowie zwierząt?
6.  Od czego zaleŜy produkcyjność zwierząt?
7.  Jakie przepisy określają prawną ochronę zwierząt?
8.  Co jest celem dobrej praktyki rolniczej?
9.  Jakie elementy środowiska naleŜy chronić?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.6.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Określ działanie czynników wpływających na zdrowie i uŜytkowość zwierząt.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeczytać materiał nauczania dotyczący czynników wpływających na rozwój, zdrowie

i uŜytkowość (produkcyjność) zwierząt,

2) zapisać na karteczkach wszystkie czynniki wpływające na rozwój, zdrowie i uŜytkowość

zwierząt,

3)  połoŜyć wszystkie karteczki na jeden stosik z karteczkami kolegów,
4)  posegregować karteczki według zasady podobne do podobnego,
5)  zatytułować stosiki karteczek,
6)  zapisać  na  arkuszu  A1  czynniki,  z  podziałem  na  te,  które  oddziaływują  na  zdrowie

zwierząt, na ich rozwój, uŜytkowanie i produkcyjność,

7)  porównać i określić wspólne czynniki wpływające na wszystkie elementy,
8)  odczytać arkusz grupy i porównać z pracami kolegów,
9)  sporządzić notatkę z ćwiczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

papier, mazaki,

−

literatura dotycząca czynników wpływających na uŜytkowość zwierząt.

Ćwiczenie 2

Sporządź

kodeks

humanitarnego

traktowania

wybranego

gatunku

zwierząt

gospodarskich.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)  przeczytać materiał nauczania dotyczący dobrostanu zwierząt i ich ochrony prawnej,
2)  przeanalizować kodeks przedstawiony przez nauczyciela,
3)  określić gatunek zwierząt, dla których sporządzony zostanie kodeks,
4)  przedyskutować  z  kolegami  w  grupie,  jakie  postanowienia  kodeksu  powinny

obowiązywać i zapisać je na arkuszu papieru,

5) wykreślić powtarzające się lub mniej istotne postanowienia, tak aby kodeks miał nie

więcej niŜ 10 punktów,

6)  podkreślić je kolorowym mazakiem,
7)  powiesić kodeks na tablicy,
8)  porównać z pracami kolegów,
9)  sporządzić notatkę z ćwiczenia.

WyposaŜenie stanowiska pracy:

−

papier,

−

mazaki,

−

kodeks.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.6.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) wymienić czynniki wpływające na rozwój i uŜytkowanie zwierząt?
2) określić, w jaki sposób czynniki wewnętrzne wpływają na zdrowie

i rozwój zwierząt?

3) określić, w jaki sposób czynniki zewnętrzne wpływają na

uŜytkowanie zwierząt?

4) scharakteryzować

warunki

rodowiskowe

wpływające

uŜytkowanie zwierząt zaleŜne od ich hodowcy?

5) wyjaśnić, w jaki sposób hodowca moŜe wpłynąć na zdrowie

zwierząt?

6) określić, jakie warunki naleŜy spełnić, Ŝeby zapewnić dobrostan

zwierzętom?

7)  określić przepisy określające prawną ochronę zwierząt?
8)  określić cele dobrej praktyki rolniczej?
9)  wymienić  elementy  środowiska,  sprzyjające  Ŝyciu,  które  naleŜy

chronić?



„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

Instrukcja dla ucznia

1.  Przed rozpoczęciem rozwiązywania testu przeczytaj uwaŜnie instrukcję.
2.  Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3.  Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4.  Test zawiera 30 zadań. Do kaŜdego zadania dołączone są cztery odpowiedzi, tylko jedna

jest prawidłowa.

5. Za prawidłową odpowiedź otrzymasz 1 punkt.
6. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi stawiając znak „X”

w odpowiedniej rubryce. W przypadku pomyłki błędną odpowiedź zaznacz kółkiem,
a następnie zakreśl prawidłową odpowiedź.

7. Pracuj samodzielnie.
8. JeŜeli będziesz miał problem z którymś zadaniem, to odłóŜ jego rozwiązanie na później i

wróć do niego jeszcze raz.

9. Na rozwiązanie testu masz 45 minut.
10. Jeśli czas Ci pozwoli, przed oddaniem swojej pracy sprawdź odpowiedzi jeszcze raz.

Powodzenia!

