1 

Dr inż. Marcin Krause, Politechnika Śląska 
 

Profilaktyka w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy 

 

Streszczenie.  Opracowanie  podejmuje  aktualną  problematykę  dotyczącą  zagadnień  profilaktyki  w 
dziedzinie  bezpieczeństwa  i  higieny  pracy.  W  artykule  tym  przedstawiono  przegląd  podstawowej 
terminologii, klasyfikacje i przykłady działań profilaktycznych i środków ochronnych. 
Słowa kluczowe: bezpieczeństwo i higiena pracy, profilaktyka, środki ochronne 

 
Prevention in the domain of health and safety at work 

Summary. The elaboration presents current problems concerning issues of prevention in the domain 
of  health  and  safety  at  work.  In  this  article  have  been  presented  review  of  main  vocabulary, 
classifications and examples of preventive actions and protective measures. 
Keywords: health and safety at work, prevention, protective measures 
 

Wprowadzenie 

Zasady  profilaktyki  w  dziedzinie  bezpieczeństwa  i  higieny  pracy  w  Unii  Europejskiej 

określa dyrektywa ramowa 89/391/EWG w sprawie wprowadzenia środków w celu poprawy 
bezpieczeństwa  i  zdrowia  pracowników  w  miejscu  pracy  oraz  dyrektywy  szczegółowe 
dotyczące poszczególnych rodzajów działalności i zagrożeń. 

Zasady  profilaktyki  w  dziedzinie  bezpieczeństwa  i  higieny  pracy  w  Polsce  określa 

ustawa  Kodeks  pracy  (Dział  X  „Bezpieczeństwa  i  higiena  pracy”)  [3]  i  rozporządzenie  w 
sprawie  ogólnych  przepisów  bezpieczeństwa  i  higieny  pracy  [2]  oraz  akty  wykonawcze 
dotyczące poszczególnych rodzajów działalności i zagrożeń, np.: 

  ochrona pracy kobiet, 
  ochrona pracy młodocianych, 
 

ręczne prace transportowe, 

  czynniki chemiczne, 
 

czynniki rakotwórcze i mutagenne, 

  szkodliwe czynniki biologiczne, 
  hałas i drgania mechaniczne, 
 

promieniowanie jonizujące. 

Ogólna klasyfikacja profilaktyki w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy: 

  profilaktyka  techniczna  –  źródłem  są  m.in.  akty  prawne  oraz  polskie  normy  dotyczące 

problematyki zapobiegania wypadkom przy pracy, w tym nt. środków ochrony zbiorowej 
i indywidualnej oraz bezpieczeństwa maszyn i innych urządzeń technicznych; 

  profilaktyka  medyczna  –  źródłem  są  m.in.  akty  prawne  dotyczące  problematyki 

zapobiegania  chorobom  zawodowym  i  innym  chorobom  związanym  z  pracą,  w  tym  nt. 
profilaktycznej ochrony zdrowia pracowników oraz służby medycyny pracy; 

  profilaktyka  organizacyjna  –  źródłem  są  m.in.  akty  prawne  dotyczące  problematyki 

organizacji pracy oraz szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy. 

 
Przegląd podstawowych pojęć i definicji 

Pojęcie  profilaktyka  lub  prewencja  oznacza  działania  nastawione  na  wyeliminowanie 

lub ograniczenie możliwości wystąpienia określonego zdarzenia. 

Wymaganie  jest  to  potrzeba  i/lub  oczekiwanie,  które  zostało  ustalone,  przyjęte 

zwyczajowo  lub  jest  obowiązkowe,  np.  wymagania  prawne  dotyczące  ryzyka  zawodowego 
(ocena ryzyka, dokumentacja wyników tej oceny, informowanie pracowników o ryzyku). 

 

 

2 

Niezgodność  jest  to  niespełnienie  wymagania,  np.  w  zakresie  dokumentacji  systemu 

zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy według polskich norm serii PN-N-18000 (m.in. 
PN-N-18001:20004 [5], PN-N-18002:2000 [6], PN-N-18004:2001 [7]). 

Działania  korygujące  są  to  działania  w  celu  wyeliminowania  przyczyny  wykrytej 

niezgodności  lub  innej  niepożądanej  sytuacji,  które  jest  podejmowane  dla  zapobieżenia  ich 
ponownemu wystąpieniu. 

Działania  zapobiegawcze  są  to  działania  w  celu  wyeliminowania  przyczyny 

potencjalnej  niezgodności  lub  innej  potencjalnej  sytuacji  niepożądanej,  które  jest 
podejmowane dla zapobieżenia ich wystąpieniu. 

Pojęcie  działania  profilaktyczne  lub  działania  prewencyjne  oznacza  dobór 

odpowiednich  działań  korygujących  i/lub  zapobiegawczych  w  celu  wyeliminowania  lub 
ograniczenia możliwości wystąpienia określonych zdarzeń, który powinien być oparty m.in. 
na aktualnym stanie wiedzy i praktyki oraz doświadczeniach z przeszłości, np. wykorzystanie 
wyników analizy wypadków przy pracy i chorób zawodowych w ocenie ryzyka zawodowego. 

Korekcja  jest  to  działanie  w  celu  wyeliminowania  wykrytej  niezgodności,  które  może 

być wykonane w powiązaniu z działaniem korygującym. 

Redukcja  jest  to  zmniejszenie,  ograniczenie  lub  obniżenie  (w  przeciwieństwie  do 

eliminacji), np. wielkości (poziomu) ryzyka zawodowego. 

Pojęcie monitorowanie lub monitoring oznacza mierzenie, obserwowanie lub badanie 

stanu  środowiska  pracy  i  wyposażenia  technicznego  oraz  ludzi  i  ich  postępowania,  które 
powinno być prowadzone w sposób ciągły, co umożliwia wczesne wykrywanie niezgodności 
oraz podejmowanie działań korygujących i zapobiegawczych. 

Monitoring  są  to  wielokrotne  i  systematyczne  pomiary,  badania  i  analizy  w  celu 

określenia  zmian  w  pewnym  okresie  czasu  odniesienia,  np.  ocena  narażenia  na  czynniki 
szkodliwe  dla  zdrowia  w  środowisku  pracy,  ocena  efektywności  i  skuteczności  systemu 
zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. 

Monitorowanie bezpieczeństwa i higieny pracy (nazwa skrócona monitorowanie bhp) 

jest to obserwowanie stanu warunków pracy, zachowań pracowników oraz wyników działań 
podejmowanych w celu poprawy bezpieczeństwa i higieny pracy. 

Monitoring oznacza stałe obserwowanie i ocenianie warunków środowiska pracy, stanu 

wyposażenia  oraz  postępowania  i  stanu  zdrowia  pracowników,  można  wyróżnić  ogólny 
podział na monitorowanie aktywne i monitorowanie reaktywne. 

Monitorowanie aktywne lub monitoring aktywny oznacza bieżące działania mające na 

celu  sprawdzenie,  czy  stosowane  środki  ochronne  przed  zagrożeniami  i  związanym  z  nimi 
ryzykiem zawodowym, jak również stosowane rozwiązania organizacyjne służące wdrożeniu 
systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy, spełniają określone wymagania. 

Monitoring aktywny nastawiony jest na rozpoznawanie stanów mogących doprowadzić 

do wypadku lub choroby, włączane są do niego pomiary czynników środowiska pracy, wyniki 
inspekcji warunków i postępowania, dokumentacja oceny ryzyka zawodowego. 

Monitorowanie  reaktywne  lub  monitoring  reaktywny  oznacza  sprawdzanie,  czy  są 

zidentyfikowane  nieprawidłowości  w  zakresie  stosowanych  działań  korygujących  i 
zapobiegawczych  przed  zagrożeniami  i  związanym  z  nimi  ryzykiem  zawodowym,  oraz 
niezgodności  w  systemie  zarządzania  bezpieczeństwem  i  higieną  pracy,  które  ujawniły  się 
wystąpieniem m.in. wypadków przy pracy i chorób zawodowych. 

Monitoring  reaktywny  nastawiony  jest  na  poznanie  skutków  zawodności  i  błędów 

systemu zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy, obejmuje m.in. badanie wypadków i 
zdarzeń  potencjalnie  wypadkowych,  chorób  zawodowych  i  parazawodowych,  awarii,  stanu 
zdrowia pracowników, analizę kosztów bezpieczeństwa i higieny pracy. 

Profilaktyka  bezpieczeństwa  i  higieny  pracy  (nazwa  skrócona  profilaktyka  bhp) 

określa  całokształt  działań  państwa,  instytucji,  organizacji,  przedsiębiorstw  lub  zakładów 

 

 

3 

pracy, mających charakter prawny, badawczy, medyczny, techniczny, organizacyjny, które są 
nastawione  na  ograniczenie  częstości  występowania  wypadków  przy  pracy  i  chorób 
zawodowych  oraz  innych  niekorzystnych  zdarzeń  związanych  z  pracą  (np.  awarii  i  chorób 
parazawodowych) lub przynajmniej zmniejszenia stopnia ciężkości tych zdarzeń. 

Podstawowe zadania profilaktyki bezpieczeństwa i higieny pracy: 

 

ochrona życia i zdrowia w środowisku pracy, 

 

analiza wypadków przy pracy, 

 

analiza chorób zawodowych, 

 

badania i analiza zagrożeń zawodowych, 

 

badania i pomiary czynników szkodliwych dla zdrowia. 

Profilaktyka  ze  względu  na  różną  specyfikę  działań  z  zakresu  bezpieczeństwa  pracy  i 

higieny pracy obejmuje dwa zasadnicze elementy: 
  Profilaktyka  wypadków  przy  pracy  odnosi  się  do  działań  nastawionych  na  zapewnienie 

bezpiecznych  warunków  pracy  w  celu  wyeliminowania  albo  przynajmniej  ograniczenia 
możliwości wystąpienia lub ciężkości skutków wypadków związanych z pracą. 

  Profilaktyka  chorób  zawodowych  odnosi  się  do  działań  nastawionych  na  zapewnienie 

higienicznych  warunków  pracy  w  celu  wyeliminowania  lub  przynajmniej  ograniczenia 
możliwości wystąpienia chorób pochodzenia zawodowego. 

Szczególne ważne miejsce w profilaktyce bezpieczeństwa i higieny pracy, nie tylko w 

odniesieniu do profilaktyki chorób zawodowych, ale także profilaktyki wypadków przy pracy, 
powinna zajmować medycyna pracy, w tym jej trzy podstawowe dziedziny badawcze: higiena 
pracy, fizjologia pracy i psychologia pracy. 
 
Klasyfikacja i przykłady działań profilaktycznych 

Według  Międzynarodowego  Biura  Pracy  ILO  (International  Labour  Office)  aktualne 

kierunki profilaktyki bezpieczeństwa i higieny pracy można usystematyzować następująco: 
  wymagania prawne – normy prawne regulujące warunki pracy i przepisy BHP, np. prawa 

i obowiązki pracodawców, osób kierujących pracownikami i pracowników; 

  standaryzacja  –  ustanawiane  oficjalnie  lub  nieoficjalnie  standardy  w  zakresie  ochrony 

pracy, np. polskie normy dotyczące bezpieczeństwa maszyn; 

  inspekcja  –  nadzór  i  kontrola  wynikające  z  obowiązującego  prawa  pracy  i  przepisów 

BHP, np. państwowy i społeczny nadzór nad warunkami pracy; 

  badania techniczne – badania o charakterze technicznym obejmujące m.in. właściwości 

materiałów, urządzeń ochronnych, środków ochrony indywidualnej; 

  badania  medyczne  –  badania  nad  fizycznymi  i  psychicznymi  reakcjami  człowieka  na 

pracę i jego otoczenie związane z pracą, np. geneza chorób zawodowych; 

  badania psychologiczne – badania nad psychologicznymi problemami związanymi m.in. 

z doborem pracowników do pracy i ich szkoleniem, oceną pracy i pracowników; 

  badania statystyczne – badania o charakterze statystycznym, np. ustalenie okoliczności i 

przyczyn najczęściej zdarzających się wypadków przy pracy i chorób zawodowych; 

  kształcenie – nauczanie z zakresu ochrony pracy realizowane w szkołach podstawowych, 

zawodowych, średnich i policealnych oraz na studiach wyższych i podyplomowych; 

  szkolenie – nauka obejmująca kształcenie, dokształcanie lub doskonalenie realizowane w 

formach pozaszkolnych, np. szkolenie wstępne i okresowe, kursy kwalifikacyjne; 

  motywowanie  –  stosowanie  różnorodnych  form  i  środków  popularyzacji  problematyki 

ochrony pracy, m.in. akcje reklamowe rozwijające świadomość różnych grup wiekowych 
społeczeństwa, realizowane w środkach masowego przekazu, np. radio, TV i Internet; 

  ubezpieczenia – stosowanie zachęt finansowych do popierania przedsięwzięć mających na 

celu  poprawę  warunków  pracy,  np.  zróżnicowanie  wysokości  składki  na  ubezpieczenie 
społeczne z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych w przedsiębiorstwie; 

 

 

4 

  działania  praktyczne  –  podejmowane  w  konkretnym  przedsiębiorstwie  lub  zakładzie 

pracy w celu poprawy stanu bezpieczeństwa i higieny pracy, w zależności od aktualnych 
warunków  i  organizacji  pracy,  zdeterminowanych  m.in.  przez  warunki  materialne  i 
społeczne środowiska pracy oraz zastosowane procedury technologiczne i organizacyjne. 

Profilaktyka  wypadków  przy  pracy  i  chorób  zawodowych  obejmuje  różnego  rodzaju 

strategie działań, wśród których można wymienić m.in.: 

 

systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy, 

 

standardy bezpieczeństwa i higieny pracy, 

 

bezpośredni nadzór wykonywania pracy, 

 

działalność służb bezpieczeństwa i higieny pracy, 

 

działalność służb medycyny pracy, 

 

państwowy nadzór i kontrola nad warunkami pracy, 

 

kształcenie i szkolenie w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, 

  dokumentowanie danych o wypadkach i zdarzeniach niebezpiecznych, 
  dokumentowanie danych o chorobach pochodzenia zawodowego, 
 

działalność promocyjna z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy. 

Przykładowe działania profilaktyczne w zakresie zapobiegania wypadkom przy pracy i 

chorobom zawodowym: 

 

przestrzeganie przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, 

 

spełnianie  wymagań  bezpieczeństwa  i  higieny  pracy  oraz  ergonomii  w  projektowaniu 
stanowisk pracy, z uwzględnieniem rodzaju i charakteru pracy, 

 

mechanizacja i automatyzacja procesów produkcyjnych, 

  odpowiedni stan techniczny urządzeń i narzędzi, 
 

utrzymanie ładu i porządku na stanowisku pracy, 

 

stosowanie środków ochrony zbiorowej i indywidualnej, 

 

systematyczny monitoring warunków środowiska pracy, 

 

dobór organizacji pracy i organizacji stanowisk pracy, 

  zainteresowanie pracodawców i pracowników poprawą warunków pracy, 
 

informowanie pracowników o ryzyku zawodowym na stanowiskach pracy. 

Podstawowe kierunki profilaktyki chorób zawodowych: 

 

eliminowanie u źródła wszelkich czynników szkodliwych dla zdrowia, 

 

zmniejszenie  intensywności  ekspozycji  (stężeń  i  natężeń)  czynników  szkodliwych  dla 
zdrowia występujących w środowisku pracy, 

 

zmniejszenie czasu ekspozycji na działanie czynników szkodliwych dla zdrowia, 

 

odsuwanie od pracy o zwiększonym ryzyku pracowników, u których stwierdzono wczesne 
symptomy choroby zawodowej. 

Podstawowe kierunki profilaktyki wypadków przy pracy: 

 

eliminowanie u źródła wszelkich zagrożeń, 

 

ograniczenie potencjalnych skutków wystąpienia zagrożeń, 

 

ograniczenie liczby osób bezpośrednio pracujących w strefie zagrożenia, 

 

odsuwanie  od  pracy  o  zwiększonym  ryzyku  pracowników,  którzy  charakteryzują  się 
nadmierną skłonnością do ryzyka. 

Podstawę  opracowania  planu  działań  profilaktycznych  powinna  stanowić  nie  tylko 

wiedza, doświadczenie i intuicja pracowników służby bezpieczeństwa i higieny pracy (wraz z 
innymi  organami  kontrolnymi  i  doradczymi  pracodawcy,  np.  ze  służbą  medycyny  pracy  i 
społeczną inspekcją pracy), ale przede wszystkim rzetelna i wszechstronna analiza wypadków 
przy  pracy  i  analiza  chorób  zawodowych  w  powiązaniu  z  oceną  ryzyka  zawodowego  na 
poszczególnych stanowiskach pracy. 

 

 

5 

Analiza wypadkowości i zachorowalności zawodowej powinna pozwalać na określenie 

podstawowych  rodzajów  przyczyn,  miejsc  i  osób  narażonych  na  ryzyko,  a  ocena  ryzyka 
zawodowego  umożliwiać  szczegółowe  zidentyfikowanie  zagrożeń  na  poszczególnych 
stanowiskach pracy i oszacowanie związanego z nimi ryzyka. 

Działania  profilaktyczne  powinny  być  ukierunkowane  w  pierwszej  kolejności  na 

eliminację  bezpośrednich  i  pośrednich  przyczyn  i  okoliczności  wypadków  przy  pracy  oraz 
przyczyn i uwarunkowań chorób zawodowych. Powtarzalność dowodzi, że: 

 

przyczyny są niewłaściwie zidentyfikowane, 

 

projektowane działania profilaktyczne są nietrafne, 

 

działania profilaktyczne są niewłaściwie stosowane. 

Kolejność stosowania działań profilaktycznych powinna być następująca: 

 

całkowite wyeliminowanie zagrożenia u źródła, 

 

odsunięcie człowieka ze strefy zagrożenia, 

 

zastosowanie środków ochrony zbiorowej, 

 

zastosowanie środków ochrony indywidualnej. 

 
Klasyfikacja i przykłady środków ochronnych 

Środki ochronne lub środki bezpieczeństwa (nazwa stosowana w normach dotyczących 

bezpieczeństwa  maszyn,  np.  PN-EN  1050:1999  [4])  są  to  środki  ochrony  zbiorowej,  środki 
ochrony  indywidualnej  albo  inne  środki  techniczne  lub  organizacyjne,  stosowane  w  celu 
eliminacji zagrożeń lub ograniczenia ryzyka zawodowego. 

Przykładowa klasyfikacja środków ochronnych [1]: 

  środki techniczne eliminujące zagrożenie u źródła, które powinny być stosowane zawsze 

w pierwszej kolejności, np.: mechanizacja, automatyzacja, robotyzacja, hermetyzacja; 

  środki  ochrony  zbiorowej  są  to  środki  przeznaczone  do  grupowej  ochrony  ludzi  przed 

niebezpiecznymi  i  szkodliwymi  czynnikami  występującymi  pojedynczo  lub  łącznie  w 
środowisku  pracy,  w  tym  przez  zastosowanie  odpowiedniej  odległości  przestrzennej  i 
zwłoki czasowej, np. urządzenia ochronne, wentylacja, klimatyzacja, odpylanie; 

  środki  profilaktyki  organizacyjnej  obejmujące  działania  organizacyjne,  np.  stosowanie 

przerw  w  pracy,  skrócony  lub  limitowany  czas  pracy,  kierowane  zatrudnienie  (rotacja 
zatrudnionych),  kontrole  w  dziedzinie  bhp,  szkolenia  w  dziedzinie  bhp,  instrukcje  bhp, 
instrukcje  ochrony  przeciwpożarowej,  instrukcje  obsługi  maszyn  i  urządzeń,  procedury 
prac szczególnie niebezpiecznych, wykazy prac i pracowników w narażeniu; 

  środki  profilaktyki  medycznej  obejmujące  działania  medyczne,  np.  oświata  zdrowotna, 

szczepienia ochronne, profilaktyczne badania lekarskie pracowników; 

  środki ochrony indywidualnej są to środki przeznaczone do osobistej ochrony ludzi przed 

niebezpiecznymi  i  szkodliwymi  czynnikami  występującymi  pojedynczo  lub  łącznie  w 
środowisku  pracy,  które  powinny  być  stosowane  dopiero  wtedy,  gdy  pozostałe  środki 
ochronne są niewystarczające. 

Środki  ochrony  indywidualnej  są  to  wszelkie  środki  noszone  bądź  trzymane  przez 

pracownika  w  celu  jego  ochrony  przed  jednym  albo  większą  liczbą  zagrożeń  związanych  z 
występowaniem  niebezpiecznych  lub  szkodliwych  czynników  w  środowisku  pracy,  w  tym 
również wszelkie akcesoria i dodatki przeznaczone do tego celu. 

Klasyfikacja środków ochrony indywidualnej (szczegółowy wykaz w zał. nr 2 / tab. nr 3 

do rozporządzenia [2]): 
  odzież  ochronna  (U),  np.  ubrania,  kombinezony,  kurtki,  bluzy,  kamizelki,  spodnie, 

fartuchy,  płaszcze,  peleryny,  kamizelki  ostrzegawcze,  kurtki  ostrzegawcze,  spodnie 
ostrzegawcze, narzutki ostrzegawcze; 

  środki  ochrony  głowy  (G),  np.  hełmy  ochronne,  hełmy  ochronne  z  wyposażeniem 

dodatkowym, czapki, berety, chustki; 

 

 

6 

  środki  ochrony  kończyn  górnych  (R),  np.  rękawice  ochronne,  ochraniacze  palców, 

ochraniacze dłoni, ochraniacze nadgarstka; 

  środki ochrony kończyn dolnych (N), np. buty, półbuty, ochraniacze stopy, ochraniacze 

golenia, ochraniacze kolana, ochraniacze uda; 

  środki  ochrony  twarzy  i  oczu  (T),  np.  okulary,  gogle,  osłony  twarzy  (w  tym  półsłony, 

przyłbice), tarcze; 

  środki  ochrony  słuchu  (S),  np.  wkładki  przeciwhałasowe,  nauszniki  przeciwhałasowe, 

hełmy przeciwhałasowe; 

  środki ochrony układu oddechowego (D), np. sprzęt oczyszczający do  pracy  ciągłej (w 

tym filtrujący, pochłaniający i filtrująco-pochłaniający), sprzęt izolujący do pracy ciągłej, 
sprzęt ucieczkowy oczyszczający, sprzęt ucieczkowy izolujący; 

  środki  izolujące  cały  organizm  (I),  np.  środki  z  doprowadzeniem  powietrza,  środki 

umożliwiające stosowanie indywidualnego sprzętu ochrony układu oddechowego; 

  sprzęt  chroniący  przed  upadkiem  z  wysokości  (W),  np.  uprzęże  (w  tym  szelki 

bezpieczeństwa, pasy biodrowe), linki bezpieczeństwa, amortyzatory; 

  dermatologiczne  środki  ochrony  skóry,  np.  środki  osłaniające  skórę  (kremy,  pasty, 

maści), środki oczyszczające skórę, środki regenerujące skórę. 

Zagrożenia, przy których wymagane jest stosowanie środków ochrony indywidualnej są 

następujące (szczegółowy wykaz w zał. nr 2 / tab. nr 1 do rozporządzenia [2]): 
  fizyczne – mechaniczne: upadki z wysokości, wybuchy, uderzenia, wstrząsy, zgniecenia, 

przekłucia, przecięcia, otarcia, poślizgnięcia, upadki, drgania (wibracje); 

  fizyczne – termiczne: wysoka temperatura, ogień, zimno; 
  fizyczne – elektryczne; 
  fizyczne – promieniowanie: jonizujące, niejonizujące; 
  chemiczne – aerozole: pyły, włókna, dymy, mgła; 
  chemiczne – płyny: zanurzenie, chlapanie, pryskanie; 
  chemiczne – gazy i pary; 
  biologiczne,  np.:  szkodliwe  bakterie,  szkodliwe  wirusy,  grzyby,  biologiczne  antygeny 

inne niż mikroorganizmy, pierwotniaki i zwierzęta bezkręgowe. 

Rodzaje prac, przy których wymagane jest stosowanie środków ochrony indywidualnej 

są następujące (szczegółowy wykaz w zał. nr 2 / tab. nr 2 do rozporządzenia [2]): 
  odzież  ochronna  –  prace  w  narażeniu  na  działanie  wody,  czynników  chemicznych, 

pyłowych,  mechanicznych  i  biologicznych  oraz  wysokiej  i  niskiej  temperatury,  które 
stwarzają ryzyko dla zdrowia lub bezpieczeństwa pracowników; 

  środki ochrony głowy – prace narażające pracowników na urazy głowy; 
  środki ochrony kończyn dolnych – prace stwarzające ryzyko urazów kończyn dolnych (w 

tym  oparzenia),  ich  zamoczenia  lub  zanieczyszczenia  substancjami  i  materiałami 
toksycznymi,  drażniącymi,  żrącymi,  podatnymi  na  gnicie  lub  mogącymi  być  źródłem 
infekcji oraz wykonywane w warunkach niskiej lub wysokiej temperatury; 

  środki  ochrony  kończyn  górnych  –  prace  stwarzające  ryzyko  urazów  rąk  (związanych 

również z działaniem wysokiej temperatury, wibracji oraz substancji chemicznych), prace 
w kontakcie z wodą, substancjami toksycznymi, żrącymi lub drażniącymi, z materiałami 
podatnymi  na  gnicie  i  innymi  mogącymi  być  źródłem  infekcji  oraz  prace  w  niskiej 
temperaturze; 

  środki  ochrony  twarzy  i  oczu  –  prace,  przy  których  twarz  lub  oczy  pracowników  są 

narażone  na  urazy  albo  podrażnienia  w  wyniku  działania  czynników  niebezpiecznych  i 
szkodliwych dla zdrowia; 

  środki  ochrony  układu  oddechowego  –  prace  w  warunkach  narażenia  na  nadmierne 

zanieczyszczenie powietrza czynnikami szkodliwymi lub w warunkach niedoboru tlenu w 
powietrzu; 

 

 

7 

  środki  ochrony  słuchu  –  prace  w  warunkach,  w  których  poziom  hałasu  przekracza 

najwyższe dopuszczalne natężenie; 

  środki  ochrony  przed  upadkiem  z  wysokości  –  prace  wykonywane  w  warunkach 

narażających na upadek z wysokości; 

  dermatologiczne środki ochrony indywidualnej – prace narażające na podrażnienia skóry. 

Środki  ochrony  zbiorowej  są  to  środki  przeznaczone  do  jednoczesnej  ochrony  grupy 

ludzi,  w  tym  i  pojedynczych  osób,  przed  niebezpiecznymi  i  szkodliwymi  czynnikami 
występującymi  pojedynczo  lub  łącznie  w  środowisku  pracy,  będące  rozwiązaniami 
technicznymi stosowanymi w pomieszczeniach, maszynach i innych urządzeniach. 

Klasyfikacja środków ochrony zbiorowej: 

  środki chroniące przed zbyt wysoką lub niską temperaturą otoczenia w strefie roboczej; 
  środki  chroniące  przed  działaniem  zbyt  wysokich  lub  niskich  temperatur  powierzchni 

urządzeń, maszyn, wyrobów i półwyrobów; 

  środki chroniące przed hałasem; 
  środki chroniące przed wilgocią; 
  środki chroniące przed ultradźwiękami; 
  środki chroniące przed infradźwiękami; 
  środki chroniące przed promieniowaniem nadfioletowym; 
  środki chroniące przed promieniowaniem podczerwonym; 
  środki chroniące przed promieniowaniem jonizującym; 
  środki chroniące przed promieniowaniem generatorów kwantowych; 
  środki chroniące przed polem elektromagnetycznym; 
  środki chroniące przed polem elektrostatycznym; 
  środki chroniące przed elektrycznością statyczną; 
  środki chroniące przed porażeniem prądem elektrycznym; 
  środki chroniące przed działaniem czynników chemicznych; 
  środki chroniące przed działaniem czynników biologicznych; 
  środki chroniące przed działaniem płynów; 
  środki  zapewniające  prawidłowe  warunki  środowiska  powietrznego  w  pomieszczeniach 

przemysłowych i na stanowiskach pracy; 

  środki  zapewniające  prawidłowe  oświetlenie  w  pomieszczeniach  przemysłowych  i  na 

stanowiskach pracy. 

Wśród  środków  ochrony  zbiorowej  szczególne  miejsce  zajmują  urządzenia  ochronne 

stanowiące  środki  ochrony  przed  niebezpiecznym  i  szkodliwym  oddziaływaniem  maszyn  i 
innych urządzeń technicznych. 

Urządzenia  ochronne  są  to  osłony  lub  urządzenia  zabezpieczające,  które  spełniają 

jedną lub kilka z następujących funkcji: 

 

zapobiegają dostępowi do stref niebezpiecznych, 

 

powstrzymują ruchy elementów niebezpiecznych zanim pracownik znajdzie się w strefie 
niebezpiecznej, 

 

nie pozwalają na włączenie ruchu elementów niebezpiecznych, jeśli  pracownik znajduje 
się w strefie niebezpiecznej, 

 

zapobiegają  naruszeniu  normalnych  warunków  pracy  maszyn  i  innych  urządzeń 
technicznych, 

 

nie pozwalają na uaktywnienie innych czynników niebezpiecznych lub szkodliwych. 

Osłony są to elementy lub zestawy elementów konstrukcyjnych służących do ochrony 

człowieka  przed  niebezpiecznymi  lub  szkodliwymi  wpływami  pracujących  elementów, 
mechanizmów  i  układów  roboczych  maszyny  lub  innego  urządzenia  technicznego  oraz  do 
ochrony poszczególnych elementów maszyn i  urządzeń przed wpływami innych elementów 
wyposażenia i otaczającego środowiska. 

 

 

8 

Klasyfikacja osłon: 

  osłona mechaniczna chroni człowieka i/lub elementy, mechanizmy, układy maszyny lub 

urządzenia przed uszkodzeniami mechanicznymi, 

  osłona  termiczna  chroni  człowieka  i/lub  elementy,  mechanizmy,  układy  maszyny  lub 

urządzenia  przed  oddziaływaniem  termicznym  innych  elementów,  mechanizmów  i 
układów oraz otaczającego środowiska, 

  osłona dielektryczna chroni ciało człowieka i/lub elementy maszyny lub urządzenia przed 

zetknięciem  się  z  elementami  instalacji  i  urządzeń  elektrycznych  znajdującymi  się  pod 
napięciem przekraczającym napięcie bezpieczne. 

Urządzenia zabezpieczające są to wszelkie urządzenie ochronne inne niż osłona, które 

nie  stanowi  materialnej  przegrody  między  człowiekiem  (np.  operatorem)  a  niebezpiecznym 
czynnikiem  mechanicznym,  które  można  podzielić  na  urządzenia  ochronne  odległościowe  i 
urządzenia blokujące. 

Urządzenia  ochronne  odległościowe  mają  za  zadanie  zapobiegać  niebezpiecznym 

oddziaływaniom  maszyn  i  urządzeń  na  człowieka  jednym  lub  łącznie  kilkoma  z 
następujących sposobów: 

 

zapobieganie  dostępowi  ludzi  do  strefy  niebezpiecznej  podczas  eksploatacji  maszyn  i 
urządzeń, 

 

zatrzymanie ruchu niebezpiecznych części maszyn i urządzeń zanim część ciała człowieka 
wniknie do strefy niebezpiecznej, 

  zapobieganie uruchomienia maszyn i urządzeń wtedy,  gdy  człowiek lub jego część ciała 

znajduje się w strefie niebezpiecznej, 

 

niezawodne i dokonane w określonym czasie usunięcie człowieka lub jego części ze strefy 
niebezpiecznej, 

 

usunięcie źródła zagrożenia na bezpieczną odległość. 

Klasyfikacja  urządzeń  ochronnych  odległościowych:  ogrodzenia  ochronne,  pomosty 

naciskowe  wyłączające,  pomosty  naciskowe  włączające,  urządzenia  ochronne  oburęczne, 
urządzenia ochronne bezdotykowe, urządzenia ochronne odsuwające. 

Urządzenia blokujące stosuje się do maszyn i urządzeń, jeśli zachodzi konieczność: 

 

niedopuszczenia do pomyłkowej manipulacji, 

 

zapobiegania  awaryjnym  sytuacjom  wskutek  nieprawidłowego  działania  maszyny  lub 
urządzenia, nieprzestrzegania przez operatora ustalonej kolejności czynności itp., 

 

uniemożliwienia człowiekowi dostępu do strefy niebezpiecznej, 

 

uniemożliwienia celowego zakłócenia funkcji ochronnej urządzeń ochronnych. 

Przykładowa  nowoczesne  urządzenia  ochronne:  kurtyny  świetlne,  skanery  laserowe, 

maty  bezpieczeństwa,  ogrodzenia  ochronne,  magnetyczne  i  mechaniczne  wyłączniki 
krańcowe,  listwy  bezpieczeństwa,  zderzaki  bezpieczeństwa,  urządzenia  sterowania 
oburęcznego, trójpozycyjne wyłączniki bezpieczeństwa, kulowe włączniki bezpieczeństwa. 
 
Literatura 

1.  Krause M.: Ocena ryzyka zawodowego – wymagania, wytyczne, przykłady. Wyższa Inżynierska 

Szkoła Bezpieczeństwa i Organizacji Pracy w Radomiu, Radom 2008. 

2.  Rozporządzenie  Ministra  Pracy  i  Polityki  Socjalnej  z  dnia  26.09.1997 r.  w  sprawie  ogólnych 

przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy. Dz.U.03.169.1650; z poźn. zm. 

3.  Ustawa z dnia 26.06.1974 r. Kodeks pracy. Dz.U.98.21.94; z poźn. zm. 
4.  PN-EN 1050:1999 Bezpieczeństwo – Maszyny – Zasady oceny ryzyka. 
5.  PN-N-18001:2004 Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy – Wymagania. 
6.  PN-N-18002:2000 Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy  – Ogólne wytyczne do 

oceny ryzyka zawodowego. 

7.  PN-N-18004:2001 Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy – Wytyczne.