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1. Szpik kostny czerwony, u dorosłych zwierząt występuje w jamkach szpikowych

a)  kości płaskich i krótkich.
b)  wszystkich kości.
c)  trzonów kości długich.
d)  tylko kości płaskich.

2. Przedstawione kości to

a)  kręg piersiowy i kość krzyŜowa.
b)  kość nadgarstka i drugi kręg szyjny.
c)  dwie kości stawu skokowego.
d)  kręg lędźwiowy i pierwszy kręg szyjny.

3. W skład kopyta wchodzą

a)  kość koronowa, kość kopytowa, tworzywo kopytowe, staw koronowy.
b)  podeszwa rogowa ze strzałką rogową, kość pęcinowa, kość kopytowa.
c)  puszka rogowa ze strzałką rogową, kość kopytowa, strzałka gąbczasta.
d)  podeszwa rogowa z linią białą, 2 trzeszczki kopytowe, staw kopytowy.

4. W szkielecie konia

a)  obręcz miedniczna składa się kości biodrowej, łonowej i kulszowej.
b)  kości: biodrowa, kulszowa i łonowa tworzą miednicę.
c)  w skład podudzia wchodzą kości piszczelowa i promieniowa.
d)  kości palców II i III zostały u konia zredukowane do kości rysikowych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. Znaczenie omięsnej dla mięśni polega na

a)  oddzielaniu mięśni od siebie.
b)  zaopatrywaniu w składniki pokarmowe.
c)  przewodzeniu naczyń krwionośnych oraz nerwów czuciowych i ruchowych.
d)  oddzieleniu mięśni od kości.

6. Zginacze i prostowniki kończyn są połoŜone w stosunku do stawów, na które działają

a)  zginacze po wewnętrznej stronie stawu, a prostowniki po zewnętrznej.
b)  zginacze po zewnętrznej stronie stawu, a prostowniki po wewnętrznej.
c)  zginacze i prostowniki leŜą po tej samej stronie w zaleŜności od staw.
d)  na kończynie miedniczej wszystkie prostowniki leŜą na tylnej stronie kończyny.

7. Do funkcji skóry naleŜą

a)  ochrona przed czynnikami wewnętrznymi, wydzielanie tlenu.
b)  ochrona przed czynnikami zewnętrznymi, oddychanie, regulacja temperatury ciała.
c)  wytwarzanie hormonów, przewodzenie impulsów.
d)  pokrywanie narządów wewnętrznych, wytwarzanie napięcia mięśniowego.

8. Dzięki podziałowi serca pełną przegrodą na dwie części

a)  duŜy obieg krwi oddzielony jest całkowicie od małego obiegu krwi.
b)  nie miesza się krew natleniona z odtlenioną.
c)  krew pompowana przez serce na obwód ciała nie moŜe wrócić z powrotem.
d)  serce moŜe wykonać skurcz i rozkurcz.

9. Erytrocyty we krwi

a)  pełnią funkcje obronne.
b)  są większe od limfocytów, ale mniejsze od trombocytów.
c)  są bezjądrzastymi, dwuwklęsłymi komórkami.
d)  w przeciwieństwie do trombocytów mają jądra.

10. Mały obieg krwi zaczyna się w

a)  lewym przedsionku.
b)  prawym przedsionku.
c)  lewej komorze.
d)  prawej komorze.

11. Układ limfatyczny jest układem otwartym, poniewaŜ naczynia chłonne mają przebieg

a)  od obwodu ciała do serca.
b)  od tkanek do przewodu piersiowego a ten do Ŝyły czczej.
c)  od aorty do wszystkich tkanek w organizmie.
d)  od układu krwionośnego do pokarmowego.

12. Proces wymiany gazów w płucach zachodzi dzięki

a)  zmniejszeniu ciśnienia w klatce piersiowej w czasie wdechu i zjawisku dyfuzji.
b)  osmozie między naczyniami krwionośnymi a pęcherzykami płucnymi.
c)  zwiększeniu ciśnienia w klatce piersiowej, wskutek działania mięśni oddechowych.
d)  przenoszeniu przez krew tlenu po całym organizmie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

13. Wspólną częścią układów pokarmowego i oddechowego jest

a)  gardło.
b)  krtań.
c)  jama ustna.
d)  przełyk.

14. Organem trawiącym i jednocześnie wchłaniającym składniki pokarmowe jest

a)  Ŝołądek.
b)  jelito cienkie.
c)  trzustka.
d)  wątroba.

15. Na rysunku poniŜej przedstawiony jest układ pokarmowy

a)  przeŜuwaczy.
b)  konia.
c)  świni.
d)  bydła.

16. Jelito ślepe u konia

a)  ma kształt rogala i gładką błonę śluzową.
b)  w błonie śluzowej posiada charakterystyczne kieszonki.
c)  ma budowę i funkcje podobne do Ŝwacza krowy.
d)  jest zbliŜone budową i funkcją do jelita u świni.

17. Wielkość Ŝołądka konia wynosi

a)  8-14 l.
b)  25–28 l.
c)  20–25 l.
d)  22–29 l.

18. Enzym trawiący dwucukry to

a)  lipaza,
b)  maltaza,
c)  amylaza,
d)  peptydaza.

19. Jelito cienkie ma duŜą zdolność chłonną, poniewaŜ

a)  jest zbudowane z cienkiej błony i ma mały przekrój.
b)  błona śluzowa jest tu mocno unaczyniona i zaopatrzona w kosmki jelitowe.
c)  składniki pokarmowe w tej części układu są juŜ strawione.
d)  na składniki pokarmowe działają tutaj sok jelitowy, sok trzustkowy oraz Ŝółć.

20. Gruczoły płciowe to

a)  jądra i męskie gruczoły dodatkowe.
b)  jądra i jajniki.
c)  jajniki, jądra i przysadka mózgowa.
d)  jajniki i część nadnerczy wytwarzająca hormony płciowe.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

21. Czas między jedną, a drugą owulacją to

a)  dojrzałość płciowa.
b)  ruja.
c)  owulacja.
d)  cykl płciowy.

22. Wiek dojrzałości płciowej samców i samic bydła, koni, świń, wynosi

a)  5–10 jałówki, 5–12 buhaje, 6–10 klacze 20–21 ogiery, 3–5 loszki, 5–7 knurki.
b)  6–9 jałówki, 8–12 buhaje, 12–18 klacze 23–27 ogiery, 6–7 loszki, 7–10 knurki.
c)  8–10 jałówki, 6–10 buhaje, 12–13 klacze 12–15 ogiery, 10–17 loszki, 12–13 knurki.
d)  5-6 jałówki, 6–8 buhaje, 8–10 klacze 15–16 ogiery, 8–10 loszki, 10–12 knurki.

23. Zapłodnienie komórki jajowej następuje w

a)  jajowodzie.
b)  macicy.
c)  rogu macicy.
d)  jajniku.

24. Objawy charakterystyczne dla ciąŜy to

a)  obniŜenie produkcji mleka, przekrwienie warg sromowych.
b)  wzrost apetytu, obrzęk sromu, obskakiwanie innych samic.
c)  pojawienie się mleka u jałowic dwuletnich, odłączanie się od stada, brak rui.
d)   rozwój gruczołów mlecznych u pierwiastek.

25. ŁoŜysko to

a)  część układu rozrodczego, w którym odbywa się zapłodnienie.
b)  część macicy, dzięki której odŜywia się zarodek.
c)  organ umoŜliwiający odŜywianie i oddychanie płodu.
d)  błona płodowa.

26. Hormon relaksyna wpływa na

a)  wytworzenie drugorzędnych cech płciowych u samic.
b)  przygotowanie błony śluzowej macicy do zagnieŜdŜenia zarodka.
c)  powstrzymanie dojrzewania pęcherzyków Graafa przed dojrzewaniem
d)  rozluźnienie więzadeł krzyŜowo-miedniczych przed porodem.

27. Adrenalina powoduje

a)  zmniejszenie ciśnienia krwi i zamianę glukozy w glikogen.
b)  zwiększenie częstotliwości uderzeń serca i wpływa na działanie insuliny.
c)  zmniejszenie wydzielania hormonów płciowych.
d)  zwęŜenie naczyń krwionośnych i przemianę glikogenu w glukozę.

28. Ośrodkowy układ nerwowy dzieli się na

a)  mózg, tyłomózgowie i rdzeń kręgowy.
b)  mózgowie, kresomózgowie i układ autonomiczny.
c)  rdzeń kręgowy, układ somatyczny i układ autonomiczny.
d)  mózgowie, nerwy czaszkowe i nerwy rdzeniowe.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko ................................................................................................

Określanie anatomicznych, fizjologicznych i uŜytkowych cech zwierząt
gospodarskich

Zakreśl poprawną odpowiedź.

zadania

Odpowiedź

Punkty

Razem: